Tuproqning organik qismi va unumdorligi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4078 KB

Ko'chirib olish

Reja :
1. Tuproq organik qismining kelib chiqishi, tarkibi va
xossalari.
2. Tuproq gumusining tarkibi va xossalari.
3. Tuproq unumdorligi va uning ahamiyati .

Ye rning unumdorligi eroziya tufayli atigi 2,5 sm ga bo’lsa, uni tiklash uchun
dexqonchilik to’g’ri yuritilganda 300 yil vaqt kerak,erdagi eroziya tabiat tomonidan
sodir bo’lsa, u tez “tiklanadi”.
10 santimetrli hosildor er (gumus qobiq) paydo bo’lishi uchun tabiat
ekokomponentlari 2000 yildan 7000 yilgacha ”mehnat qilib” vaqt sarflaydi. Demak,
absolyut ko’rsatkichlarda ifodalanmaydigan,o’lchab bo’lmaydigan,ammo bebaho
hisoblangan ekologik iymatning minglab yillar tabiat samarasi sifatida yuzaga
keladi.
Insoniyat tugunini yani ekokomponentning hosil bo’lish muddati bilan o’z
ehtiyoji o’rtasidagi uyg’unligikning mezonini, ko’rsatkichini bilib o’shani
amaliyotda qo’llay olsagina, ekokomponentlarning strukturasi (tuzilish)
ko’rsatkichlariga zarar etkazmagan bo’ladi yoki Ya ponyaliklar o’z tabiatining
ekologik qiymatini avaylab saqlaganidek saqlay oladi.

1. TUPROQ ORGANIK QISMINING KELIB
CHIQISHI, TARKIBI VA XOSSALARI
Tuproqning organik qismi turli xildagi va tarkibdagi organik moddalardan
tashkil topgan.
Bu organik moddalar o‘simliklar, jonivorlar va mikroorganizmlarning xar
xil darajada chirigan qoldiqlari va gumus yig‘indisidan iborat.
Tuproq yuzasi va butun profilida to‘planadigan barcha
o‘simlik va hayvon qoldiqlari organik moddalarning potensial
manbai hisoblanadi.

Tuproqlar organik qismining tarkibi taxminan quyidagi nisbatda bo‘ladi: 1) gumus – 85
%, 2) o‘simlik qoldiqlari – 10 %, 3) tuproq florasi va faunasi (zamburug‘lar, suv o‘tlari,
bakteriya va aktinomitsetlar, yomg‘ir chuvalchanglari kabilar) – 5 % atrofida.

1) Тундра минтақаси – 150 - 2500 г / м² ;
2) Ўрмон -тайга минта қ аси - 25000- 40000 г / м² ;
3) Дашт минта қ аси - 1200- 2500 г / м² ;
4) Чўл минта қ аси - 350- 600 г / м² ; Tuproqdagi biomassa zahirasi, uning
strukturasi, dinamikasi va tarkibi turli tabiiy
mintaqalarda bir xil bo‘lmaydi. Ayniqsa yashil
o‘simliklar eng ko‘p biomassa to‘plash imkoniyatiga
ega.
Ularning har yili to‘playdigan biomassasi
umurtqasiz hayvonlar va mikroorganizmlarga
nisbatan bir necha ming marta ko‘p bo‘ladi.
Turli tabiiy-tuproq mintaqalarda quyidagi
miqdorda o‘simlik va hayvon qoldiqlari
to‘planishi mumkin:

Tuproqda to‘planadigan organik qoldiqlarning tarkibida kul
moddalar (Ca, Mg, K, P, Si, S, Fe singari), uglevodlar, oqsillar,
lignin, lipidlar, mumlar, smolalar, oshlovchi moddalar va boshqa
organik birikmalar bo‘ladi.
Nitrifikatsiya – ammiakning nitrat kislotasiga qadar biokimyoviy o‘zgarish
jarayoni bo‘lib, unda avtotrof, prototrof bakteriyalar ishtirok etadi. Nitrifikatsiya
jarayoni 2 bosqichda o‘tadi.
1) 2 NH3 + 3O2 → 2HNO2 + 2H2O + 158 кал;
2) 2HNO2 + O2 → 2HNO 3 + 58 кал
Denitrifikatsiya – azot kislotasining azotli kislotalargacha va
nitratlarning nitritlarga va molekulyar azotga qadar qayta tiklanish
jarayonidir.

