Xonliklar davrida svilizatsiya
![X onlik lar dav rida sv ilizat siy a](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_1.png)
![Reja:
•
Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning
vujudga kelishi va madaniyatning ahvoli.
•
Mustakil xonliklar va amirlikning o’zaro
madaniy aloqalari.
•
Markazii Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo
madaniyatining ta’siri.](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_2.png)
![•
Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik
darajasi bilan dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va
Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar) da mamlakat
feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi.
XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va
ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda
hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi.
Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Тurkiya
va boshqa mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik
aloqada bo’lgan.](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_3.png)
![•
XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-fan ancha
rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va
tasviriy sanat o’ziga xos rivojlanish bosqichini
bosib o’tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning
«Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604)
« Т azkiratush-shuaro» nomli adabiyot
antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy
antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot
arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o’rin
olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining
rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi
kengayishiga tasir ko’rsatdi. Mutafakkir
Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda
bo’lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar,
savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda
faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning
aksariyati sher yozib turganligi o’sha davr
tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak saviyada
ekanligdan dalolat beradi.](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_4.png)
![](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_5.png)
![•
Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari
ham XVI asrda bu sanat rivojidan darak beradi.
Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga
ulkan hissa qo’shgan Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali
Hirviy, Mahmud Ali Shiqobiy kabi husni hat
ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh
Muhammad Buxoriy kalligrafiya sanati
nazariyasiga oid asar yozadi.
•
Shuningdek, ko’plab qo’lyozmalar miniatyuralar
va suratlar bilan bezatildi. Т arixiy va adabiy
asarlardan «Fatxnoma» Т arixi Abulxayrxoniy,
Navoiyning asarlari shular jumlasidandir.
«Miniatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy
madaniyati aks ettiriladi va rassomlar voqelikni
realistik tasvirlashga intiladi. Jaloliddin Yusuf,
Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik
sanatiga ulkan hissa qo’shadi.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_6.png)
![•
Х onliklar davrida qurilish inshootlari turlari
yanada takomillashadi, ko’plab jamoat binolari
(karvonsaroylar, ko’priklar, sardobalar, hammom,
tim va boshqa savdo rastalari) quriladi.
Monumental binolarning tarixi, qiyofasi
o’zgaradi, hunarmandlar uyushmalari vujudga
keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor
bilan o’ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik
binolar qurishda (Misr Arab madrasasi, Х o’ja
Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me’morchiligi
an’analaridan foydalanildi. Shahar tashqarisida
ham monumental binolar (Chorbakr) qurildi.
Jome’ masjidlari saroy kabi serhasham qilib,
madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib,
hovlilari to’rt tomondan ayvon va hujralar bilan
o’raldi. Buxoro va Т oshkentdagi Ko’kaldosh
madrasalari bunga guvohlik beradi.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_7.png)
![www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_8.png)
![•
Binolar bezashda mayda o’simlik-naqshli parchinlar
ishlatildi. Devorlarga gul terish kabi Т emuriylar davridagi
usullar rivojlantirildi. qabr toshlari yasashda yuksak badiiy
darajada toshlarga yozuvlarni o’yib bitish rivojlandi.
(Shayboniyxon qabr toshi va Childuxtaronda Abu Said
qabriga qo’yilgan toshlar). Х ullas, bu davrning ko’pgina
betakror madaniyat sohalari o’z sirlarini mukammal saqlab
kelmoqda.
