logo

Turk svilizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

313.6494140625 KB
Turk svilizatsiyasi                              Reja:

1. Turklarning kelib chiqishi

2.Turk xoqonligi

3 .Turk xoqonligini barham topishi                 Turk xoqonligi vujudga kelgunga 
qadar mintaqada 2 yirik davlat: 
Eftaliylar  va Jujanlar davlati hukm 
surardi.
Turk xoqonligining asoschilari 
boʻlmish turkiy  Ashina  qabilasi esa bu 
paytda Oltoy toglarining jan. yon 
bagʻirlarida istiqomat qilar va Jujanlar 
davlatiga tobe edi.
Jujanlar qoʻl ostidagi ashina turklari 
kuchayib 545 y. tele qabilalarini, 551 
y. esa jujanlarni yengadilar. Shu tariqa 
ogʻaini  Bumin  va Istami 552 y. Turk 
xoqonligiga asos soladilar. Bumin 
oʻzini xoqon deb eʼlon qiladi (qarang 
Bumin  xoqon,  Istami xoqon ).
555 yilga kelib, Markaziy Osiyoning 
shim.sharqidagi qabilalar, Uzok, 
Sharqdagi kidan (qoraxitoy), tatabi, 
shivey kabi manchjur va moʻgʻul 
qabilalari, Yenisey boʻyidagi turkiy 
qabilalar ham Turk xoqonligi 
qoʻshinlari tomonidan tobe etilib, 555 
yildayoq Sharqiy Turkistonning katta 
qismi Turk xoqonligi koʻl ostiga oʻtadi.                 Turk xoqoni  Mugʻon  (553-572) Xitoyga 556-557 yillarda yurishlar qilib, bu 
yerdagi Gʻarbiy Vey (Toba) sulolasi oʻrnini egallagan Shim. Shim. Si (550—
577) va Chjou (577—581) sulolalarini oʻz taʼsir doirasiga oladi.
Turk xoqonligi 565 y.  eftaliylarga  Naxshab sh. (hozirgi Qarshi sh. yaqinidagi 
Yerqoʻrgʻon xarobasi) atrofida ogʻir zarba beradi. Turk xoqonligi eftaliylarga 
qarashli  Choch ,  Fargʻona ,  Ustrushona ,  Samarkand , Xorazm, Buxoro, Kesh va 
Nasafni qoʻlga kiritgan bir paytda xoqonlikning eftaliylarga qarshi 
ittifoqchisi  Sosoniylar Eroni  hukmdori Xusrav I Anushirvon esa Eftaliylar 
tarkibida boʻlgan  Toxariston , Kobuliston, Zobuliston (Shim. Afgʻoniston) 
viloyatlarini egallaydi                 Sosoniylar bilan bevosita qoʻshni boʻlib qolgan xoqonlikning Eronga yuborilgan 
elchilarining oʻldirilishi va sugʻdiy Maniax boshchiligida ipak tijoratini yoʻlga qoʻyish 
maqsadida yoʻllangan elchilarga Eron shohining qoʻpol munosabatda boʻlishi, hatto ular 
keltirgan ipak matolarni yoqishga buyurishi Turk xoqonligi va Sosoniylar oʻrtasidagi 
ittifoqqa raxna soladi. Turk xoqonligi Eron bilan orani uzib,  Vizantiya  imperiyasiga 
yaqinlashish, u bilan savdosotiq, asosan, ipak tijoratini rivojlantirish uchun unga 567 y. 
mazkur Maniax boshchiligida elchilik hayʼatini yuboradi. Shu paytdan boshlab ikki davlat 
oʻrtasida ittifoq vujudga keladi. Eron — Vizantiya oʻrtasida 571 y. jang boshlangach, gʻarbga 
yurishni davom ettirayotgan Istami shu yili Shim. Kavkazdagi Kuban daryosi havzasi va 
Ozarbayjonni qoʻlga kiritadi
Devoriy suratlari 
Varxuman                 Boshqa tarafdan esa 567 yildanoq 
Sosoniylarga qarshi Amudaryo 
yoʻnalishi boʻylab yurish uyushtira 
boshlagan Istami bu jabhada katta 
muvaffaqiyatlar qozonib, Toxaristonni 
olgach, Turk xoqonligining jan.gʻarbi~y 
chegarasi Amudaryo boʻlib qoladi. 6-
asrning soʻnggi choragida Kobuliston 
(Kobul), Zobuliston va Xurosonning 
katta kismi xoqonlik tarkibiga oʻtadi.
572-581 yillarda Turk xoqonligini 
Taspar  xoqon boshqardi.
576 yilda Turk xoqonligi bilan Vizantiya 
orasida ixtilof paydo boʻladi va xoqonlik 
shu yili  Qrimdagi  Bospor (Kerch)ni 
bosib oladi va 581 yilda  Xersonesni
