logo

Unli tovushlar

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

955.9541015625 KB
Unli 
t ovushlar   
  Faqat  un  (ov oz)   dan  iborat  bo‘lgan  va  bo‘g‘in  hosil  qila  oladigan 
fonemalarga  unli  fonema lar  deyiladi.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  6 
t a   unli fonema mavjud:  u, a, o‘, o, e, i.

UN LILARDA:

ohangdorlik   yuqori;

faqat ovoz bo‘ladi;

o‘zbek tilida yonma-yon kelmaydi. Masalan,  soat, mutolaa, tabiiy, 
manfaat, taajjub  – o‘zbekcha so‘z emas;

xohlagancha cho‘zib talaffuz qilish mumkin. Masalan,  Y-u-u-u-u-u-u-
u-r, muhabbat, ketdik bu yerdan.  (Qo‘shiqdan); 

urg‘u oladi. Masalan,  òlma, rúchka  va h.k.;

bo‘g‘in hosil qila oladi. Hatto bir unli ham. Masalan,  o-ta, o-na, o-pa, 
a-ka  va h.k. UNLI LA R   Unlilar
da 
bo‘linis
hTilning gorizontal 
(yotiq) holatiga 
ko‘ra
Tilning vertikal 
(tik) harakatiga 
ko‘raLablarning 
ishtirokiga 
ko‘ra Unli larda k l assifi k at siy a (bo‘l inish)   
1. TILN IN G GORIZON TA L (YOTIQ) HOLATIGA KO‘RA :

t il oldi   unlilar:   a, i, e

t il orqa   unlilar:  u, o‘, o
 

2. TILN IN G V ERTIKA L (TIK) HARAKATIGA  KO‘RA:

y uqori t or   unlilar:  i, u                                           (tor oraliq 
saqlanadi)

o‘rt a k eng   unlilar:  e, o‘                                         (o‘rtacha oraliq 
saqlanadi)

quy i k eng   unlilar:  a, o                                           (keng oraliq 
saqlanadi)

 

