logo

Qirg’iz va Qozoq xalqining etnografiyasi, etnogenezi va etnik tarixi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2408.322265625 KB
Qirg’iz va Qozoq xalqining etnografiyasi , 
e tnogenezi va etnik tarixi     Qozoq  x a lq in in g etn ogen ezi va  
etn ik ta r ix i.                                    Q	o	zo	g	‘isto	n	 (Q	a	za	q	sta	n	), Q	o	zo	g‘isto	n	 R	e	sp	u	b	lik	a	si 	
(Q	a	za	q	sta	n	 	R	e	sp	u	b	lik	a	si) 	 	y	ev	ro	siy	o	 	m	a	terigin	in	g 	
m	a	rk	a	ziy	 q	ism	id	a jo	y	la	sh	ga	n	 d	a	v	lat. G	‘a	rb	d	a	 K	a	sp	iy	 	
d	en	gizi b	ila	n	 tu	tash	ga	n	. M	a	y	d	o	n	i 2	7	2	4,9	 m	in	g	 k	m	2. 	
A	h	o	lisi 	15	 	m	ln	. 	k	ish	i 	(20	0	5	). 	P	o	y	ta	x	ti 	- 	O	sto	n	a	 	
sh	a	h	ri. 	M	a'm	u	riy	 	jih	a	td	a	n	 	1	4	 	v	ilo	y	a	t, 	v	ilo	y	a	tlar 	
(tu	m	a	n	)la	rga	 b	o	‘lin	ad	i. 	
 	Q	o	zo	g‘isto	n	d	a	 	1	31	 	m	illa	t 	v	a	 	ela	t 	istiq	o	m	a	t 	q	ila	d	i. 	
A	so	siy	 a	h	o	lisi q	o	zo	q	la	r (5	5	,7	%	). 	
 	Q	o	zo	q	la	r 	- 	Q	o	zo	g	‘izsto	n	 	R	esp	u	b	lik	a	sin	in	g 	a	so	siy	 	
a	h	o	lisi 	(6	,5	4	 	m	in	g	 	k	ish	id	a	n	 	ziy	o	d	) 	h	iso	b	la	n	ad	i. 	
Sh	u	n	in	gd	ek	,, 	b	u	 	x	a	lq	 	a	so	sa	n	, 	O	‘zb	e	k	isto	n	d	a	 	(8	0	8	 	
m	in	g	 	k	ish	i), 	T	u	rk	m	a	n	isto	n	 	(8	7	 	m	in	g	 	k	ish	i), 	
Q	irg	‘izisto	n	 (3	7	 m	in	g	 k	ish	i), T	o	jik	isto	n	 v	a	 R	F	 (6	3	5,9	 	
m	in	g	 k	ish	i), X	X	R	 (1	 m	ln	. 11	5	 m	in	g	 k	ish	i (1	9	9	0	 y	illa	r 	
o	‘rta	la	ri), 	M	o	n	g	o	liy	a	 	(1	2	5 	m	in	g	 	k	ish	i) 	v	a	 	b	o	sh	q	a	 	
m	a	m	lak	a	tla	rd	a	 	y	a	sh	ay	d	i. 	U	m	u	m	iy	 	so	n	i 	9,4	2	 	m	ln	. 	
k	ish	i. R	a	sm	iy	 til - q	o	zo	q	 tili. D	in	i islo	m	 d	in	i b	o	‘lib	, 	
aso	siy	 a	h	o	li m	u	su	lm	o	n	 h	iso	b	la	n	a	d	i.    Mamuriy jix at dan 14 viloyat lar ouldan ( t uman)  
larga bo’jinadi. Qozog’ist onda 131 millat  va elat  
ist iqomad qiladi. Asosiy aholisi qozoqlar ( 55,7%) Qozoqlar asosan “Janubiy Sibir” tipiga kiradilar (bu tip o‘ziga ham mongoloid, ham yevropeoid belgilarini 
oladi). Janubiy Sibir tipi mo‘g‘ul bashara irqqa mansub, ko‘zlari qisiq, yuzlari yumaloq, tanasi oq sariq-
malla, puchuq burun, panjalari kalta, jussalari mayda, bosh chanog‘i braxikefal (dumaloq). Bepoyon 
dashtliklar, ot-ulov, tuya ularning jonu-dili, erkin, ozod, hayot turmush tarzi bilan suyagi qotgan.
