logo

Turk hoqonligi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

624.3046875 KB
Turk  hoqonligi 553-555-yillarda turkiylar o‘z mulklarini g‘arbga tomon 
kengaytira boshlaydilar. Sarkarda  Istemi  
Ili, Chu, Talas (Ettisuv) daryolari vodiylarini hamda 
Sharqiy Turkistonning ularga tutash yerlarini 
bo‘ysundiradi.  Manbalarning xabar berishicha,
  turkiylar  Temir qopqa  yoki  Temir darvoza ga qadar 
borganlar. Boysun tog‘larida joylashgan,
  So‘g‘ddan Toharistonga olib boruvchi yo‘ldagi 
tor dara shunday nom bilan yuritiladi.   X usrav I  A nushirvon  podsholigi dav rida sosoniy lar 
eft aliy larga o‘lpon t o‘lamay  qo‘y gan edilar. 
X usrav  I  v a t urk iy lar eft aliy larni qulat ish 
maqsadida o‘zaro it t ifoq t uzadilar. 554-y ili 
sosoniy lar qo‘shini Toharist onga bost irib k iradi. 
Eft aliy lar og‘ir ahv olda qoladilar.
Shu pay t da t urk iy lar Choch, Farg‘ona, 
Samarqand, Kesh v a N axshabni egallay dilar. 
Eft aliy lar huk mdori  Gat if ar  qo‘shin t o‘play di. 
Turk iy lar bilan hal qiluv chi jang Buxoro y aqinida 
bo‘lib o‘t adi. J ang sak k iz k un dav om et adi. 
Eft aliy lar mag‘lubiy at ga uchray dilar. Shunday  
qilib, t urk iy lar  eft aliy lar dav lat ini zabt  et adilar. 
O‘zbek ist on hududlari Turk  xoqonligi dav lat i 
t ark ibiga k iradi. Eft aliy lar bilan 
bo‘lgan urush  568-569-yillаrdа Turk хоqоnligi Kоnstаntinоpоlgа 
impеrаtоr Yustin II huzurigа o‘z elchilаrini yubоrаdi. 
Birоq, ko‘p o‘tmаy Vizаntiyaning аvаrlаr bilаn оlib 
bоrgаn tinchlik аlоqаlаrini turklаr ittifоqqа хiyonаt 
dеb bilib, 575-576 yillаrdа turklаr Kimmеriy 
Bоsfоrigаchа kirib bоrаdilаr. Kеyinchаlik Vizаntiya 
vа хаzаrlаr ko‘mаgidа turklаr bir nеchа bоr Erоngа 
qаrshi qo‘shin tоrtаdilаr. 588-yildа ulаr Hirоt 
yaqinidа Erоndаn yеngilаdilаr. Buning оqibаtidа 
Turk dаvlаti endi Vizаtiya bilаn аlоqаlаrni Kаspiy 
dеngizining shimоliy qismidаn  yangi sаvdо yo‘ldаn 
оlib bоrishgа mаjbur bo‘ldi.
VI аsrning 70-80-yillаridа Enаsоyning yuqоri 
оqimidаn tо Аmudаryo bo‘ylаrigаchа, 
Mаnchjuriyadаn tо Kimmеriy Bоsfоrigаchа 
cho‘zilgаn ulkаn mаydоndа ko‘chmаnchi 
chоrvаdоrlаrning Buyuk Turk хоqоnligi tаshkil 
tоpdi.    Eftaliylar davlati
Eftaliylar davlati parchalanib ketgan Kushon davlati 
hududining bir qismida tashkil topgan. Aholisining 
asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg'ul bo'lgan, 
qolgani esa ko'chmanchi chorvachilik hayot tarzini 
davom ettirgan. Eftaliylar to'g'risidagi dastlabki 
ma'lumotlar yozma manbalarda 457 yildan buyon, 
ya'ni ularning podshosi Vaxshunvar Chag'aniyon, 
Toxariston va Badaxshonni o'ziga bo'ysindirganidan 
so'ng qayd etila boshlagan. Turli manbalarda Eron 
sosoniylar davlati bilan eftaliylar o'rtasidagi bo'lib 
o'tgan jangu jadallarning yorqin, biroq bir-biriga zid 
manzarasi tasvirlangan. Sosoniylar podshosi Peroz 
eftaliylar davlatining tobora kengayishidan 
xavfsirab, ularga qarshi harbiy harakatlar boshlab 
yuboradi, biroq asirga tushib qoladi. Sosoniylar 
podshosi yordam so'rab Vizantiyaga murojaat qiladi 
va ko'chmanchilar huruji bu davlat uchun ham 
tahdid ekanini uqtiradi.   Eftaliylar Peroz qo'shinini batamom tor-mor qilgach, Eron xalqi 
zimmasiga katta miqdorda o'lpon to'lash majburiyatini 
yuklatadilar hamda Marv shahrini ishg'ol etadilar. So'ngra ular 
Kobul vodiysi va Panjobni egallashadi, Qoroshor, Kuchu, 
Qashqar va Xotanni istilo qilishadi. Shu tariqa ular Markaziy 
Osiyo, sharqiy Eron, Hindistonning shimoliy qismi va Sharqiy 
Turkistonni o'z ichiga olgan yagona qudratli davlat barpo 
etadilar. O'z bolaligini eftaliylar qo'l ostida tutqunlikda o'tkazgan 
Peroz o'g'li Kavade zamonida Eron eftaliylarga o'lpon to'lashda 
davom etgan. Vizantiyalik tarixchi Prokopiyaning qayd etishicha, 
eftaliylar "yagona podsho tomonidan boshqarilgan va o'zaro 
hamda qo'shni davlatlar bilan bo'lgan munosabatlarda 
vizantiyaliklar va forslardan qolishmagan holda adolat mezoniga 
amal qilishgan". "Ipak yo'li" egalari bo'lgan eftaliylar xalqaro 
savdoda faol ishtirok etishgan.   Eftaliylarning Peroz  askarlariga qarshi urushiga  oid 
epik  rivoyatlar  "Shohnoma"  asarida  keltirilgan. 
Asarning  eftaliylar  podshohi  Gatferd  haqidagi 
hikoyatida  eftaliylarning  turkiy  xalqlarga  qarshi 
kurashi  aks  etgan.  Akademik  V.Bartoldning  taxmin 
qilishicha,  Gatferd  timsolida  Vizantiya  manbalarida 
keltirilgan  tarixiy  shaxs  -  Katulfni  ko'rish  mumkin. 
Katulf  podsho  tomonidan  o'z  xotiniga  yetkazilgan 
haqorat  uchun  intiqom  bahonasida  Eronga 
qochgan  va  o'z  mamlakatini  turikiylarga  sotgan. 
Eftaliylar  ko'plab  xalqlarni  siyosiy  jihatdan 
birlashtirishgan  va  bu  hol  mazkur  davlat  tarkibida 
ko'pgina  diniy  yo'nalishlar  va  mashablar  mavjud 
bo'lganini  izohlaydi.  Zoroastrizm  mahalliy 
mashablar  -  Anaita,  Siyavusha,  Mitra  bilan  o'zaro 
birlashib ketgan.

