Transkripsiya va uning turlari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

650.0927734375 KB

Ko'chirib olish

REJA:
1. Transkripsiya va uning turlari.
2. Fonetik transkripsiya
3. Fonologik transkripsiya.
4. Transkripsiyada qo‘llaniladigan undoshlar tizimi .
5. Kiril va lotin alifbosiga asoslangan transkripsion
belgilar
Foydalanilgan adabiyotlar

Transkripsiya . Transkripsiya dialekt va shevalarda
uchraydigan tovushlarning turli ko‘rinishlarini yozuvda
ifodalash uchun qo‘llanadigan ma’lum belgilar tizimidir. Tildagi
tovushlarni aniq ifodalash uchun xizmat qiladigan yozuv -
transkripsiya, lotincha transcriptio - qayta yozish deb ataladi .

Transkripsiya uchun u yoki bu xalq iste’molidagi traditsion alfavitdan
o‘rni bilan ma’lum bir o‘zgarishlar kiritish orqali foydalaniladi. Shuning
uchun transkripsiyada belgilar soni o‘ziga asos bo‘lgan alfavitdagi harflar
sonidan ko‘p bo‘ladi. Bugungi kunda tadqiqotlarda lotin hamda rus-krill
alifbosi asosida qo‘llanadigan transkripsiyalar ishlatilmoqda. Mazkur ishda
rus-krill alifbosi asosidagi transkripsiyadan olimlar foydalanishmoqda.

Transkripsiya ikki turga bo‘linadi:
1. Fonetik transkripsiya
2. Fonologik transkripsiya.
Shevaning talaffuz xususiyatlarini saqlash uchun fonetik transkripsiyadan
foydalaniladi. Bunda shevaga xos so‘zlar transkripsiya vositasida to‘liq yozib
olinadi. Faqat (dialekt va shevalarga xos) alohida fonemalarnigina hisobga
olish uchun ishlatiladigan transkripsiya fonologik transkripsiya deyiladi:
v - v - lab -lab undosh.
v' - v - lab - tish undoshi.

Biror tilning yozma yodgorliklarini yoki ma’lum bir arab
alifbosidagi yohud boshqa alifbodagi yodgorliklarni nashr etishda shu
yodgorliklarning yozuv tizimini boshqa til yoki yodgorlik
bosilayotgan xalqning mavjud yozuv tizimi orqali ifodalash
transliteratsiya deb ataladi. Transliteratsiya biror yozuv harflari bilan
yozilgan matnni boshqa bir yozuv harflari bilan almashtirish usulidir.
( arabcha matn---> hozirgi yozuvda)
eski o‘zbek yozuvi matni ----> hozirgi yozuvda)
lotin yozuvi matni ----> hoz. yozuvda).

Fonetik transkripsiya
Tilda yozuvning turlari har xil amaliy yozuv, stenografiya, transkripsiya va
boshqalar mavjud.
Amaliy yozuvda tildagi tovushlarning asosiy ma’nosini ko‘rsatamiz, lekin uning
talaffuzdagi hamma xususiyatlarini ko‘rsata olmaymiz.
ot so‘zida "o ( כ ) " qisqa
olam so‘zida esa "o ( כ ) " uzun.
Transkripsiyada so‘zning tovush tarkibini, har bir tovushning talaffuzdagi
xususiyatlarini bilish mumkin bo‘lgani qadar to‘la, o‘zidek berishga harakat qilinadi,
ya’ni eshitilganidek yoziladi. Bu yozuv ilmiy maqsadda - biron shevaning til tomondan
tekshirish uchun qo‘llaniladi. bunda o‘sha shevaning fonetik xususiyatlari hisobga
olinadi.