Oltoy  til  oilasining  turkiy  til  guruhining 
shimoliy-g‘arbiy  til  (qipchoq)  tillari 
shoxobchasiga  qoraqalpoq,  qirg‘iz,  tatar, 
boshqird,  qorachoy,  balqar,  qo‘mik,  no‘g‘oy, 
qarayim  tillari  bilan  birga  qozoq  tili  ham 
kiradi. 
Qozoq  tili  -  bir  qancha  qadimiy 
qabilalarning  hamda  boshqa  tillar  asosida 
tashkil  topgan  bo‘lib,  uch  asosiy  shevaga 
bo‘linadi:  g‘arbiy,  shimoliy-sharqiy  va 
janubiy.  G‘arbiy  sheva  alshin  qabilalar  ittifoqi 
tilidan  paydo  bo‘lgan.  Shimoliy-sharqiy  sheva 
arg‘in,  nayman,  qiray,  qipchoq,  qo‘ng‘irot 
qabilalarining  umumiy  tilidan  kelib  chiqqan. 
Hozirgi  qozoq  adabiy  tili  ana  shu  shevaga 
asoslangan.  Nihoyat,  janubiy  sheva  uysin, 
jaloyir,  qang‘li,  dulat  va  boshqa  qabilalar 
tilidan yuzaga kelgan.  Qozoq  x alqi  et nogenezida  Tur k   xoqonligi 
muhim  rol  o‘ynagan.   VI  –  VII  asrlarda  mazkur 
hududda  bu  xoqonlikka  kirgan  t urgash,  qar luq 
-  chig‘il,  yag‘mo  va  boshqa  qabilalar  bilan  ko‘p 
davrlar  davomida  yonma  –  yon  yashash 
natijasida  qozoqlarning  turkiylashishi  hamda 
mahalliy  qabilalarning  kelgindilar  bilan 
aralashishi jarayoni sodir bo‘lgan. 
VI  –  VII  asr lar da  Qozog‘ist onning  janubi-
sharqida  yashagan  qabilalar  G‘arbiy  Turk 
xoqonligi tarkibida bo‘lgan. Bu davrda sharqdan 
t urgashlar,  t elelar,  qarluqlar   va  boshqalar 
kelib joylashgan. 
IX   –  X   asr lar da  hozir gi  Qozog‘ist on  yer lar ida 
qar luq,  o‘g‘uz,  pecheneg,  qipchoq,  kimak  va 
boshqa  qabilalar  joylashadi  va  X I  –  X II  asrlarda 
bu  hududda  yashaydigan  barcha  qabilalarning 
birikishiga  ancha  turtki  bo‘lgan.  X II   asrda 
Qozog‘ist on   hududiga  qora  xitoylar  (kidanlar) 
bostirib  kirgan, ular  mahalliy t ur kiy  aholi bilan 
aralashib ketgan .  X VIII  asrda  qozoq  juzlarining  ikkitasi  ( Kichik 
va  O‘rt a) ning  Rossiyaga  qo‘shilishi  natijasida 
nafaqat  ilmiy  ma'lumotlar  to‘planishi,  balki 
ularni  tadqiq  qilish  orqali  qozoq  etnografiyasini 
tizimli o‘rganish boshlandi. 
Sovet   hokimiyatining  dastlabki  yillarida  ba'zi 
olimlar  X X   asr ning  20-  yillari    voqyealarigacha 
bo‘lgan  qozoqlar  haqidagi  adabiyotlarni 
munosib  baholashga  uringan  bo‘lsalar-da,  bu 
vazifani  uddalay  olmadilar.  Shular  jumlasiga 
1920   yil  matbuotida  qayd  etilgan,  aytarli 
darajada  muvaffaqiyatli  bo‘lmasa-da, 
birinchilardan  bo‘lib  urinib  ko‘rgan  A.  P. 