Turk hoqonligi

553-555-yillarda turkiylar o‘z mulklarini g‘arbga tomon kengaytira boshlaydilar. Sarkarda Istemi Ili, Chu, Talas (Ettisuv) daryolari vodiylarini hamda Sharqiy Turkistonning ularga tutash yerlarini bo‘ysundiradi. Manbalarning xabar berishicha, turkiylar Temir qopqa yoki Temir darvoza ga qadar borganlar. Boysun tog‘larida joylashgan, So‘g‘ddan Toharistonga olib boruvchi yo‘ldagi tor dara shunday nom bilan yuritiladi.

X usrav I A nushirvon podsholigi dav rida sosoniy lar eft aliy larga o‘lpon t o‘lamay qo‘y gan edilar. X usrav I v a t urk iy lar eft aliy larni qulat ish maqsadida o‘zaro it t ifoq t uzadilar. 554-y ili sosoniy lar qo‘shini Toharist onga bost irib k iradi. Eft aliy lar og‘ir ahv olda qoladilar. Shu pay t da t urk iy lar Choch, Farg‘ona, Samarqand, Kesh v a N axshabni egallay dilar. Eft aliy lar huk mdori Gat if ar qo‘shin t o‘play di. Turk iy lar bilan hal qiluv chi jang Buxoro y aqinida bo‘lib o‘t adi. J ang sak k iz k un dav om et adi. Eft aliy lar mag‘lubiy at ga uchray dilar. Shunday qilib, t urk iy lar eft aliy lar dav lat ini zabt et adilar. O‘zbek ist on hududlari Turk xoqonligi dav lat i t ark ibiga k iradi. Eft aliy lar bilan bo‘lgan urush

568-569-yillаrdа Turk хоqоnligi Kоnstаntinоpоlgа impеrаtоr Yustin II huzurigа o‘z elchilаrini yubоrаdi. Birоq, ko‘p o‘tmаy Vizаntiyaning аvаrlаr bilаn оlib bоrgаn tinchlik аlоqаlаrini turklаr ittifоqqа хiyonаt dеb bilib, 575-576 yillаrdа turklаr Kimmеriy Bоsfоrigаchа kirib bоrаdilаr. Kеyinchаlik Vizаntiya vа хаzаrlаr ko‘mаgidа turklаr bir nеchа bоr Erоngа qаrshi qo‘shin tоrtаdilаr. 588-yildа ulаr Hirоt yaqinidа Erоndаn yеngilаdilаr. Buning оqibаtidа Turk dаvlаti endi Vizаtiya bilаn аlоqаlаrni Kаspiy dеngizining shimоliy qismidаn  yangi sаvdо yo‘ldаn оlib bоrishgа mаjbur bo‘ldi. VI аsrning 70-80-yillаridа Enаsоyning yuqоri оqimidаn tо Аmudаryo bo‘ylаrigаchа, Mаnchjuriyadаn tо Kimmеriy Bоsfоrigаchа cho‘zilgаn ulkаn mаydоndа ko‘chmаnchi chоrvаdоrlаrning Buyuk Turk хоqоnligi tаshkil tоpdi.