O’LKAMIZ TARIXINI O’RGANISHDA TOPONOMIKA FANINING TUTGAN O’RNI
![MAVZU: O’LKAMIZ TARIXINI
O’RGANISHDA TOPONOMIKA
FANINING TUTGAN O’RNI](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_1.png)
![1. Toponimika tushunchasi va uning maqsadi.
Geografik joy nomlarini
o'rganishda toponimikaning o'rni.
2. Toponimikaning fan sifatida shaklanishi.
Toponimikaga oid asosiy
ilmiy terminlar mazmuni. Toponimikaning ikki
qismga: mikro va makro
toponimlarga bo`linishi. Ularning farqli
xususiyatlari.
3.O'zbekiston toponimikasiga oid atamalarning
yozma manbalarda qayd
etilishi. O'zbekistonda toponimik tadqiqotlar tarixi. Reja :](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_2.png)
![
Toponimika ( lotincha topos — joy, onoma — ism) — jo g rofiy nomlarning paydo ʻ ʻ
bo lishi,
rivojlanishi, o zgarishi va to g ri yozilishini o rganuvchi fan. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Toponimika (yun.
topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastikattt joy nomlari
(geografik
atoqli nomlar)ni, ularning paydo bo lishi yoki yaratilish qonuniyatlarini, ʻ
rivojlanish
va o zgarishini, tarixiyetimologik manbalari va grammatik xususiyatlarini, ʻ
ularning
tuzilishini, tarqalish hududlari hamda atalish sabablarini o rganuvchi bo limi. ʻ ʻ
Muayyan
bir hududdagi joy nomlari majmui — toponimiya, alohida olingan joy nomi
esa toponim deb
ataladi. Toponimlar ham, til leksikasining bir qismi sifatida boshqa
hamma
so zlar singari til qonuniyatlariga bo ysunadi, lekin o zining paydo bo lishi va ʻ ʻ ʻ ʻ
ba zi
ichki xususiyatlari jihatidan jamiyatning kundalik moddiy va ma naviy holati, ʼ ʼ
iqtisodiy
turmushi, orzu va intilishlariga aloqador bo lib, ma lum darajada boshqa ʻ ʼ
guruh
so zlardan farq qiladi. Shu bilan birga, toponimlarda milliy tilimizga xos bo lgan ʻ ʻ
qadimiy
fonetik, leksik va morfologik elementlar ko proq saklangan bo ladi. ʻ ʻ](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_3.png)
![](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_4.png)
![
Joyning tabiiy geografik sharoiti (relyef), aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi
va
mashg uloti, qazilma. boyliklar, tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar ʻ
vujudga
kelishining asosiy manbalari hisoblanadi.
T.
geogr., tarix, etn. bilan chambarchas aloqada rivojlanadi. Toponimiya til tarixi
(tarixiy
leksikologiya, dialektologiya, etimologiya va boshqalar)ni tadqiq etishda
muhim
manba hisoblanadi, chunki ba zi toponimlar (ayniqsa, gidronimlar) ʼ
arxaizm
va dialektizmlarni o zgartirmasdan barqaror saqlab qoladi, ko pincha ʻ ʻ
muayyan
hududda yashagan xalklarning substrat tillariga borib taqaladi. T.
xalklarning
tarixiy o tmishi xususiyatlarini jonlantirishga, ularning joylashish ʻ
chegaralarini
belgilashga, tillarning o tmishdagi tarqalish hududlarini, madaniy va ʻ
iqtisodiy
markazlar, savdo yo llari va sh. k. geografiyasini tavsiflashga yordam ʻ
beradi.
Toponimlarning amaliy transkripsiyasi, ularning dastlabki asosga ko ra ʻ
hamda
bir xil yozilishi, boshqa tillarda berilishi T.ning amaliy jihati hisoblanadi](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_5.png)
![](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_6.png)
![
Toponimlar yirik yoki mayda ob yektlarning nomlari ekanligiga qarab makrotoponimlar ʼ
va
mikrotoponimlarga ajratiladi: makrotoponimlar — keng hududlar, katta ob yektlar ʼ
(materiklar,
okeanlar, tog lar, cho llar, daryolar, shaharlar, qishloqlar va shu kabi)ning ʻ ʻ
atokli
otlari; mikrotoponimlar — kichik ob yektlar (jarliklar, tepaliklar, quduqlar, ʼ
ko chalar,
qo rg onlar va shu kabi) ning atokli otlari. Lekin toponimlarni bunday tasnif ʻ ʻ ʻ
qilish
shartli, chunki ko pincha makrotoponim bilan mikrotoponimni farqlash qiyin. ʻ
Turli
xil geografik ob yektlarni atovchi nomlarning kategoriyalariga muvofiq ravishda ʼ
T.ning
quyidagi bo limlari ajratiladi: gidronimika — suv havzalari: daryo, kanal, soy, ʻ
ariq,
buloq, ko l kabilarning nomlarini o rganuvchi soha; oykonimika — aholi yashash ʻ ʻ
maskanlari
va ularning qismlari: qishloq, mahalla, guzar, ko cha, ovul, qo rg on ʻ ʻ ʻ
nomlarini
o rganuvchi soha; oronimika — yer yuzasining relyef shakllari: tof, cho qqi, ʻ ʻ
qoya,
qir, tepa, qiya nomlarini tekshiradigan soha; urbanonimika — shahar ichidagi
har
qanday ob yektlar nomlarini o rganuvchi soha; kosmonimika — Yerdan ʼ ʻ
tashqaridagi
ob yektlar (osmon jismlari) nomlarini o rganuvchi soha va boshqa ʼ ʻ](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_7.png)
![](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_8.png)
![
So nggi 40—45-yil ichida T.ning nazariy va amaliy asoslari ishlab chikdldi, T. ʻ
sohasida
bir qancha tadqiqotlar maydonga keldi. Bunda rus olimlaridan V. A.