Gumus hosil bo‘lish tezligi, uning borish xarakteri qator
omillarga, jumladan, o‘simlik qoldig‘ining miqdori va kimyoviy
tarkibiga, tuproq namligi va aeratsiyasiga, muhit reaksiyasiga,
oksidlanish - qaytarilish sharoiti-ga, mikrobiologik faoliyatning
intensivligi-ga, mikroorganizmlar tarkibiga, tuproq mineral
qismining mexanik, mineralogik va kimyoviy tarkibiga bog‘liq.
2. Tuproq gumusining tarkibi va
xossalari
Organik moddalarning parchalanishi natijasida nisbatan oddiy moddalar,
sintezlanganda esa juda murakkab birikmalar hosil bo‘ladi. Shunday qilib, barcha
tuproqlarda bir vaqtning o‘zida 2 jarayon:
1. Minerallanish – murakkab organik birikmalarning oddiy moddalar
(SO2, N2O, NH3 kabi) ga parchalanish;
2. Gumifikatsiya – gumus hosil bo‘lish jarayonlariga bo‘linadi .

L.N.Aleksandrova tomonidan tavsiya qilingan
organik qoldiqlarning gumusga aylanish tiplari

Tuproq gumusi – murakkab kimyoviy tarkibli azot saqlovchi
yuqori molekulyar moddalar kompleksi bo‘lib, odatda qoramtir
tusli va tuproqqa singib ketgan hamda mineral qismi bilan juda
mustahkam birikkan holatdadir .
Tuproq gumusi tarkibi

1) Gumin kislotaning elementar tarkibi:
C – 50-62 %, H – 2,8-6,6 %, O – 31-40 %, N – 3-6 %.
2) Fulvokislotaning tarkibi:
C – 41-46 %, H – 4-5 %, O – 40-48 %, N – 2-4 %.
Tuproqdagi gumus miqdoriga ko‘ra barcha tuproqlar shartli
ravishda quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1. gumussiz - < 1 %;
2. juda kam gumusli - 1-2 %;
3. kam gumusli – 2-4 %;
4. o‘rtacha gumusli - 4-6 %;
5. eng yuqori gumusli – 6-10 %;
6. chirindili – 15-30 %;
7. torfli – > 30 %.

Tuproq tipi 0 - 20 sm
qatlamda , t/ga 0 - 100 sm qatlamda
t/ga Maksimalga
nisbatan , %
Podzol 53 99 13
O’rmon-dasht
podzollashgan tuproqlar 109 215 30
Qora tuproqlar
а) Ishqorsizlangan 192 549 70
b ) Tipik 224 709 100
v ) Oddiy 137 426 60
To’q tusli kashtan 99 229 32
Bo’z 37 82 11

Tuproqning o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur
suv, oziq elementlari va boshqa barcha shart–sharoitlar bilan
ta’minlay olish qobiliyatiga TUPROQ UNUMDORLIGI
deyiladi.
Tuproq unumdorligining elementlari (omillari) va shart-
sharoitlari ajratiladi .
Tuproq unumdorligi elementlariga oziq moddalarning o‘simlik
o‘zlashtira oladigan shaklda bo‘lishi, suv, havo va issiqlik kabi
omillarning bo‘lishi kabilar kiradi .
Tuproq unumdorligi shart-sharoitlariga tuproqning fizik, suv,
havo, issiqlik xossalari, suv-fizik xususiyatlari, mexanik tarkibi,
reaksiyasi kabilarni kiritish mumkin .

Tuproqni madaniylashtirish .
Tuproq unumdorligini doimiy yaxshi va yuqori holatda
saqlab turish maqsadida insonlar tomonidan tuproq xossalarini
o‘zgartirish jarayonlariga tuproqni madaniylashtirish deyiladi .
Tuproqni madaniylashtirish usullari

Tuproqning samarali unumdorligini
oshirish usullari
1. Tuproqqa ishlov berish;
2. Organik va mineral o‘g‘itlar solish;
3. Turli meliorativ tadbirlarni o‘tkazish;
4. Almashlab ekish;
5. Yerlardan foydalanishni ilmiy asosda tashkil etish;
6. Tuproqning ekologik holatini yaxshilash .

Tuproq eritmasining konsentratsiyasi uncha yuqori bo‘lmasdan,
odatda, 1 eritmada eriganmoddalar miqdori bir necha grammdan
oshmaydi. Ammo sho‘rlangan tuproqlardagi suvda eriydigan moddalar
miqdori bir litrda o‘nlab va hatto yuzlab grammni tashkil etadi.
Tuproq eritmasi tarkibidagi mineral va organik –mineral moddalar
odatda, ionlar, molekulalar va kolloidlar shaklida saqlangan bo‘ladi.
Bundan tashqari, tuproq eritmasi tarkibida С O
2 , O
2 singari erigan gazlar
ishtirok etadi.