 qamal qiladi.  Sharqiy Yevropada
 xoqonlik hududi bu paytga kelib Qora 
dengiz sohillari, sharqda Koreya 
boʻgʻozi, shimolida  Ural togʻlari ,  Yenisey
 va  Baykalboʻyi , janubida  Afgʻoniston  va 
Shimoliy Hindiston hududdarini oʻz 
ichiga olar edi. Varhuman saroyi devoriy rasmlarida 
tasvirlangan turkiy zodagonlar, 
Samarqand, 650 yil                 580-yillarga kelib xoqonlikda ichki nizolar, taxt talashuvlar avj oladi. Bu ishga Xitoyning 
Suy sulolasi ham aralashadi. Shundan soʻng xoqonlik bir muddat Oltoy togʻlarining 
sharqidan to Uzoq Sharqqacha boʻlgan hududni, yaʼni Jan. Sibir, Urxun havzalari 
(Moʻgʻuliston), Shim. Xitoy hududlarini oʻz ichiga oluvchi Sharqiy Turk xoqonligi va Oltoy 
toglarining gʻarbidagi xoqonlikka qaram oʻlkalarni oʻz ichiga oluvchi markazi Yettisuv 
boʻlgan Gʻarbiy Turk xoqonligi ga boʻlinib ketadi.
Markazi Oʻtukan vodiysi (Moʻgʻuliston) boʻlgan Sharqiy Turk xoqonligi Shibi xoqon (609
—619) davrida Xitoy (Suy) imperiyasiga qarshi jang olib boradi. U 615 yilda Xitoyga 
yurish qilib Yaymin (Ordos) viloyatida imperator Yandini qurshovga oladi. Yaymindagi 
41 qalʼadan 39 tasi Turk xoqonligi qoʻliga oʻtadi. 618 yilda Suy sulolasini agʻdarib, uning 
oʻrnini egallagan Tan sulolasining ishlariga ham Shibi xoqon aralashadi
Turk xoqonligi tangalari                 U bu paytgacha sharkda kidan va shivey qabilalarini, Jan.Gʻarbda Tuguxun (Togon) 
davlati hamda Turfon oʻlkasini boʻysundirgach, Xuanxe daryosini kechib oʻtib, Xitoy 
hududiga kirgan vaqtda vafot etadi. TaxtgaElxoqon (xitoy manbalarida Xyelixan; 
620—630) oʻtiradi va 10 yil davomida, asosan, Xitoy bilan kurash olib boradi. 2 
marta, 624—626 yillarda poytaxt Chananni qurshab oladi. Uning oʻlimidan soʻng 
Sharqiy Turk xoqonligi 50 yilga yaqin Xitoyga karam boʻlib qoladi.
Oʻz davrida "Oʻn Oʻq xoqonligi" deb yuritilgan Gʻarbiy Turk xoqonligi Istamining 
oʻgʻli Tardu xoqon (576—603) Sosoniylar Eroniga qarshi janglar olib borib, gʻarbda 
oʻz hokimiyatini kuchaytirdi. Uning oʻgʻli Sheguy xoqon (610— 618) davrida xoqonlik 
qoʻshinlari jan.gʻarbiy hududlarda faol harakat yurita boshlaydi. Turk askarlarini 
jangdagi holatlari                 U Eronning shim.sharqiy  v iloy at l ari ga x ujum uy usht i rib, sosoniy lar ust idan 
y iri k  gʻalabaga erishadi v a Isfahon, Ray  k abi shaharlarni qoʻlga k irit adi. 
Uning inisi Tun y abgʻu (Tunshex u; 618—630) xoqonlik ning gʻarbdagi nufuzini 
y anada must ahk amlaydi. U huk mronlik  qi lgan dav rda Turk  xoqonligi ni ng 
chegarasi gʻarb v a jan.gʻarbda, J an.Sharqiy  Yev ropa dasht lari, Kav k az, 
Volgaboʻy i, Gurgon, Marv, Hi nd dary osi ning y uqori  hav zalari, Shim. 
Hindist on v a A fgʻoni st onning ak sariy at  v il oy at larini oʻz i chiga olardi. Uning 
shad unv onl i oʻgʻl i boshchili gidagi xoqonlik  qoʻshinlari Vi zant iy a imperat ori 
Irak liy  bil an bi rgali k da 627—628 y il larda J an. Kav k azga safar uy usht iradi v a 
bu y erdagi sosoniy lar qoʻshinini y engib, Tbilisi  shahrini qoʻlga k irit adi. Tun 
y abgʻu gʻarbi y  hududlarda x rk imi y at ni  must ahk amlash maqsadida 
qarorgohini Shosh v ohasi ning shimoli dagi Mingbuloq (xit oy cha Sy ant sy uan) 
mav zesiga k oʻchiradi v a boshqaruv da isl ohot lar oʻt k azib qaram oʻlk alarga 
t urk iy  t udun v a elt abar unv onli v ak illar joʻnat adi .              Foydalanilgan adabiyotlar 