•
Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o’rtasidagi nizolar
bo’lib tursada, ma’lum darajada dehqonchilik,
hunarmandchilik, savdo-sotiq davom topdi. Fan, adabiyot,
san’atning rivojlanishi ko’proq saroy doirasida bo’lib, ham
diniy, ham dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o’z davri
tarixnavisligi o’sha xonlik va amirlikdagi siyosiy voqealar
salnomasini ifodalaydi, o’sha davr ruhi aks etganligi bilan
tarixiy ahamiyatga ega. Muhammad Yoqubning «Gulshan-ul
mulk», Muhammad Mir Olimning « Т arixi Amir Nasrullo»,
Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharifning « Т arixi amir
Haydar», Muhammad Hakimjon Т o’raning «Muntaxabut
tavorix» kabi asarlari diqqatga sazovordir.](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_9.png)
![•
Qo’qon adabiy muhiti ko’plab shoir va shoiralar ijodi
bilan boyidi. qo’qon xoni Umarxonning o’zi «Amiriy»
tahallusi bilan o’zbek tilida g’azallar yozgan. Uning
rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-tojik
tilida «Maknuna», «Komila» tahalluslari bilan she’rlar
yozgan. Eri Umarxon vafot etgach, Nodira davlat
ishlariga ham aralashib, mamlakat xo’jaligini yaxshilash,
madaniy hayotni jonlantirish bo’yicha muhim tadbirlarni
amalga oshirdi. qo’qonda madrasalar, karvonsaroylar,
rastalar, yo’llar qurdirdi. U o’z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna
kabi qobiliyatli ijod ahlini to’pladi. Bu davrda Fazliy
Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy kabi shoirlar ijod qilgan.
Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida «Malikush-
shuaro» unvoniga ega bo’lgan bo’lsa, Fazliy Namangoniy
qo’qon shoirlariga boshchilik qilgan, Umarxonning
topshirig’i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan «Majmuat-
ush-shuaro» to’plami tuziladi. Bu davrda qo’qonda
Х udoyorxonning saroy arki, Х ivada turli obidalar qurildi.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_10.png)
![www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_11.png)
![•
Т axminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan
biri Т urdi Farog’iy haqida ma’lumot beruvchi asosiy
manba shoirning o’z asaridir. U yuz urug’ining
oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxon saroyida
e’tiborli kishilardan bo’lgan, keyin saroydan
chetlashtirilgan.
•
XVIII asr oxirida qo’qonda tug’ilgan shoir Mahmur
og’ir sharoitda yashab, saroyda askarlik qilgan. U
amaldorlar va saroy shoirlari bilan chiqisholmay,
saroyni tashlab ketadi. Mahmur qiyinchilikda
hapalak qishlog’ida 1844 yilda vafot etgan. Uning
she’rlari ichida «Hapalak» hajviy asari mashhurdir.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_12.png)
![•
Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab
mavjud edi: quyisi- maktab va oliy- madrasa.
Boshlang’ich maktabda savod o’rgatilar va diniy
matnlar yodlanar edi. Madrasada ham ilohiyat
o’qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi
(grammatikasi), notiqlik san’ati, aljabr va handasa
asoslari o’rgatilgan. Bundan tashqari Х ofiz, Bedil,
Navoiy asarlari o’qitilgan.
•
O’sha davr shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur
tushunganlar. Musiqa san’atining rivojiga ulkan
hissa qo’shgan Mavlono Muhammadin Mug’anniy,
Mavlono Kavkabiy, Х o’ja Muhammad, Rizo
Samarqandiyning nomlari bizgacha yetib kelgan.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_13.png)
![www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_14.png)
![•
Bu davrdagi me’morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining
jimjimadorligi bilan ajralib turadi. Samarqanddagi Registon
maydoni shu davrda shakllandi. Sherdor madrasasining old
peshtoqida rangin koshinlar bilan chekilgan bir juft sher
tasvirlangan. Т illakori madrasasining nomi «tilla bilan
pardozlangan» degan ma’noni beradi. Devorlardagi ajoyib
naqshu nigorlar va ichki devorlardagi to’kis tilla bezaklar
juda nafis ishlangan.