C huloshnikovning  1924   yilda  chop  etilgan 
“ Ocher ki  po  istorii  kazax-kirgizskogo  naroda  v 
svyazi  s  obщimi  istoricheskimi  sudbami  drugix 
tyurkskix  narodov”  ( “Qozoq-qirg‘iz  x alqining 
boshqa  t urk iy  x alqlar   umumiy  t arix i  t aqdir i 
bilan  aloqalari  t ar ix iy  ocherki”)   asarini  aytish 
mumkin. Uning muvaffaqiyatsizligi o‘sha paytda 
fanda  qaror  topayotgan  Oktyabr 
voqyealarigacha  bo‘lgan  adabiyotlarni  inkor 
qilish bilan bog‘liq edi.  Q	o	z	o	q	la	r	 	
e	tn	o	g	e	n	iz	id	
a	g	i 	
d	a	stla	b	g	i 	
q	a	tla	m	la	r	:	
S	h	a	k	la	
r	
U	s	u	n	la	r	
A	la	n	la	
r	
Q	a	n	g	y	u	y            1	9	3	3	 y	il S	h	. A	ld	ja	n	o	v	 Q	o	z	o	g	‘isto	n	n	in	g	 X	X	 a	sr 	
b	o	sh	la	rig	a	ch	a	 b	o	‘lg	a	n	 d	a	v	ri b	ila	n	 k	o	‘p	g	in	a	 o	lim	la	r 	
q	iz	iq	q	a	n	la	r v	a	 b	u	 b	o	y	 o	‘lk	a	n	i o	‘rg	a	n	ish	g	a	n	. A	m	m	o	 u	la	r 	
b	ir y	o	q	la	m	a	, x	u	su	sa	n	 ta	n	iq	li o	lim	la	rd	a	n	 to	rtib	 h	a	r x	il 	
m	issio	n	e	rla	rg	a	ch	a	 o	‘z	 sin	fi	n	in	g	 ijtim	o	iy	 b	u	y	u	rtm	a	sin	i 	
b	a	ja	rish	 v	a	 o	‘lk	a	n	i m	u	sta	b	id	 q	ilish	 y	o	‘lla	ri v	a	 u	su	lla	rin	i 	
iz	la	sh	 m	a	q	sa	d	id	a	 o	‘rg	a	n	g	a	n	la	r. X	a	lq	n	in	g	 z	a	if 	
to	m	o	n	la	rin	i b	ilib	 o	lib	, irq	iy	 sh	o	v	in	istik	 n	a	z	a	riy	a	la	rin	i 	
a	so	sla	sh	g	a	, q	o	z	o	q	 m	illa	tin	in	g	 k	e	la	ja	g	in	i in	k	o	r e	tish	g	a	 	
q	a	ra	tilg	a	n	 ilm	iy	 x	u	lo	sa	la	r q	ilish	g	a	 u	rin	g	a	n	la	r. B	iz	 h	y	e	ch	 	
q	a	ch	o	n	 m	u	sta	m	la	k	a	ch	ila	rn	in	g	 ilm	iy	 ta	d	q	iq	o	tla	ri 	
m	a	'lu	m	o	tla	rig	a	 ta	y	a	n	a	 o	lm	a	y	m	iz	. B	u	 sh	u	b	h	a	siz	, – d	e	b	 	
y	o	z	a	d	i. M	. N	. T	ix	o	m	iro	v	 h	a	m	 1	9	5	6	 y	ild	a	 “V	o	p	ro	sы	 	
isto	rii” ju	rn	a	lin	in	g	 1	 so	n	id	a	 e	'lo	n	 q	ilg	a	n	 m	a	q	o	la	sid	a	 	
q	o	z	o	q	 x	a	lq	i ta	rix	i fa	n	d	a	 ta	d	q	iq	 q	ilin	m	a	g	a	n	 	
m	u	a	m	m	o	la	rd	a	n	 b	irid	ir	”-d	e	b	 y	o	z	a	d	i.   Rus etnografi yasi qozoqlar  o‘zining 
madaniyati va tarix i, etnik hududi va tiliga 