1.7-sinf jahon tarixi

2.  www.arxiv.uz

3.htttp.patoloy.ru

Turk svilizatsiyasi

Reja:  1. Turklarning kelib chiqishi  2.Turk xoqonligi  3 .Turk xoqonligini barham topishi

Turk xoqonligi vujudga kelgunga qadar mintaqada 2 yirik davlat:  Eftaliylar  va Jujanlar davlati hukm surardi. Turk xoqonligining asoschilari boʻlmish turkiy  Ashina  qabilasi esa bu paytda Oltoy toglarining jan. yon bagʻirlarida istiqomat qilar va Jujanlar davlatiga tobe edi. Jujanlar qoʻl ostidagi ashina turklari kuchayib 545 y. tele qabilalarini, 551 y. esa jujanlarni yengadilar. Shu tariqa ogʻaini  Bumin  va Istami 552 y. Turk xoqonligiga asos soladilar. Bumin oʻzini xoqon deb eʼlon qiladi (qarang  Bumin  xoqon,  Istami xoqon ). 555 yilga kelib, Markaziy Osiyoning shim.sharqidagi qabilalar, Uzok, Sharqdagi kidan (qoraxitoy), tatabi, shivey kabi manchjur va moʻgʻul qabilalari, Yenisey boʻyidagi turkiy qabilalar ham Turk xoqonligi qoʻshinlari tomonidan tobe etilib, 555 yildayoq Sharqiy Turkistonning katta qismi Turk xoqonligi koʻl ostiga oʻtadi.

Turk xoqoni  Mugʻon  (553-572) Xitoyga 556-557 yillarda yurishlar qilib, bu yerdagi Gʻarbiy Vey (Toba) sulolasi oʻrnini egallagan Shim. Shim. Si (550— 577) va Chjou (577—581) sulolalarini oʻz taʼsir doirasiga oladi. Turk xoqonligi 565 y.  eftaliylarga  Naxshab sh. (hozirgi Qarshi sh. yaqinidagi Yerqoʻrgʻon xarobasi) atrofida ogʻir zarba beradi. Turk xoqonligi eftaliylarga qarashli  Choch ,  Fargʻona ,  Ustrushona ,  Samarkand , Xorazm, Buxoro, Kesh va Nasafni qoʻlga kiritgan bir paytda xoqonlikning eftaliylarga qarshi ittifoqchisi  Sosoniylar Eroni  hukmdori Xusrav I Anushirvon esa Eftaliylar tarkibida boʻlgan  Toxariston , Kobuliston, Zobuliston (Shim. Afgʻoniston) viloyatlarini egallaydi

Sosoniylar bilan bevosita qoʻshni boʻlib qolgan xoqonlikning Eronga yuborilgan elchilarining oʻldirilishi va sugʻdiy Maniax boshchiligida ipak tijoratini yoʻlga qoʻyish maqsadida yoʻllangan elchilarga Eron shohining qoʻpol munosabatda boʻlishi, hatto ular keltirgan ipak matolarni yoqishga buyurishi Turk xoqonligi va Sosoniylar oʻrtasidagi ittifoqqa raxna soladi. Turk xoqonligi Eron bilan orani uzib,  Vizantiya  imperiyasiga yaqinlashish, u bilan savdosotiq, asosan, ipak tijoratini rivojlantirish uchun unga 567 y. mazkur Maniax boshchiligida elchilik hayʼatini yuboradi. Shu paytdan boshlab ikki davlat oʻrtasida ittifoq vujudga keladi. Eron — Vizantiya oʻrtasida 571 y. jang boshlangach, gʻarbga yurishni davom ettirayotgan Istami shu yili Shim. Kavkazdagi Kuban daryosi havzasi va Ozarbayjonni qoʻlga kiritadi Devoriy suratlari Varxuman