Tuproq eritmasi tarkibida mineral birikmalarning
anionlaridan: HSO -
3 , SO
3 2-
, NO
3 -
,NO -
2 ,SO
4 2
, CI -
, H
2 PO –
4 ,
HPO 2
4 –
va kationlaridan: Ca +
, Mg 2+
, Na +
, NH +
4 , K+, H+
singarilar bo‘ladi. Shuningdek , kuchli nordon tuproqlarda
AI 3+
, Fe 3+
, botqoqlangan tuproqlarda esa G‘ye 2+
bo‘lishi
mumkin.
Tuproq eritmasidagi temir va alyuminiy asosan organik
moddalar bilan mustahkam kompleks birikmalar holidadir.

Tuprok eritmasining reaksiyasi aktual yoki aktiv ishkoriy
xarakterga ega bulib, tuprokda kechadigan kimyoviy fizik-
kimyoviy va biologik jarayonlarning borishiga shunigdek,
o‘simliklaring o‘sib, rivojlanishga katta ta'sir etadi.
Tuprok eritmasining osmotik bositmi o‘simliklar xayotida
muhim ahamiyatga ega. Osmotik bosim tuprok eritmasining
konsentratsiyasiga va unga erigan moddalarning dissotsilanish
darajasiga boglik. Tuprok eritmasidagi eng yukori osmotik
bosim sho‘rhoklarda buladi.

Reja : 1. Tuproq organik qismining kelib chiqishi, tarkibi va xossalari. 2. Tuproq gumusining tarkibi va xossalari. 3. Tuproq unumdorligi va uning ahamiyati .

Ye rning unumdorligi eroziya tufayli atigi 2,5 sm ga bo’lsa, uni tiklash uchun dexqonchilik to’g’ri yuritilganda 300 yil vaqt kerak,erdagi eroziya tabiat tomonidan sodir bo’lsa, u tez “tiklanadi”. 10 santimetrli hosildor er (gumus qobiq) paydo bo’lishi uchun tabiat ekokomponentlari 2000 yildan 7000 yilgacha ”mehnat qilib” vaqt sarflaydi. Demak, absolyut ko’rsatkichlarda ifodalanmaydigan,o’lchab bo’lmaydigan,ammo bebaho hisoblangan ekologik iymatning minglab yillar tabiat samarasi sifatida yuzaga keladi. Insoniyat tugunini yani ekokomponentning hosil bo’lish muddati bilan o’z ehtiyoji o’rtasidagi uyg’unligikning mezonini, ko’rsatkichini bilib o’shani amaliyotda qo’llay olsagina, ekokomponentlarning strukturasi (tuzilish) ko’rsatkichlariga zarar etkazmagan bo’ladi yoki Ya ponyaliklar o’z tabiatining ekologik qiymatini avaylab saqlaganidek saqlay oladi.

1. TUPROQ ORGANIK QISMINING KELIB CHIQISHI, TARKIBI VA XOSSALARI Tuproqning organik qismi turli xildagi va tarkibdagi organik moddalardan tashkil topgan. Bu organik moddalar o‘simliklar, jonivorlar va mikroorganizmlarning xar xil darajada chirigan qoldiqlari va gumus yig‘indisidan iborat. Tuproq yuzasi va butun profilida to‘planadigan barcha o‘simlik va hayvon qoldiqlari organik moddalarning potensial manbai hisoblanadi.

Tuproqlar organik qismining tarkibi taxminan quyidagi nisbatda bo‘ladi: 1) gumus – 85 %, 2) o‘simlik qoldiqlari – 10 %, 3) tuproq florasi va faunasi (zamburug‘lar, suv o‘tlari, bakteriya va aktinomitsetlar, yomg‘ir chuvalchanglari kabilar) – 5 % atrofida.

1) Тундра минтақаси – 150 - 2500 г / м² ; 2) Ўрмон -тайга минта қ аси - 25000- 40000 г / м² ; 3) Дашт минта қ аси - 1200- 2500 г / м² ; 4) Чўл минта қ аси - 350- 600 г / м² ; Tuproqdagi biomassa zahirasi, uning strukturasi, dinamikasi va tarkibi turli tabiiy mintaqalarda bir xil bo‘lmaydi. Ayniqsa yashil o‘simliklar eng ko‘p biomassa to‘plash imkoniyatiga ega. Ularning har yili to‘playdigan biomassasi umurtqasiz hayvonlar va mikroorganizmlarga nisbatan bir necha ming marta ko‘p bo‘ladi. Turli tabiiy-tuproq mintaqalarda quyidagi miqdorda o‘simlik va hayvon qoldiqlari to‘planishi mumkin:

O'xshashlar

Sonning butun qismi

Antarktida.Iqlim va organik dunyosi

Organik reaksiyalarning meхanizmlari

Organik moddalarning mass-spektrlari

Kimyoviy siljish. Organik birikmalarning 1H YaMR spektrlari