logo

Qadimgi turkiy tilarda undoshlar

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5014.5673828125 KB
Q adimgi 
turkiy 
til arda 
undoshlar   Reja:
Q adimga    turkiy    tilning fonetik xususiyatlari. Unli va    undoshlar .1
Singarmonizm. Tanglay uyg’unligi. Lab uyg’unligi .2   Tayanch   tushunchalar.
Palatal  attraksiya(tanglay  uyg’unligi)  -  so’zdagi  tovushlarning  bir-biriga   va  qo’shimchalarning  o’zakka 
qatorda va qalin- ingichkalikda moslashuvi.
Labial  attrakiya(lab  uyg’unligi)  -  birinchi  bo’g’indagi  unliga  keyingi      bo’g’indagi  unlining    yoki     
o’zakdagi   unliga qo’shimchadagi unlining lablaning jihatidan moslashishi.
Y o zma  yodgorliklarni  o’rganing  har  qaysi  turkiy  tilning  tarixiy  fonetikasini  yoritish  uchun  ham  zarur. 
Turkiy tillar fonetikasiga  oid mavjud ilmiy ishlar, turkiy tillarga oid yozma yodgorliklar  tilining fonetikasini 
yoritishda  muhim  rol  o’ynaydi.  Turkiy  tillarning  tarixiy  fonetikasini  o’rganingda,  avvalo,  birlamchi  cho’ziq 
unlilarning grafik na fonologik xususiyatlarini o’rganing kerak    Undoshlar
Qadimgi turkiy tilda 6, m, p lab undoshlari mavud. Sirg’aluvchi lab 
undoshi F yuq.
O’rxun yozuvida V uchun maxus harf yo’q. Uniig o’rnida B ni bildiruvchi 
harf ishlatiladi.  
Uyg’ur yozuvida esa V uchun maxsus harf bor. B undoshi lablab, 
portlovchi, jarangli, shovqinli undosh bo’lib,
  so’z boshida  ham,  o’rtasida ham, oxirida ham uchraydi: bu, yabg’u 
(amir), sab (nutq).    M  undoshi  b  dan  uning  talaffuzida  burun  bo’shlig’ining 
ishtiroki borligi va shovqinsizligi bilan farqlanadi. Demaq M  lab-lab, 
nazal, portlovchi, sanor (shovqinsiz) undoshdir.
M undoshi b dan jarangsizligi bilan farq qiladi. Bu undosh  xamma 
pozitsiyalarda  uchraydi:  Purum  (Rum),  Apa  tarqan  (unvon),  tep 
(deb).
V undoshi, yuqorida aytilganideq  faqat uyg’ur yodnomalarida bor. 
V  faqat  so’z    o’rtasi  va  oxirida      O’rxun  yodnomalaridagi  b  o’rnida 
uchraydi: sav (nutk), sevinch (sevinch).  S til oldi-tish, sirg’aluvchi, jarangsiz undosh fonema bo’lib, qalin (velyar) va ingichka (palatal) variantlariga ega.
3 undoshi S dan faqat jarangliligi bilan farq qiladi.
T undoshi S dan faqat portlovchililigi bilan farq qiladi.
D undoshi 3 dan faqat portlovchililigi bilan farq qilib, so’z  o’rtasi va oxirida uchraydi. Bodun (xalq) od (zamon).
N  undoshi  D  dan  sonorligi  bilan  va  nazalligi  bilan  farqlanadi.  Demak  bu  tovush  til  oldi  portlovchi,  sonor,  nazal, 
undosh bo’lib, so’z boshida kamroq va boshqa pozitsiyalarda ko’proq uchraydi. Neng (narsa), ana (ona), ben (men).
L undoshi N dan yon tovushligi va burnaki emasligi bilan farq  qiladi.  YON  YO ki lateral undosh deb o’pkadan chiqqan 
havoning tilning  bir  yoki ikki yonidan o’tishi natijasida hosil  bo’lgan tovushga  aytiladi.
R  undoshi  L  dan  yonsizligi  va  qaltiroqligi  bilan  farq  qiladi.  Kaltiroq  yoki  vibrant  undosh  deb  til  uchining  titrashi 
natijasida   vujudga kelgan tovushga aytiladi.Qadimgi   turkiy tilda til oldi - tanglay jarangsiz undoshlardan CH bilan SH bor.  J bilan J esa yo’q. CH portlovchi, SH - sirg’aluvchi undosh: chab  (shuhrat), shad (unvon).
Y til o’rta va til orqa variantlarga ega  bo’lgan sirg’aluvchi sonor  fonemadir.Yablaq (yomon), ay (oy).
K  (q)  til    o’rta  (k)  va  chuqur  til  orqa  (k)  variantlariga  ega    bo’lgan  portlovchi,  jarangsiz,  undosh  fonemadir.  G 
(G’)  fonemasi k (q) dan  jarangliligi bilan farq qiladi.
Qadimgi turkiy tilda g’ (g) so’z o’rtasida va oxirida uchraydi:  Qag’an ( hoqon), ogut (o’git).
Q  tovushi  g’  (g)  dan  nazalligi  va  sonorligi  (shovqinsizligi)  bilan  farq  qiladi.  Bu  fonema  ham  til    o’rta  va 
chuqur til orqa  variantlariga ega bo’lib, so’z o’rtasida va oxirida uchraydi: yangы  (yangi), ang (ong).
Qadimgi turkiy tilda bo’g’iz undosh h yo’q.  Singarmonizm
Singarmonizm  deb  so’zdagi  tovushlarning  bir-biriga  hamda  o’ zakka  qo’shimchalarning 
talaffuz  jihatdan  uyg’unlashishiga  aytiladi.  Qadimgi    turkiy  tilda  singarmonizmning  ikki  qonuni 
mavjudligi aniq: 1)  tanglay uyg’unligi yoki palatal attraksiya;  2)  lab  uyg’unligi yoki labial attraksiya
Tanglay  uyg’unligi  -  so’zdagi  tovushlarning  bir-biriga  va  qo’shimchalarning  o’zakka  qatorda  va 
qalin-ingichkalikda  moslashuvidir:
qag’anqa ( hoqonga) kimke (kimga)
ilgeru (oldinga) og’o’zg’aru (o’g’uzga)
barig’ (borish) bilig (bilim) Lab  uyg’unligi  -  biriichi  bo’g’indagi  unliga  keyingi  bo’g’indagi  unlining    yoki  o’zakdagi  unliga  qo’shimchadagi  unlining 
lablanish  jihatdan moslashuvidir.
ishig (ishni) kUchUg (kuchni)
inim (ukam) kozUm (ko’zim)
elemiz (davlatimiz) sUmUz (lashkarimiz)
Qadimgi turkiy tilda nutqning tovushdan boshqa fonetik  bo’laklari, urg’u va intonatsiya hozirgi turkiy tillarnikidek o’zgacha 
bo’lganligini   ko’rsatuvchi dalillar  yo’q.
Singarmonizm  hodisasi  xozirgi    bir  guruh  turkiy  tillarda  to’la  aks  etgan  bo’lsada,  hozirgi  bir  guruh  turkiy  tillarda 
kuchsizroq  xususiyatga  ega.  Turkiy  tillarda  singarmonizm  qonuni  mavjudligiii  birinchi  bo’lib  XI  asrdayoq    M.Qoshg’ariy 
tasdiqlagan.  U  turkiy  so’zlarning  o’zak  harakteriga  qarab  qattiq  o’zakli  so’zlarga  kattiq  affikslar,  yumshoq  o’zakli  so’zlarga 
yumshoq affikslar qo’shilishi h aqida so’zlagan..  Shuningde k ,  turkiy tillarda ur g’ uning tarixan  q aysi turlari 
qo’ llanilishi masalalari ham t o’ la aniklanmagan. Shun g a k o’ ra, 
turkolog olimlar tomonidan turkiy so’zlarning  q aysi 
pozitsiyasiga  q anday ur g’ u tushganligi  h a qi da turlicha fikrlar 
aytilgan. Radlov,  Boduen, de Kurtene Korsh si n gari turkologlar 
turkiy tillarda ur g’ u  so’zlarning bosh  bo’g’iniga tushganligini 
ta’kidlashsa, Sevortyan,  Shcherba k  Baskakov kabi olimlar 
ur g’ uni so’zlarning oxirgi b o’g’ini ga  t ush i shi n i  t a’kidlaydilar.