Nikonov,
A. V. Superanskaya, A. P. Dulzon, E. M. Murzayev, V. N. Toporov, O.
N.
Trubachev, o zbek nomshunoslaridan H. Hasanov, E. Begmatov, T. Nafasov, ʻ
S.
Qorayev, 3. Do simov va boshqalarning xizmatlari katta bo ldi. O zbekiston ʻ ʻ ʻ
toponimiyasi
20-asrning 60-yillaridan ilmiy asosda o rganila boshlandi: ʻ
Qashqadaryo,
Xorazm, Toshkent, Surxondaryo, Samarqand, Margilon, Qo qon, ʻ
Buxoro,
Boysun, Mirzacho l, Shahrisabz, Nurota hududlaridagi joy nomlari ʻ
tadqiq
etildi, T.ga oid bir necha lug atlar, risola va monografiyalar nashr etildi. H. ʻ
Hasanovning
"Yer tili" (1977), S. Qorayevning "Geografik nomlar ma nosi" ʼ
(1978),
3. Do simovning "Xorazm toponimlari" (1985), T. Nafasovning ʻ
"O zbekiston
toponimlarining izohli lug ati" (1988), N. Oxunovning "Joy nomlari ʻ ʻ
ta biri"
(1994) va boshqa shular jumlasidandir. ʼ](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_9.png)
![](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_10.png)
![](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_11.png)
![ETIBORINGIZ
UCHUN
RAXMAT](/data/documents/51d7cfa7-441a-4e41-9578-b298a8339ed2/page_12.png)
MAVZU: O’LKAMIZ TARIXINI O’RGANISHDA TOPONOMIKA FANINING TUTGAN O’RNI
1. Toponimika tushunchasi va uning maqsadi. Geografik joy nomlarini o'rganishda toponimikaning o'rni. 2. Toponimikaning fan sifatida shaklanishi. Toponimikaga oid asosiy ilmiy terminlar mazmuni. Toponimikaning ikki qismga: mikro va makro toponimlarga bo`linishi. Ularning farqli xususiyatlari. 3.O'zbekiston toponimikasiga oid atamalarning yozma manbalarda qayd etilishi. O'zbekistonda toponimik tadqiqotlar tarixi. Reja :
Toponimika ( lotincha topos — joy, onoma — ism) — jo g rofiy nomlarning paydo ʻ ʻ bo lishi, rivojlanishi, o zgarishi va to g ri yozilishini o rganuvchi fan. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Toponimika (yun. topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastikattt joy nomlari (geografik atoqli nomlar)ni, ularning paydo bo lishi yoki yaratilish qonuniyatlarini, ʻ rivojlanish va o zgarishini, tarixiyetimologik manbalari va grammatik xususiyatlarini, ʻ ularning tuzilishini, tarqalish hududlari hamda atalish sabablarini o rganuvchi bo limi. ʻ ʻ Muayyan bir hududdagi joy nomlari majmui — toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb ataladi. Toponimlar ham, til leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma so zlar singari til qonuniyatlariga bo ysunadi, lekin o zining paydo bo lishi va ʻ ʻ ʻ ʻ ba zi ichki xususiyatlari jihatidan jamiyatning kundalik moddiy va ma naviy holati, ʼ ʼ iqtisodiy turmushi, orzu va intilishlariga aloqador bo lib, ma lum darajada boshqa ʻ ʼ guruh so zlardan farq qiladi. Shu bilan birga, toponimlarda milliy tilimizga xos bo lgan ʻ ʻ qadimiy fonetik, leksik va morfologik elementlar ko proq saklangan bo ladi. ʻ ʻ
Joyning tabiiy geografik sharoiti (relyef), aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi va mashg uloti, qazilma. boyliklar, tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar ʻ vujudga kelishining asosiy manbalari hisoblanadi. T. geogr., tarix, etn. bilan chambarchas aloqada rivojlanadi. Toponimiya til tarixi (tarixiy leksikologiya, dialektologiya, etimologiya va boshqalar)ni tadqiq etishda muhim manba hisoblanadi, chunki ba zi toponimlar (ayniqsa, gidronimlar) ʼ arxaizm va dialektizmlarni o zgartirmasdan barqaror saqlab qoladi, ko pincha ʻ ʻ muayyan hududda yashagan xalklarning substrat tillariga borib taqaladi. T. xalklarning tarixiy o tmishi xususiyatlarini jonlantirishga, ularning joylashish ʻ chegaralarini belgilashga, tillarning o tmishdagi tarqalish hududlarini, madaniy va ʻ iqtisodiy markazlar, savdo yo llari va sh. k. geografiyasini tavsiflashga yordam ʻ beradi. Toponimlarning amaliy transkripsiyasi, ularning dastlabki asosga ko ra ʻ hamda bir xil yozilishi, boshqa tillarda berilishi T.ning amaliy jihati hisoblanadi