Transkripsiyada quyidagilarga jiddiy e’tibor beriladi:
1. Har bir tovush bir belgi bilan ko‘rsatiladi, ya’ni adabiy tildagi kabi ikki
tovushni bir belgi bilan ko‘rsatish amalda qo‘llanmaydi. Masalan, ya,yu,ya,yo . Bu
harflar adabiy tilda qo‘llanadigan harflar, grafemalar hisoblanadi.
2. Bir belgi doim bir tovushni bildiradi . U adabiy tildagi kabi ikki belgi bir
tovushni bildirmasligi kerak. Masalan: ng(n,) kabi:
3. Turli diakritik belgilar (qo‘shimcha belgilar) ham qo‘llaniladi. Bunday
belgilar asosan ostki va ustki belgilardir, lekin ba’zan o‘rtada ham bo‘ladi.
Masalan: olam, q, g‘, o, o‘, h va boshqalar:

4. Unlilarning yumshoqligini bildirish uchun ustiga ikki nuqta qo‘yiladi. Masalan: p ə k ə n ə , g ə p
va boshqalar.
5. Undoshning yumshoqligini bildirish uchun yuqoridan uning o‘ng tarafiga kichik belgi
qo‘yiladi. Masalan: b’ir, k’im va boshqalar.
6. Unlining ustidagi to‘g‘ri chiziq uzunlikni, botiq chiziq qisqalikni bildiradi. Agar bu belgilar
bo‘lmasa, unli, odatdagidek, me’yoriy, o‘rta holatda bo‘ladi. Masalan: k’m, d’m, s’m :
7. Tovushlarning qattiqligi ham ko‘rsatiladi. Masalan, biqin, g‘osht va boshqalar:
8. Tovushlarning tushishi ham ko‘rsatiladi. Masalan: b כ l ə l ə (r) .
9. Urg‘u ham odatdagidek, ko‘rsatiladi: Masalan: s ə n כ ə t’m’z .

כ - til orqa, keng, bir oz lablangan unlini bildiradi: ot( כ t), soqol
( s כ q כ l) . Bu tovush, ayniqsa, Samarqand, Toshkent shevalari uchun
harakterli: כ ta, n כ n, y כ m כ n va boshqalar. Ba’zan " כ " unlisi "o"
tarzida ko‘rsatiladi.
i - til oldi, lablanmagan, tor unli: bil, sakkiz, kirish.
o‘ - "i"ning qattiq varianti.
Til orqa, lablanmagan, tor unli bo‘lib, ayniqsa, singarmonizmli
shevalar uchun harakterli: qo‘lo‘q (q ө l ө q) , g‘o‘jo‘m (g‘ ө j ө m) .
’ - juda qisqa talaffuz qilinadigan, bir oz ochiq "i" tovushni
bildiradi: keld’, borinch. Bu "i" bilan "e" orasidagi ochiqlikka ega
unli tovush.

u - til orqa, lablangan, tor unlini bildiradi: qush, tush, bulut .
o - o‘rta kenglikdagi til orqa, lablanmagan unli (adabiy tilda "o‘" shakli bilan ko‘rsatiladi): qol
(qo‘l) g‘oza (g‘o‘za) . Til oldi "u" unlisini ifodalash uchun "o" shaklidan foydalanish mumkin: gol,
hol, koklam.
ө - oldingi qator lablangan o‘ unlisi.
e - bu unli so‘z va bo‘g‘in o‘rtasida keladigan "e" unlisini ifodalaydi: bel, kel, ter.
- turg‘un, orqa qator indiferint ’ unlisi.
o - oldingi qator lablangan o‘ unlisi.
o‘ - lablangan, indifferent tovush. (Indifferent tovush - farqlanuvchi tovush).
e - so‘z va bo‘g‘in boshida keladigan unlini ifodalaydi. "yo" unlisiga nisbatan ancha til orqa
tovushni bildiradi: egar, elak, duel.

Transkripsiyada "y"lashgan harflar(ni) quyidagicha ko‘rsatiladi: yu - yu: ya - ya, ye: ye - ye(ye,ye): yo - y כ
(y כ ) .
Lotin yozuvidagi yangi transkripsiya

a (a) - orqa qator, quyi-keng lablanmagan tovushni ko‘rsatadi. Ana, ata, bala

ä ( ä ) - old qator, quyi-keng, lablanmagan: äkä, änä.

ā (ā) - orqa qator, quyi-keng, qisman lablangan: āl, bāl.

e (e) – old qator, o‘rta-keng, lablanmagan: el, bel, kel.

i ( i ) – old qator, yuqori-tor, lablanmagan: bārdi, kirgin, singarmonizmli shevalarda keldi, jetti, bir.