ega alohida ( mustaqil)  x alq ekanligini 
isbotladi
1925 yilga qadar  “Qozog‘iston” at amasi 
Rossiya va rus manbalar ida qozoqlar ni – 
“kazak va kazaklar  o‘r dasi” ( davlati)
K eyinchalik “qir g‘izlar ”, “qir g‘iz-qaysoq” 
va “kazak-qir g‘izlar ”, ular ning etnik 
hududini “Qir g‘iz cho‘li” deb ataganlar XI – XV asrlarda Irtishdan Dunaygacha bo‘lgan Buyuk 
Yevroosiyo tekisligi, Qrimdan to Volga bo‘yidagi Buyuk 
Bulg‘oriyagacha arab va fors manbalarida “Poloveslar 
(Qipchoqlar) dalasi” deb ataladigan 
qipchoq-poloveslar ko‘chib yurishar edi. XVI – XVIII 
asrlarda turk superetnosi bir necha mustaqil etnoslarga 
bo‘linib ketgandan so‘ng, qudratli turkiy qipchoq 
qabilasining katta qismi qozoq xalqi tarkibiga kirdi 
va “Qipchoq cho‘li” yoki “Cho‘l” deb hozirgi 
Qozog‘iston hududi aytila boshlandi   Katta 
(uli) juz  jaloyir, 
sirgeli,  shaprashti, 
abdan 
(alban),  suan,  bes,  juz  qang‘li , 
sara uysun,  shanshiqli,  asti,  oshaqti,
  dulat,  tangbali   urug’laridan 
tashkil 
topgan  Qirg‘iz x alqining et nogenezi va 
etnik tar ix idan.Q	ir	g	‘iz	isto	n	 	–	 	M	a	rk	a	z	iy	 	O	siy	o	n	in	g	 	
sh	im	o	liy	-sh	a	r	q	id	a	 	jo	y	la	sh	g	a	n	 	d	a	v	la	t 	
b	o	‘lib	, 	sh	a	rq	d	a	n	 	g	‘a	rb	g	a	 	to	m	o	n	 	
T	y	a	n	sh	a	n	 	v	a	 	P	o	m	ir	-O	lo	y	 	b	o	‘y	la	b	 	
ch	o	‘z	ilg	a	n	. 	S	h	im	o	ld	a	 	Q	o	z	o	g	‘isto	n	 	b	ila	n	, 	
ja	n	u	b	 	v	a	 	ja	n	u	b	iy	-sh	a	rq	d	a	 	X	ito	y	 	b	ila	n	, 	
ja	n	u	b	iy	 	g	‘a	rb	d	a	 	T	o	jik	isto	n	 	b	ila	n	 	v	a	 	
g	‘a	rb	d	a	 	O	‘z	b	e	k	isto	n	 	b	ila	n	 	ch	e	g	a	rd	o	sh	. 	
U	m	u	m	iy	 	ch	e	g	a	ra	si 	4	5	0	0	 	k	m	. 	H	u	d	u	d	i 	
1	9	8	5	0	0	 	m	in	g	 	k	v	. 	k	m	. 	K	a	tta	 	h	u	d	u	d	n	i 	
T	y	a	n	sh	a	n	 	to	g	‘li 	h	u	d	u	d	i 	–	 	(y	u	q	o	ri 	
ch	o	‘q	q	isi –	 G	‘a	la	b	a	 7	4	3	9	 m	.) v	a	 X	o	n	 –	
T	a	n	g	r	i 	(6	9	9	5	 	m	) 	e	g	a	lla	y	d	i. 	
M	a	m	la	k	a	tn	in	g	 	q	a	riy	b	 	9	0	%	 	h	u	d	u	d	i 	
d	e	n	g	iz	 	sa	th	id	a	n	 	1	5	0	0	 	m	 	b	a	la	n	d	lik	d	a	 	
jo	y	la	sh	g	a	n	. 	