•
XVIII asr oxirlaridan Х iva xonligida ta’mirlash va
shaharsozlik ishlari avj oladi. Ollaqulixon madrasasi,
Rahmonquli inoq saroyi hajm jihatidan ancha mahobatli
qurilgan. qo’qon xonligi me’morchiligida rang-baranglik va
yorqinlik, pardozdagi koshinlarning yorqin tovlanishi kabi
xususiyatlar ayniqsa Х udoyorxon saroyida yaqqol namoyon
bo’ladi.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_15.png)
![•
O’lka tabiiy boyliklarini o’rganish ishiga rus olimlari ham
qiziqa boshladi. 1870 yilda tabiat, antropologiya va
etnografiya havaskorlari rus jamiyatning Т urkiston bo’limi
ochildi. N.A. Seversov, I.V. Mushketov, V.P. Fedchenko,
V.F. Omanin singari olimlar bu jamiyat a’zolari edi. Rus
jug’rofi F.P. Litko 1873 yilda Т oshkent falakshunoslik va
tabiatshunoslik rasadxonasi tashkil etilishga hissa qo’shdi.
P.P. Semyonov Т yan-Shanskiy Т ongritog’ tizmalari tarkibi va
tuzumini haqida ma’lumotlarni chop ettirdi. A.P. Fedchenko
Farg’ona vodiysining o’simlik dunyosini tadqiq qildi.
I.V. Mushketov va G.D. Romanovskiy Т urkiston o’lkasining
yer ustki xaritasini tuzdilar. I.V. Mushketov oltin, temir
ma’dani, qoramoy, ko’mir kabi qazilma boyliklarni aniqladi.
Akademik V.V. Bartold o’lka tarixi va el-elatini o’rganish
asosida ko’plab kitoblar chop qildi.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_16.png)
![•
Rus madaniyati ta’sirida xalq ma’rifatparvarlari
shakllandi. Ular V.I. Gersei, N. Т . Chernishevskiy,
N.V. Dobrolyubovlar ta’sirida xalq ozodlik
masalasini ko’tarib chiqdilar. O’rta asr qoloqligini
tugatish, ta’lim-tarbiyaning ilg’or usullarini joriy
qilishni o’z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909)
misol tariqasida rus maktablarini ko’rsatdi. U
A.S. Pushkinning bir qancha she’rlarini o’zbekchaga
tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o’zining hajviy
she’rlarida xalq ommasining burjuaziya tomonidan
ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921) o’z
she’rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_17.png)
![•
XIX asr Т urkiston adabiyoti ikki yo’nalishda rivojlandi.
Shohlik va saroy muhitini kuylovchi adabiyot, hamda
zo’rovonlikka qarshi norozilikni va qoloqlikni tugatishga
qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va
dunyo madaniyati ta’sirida mehnatkash xalq bilan bog’liq
Т urkistonda milliy madaniyatning rivojlanish jarayoni
kuchayib bordi.
•
U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon
taraqqiyotidan uzilib qolganligi, bu g’oyat xavfli holga
barham berish kerakligini hamda umumturkiy qavmlardagi
jaholatni yo’q qilib, ma’rifat orqali taraqqiy topgan
mamlakatlarga tanglashish zarurligini birinchi bo’lib turkiy
qrim-tatar xalqining ulug’ farzandi Ismoil o’asparali (1851-
1914) tushunib yetdi. U jadidchilik harakatining butun turk
dunyosidagi «g’oyaviy otasi»dir.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_18.png)
![•
Musulmon turkiy olamini jahon ma’rifati, ilmi
darajasiga ko’tarish g’oyasini amalga oshirish
maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo’lgan barcha
musulmon hududlar maorifini mutlaqo isloh qilish
ularda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasini
ko’tardi. Ismoil o’asparalining g’oyalarini yoyishda
« Т arjimon» gazetasining xizmati juda katta bo’ldi.
1888 yilda uning «Rahbari muallimin» yoki
«muallimlarga yo’ldosh» kitobining nashrdan
chiqishi muhim voqea bo’ldi. U Buxoro, Т urkistonga
kelib jadid maktablarini ochishga urinadi. Uning
shogirdlari Buxorolik Marjoniy, Domla Fozil,
Mo’minxo’ja Vobkandiy, Mulla Х udoyberdi Boysuniy
Buxoroda jadid maktablarini ko’paytirishga
urinadilar. 1904 yilda «Mazaffariya» jadid maktabi
ochiladi.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_19.png)
![•
Shunga qaramay 1898 yilda qo’qonda Salohiddin domla
ikkinchi jadid maktabiga asos soldi. Shu yili Т o’qmoqda
ham shu tipdagi maktab ochildi. 1899 yili Andijonda
Shamsiddin domla va Т oshkentda Mannon qori jadid
maktabiga asos soldilar. 1903 yilda Т urkiston o’lkasida
102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari bor
edi.