Q adimgi turkiy til arda undoshlar

Reja: Q adimga turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar .1 Singarmonizm. Tanglay uyg’unligi. Lab uyg’unligi .2

Tayanch tushunchalar. Palatal attraksiya(tanglay uyg’unligi) - so’zdagi tovushlarning bir-biriga va qo’shimchalarning o’zakka qatorda va qalin- ingichkalikda moslashuvi. Labial attrakiya(lab uyg’unligi) - birinchi bo’g’indagi unliga keyingi bo’g’indagi unlining yoki o’zakdagi unliga qo’shimchadagi unlining lablaning jihatidan moslashishi. Y o zma yodgorliklarni o’rganing har qaysi turkiy tilning tarixiy fonetikasini yoritish uchun ham zarur. Turkiy tillar fonetikasiga oid mavjud ilmiy ishlar, turkiy tillarga oid yozma yodgorliklar tilining fonetikasini yoritishda muhim rol o’ynaydi. Turkiy tillarning tarixiy fonetikasini o’rganingda, avvalo, birlamchi cho’ziq unlilarning grafik na fonologik xususiyatlarini o’rganing kerak

Undoshlar Qadimgi turkiy tilda 6, m, p lab undoshlari mavud. Sirg’aluvchi lab undoshi F yuq. O’rxun yozuvida V uchun maxus harf yo’q. Uniig o’rnida B ni bildiruvchi harf ishlatiladi. Uyg’ur yozuvida esa V uchun maxsus harf bor. B undoshi lablab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh bo’lib, so’z boshida ham, o’rtasida ham, oxirida ham uchraydi: bu, yabg’u (amir), sab (nutq).

M undoshi b dan uning talaffuzida burun bo’shlig’ining ishtiroki borligi va shovqinsizligi bilan farqlanadi. Demaq M lab-lab, nazal, portlovchi, sanor (shovqinsiz) undoshdir. M undoshi b dan jarangsizligi bilan farq qiladi. Bu undosh xamma pozitsiyalarda uchraydi: Purum (Rum), Apa tarqan (unvon), tep (deb). V undoshi, yuqorida aytilganideq faqat uyg’ur yodnomalarida bor. V faqat so’z o’rtasi va oxirida O’rxun yodnomalaridagi b o’rnida uchraydi: sav (nutk), sevinch (sevinch).