P	o	y	ta	x	ti 	B	e	sh	k	e	k	 	sh	a	h	ri 	b	o	‘lib	, 	1	8	8	7	 	
y	ild	a	 ta	sh	k	il to	p	g	a	n	. Y	ir	ik	 sh	a	h	a	r	la	r	i: 	
O	‘sh	, Ja	lo	lo	b	o	d	, N	o	r	in	, Q	o	r	a	k	o	‘l.     Qirg‘iz xalqi 
etnogenezi masalasi 
miloddan avvalgi I 
asrdan boshlab 
tarixchilarni 
qiziqtira boshlagan.  Bu masala xususida 
ilk ma’lumotlarni 
xitoy tarixchisi Sima 
Syanning (miloddan 
avv. 201 y.) «Tarixiy 
xotirlar» nomli 
asarida uchratish 
mumkin.  Undan so‘ng xitoy 
tadqiqotchilari 
qirg‘iz xalqi 
shakllanishida 
ishtirok etgan 
qabilalar to‘g‘risida 
yozishgan.     K. Petrov “Qirg‘iz” atamasi etimologiyasi qadimgi turk sifat so‘zi “qirig” – 
“qizil”dan kelib chiqqan deb hisoblaydi. Qirg‘iz shu so‘zning ko‘plikdagi 
ma'nosi. Atama xalq yashagan hudud nomi bilan bog‘liq, xalqning nomi esa 
shundan olingan. 
yenisey bo‘yi Qirgun mamlakati (“Qizil mamlakat”) er. av. 1 – ming yillikdayoq 
mavjud edi. O‘sha paytda Qirgut atamasi paydo bo‘lgan, keyinchalik esa 
qirg‘iz atamasiga o‘zgargan. 
yenisey –Ob daryolari oralig‘idagi mahalliy aholi va kelgindi qabilalarning 
etnik birlashuvi 1- ming yillikning o‘rtalarida shakllandi. 
Xitoy manbalariga ko‘ra X asrga kelib qimoq-qirg‘iz qabilalari so‘nggi 
birlashuvi ro‘y berdi. XI–XII asrlarda qimoq-qirg‘iz qabilalari naymanlar 
tomonidan siqib chiqariladilar. 
Qirg‘izlarning asosiy qismini bukara, charbalar tashkil qilgan (nisbatan 
ozgina mol – holga ega bo‘lgan kishilarni ana shunday deb atashgan). Aholiga 
biylar bilan manaplar boshchilik qilgan.   Qirg‘izlarning Yeniseyda 
yashashlariga bog‘liq qadimgi 
va o‘rta asrlar tarixidagi 
manbalar hozirgi qirg‘iz 
xalqining etnomadaniy kelib 
chiqish jarayonini tushunishda 
muhim ahamiyat kasb etadi.  Qirg‘izlar – turkiy tilda 
so‘zlashuvchi qadimiy 
xalqlardan biri. Qirg‘izlar 
to‘g‘risida ilk bora miloddan 
oldingi III asr oxirlarida xitoy 
tilidagi Xan manbalarida 
eslatiladi. 
Qirg‘izlarning etnik guruhlari 
ko‘pgina turkiy va mo‘g‘uliy 
tillarda so‘zlashuvchi 
xalqlarning shakllanishiga olib 
kelgan jarayonlarda ishtirok 
etdilar.  “ Buyuk davlatchilik” davri 
qirg‘izlarning Sharqiy 
Turkistonda paydo bo‘lishiga 
olib keldi va ularning G‘arbiy 
Tyanshan tomon siljishlarida 
muhim bosqich bo‘ldi.   Qirg‘iz xalqi tarkibiga, 
shuningdek, Yettisuv va 
Movarounnahrning turkiy 
qabilalari, jumladan qarluqlar va 
uyg‘urlar, keyinchalik mo‘g‘ul 
qabilalari qo‘shilgan.  Bu davrda qirg‘izlarning tipi 
bo‘yicha mo‘g‘uliylashishi va tili 
bo‘yicha turkiylashish jarayoni 
nihoyasiga yetgan. XV – XVII 
asrlarda esa, kelib chiqishi qozoq 
no‘g‘oylar bilan bog‘liq qabilalar 
kirib kelgan. 
Qozoqlarning bir qismi boshqa 
turkiy xalqlarning etnogeneziga 
kirgan.  XVI – XVII asrlarda 
qirg‘izlarga qozoq-no‘g‘oy 
qabilalari qo‘shilgach, Tyanshan 
qirg‘izlari  asosan shakllandi.        Keyingi ikki asr davomida Jung‘or xalqlari qirg‘izlarni talab keldi. Ular XIX 
asr birinchi yarmigacha Qo‘qon xonligiga tobe' bo‘lishgan. XIX asrning 60 
– 70 yillarga kelib qirg‘iz yerlarining aksariyat qismini Rossiya bosib oladi. 
Qirg‘izlarning urug‘ – aymog‘i asosan uch yirik guruhga bo‘linadi: o‘tiz 
ugul (o‘ttiz o‘g‘il) ning o‘ng va so‘ng qanotlari, ichkilik. 
Tog‘ay guruhi Tyanshanning asosiy qismida, adigine bilan mungush 
guruhlari janubiy Qirg‘iziston yerlarida joylashgan. Tog‘ay guruhining eng 
yirik qabilasi – bug‘u Issiqko‘lning shimoliy sohilida, sharqiy, qirg‘oqlari, 
butun janubiy chegaralaridagi yerlarda yashagan. Chuy daryosining 
janubiy qirg‘oqlari bo‘ylab, Qirg‘iz tog‘ tizmasi daralarida solto 
qabilasining yerlari bo‘lgan. 
Norin daryosining o‘rta oqimi, Dungal va Susamir vodiylari chekir, sayoq 
qabilasi aholisiga qarashli yerlar hisoblangan. Farg‘ona past tekisligining 
sharqiy qismi, Oltoy vodiysi va sharqiy Pomir, shuningdek Farg‘ona hamda 
Oltoy tog‘ tizmalari etaklarida adigine bilan mungush, hamda ichkilik 
qabilalari yashagan.  FOY DALANILG AN ADABIYOTLAR:
  A.X .Doniyor ov, A.A.Ashir ov, O.Bo’r iyev
Mar k aziy Osiyo X alqlar i et nografi yasi, et nogenezi va 
et nik  t ar ix i. Toshkent ‘’YANG I NASHR’’ 2011
162 sax ifadan 195 sax ifagacha bo’lgan 
ma’lumot lardan foydalandim.
“O` zbek iston milliy ensik lopediyasi” 11-jild. Davlat  
ilmiy nashr iyot i, T. 2005 y.
15-sahifadan 20-sahifagacha, 46-sahifadan 53-
sahifagacha ber ilgan ma` lumotlar dan foydalandim.
Qolaver sa int er net  sax ifalar idan ham foydalandim  Etiboringiz uchun rahmat.