•
Asr boshida jadidlar ziyolilarning butun bir vatanparvar
avlodini tarbiyalab berishdek og’ir ishga fidoiylik bilan
kirishdilar. Ularning boshida M. Behbudiy, A. Avloniy,
S. Ayniy, A. Fitrat, Munavvar qori, Bobooxun Salimov va
boshqa ko’plab taraqqiyoparvar insonlar turar edilar.
Ular doimo quvg’in, qamoq, surgun kabi xavf-hatarlar
boshida charx urib turgan holda ish olib borishga majbur
bo’ldilar.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_20.png)
![www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_21.png)
![www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_22.png)
![•
Ikkinchi bosqichda ma’rifatchilikdan jadidizm o’sib
chiqdiki, u endilikda yangicha ta’lim-tarbiya, yangi usul
maktablarini yo’lga qo’yish, dunyoviy ilmlarni har
tomonlama egallash maorif-madaniyatda yangi tartiblarni
o’rnatish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni qo’yish
darajasiga ko’tarildi. Jadidchilik harakati turkiy
millatlarning ma’naviy-madaniy ko’tarilishiga turtki bo’ldi.
Т urkistonda yangi usul maktablari ochilib, ma’rifatparvar,
ilg’or pedagoglar bu maktablar uchun turli darsliklar, o’qish
kitoblari, qo’llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy,
Munavvar qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar
bu sohada jonbozlik ko’rsatdilar va bu ishda faol ishtirok
etdilar. Jadidlar boshqa o’lkadagi ma’rifatparvarlik
harakatlari bilan ham aloqa o’rnata boshladilar. Bu davrda
Т urkistonda ma’rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi
ta’lim-tarbiya, o’quv-o’qituv masalalarini o’zida aks
ettiruvchi juda ko’p jurnallar nashr etildi. « Т araqqiyot»,
«Oyna», « Т ujjor», «Sadoyi Т urkiston», «Samarqand» kabi
jurnallar shular jumlasidandir.
www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_23.png)
![www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_24.png)
![A dabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Т .: «O’zbekiston», 2009 y.
2. Karimov I. A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Т.1. Т.:
«O’zbekiston», 1996 y.
3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Т.2. Т.: «O’zbekiston», 1996 y.
4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Т.3. Т.: «O’zbekiston», 1996 y.
5. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. Т.4. Т.: «O’zbekiston», 1996 y.
6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Т.5. Т.: «O’zbekiston»,
1997y.
7. Karimov I.A. Хavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lidan. Т.6. Т.: «O’zbekiston»,
1998 y.
8. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. Т.7. Т.: «O’zbekiston»,
1999 y.
9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin farovon turmush-pirovard maqsadimiz.
Т.8. Т.: «O’zbekiston», 2000 y.
10. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. Т.9. Т.:
«O’zbekiston», 2001 y.
11. Karimov I.A. Хavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. Т.10. Т.:
«O’zbekiston», 2002 y.
12. Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l- demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan
hamkorlik yo’li. Т.11. Т.: “O’zbekiston”, 2003 y.www.arxiv.uz](/data/documents/0d906bea-6de6-4f2c-8b64-a2da5e65d219/page_25.png)
X onlik lar dav rida sv ilizat siy a
Reja: • Markaziy Osiyoda mustaqil xonliklarning vujudga kelishi va madaniyatning ahvoli. • Mustakil xonliklar va amirlikning o’zaro madaniy aloqalari. • Markazii Osiyo madaniyatiga Rus va dunyo madaniyatining ta’siri.
• Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga mashhur bo’ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Тurkiya va boshqa mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik aloqada bo’lgan.
• XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o’ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o’tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) « Т azkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o’rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko’rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo’lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o’sha davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi.