Svilizatsiya tarixini o’rganishda XX asr tarixshunosligi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

662.10546875 KB

Ko'chirib olish

Mavzu:Svilizatsiya tarixini
o’rganishda XX asr
tarixshunosligi


1877 yilda amerikalik tarixchi va etnograf L.Morgan
(1818-1881 yy) o’zining “Qadimgi jamiyat” kitobida
sivilizatsiya atamasini yagona madaniy-tarixiy
jarayonning ma’lum darajasini belgilash uchun qo’llashni
taklif etdi. Morgan sistemasida ham ibtidoiy jamiyat
taraqqiyoti yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya
bosqichlaridan iborat, ammo u yovvoyilik va varvarlik
davrlarining har birini, xo’jalik va moddiy madaniyat
taraqqiyotining belgilariga ko’ra quyi, o’rta va yuqori
bosqichlarga bo’ladi. Ushbu davrlashtirishda ishlab
chiqarish kuchlari rivojining darajasi mezon bo’lib xizmat
qiladi .

•
Tarixni o’rganishga sivilizatsion yondashuv asoschilaridan biri
rus tabiatshunos olimi N.Ya.Danilyevskiy (1822-1885)
bo’lgan. U har biri alohida-alohida mavjud bo’lgan,
faoliyatning to’rt muhim shakli yoki sivilizatsiyalar “asosi” –
diniy, madaniy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslar orqali
namoyon bo’luvchi madaniy-tarixiy tiplar (sivilizatsiyalar)
haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy tiplar,
biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan
uzluksiz kurash jarayonida bo’ladi va vujudga kelish, voyaga
etish, qarish va halok bo’lish bosqichlaridan o’tadi.

Nemis faylasufi va tarixchisi Osvald Shpengler (1880-
1936 yy) ning fikricha, “sivilizatsiya” har qanday
madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal bosqichini
bildiradi. Sivilizatsiyani bunday davr tanazzuli sifatida
tushunish madaniyatning bir butunligi va tabiiyligiga
ziddir.
•
O.Shpengler “Yevropa quyoshning so’nishi” asarida
G’arbiy Yevropa tarixiga xos evropotsentrizm,
panlogizm, istorizm, to’g’ri chiziqli progressizm
printsiplarini tanqid qildi va madaniy – tarixiy
jarayonning aylanma harakati nazariyasini yaratdi. Bu
nazariya sivilizatsiyaning tsiklli rivojlanishi, ya’ni
takrorlanib turishi haqidagi konsepsiyaga olib keldi.

Shpengler ijtimoiy taraqqiyotning bir chiziqli yevroposentristik
sxemasiga tanqidiy yondashgan. U insoniyat tarixida sakkiz madaniyat:
Misr, Hind, Bobil, Xitoy, Yunon-rim, Sharq, G’arbiy Yevropa va Mayya
madaniyatlarini farqlagan. Shpengler fikriga ko’ra, har bir madaniy
organizm ma’lum hayot muddati (taxminan ming yil) mobaynida mavjud
bo’ladi, shundan so’ng u sivilizatsiyaga aylanadi va halok bo’ladi. Har bir
madaniyat o’z teran mazmuniga ega bo’ladi va tarixiy jarayonda bir xil
ahamiyat kasb etadi.
•
Ingliz tarixchisi va sotsiologi Arnold Toynbi (1889-1975) sivilizatsiyani
yaxlit ijtimoiy tizim sifatida ifodalagan. U o’zining o’n ikki tomlik
“Tarixni anglash” asarida keltirgan o’zaro o’rin almashuvchi lokal
sivilizatsiyalar konsepsiyasida sivilizatsion taraqqiyotning asosiy
harakatlantiruvchi kuchi sifatida chaqiriq va javob nazariyasini ilgari
surdi.

Toynbining fikricha din har qanday sivilizatsiyaning o’zagi va tayanchidir.
Sivilizatsiyalarni bir – biridan farqlash va tasnif qilishda u yoki bu jahon dinlarini
asos qilib olinishi bejiz emasdir: musulmon sivilizatsiyasi, xristian sivilizatsiyasi
va hokazo.
•
U dastlab 21, keyinchalik 37 ta sivilizatsini sanab o’tib, tarixiy jarayonning
to’g’ri chiziq bo’ylab rivojlanishi haqidagi qarashlarga qarshi chiqdi va
sivilizatsiyaning bosqichli-tsiklik rivojlanishini ta’kidladi. Toynbi Arab, Xitoy,
Shumer, Mayya, Hind, Ellin, G’arb, Xristian (Rossiya), Uzoq Sharq (Koreya va
Yaponiya), Eron, Misr, Arab, Meksika, Vavilon va boshqa sivilizatsiyalarni
tadqiq etish natijasida “...tabiiy muhitdagi va odamlar tegrasidagi yashash
sharoitlarining og’irligi sivilizatsiyaning vujudga kelishiga sabab bo’ladi”, -
degan xulosaga keladi. Toynbi sivilizatsiyalarga “evolyutsion tipdagi faol
tuzilmalar” sifatida yondashib, har bir sivilizatsiyada tarixiy mavjudlikning
asosiy bosqichlari: vujudga kelish, rivojlanish, tanazzulga uchrash va zavol
topishni farqlagan. Bu asosiy bosqichlardan o’tgach, sivilizatsiya, odatda, halok
bo’ladi va uning o’rnini boshqa sivilizatsiya egallaydi.

