Turk hoqonligi
![Turk hoqonligi](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_1.png)
![553-555-yillarda turkiylar o‘z mulklarini g‘arbga tomon
kengaytira boshlaydilar. Sarkarda Istemi
Ili, Chu, Talas (Ettisuv) daryolari vodiylarini hamda
Sharqiy Turkistonning ularga tutash yerlarini
bo‘ysundiradi. Manbalarning xabar berishicha,
turkiylar Temir qopqa yoki Temir darvoza ga qadar
borganlar. Boysun tog‘larida joylashgan,
So‘g‘ddan Toharistonga olib boruvchi yo‘ldagi
tor dara shunday nom bilan yuritiladi.](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_2.png)
![X usrav I A nushirvon podsholigi dav rida sosoniy lar
eft aliy larga o‘lpon t o‘lamay qo‘y gan edilar.
X usrav I v a t urk iy lar eft aliy larni qulat ish
maqsadida o‘zaro it t ifoq t uzadilar. 554-y ili
sosoniy lar qo‘shini Toharist onga bost irib k iradi.
Eft aliy lar og‘ir ahv olda qoladilar.
Shu pay t da t urk iy lar Choch, Farg‘ona,
Samarqand, Kesh v a N axshabni egallay dilar.
Eft aliy lar huk mdori Gat if ar qo‘shin t o‘play di.
Turk iy lar bilan hal qiluv chi jang Buxoro y aqinida
bo‘lib o‘t adi. J ang sak k iz k un dav om et adi.
Eft aliy lar mag‘lubiy at ga uchray dilar. Shunday
qilib, t urk iy lar eft aliy lar dav lat ini zabt et adilar.
O‘zbek ist on hududlari Turk xoqonligi dav lat i
t ark ibiga k iradi. Eft aliy lar bilan
bo‘lgan urush](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_3.png)
![](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_4.png)
![568-569-yillаrdа Turk хоqоnligi Kоnstаntinоpоlgа
impеrаtоr Yustin II huzurigа o‘z elchilаrini yubоrаdi.
Birоq, ko‘p o‘tmаy Vizаntiyaning аvаrlаr bilаn оlib
bоrgаn tinchlik аlоqаlаrini turklаr ittifоqqа хiyonаt
dеb bilib, 575-576 yillаrdа turklаr Kimmеriy
Bоsfоrigаchа kirib bоrаdilаr. Kеyinchаlik Vizаntiya
vа хаzаrlаr ko‘mаgidа turklаr bir nеchа bоr Erоngа
qаrshi qo‘shin tоrtаdilаr. 588-yildа ulаr Hirоt
yaqinidа Erоndаn yеngilаdilаr. Buning оqibаtidа
Turk dаvlаti endi Vizаtiya bilаn аlоqаlаrni Kаspiy
dеngizining shimоliy qismidаn yangi sаvdо yo‘ldаn
оlib bоrishgа mаjbur bo‘ldi.
VI аsrning 70-80-yillаridа Enаsоyning yuqоri
оqimidаn tо Аmudаryo bo‘ylаrigаchа,
Mаnchjuriyadаn tо Kimmеriy Bоsfоrigаchа
cho‘zilgаn ulkаn mаydоndа ko‘chmаnchi
chоrvаdоrlаrning Buyuk Turk хоqоnligi tаshkil
tоpdi.](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_5.png)
![](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_6.png)
![Eftaliylar davlati
Eftaliylar davlati parchalanib ketgan Kushon davlati
hududining bir qismida tashkil topgan. Aholisining
asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg'ul bo'lgan,
qolgani esa ko'chmanchi chorvachilik hayot tarzini
davom ettirgan. Eftaliylar to'g'risidagi dastlabki
ma'lumotlar yozma manbalarda 457 yildan buyon,
ya'ni ularning podshosi Vaxshunvar Chag'aniyon,
Toxariston va Badaxshonni o'ziga bo'ysindirganidan
so'ng qayd etila boshlagan. Turli manbalarda Eron
sosoniylar davlati bilan eftaliylar o'rtasidagi bo'lib
o'tgan jangu jadallarning yorqin, biroq bir-biriga zid
manzarasi tasvirlangan. Sosoniylar podshosi Peroz
eftaliylar davlatining tobora kengayishidan
xavfsirab, ularga qarshi harbiy harakatlar boshlab
yuboradi, biroq asirga tushib qoladi. Sosoniylar
podshosi yordam so'rab Vizantiyaga murojaat qiladi
va ko'chmanchilar huruji bu davlat uchun ham
tahdid ekanini uqtiradi.](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_7.png)
![](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_8.png)
![Eftaliylar Peroz qo'shinini batamom tor-mor qilgach, Eron xalqi
zimmasiga katta miqdorda o'lpon to'lash majburiyatini
yuklatadilar hamda Marv shahrini ishg'ol etadilar. So'ngra ular
Kobul vodiysi va Panjobni egallashadi, Qoroshor, Kuchu,
Qashqar va Xotanni istilo qilishadi. Shu tariqa ular Markaziy
Osiyo, sharqiy Eron, Hindistonning shimoliy qismi va Sharqiy
Turkistonni o'z ichiga olgan yagona qudratli davlat barpo
etadilar. O'z bolaligini eftaliylar qo'l ostida tutqunlikda o'tkazgan
Peroz o'g'li Kavade zamonida Eron eftaliylarga o'lpon to'lashda
davom etgan. Vizantiyalik tarixchi Prokopiyaning qayd etishicha,
eftaliylar "yagona podsho tomonidan boshqarilgan va o'zaro
hamda qo'shni davlatlar bilan bo'lgan munosabatlarda
vizantiyaliklar va forslardan qolishmagan holda adolat mezoniga
amal qilishgan". "Ipak yo'li" egalari bo'lgan eftaliylar xalqaro
savdoda faol ishtirok etishgan.](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_9.png)
![](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_10.png)
![Eftaliylarning Peroz askarlariga qarshi urushiga oid
epik rivoyatlar "Shohnoma" asarida keltirilgan.
Asarning eftaliylar podshohi Gatferd haqidagi
hikoyatida eftaliylarning turkiy xalqlarga qarshi
kurashi aks etgan. Akademik V.Bartoldning taxmin
qilishicha, Gatferd timsolida Vizantiya manbalarida
keltirilgan tarixiy shaxs - Katulfni ko'rish mumkin.
Katulf podsho tomonidan o'z xotiniga yetkazilgan
haqorat uchun intiqom bahonasida Eronga
qochgan va o'z mamlakatini turikiylarga sotgan.
Eftaliylar ko'plab xalqlarni siyosiy jihatdan
birlashtirishgan va bu hol mazkur davlat tarkibida
ko'pgina diniy yo'nalishlar va mashablar mavjud
bo'lganini izohlaydi. Zoroastrizm mahalliy
mashablar - Anaita, Siyavusha, Mitra bilan o'zaro
birlashib ketgan.](/data/documents/4c98c525-d130-4179-9170-a2647eb8fb92/page_11.png)
Turk hoqonligi
553-555-yillarda turkiylar o‘z mulklarini g‘arbga tomon kengaytira boshlaydilar. Sarkarda Istemi Ili, Chu, Talas (Ettisuv) daryolari vodiylarini hamda Sharqiy Turkistonning ularga tutash yerlarini bo‘ysundiradi. Manbalarning xabar berishicha, turkiylar Temir qopqa yoki Temir darvoza ga qadar borganlar. Boysun tog‘larida joylashgan, So‘g‘ddan Toharistonga olib boruvchi yo‘ldagi tor dara shunday nom bilan yuritiladi.
X usrav I A nushirvon podsholigi dav rida sosoniy lar eft aliy larga o‘lpon t o‘lamay qo‘y gan edilar. X usrav I v a t urk iy lar eft aliy larni qulat ish maqsadida o‘zaro it t ifoq t uzadilar. 554-y ili sosoniy lar qo‘shini Toharist onga bost irib k iradi. Eft aliy lar og‘ir ahv olda qoladilar. Shu pay t da t urk iy lar Choch, Farg‘ona, Samarqand, Kesh v a N axshabni egallay dilar. Eft aliy lar huk mdori Gat if ar qo‘shin t o‘play di. Turk iy lar bilan hal qiluv chi jang Buxoro y aqinida bo‘lib o‘t adi. J ang sak k iz k un dav om et adi. Eft aliy lar mag‘lubiy at ga uchray dilar. Shunday qilib, t urk iy lar eft aliy lar dav lat ini zabt et adilar. O‘zbek ist on hududlari Turk xoqonligi dav lat i t ark ibiga k iradi. Eft aliy lar bilan bo‘lgan urush
568-569-yillаrdа Turk хоqоnligi Kоnstаntinоpоlgа impеrаtоr Yustin II huzurigа o‘z elchilаrini yubоrаdi. Birоq, ko‘p o‘tmаy Vizаntiyaning аvаrlаr bilаn оlib bоrgаn tinchlik аlоqаlаrini turklаr ittifоqqа хiyonаt dеb bilib, 575-576 yillаrdа turklаr Kimmеriy Bоsfоrigаchа kirib bоrаdilаr. Kеyinchаlik Vizаntiya vа хаzаrlаr ko‘mаgidа turklаr bir nеchа bоr Erоngа qаrshi qo‘shin tоrtаdilаr. 588-yildа ulаr Hirоt yaqinidа Erоndаn yеngilаdilаr. Buning оqibаtidа Turk dаvlаti endi Vizаtiya bilаn аlоqаlаrni Kаspiy dеngizining shimоliy qismidаn yangi sаvdо yo‘ldаn оlib bоrishgа mаjbur bo‘ldi. VI аsrning 70-80-yillаridа Enаsоyning yuqоri оqimidаn tо Аmudаryo bo‘ylаrigаchа, Mаnchjuriyadаn tо Kimmеriy Bоsfоrigаchа cho‘zilgаn ulkаn mаydоndа ko‘chmаnchi chоrvаdоrlаrning Buyuk Turk хоqоnligi tаshkil tоpdi.