3. LABLA RN IN G HA RA KATIGA KO‘RA :

lablangan   unlilar:  u, o‘, o

lablanmagan   unlilar:  i, e, a   Topshiriq.Dialogni o‘qing. Int ernet  v a uning 
imk oniy at lari haqida y ana qanday  qo‘shimcha 
ma’lumot lar bilasiz?
–  Donoxon, internet 
nimaligini bilasizmi?   Topshiriq.Dialogni o‘qing. Int ernet  v a uning 
imk oniy at lari haqida y ana qanday  qo‘shimcha 
ma’lumot lar bilasiz?
–  Bilishimcha, Komiljon, bu – 
kompyuter tarmoqlari 
majmuyi. Bu so‘z inglizcha 
“o‘rgimchak to‘ri” degan 
ma’noni bildiradi.   Topshiriq.Dialogni o‘qing. Int ernet  v a uning 
imk oniy at lari haqida y ana qanday  qo‘shimcha 
ma’lumot lar bilasiz?
–  Uning qanday 
imkoniyatlari bor?   Topshiriq.Dialogni o‘qing. Int ernet  v a uning 
imk oniy at lari haqida y ana qanday  qo‘shimcha 
ma’lumot lar bilasiz?
–  Axborotni o‘qish va tarqatish, 
ma’lumotni nomiga qarab tezda 
topish, ma’lumot nusxasini ko‘chirib 
olish.
Bundan tashqari, xat almashish; 
muzokara va muloqot olib borish 
imkoniyati ham mavjud.   Topshiriq.Dialogni o‘qing. Int ernet  v a uning 
imk oniy at lari haqida y ana qanday  qo‘shimcha 
ma’lumot lar bilasiz?
–  Ha, Donoxon, butun 
dunyo axborot tizimi 
internetda o‘rgimchak 
to‘ri kabi bir-biriga 
bog‘langan.   Munosabat  bildiring.
1. A ziz o‘quvchi, shu 
imk oniy at lardan 
f oydalanganmisiz? 
2. I nt e rne t ning y ana qanday 
imk oniy at lari bor de b o‘y laysiz?   Qoida
Tovushlar  o‘pkadan  chiqayotgan 
havoning  og‘iz  bo‘shlig‘ida  to‘siqqa 
uchrashi  yoki  uchramasligiga  ko‘ra  ikki 
xil  bo‘ladi:  unli  tovushlar   va  undosh 
tovushlar.
O‘pkadan  chiqayotgan  havo  og‘iz 
bo‘shlig‘ida  hech  qanday  to‘siqqa 
uchramasa,  unli  tovushlar  hosil  bo‘ladi. 
Tilimizda  oltita  unli  tovush  bor:  a,  o,  e, 
o‘, u, i.   49-mashq.Maqollarni k o‘chiring, bilinar-bilinmas 
t alaff uz qilinay ot gan unlilarga diqqat  qiling. Har bir 
maqolni og‘zak i sharhlang.
1.  Yoshlik da  bilgani  –  t oshga 
y ozgani,  Qarilik da  bilgani  –  muzga 
y ozgani.  2.  Bilmaslik   ay b  emas, 
bilishga  t irishmaslik   –  ay b.  3. 
Dehqon  bo‘lsang,  shudgor  qil,  olim 
bo‘lsang,  t ak ror  qil.  4.  Bilimli  k ishi 
o‘zar,  bilimsiz  k ishi  t o‘zar.  5.  Ilm-u 
hik mat   suv ni  y ondirar.  (“ O‘zbek  
xalq maqollari” )   51-mashq. Uy ga v azifa
“ I nt e rne t ning f oy dalari”  
mavzusida 10–12 t a gapdan 
iborat  mat n y arat ing.   Foy dalanilgan adabiy ot :
N .  Mahmudov,  A .  Sobirov,  Sh.  Sat t orov,  Sh. 
Toshmirzay ev a,  D.  Mannopov a.  Ona  t ili. 
Umumiy   o‘rt a  t a’lim  mak t ablarining  5-sinfi  
uchun  darslik .  G‘afur  G‘ulom  nomidagi 
nashriy ot -mat baa ijodiy  uy i. Toshk ent – 2020

Unli t ovushlar

 Faqat un (ov oz) dan iborat bo‘lgan va bo‘g‘in hosil qila oladigan fonemalarga unli fonema lar deyiladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 t a unli fonema mavjud: u, a, o‘, o, e, i.  UN LILARDA:  ohangdorlik yuqori;  faqat ovoz bo‘ladi;  o‘zbek tilida yonma-yon kelmaydi. Masalan, soat, mutolaa, tabiiy, manfaat, taajjub – o‘zbekcha so‘z emas;  xohlagancha cho‘zib talaffuz qilish mumkin. Masalan, Y-u-u-u-u-u-u- u-r, muhabbat, ketdik bu yerdan. (Qo‘shiqdan);  urg‘u oladi. Masalan, òlma, rúchka va h.k.;  bo‘g‘in hosil qila oladi. Hatto bir unli ham. Masalan, o-ta, o-na, o-pa, a-ka va h.k. UNLI LA R

Unlilar da bo‘linis hTilning gorizontal (yotiq) holatiga ko‘ra Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘raLablarning ishtirokiga ko‘ra Unli larda k l assifi k at siy a (bo‘l inish)

 1. TILN IN G GORIZON TA L (YOTIQ) HOLATIGA KO‘RA :  t il oldi unlilar: a, i, e  t il orqa unlilar: u, o‘, o    2. TILN IN G V ERTIKA L (TIK) HARAKATIGA KO‘RA:  y uqori t or unlilar: i, u (tor oraliq saqlanadi)  o‘rt a k eng unlilar: e, o‘ (o‘rtacha oraliq saqlanadi)  quy i k eng unlilar: a, o (keng oraliq saqlanadi)     3. LABLA RN IN G HA RA KATIGA KO‘RA :  lablangan unlilar: u, o‘, o  lablanmagan unlilar: i, e, a

Topshiriq.Dialogni o‘qing. Int ernet v a uning imk oniy at lari haqida y ana qanday qo‘shimcha ma’lumot lar bilasiz? – Donoxon, internet nimaligini bilasizmi?