ї ( ї ) – orqa qator, yuqori-tor, lablanmagan: bārd ї , b ї q ї n; i va ї unlilari singarmonizmli shevalarda
qisqa tovushni ifodalaydi bil, q ї l.

i: (i:) - i unlisining cho‘ziq varianti. Barcha o‘zbek shevalarida uchraydi: ti:l, bi:l.


ї : ( ї :) – ї unlisining cho‘ziq varianti: q ї :z, q ї :j ї :q. Singarmonizmli o‘zbek shevalari
talaffuzida uchraydi

u (u) – o rqa qator, yuqori-tor, lablangan: bu, ul, un.

ü ( ü ) – ol qator, yuqori-tor, lablangan: k ül, bügün, tün.

o (o) – orqa qator, o‘rta-keng, lablangan: ot-o‘t, qol-qo‘l, oq-o‘q, toq-to‘q.

ӧ ( ӧ ) – old qator, o‘rta-keng, lablangan: b ӧ l (bo‘lmoq), k ӧ l.

ϵ ( ϵ ) – ko‘proq Namangan shahar shevasida qayd qilinadi. Old qator, o‘rta-keng,
lablanmagan: N ϵ m ϵ .

Cho‘ziq unlilar uchun ikki nuqta qo‘llaniladi.

Kirill va lotin yozuvidagi yangi transkripsiyaning farqi:

a – a;

ə - ä;

- ā;ɔ

e-e ;

ъ- i;

ь- ї ;

u- i ;

ы- ї;

у- u;

Y- ü;

o – o ;

-
ɵ ӧ ;
ϵ -
ϵ

Kirill va lotin yozuvidagi transkripsiyada farqlanmaydigan undoshlar:

O‘zgarmaydigan undoshlar: b, d, f, g, h, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z;
Kirill va lotin yozuvidagi transkripsiyada farqlanadigan undoshlar:

O‘zgaradigan undoshlar:
ᵧ - g‘;
š – sh;
č – ch;
j – y;
ŋ – ng;
ž - j;

Diakretik belgilar:

., :, :: - unlining uzunligini ifodalaydigan belgilar.

x - birlashish hodisasini bildiradi.

> - o‘tish hodisasi.

< - o‘zgarish hodisasi.

//-belgisi tovushlarning almashishi, ikki faktning parallel qo‘llanishini
ifodalaydi.

/ va `  -belgilari taqqoslashni ko‘rsatadi.

( )- qavs - shart bo‘lmagan, tushib qoladigan elementlarni ko‘rsatadi.

[ ] - o‘rta qavs - umumiy matndan transkripsiya qilingan so‘zlarni
ajartib ko‘rsatish uchun ishlatiladi.

Undoshlar
Transkripsiyada: b, d, z, m, n, p, r, s, t, sh undoshlari
o‘zicha ishlatiladi. Qolgan undoshlar quyidagicha
ishlatiladi:
v - lab-lab. Lab-tish "v" alohida tarzda ifodalanadi: w
(w).
y - silliq talaffuz qilinadigan undosh.
g‘ - chuqur til orqa, sirg‘aluvchi undosh.
g‘’ - chuqur til orqa, portlovchi undosh.
g - sayoz til orqa, portlovchi undosh.

g’ - til orqa, sirg‘aluvchi tovush.
j - ruscha "j"ga mos undosh.
dj - qorishiq undosh tovush.
q - chuqur til orqa, portlovchi undosh tovush.
k - sayoz til orqa, portlovchi undosh tovush.
k' - "k"dan ko‘ra sayozroq yumshoq undosh tovush.
l - til orqa undosh
l' - til oldi yumshoq undosh.
ng - ( n, ) til orqa burun tovushi .

ng ' - "ng" dan ko‘ra sayozroq, yumshoq "ng" undoshi.
ngk - "k" qo‘llanilgan "ng" tovush.
f - lab-lab undosh tovushi. Lab-tish "f" ni alohida izohlash kerak.
chsh - qorishiq tovush.
x - chuqur til orqa, sirg‘aluvchi undosh tovush.
x' - "x" dan sayozroq, sirg‘aluvchi tovush.
qx - chuqur til orqa qorishiq undosh tovush.
h - bo‘g‘iz tovushi.
Velyarizatsiya [velarization]- undoshlaming qattiqlashishi.
Diakritik belgi[diacritic mark] - harflarga qo'shimcha ravishda qo‘yiladigan belgilar,
ishoralar .

