Qirg’iz va Qozoq xalqining etnografiyasi , e tnogenezi va etnik tarixi

Qozoq x a lq in in g etn ogen ezi va etn ik ta r ix i. Q o zo g ‘isto n (Q a za q sta n ), Q o zo g‘isto n R e sp u b lik a si (Q a za q sta n R e sp u b lik a si) y ev ro siy o m a terigin in g m a rk a ziy q ism id a jo y la sh ga n d a v lat. G ‘a rb d a K a sp iy d en gizi b ila n tu tash ga n . M a y d o n i 2 7 2 4,9 m in g k m 2. A h o lisi 15 m ln . k ish i (20 0 5 ). P o y ta x ti - O sto n a sh a h ri. M a'm u riy jih a td a n 1 4 v ilo y a t, v ilo y a tlar (tu m a n )la rga b o ‘lin ad i. Q o zo g‘isto n d a 1 31 m illa t v a ela t istiq o m a t q ila d i. A so siy a h o lisi q o zo q la r (5 5 ,7 % ). Q o zo q la r - Q o zo g ‘izsto n R esp u b lik a sin in g a so siy a h o lisi (6 ,5 4 m in g k ish id a n ziy o d ) h iso b la n ad i. Sh u n in gd ek ,, b u x a lq a so sa n , O ‘zb e k isto n d a (8 0 8 m in g k ish i), T u rk m a n isto n (8 7 m in g k ish i), Q irg ‘izisto n (3 7 m in g k ish i), T o jik isto n v a R F (6 3 5,9 m in g k ish i), X X R (1 m ln . 11 5 m in g k ish i (1 9 9 0 y illa r o ‘rta la ri), M o n g o liy a (1 2 5 m in g k ish i) v a b o sh q a m a m lak a tla rd a y a sh ay d i. U m u m iy so n i 9,4 2 m ln . k ish i. R a sm iy til - q o zo q tili. D in i islo m d in i b o ‘lib , aso siy a h o li m u su lm o n h iso b la n a d i.

Mamuriy jix at dan 14 viloyat lar ouldan ( t uman) larga bo’jinadi. Qozog’ist onda 131 millat va elat ist iqomad qiladi. Asosiy aholisi qozoqlar ( 55,7%)

Qozoqlar asosan “Janubiy Sibir” tipiga kiradilar (bu tip o‘ziga ham mongoloid, ham yevropeoid belgilarini oladi). Janubiy Sibir tipi mo‘g‘ul bashara irqqa mansub, ko‘zlari qisiq, yuzlari yumaloq, tanasi oq sariq- malla, puchuq burun, panjalari kalta, jussalari mayda, bosh chanog‘i braxikefal (dumaloq). Bepoyon dashtliklar, ot-ulov, tuya ularning jonu-dili, erkin, ozod, hayot turmush tarzi bilan suyagi qotgan. Oltoy til oilasining turkiy til guruhining shimoliy-g‘arbiy til (qipchoq) tillari shoxobchasiga qoraqalpoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, qorachoy, balqar, qo‘mik, no‘g‘oy, qarayim tillari bilan birga qozoq tili ham kiradi. Qozoq tili - bir qancha qadimiy qabilalarning hamda boshqa tillar asosida tashkil topgan bo‘lib, uch asosiy shevaga bo‘linadi: g‘arbiy, shimoliy-sharqiy va janubiy. G‘arbiy sheva alshin qabilalar ittifoqi tilidan paydo bo‘lgan. Shimoliy-sharqiy sheva arg‘in, nayman, qiray, qipchoq, qo‘ng‘irot qabilalarining umumiy tilidan kelib chiqqan. Hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat, janubiy sheva uysin, jaloyir, qang‘li, dulat va boshqa qabilalar tilidan yuzaga kelgan.

Qozoq x alqi et nogenezida Tur k xoqonligi muhim rol o‘ynagan. VI – VII asrlarda mazkur hududda bu xoqonlikka kirgan t urgash, qar luq - chig‘il, yag‘mo va boshqa qabilalar bilan ko‘p davrlar davomida yonma – yon yashash natijasida qozoqlarning turkiylashishi hamda mahalliy qabilalarning kelgindilar bilan aralashishi jarayoni sodir bo‘lgan. VI – VII asr lar da Qozog‘ist onning janubi- sharqida yashagan qabilalar G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibida bo‘lgan. Bu davrda sharqdan t urgashlar, t elelar, qarluqlar va boshqalar kelib joylashgan. IX – X asr lar da hozir gi Qozog‘ist on yer lar ida qar luq, o‘g‘uz, pecheneg, qipchoq, kimak va boshqa qabilalar joylashadi va X I – X II asrlarda bu hududda yashaydigan barcha qabilalarning birikishiga ancha turtki bo‘lgan. X II asrda Qozog‘ist on hududiga qora xitoylar (kidanlar) bostirib kirgan, ular mahalliy t ur kiy aholi bilan aralashib ketgan .