Qirg’iz va Qozoq xalqining etnografiyasi , e tnogenezi va etnik tarixi

Qozoq x a lq in in g etn ogen ezi va etn ik ta r ix i. Q o zo g ‘isto n (Q a za q sta n ), Q o zo g‘isto n R e sp u b lik a si (Q a za q sta n R e sp u b lik a si) y ev ro siy o m a terigin in g m a rk a ziy q ism id a jo y la sh ga n d a v lat. G ‘a rb d a K a sp iy d en gizi b ila n tu tash ga n . M a y d o n i 2 7 2 4,9 m in g k m 2. A h o lisi 15 m ln . k ish i (20 0 5 ). P o y ta x ti - O sto n a sh a h ri. M a'm u riy jih a td a n 1 4 v ilo y a t, v ilo y a tlar (tu m a n )la rga b o ‘lin ad i. Q o zo g‘isto n d a 1 31 m illa t v a ela t istiq o m a t q ila d i. A so siy a h o lisi q o zo q la r (5 5 ,7 % ). Q o zo q la r - Q o zo g ‘izsto n R esp u b lik a sin in g a so siy a h o lisi (6 ,5 4 m in g k ish id a n ziy o d ) h iso b la n ad i. Sh u n in gd ek ,, b u x a lq a so sa n , O ‘zb e k isto n d a (8 0 8 m in g k ish i), T u rk m a n isto n (8 7 m in g k ish i), Q irg ‘izisto n (3 7 m in g k ish i), T o jik isto n v a R F (6 3 5,9 m in g k ish i), X X R (1 m ln . 11 5 m in g k ish i (1 9 9 0 y illa r o ‘rta la ri), M o n g o liy a (1 2 5 m in g k ish i) v a b o sh q a m a m lak a tla rd a y a sh ay d i. U m u m iy so n i 9,4 2 m ln . k ish i. R a sm iy til - q o zo q tili. D in i islo m d in i b o ‘lib , aso siy a h o li m u su lm o n h iso b la n a d i.

Mamuriy jix at dan 14 viloyat lar ouldan ( t uman) larga bo’jinadi. Qozog’ist onda 131 millat va elat ist iqomad qiladi. Asosiy aholisi qozoqlar ( 55,7%)

Qozoqlar asosan “Janubiy Sibir” tipiga kiradilar (bu tip o‘ziga ham mongoloid, ham yevropeoid belgilarini oladi). Janubiy Sibir tipi mo‘g‘ul bashara irqqa mansub, ko‘zlari qisiq, yuzlari yumaloq, tanasi oq sariq- malla, puchuq burun, panjalari kalta, jussalari mayda, bosh chanog‘i braxikefal (dumaloq). Bepoyon dashtliklar, ot-ulov, tuya ularning jonu-dili, erkin, ozod, hayot turmush tarzi bilan suyagi qotgan. Oltoy til oilasining turkiy til guruhining shimoliy-g‘arbiy til (qipchoq) tillari shoxobchasiga qoraqalpoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, qorachoy, balqar, qo‘mik, no‘g‘oy, qarayim tillari bilan birga qozoq tili ham kiradi. Qozoq tili - bir qancha qadimiy qabilalarning hamda boshqa tillar asosida tashkil topgan bo‘lib, uch asosiy shevaga bo‘linadi: g‘arbiy, shimoliy-sharqiy va janubiy. G‘arbiy sheva alshin qabilalar ittifoqi tilidan paydo bo‘lgan. Shimoliy-sharqiy sheva arg‘in, nayman, qiray, qipchoq, qo‘ng‘irot qabilalarining umumiy tilidan kelib chiqqan. Hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat, janubiy sheva uysin, jaloyir, qang‘li, dulat va boshqa qabilalar tilidan yuzaga kelgan.

Qozoq x alqi et nogenezida Tur k xoqonligi muhim rol o‘ynagan. VI – VII asrlarda mazkur hududda bu xoqonlikka kirgan t urgash, qar luq - chig‘il, yag‘mo va boshqa qabilalar bilan ko‘p davrlar davomida yonma – yon yashash natijasida qozoqlarning turkiylashishi hamda mahalliy qabilalarning kelgindilar bilan aralashishi jarayoni sodir bo‘lgan. VI – VII asr lar da Qozog‘ist onning janubi- sharqida yashagan qabilalar G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibida bo‘lgan. Bu davrda sharqdan t urgashlar, t elelar, qarluqlar va boshqalar kelib joylashgan. IX – X asr lar da hozir gi Qozog‘ist on yer lar ida qar luq, o‘g‘uz, pecheneg, qipchoq, kimak va boshqa qabilalar joylashadi va X I – X II asrlarda bu hududda yashaydigan barcha qabilalarning birikishiga ancha turtki bo‘lgan. X II asrda Qozog‘ist on hududiga qora xitoylar (kidanlar) bostirib kirgan, ular mahalliy t ur kiy aholi bilan aralashib ketgan .