Dialektolog [dialectologist]- shevashunos, shevani o‘rganuvchi
olim. Indifferent [indifferent]- oraliq tovush.
Palatalizatsiya[ palatalization] - undoshlaming yumshoqlashishi.
Transkripsiya [transcription]- yozuvning maxsus turi.
Transliteratsiyaftransliteration] - matnni bir yozuv tizimidan
ikkinchisiga ko‘chirish, masalan, kirildan lotinga.
Transkripsion belgi[transcriptional mark] - har bir nutq tovushi
uchun qo‘llaniladigan harf.

Fonetik transkripsiya [Phonetic transcription]- konkret nutq
tovushlarini ifodalaydigan ishoralar tizimi.
Fonematik transkripsiya [Phonemic transcription]- tildagi
fonemalar talaffuzini belgilab beruvdii yozuv tizimiJ

Adabiyotlar
1 . Aliyev A.Yu., Rajabov N. O‘zbek dialektologiyasidan programma. T., 1992.
2.Aliyev A.Yu., Nazarov K.N., Enazarov T.J. O‘zbek dialektologiyasi. O‘quv
dasturi // Universitet ta’limi uchun o‘zbek filologiyasi mutaxassisligi bo‘yicha o‘quv
dasturlari. T., Universitet, 1997. 34-49-betlar.
3.Aliyev A.Yu. Uychi shevasi // O‘zbek dialektologiyasidan materiallar. II. T.,
1992.
4.Abdullayev F.A. O‘zbek tilining Xorazm shevalari. T., 1961; T., 1964.
5.Amansariyev V. Turkman dialektologiyasi. Ashgabat, 1970.
6.Vejilov A.L. Tureskaya dialektologiya. Izd. MGU, 1973.

Mavzu:Transkripsiya va uning turlari

REJA: 1. Transkripsiya va uning turlari. 2. Fonetik transkripsiya 3. Fonologik transkripsiya. 4. Transkripsiyada qo‘llaniladigan undoshlar tizimi . 5. Kiril va lotin alifbosiga asoslangan transkripsion belgilar Foydalanilgan adabiyotlar

Transkripsiya . Transkripsiya dialekt va shevalarda uchraydigan tovushlarning turli ko‘rinishlarini yozuvda ifodalash uchun qo‘llanadigan ma’lum belgilar tizimidir. Tildagi tovushlarni aniq ifodalash uchun xizmat qiladigan yozuv - transkripsiya, lotincha transcriptio - qayta yozish deb ataladi .

Transkripsiya uchun u yoki bu xalq iste’molidagi traditsion alfavitdan o‘rni bilan ma’lum bir o‘zgarishlar kiritish orqali foydalaniladi. Shuning uchun transkripsiyada belgilar soni o‘ziga asos bo‘lgan alfavitdagi harflar sonidan ko‘p bo‘ladi. Bugungi kunda tadqiqotlarda lotin hamda rus-krill alifbosi asosida qo‘llanadigan transkripsiyalar ishlatilmoqda. Mazkur ishda rus-krill alifbosi asosidagi transkripsiyadan olimlar foydalanishmoqda.

Transkripsiya ikki turga bo‘linadi: 1. Fonetik transkripsiya 2. Fonologik transkripsiya. Shevaning talaffuz xususiyatlarini saqlash uchun fonetik transkripsiyadan foydalaniladi. Bunda shevaga xos so‘zlar transkripsiya vositasida to‘liq yozib olinadi. Faqat (dialekt va shevalarga xos) alohida fonemalarnigina hisobga olish uchun ishlatiladigan transkripsiya fonologik transkripsiya deyiladi: v - v - lab -lab undosh. v' - v - lab - tish undoshi.

O'xshashlar

Transkripsiya

Diqqat va uning turlari

Gul va uning turlari

Eksperiment va uning turlari

Afaziya va uning turlari