•
Nemis faylasufi K.Yaspers (1883-1969 yy.) o’zining
“Tarix manbalari va uning maqsadi” asarida sivilizatsion
taraqqiyotning bosqichma-bosqich rivojlanishi
konsepsiyasini ilgari surdi: tarixgacha bo’lgan davr,
qadimgi davr madaniyati, vaqt o’qi (jahon tarixining
boshlanishi), texnik davr (yagona jahon tarixiga o’tish).
Uning fikricha tarixning mazmuni va negizi butun
insoniyat uchun umumiy bo’lgan e’tiqod bilan
belgilanadi. Mazkur e’tiqod insoniyat vakillarini bir-
biridan ajratmaydi, balki jipslashtiradi. Insoniyatga
bunday e’tiqodni biron-bir jahon dini yoki milliy din
taklif qilolmaydi.

Sotsiolog P.Sorokin (1889-1968) insoniyat madaniyatining butunjahon-tarixiy
taraqqiyoti nazariyasini yaratdi. U bu taraqqiyotni markaziy mazmunga yoki
mentallikka ega ulkan madaniy supertizimlar doirasida ko’rib chiqdi. Bu madaniy
supertizimlar yoki sivilizatsiyalar insonlarning hayoti va hulqini, ko’pgina tarixiy
jarayonlar va an’analarni belgilaydi. Tarixning har qanday davrida, Sorokinning
fikricha, beshta asosiy madaniy tizimlar mavjud: til, ahloq, din, fan, san’at. U
sivilizatsiyalarni moddiy madaniyat hech bir tizimsiz ravishda namoyishga
qo’yilgan ulkan muzeylar sifatida talqin qiladi. Sorokin sivilizatsiyalar tabiatining
yaxlitligi g’oyasiga tanqidiy yondashib, uning tarkibiy qismlari o’zaro
bog’lanmagan, deb hisoblagan.
•
“ Iqtisodiy va ijtimoiy tarix annallari” (1929 g.) fransuz jurnali redaksiyasi
atrofida vujudga kelgan tarixiy maktab asoschilari va vakillari bo’lmish fransuz
tarixchilari Mark Blok (1886-1944) va Lyusyen Fevr (1878-1956) lar jahon
taraqqiyoti muammosiga o’zgacha yondashgan. Ularning fikricha tarixiy
taraqqiyotning asosini mentalitet tashkil qiladi. L.Fevr birinchilardan bo’lib
o’zining “Sivilizatsiya: so’z evolyutsiyasi va g’oyalar guruhi” asarida
“sivilizatsiya” atamasining kelib chiqish vaqtini aniqlashga ham harakat qilgan.

Mavzu:Svilizatsiya tarixini o’rganishda XX asr tarixshunosligi

 1877 yilda amerikalik tarixchi va etnograf L.Morgan (1818-1881 yy) o’zining “Qadimgi jamiyat” kitobida sivilizatsiya atamasini yagona madaniy-tarixiy jarayonning ma’lum darajasini belgilash uchun qo’llashni taklif etdi. Morgan sistemasida ham ibtidoiy jamiyat taraqqiyoti yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya bosqichlaridan iborat, ammo u yovvoyilik va varvarlik davrlarining har birini, xo’jalik va moddiy madaniyat taraqqiyotining belgilariga ko’ra quyi, o’rta va yuqori bosqichlarga bo’ladi. Ushbu davrlashtirishda ishlab chiqarish kuchlari rivojining darajasi mezon bo’lib xizmat qiladi .

• Tarixni o’rganishga sivilizatsion yondashuv asoschilaridan biri rus tabiatshunos olimi N.Ya.Danilyevskiy (1822-1885) bo’lgan. U har biri alohida-alohida mavjud bo’lgan, faoliyatning to’rt muhim shakli yoki sivilizatsiyalar “asosi” – diniy, madaniy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslar orqali namoyon bo’luvchi madaniy-tarixiy tiplar (sivilizatsiyalar) haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy tiplar, biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan uzluksiz kurash jarayonida bo’ladi va vujudga kelish, voyaga etish, qarish va halok bo’lish bosqichlaridan o’tadi.

O'xshashlar

O’zbekiston tarixini o’rganishda Petrografiyaning o’rni

O’LKAMIZ TARIXINI O’RGANISHDA TOPONOMIKA FANINING TUTGAN O’RNI

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Shimoliy Afrika

Xonliklar davrida svilizatsiya

O'zbekistonda lokal svilizatsiya