O‘lkamiz tarixini o‘rganishda toponimika fanining tutgano‘rni
![O‘lkamiz tarixini
o‘rganishda toponimika
fanining tutgano‘ rni. Toponomika fanining
vujudga va oʻrganilishi
Qashqadaryo viloyati
toponomikasining
oʻrganilishi
Buxoro toponomikasining
oʻrganilishi
Samarqand
toponomikasining
oʻrganilishi](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_1.png)
![Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o'rganadigan
fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya' ni
er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan
olingan bo'lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» —
nom, umuman joy nomini o'rganadigan fan degan ma'noni
bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa'rida
o' rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo'yilgan ismlar
toponimikaning o'rganish manbai hisoblanadi.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_2.png)
![The user can demonstrate on a projector or
computer, or print the presentation and
make it film
The user can demonstrate on a projector or
computer, or print the presentation and
make it filmHozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik
ob'ektlarning: tog'lar, o'rmonlar, vodiylar, vohalar,
shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik
ob'ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar,
anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko'llarning
nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar
toponimika tarkibiga to'lig'icha kirmaydi, ammo ular
toponimikani o'rganishda katta ahamiyatga egadir.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_3.png)
![Ti t le t ext addi t ion
The user can demonstrate on a
projector or computer, or print the
presentation and make it film Ti t le t ext addi t i on
The user can demonstrate on a
projector or computer, or print the
presentation and make it filmToponimik asoslarga vaqt, manbalar va
yo'nalishlar bo'yicha joylarga aholining ko'chishi,
o'rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon
bo'lib, u aholining ko'chishi, madaniy, iqtisodiy
vatil munosabatlari bilan vujudga keldi, so'ng
tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning
muomala vositasi bo'lgan tilni, uning
iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy
taraqqiyotini o'rganish jarayonida o'sib, rivojlanib
boradi.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_4.png)
![Geografik nomlarni ularning kelib chiqishi va tarixi bilan bog'liq holda
o'rganish, ularni klassifikatsiya qilish nisbatan yaqin vaqtlarda
boshlangan. Bu sohada atoqli toponimikachi A.X.Vostokovning xizmati
kattadir. U Rossiyadagi daryo nomlarini ularning oxirgi qo'shimchalariga
qarab guruhlarga bo'ladi va bu qo'shimchalar hozir biron ma'noni
anglatmasa ham qadimgi xalqlar tilida ma'lum ma'noni bildirgan bo'lsa
kerak, deb to'g'ri xulosaga keladi. A.X.Vostokovning fikri XIX asr oxiri
— XX asr boshlaridagi ba'zi bir toponimikachilarning asarlarida o'z
rivojini topdi.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_5.png)
![XX asr boshlarida toponimik taEndilikda o'lkamizda toponimik tadqiqotlar
avj oldirilmoqda. Toponimikaga, uning nazariyasiga doir ko'pgina asarlar
yaratildi.
Bir necha o'nlab yosh olimlar ham toponimika sohasida samarali ish olib
bormoqdalar. CHunonchi, T.Nafasov «Qashqadaryo toponimikasi»,
SH.Qodirova «Toshkent mikrotoponimikasi», e.Begmatov esa
antrotoponimika — kishi nomlarini o'rganish sohasida ilmiy ish olib
bormoqdalar.dqiqotlar ancha keng quloch yoydi. 2-jahon urushidan oldingi
davrda olimlardan A.I.Sobolevskiy, N.YA.Marr, S.V.Veselovskiy,
V.V.Bartol’d, V.P.Semyonov-Tyanshanskiy, V.G.SHostakovich toponimika
sohasida ayniqsa samarali ishlar qildilar](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_6.png)
![Qashqadaryo — daryoning nomidan olingan. U Qarshi vohasini suv bilan
ta'minlaydi. Daryo qadimgi vaqtda Koshkirud deb atalgan. Ayrim
tadqiqotchilarning (masalan, V. V. Bartol’dning) fikricha, Qashqadaryo
Keshkirudning fonetik o'zgargan variantidir.
Ba'zi olimlar toponimning asosini «qashqa» so'zi tashkil etadi, qashqa
«qaqshamoq, qurib qolmoq» degan ma'noni bildirishini aytadi (A.
Ishaev). H. Hasanov daryoning tabiiy xususiyatida ham qashqalik bor,
Qarshidan keyin daryoning suvi kamayib o'zani olachalpoq «qashqa
holiga keladi», deb yozadi. S. Qoraev «qashqa» so'zining bir necha
ma'nosini keltiradi. etnik nom: tiniq, tez oqar, yoqasida o'simlik
o'smaydigan yalang, yolg'iz tepa va hokazo.
Qarshi — shahar nomi. Qashqadaryo viloyatining ma'muriy
markazi. Qarshi O'zbekistonning eng ko'hna shaharlaridan
biri. U Grek — Baqtriya davlati davridan beri mavjud.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_7.png)
![SHahar XIV asrgacha Naxshab deb atalgan. Arablar bu maxdlliy
nomni buzib Nasaf deb ishlatgan bo'lsa kerak. Hozirgi Qarshi XIV
asrning birinchi yarmida voha o'rtasida Samarqand, Buxoro,
Afg'oniston, Hindiston va SHarqdagi boshqa qo'shni
mamlakatlardan keladigan yo'llar ustida qurilgan. CHig'atoy
naslidan bo'lgan Kepakxon (1309 —1326) Qashqadaryo
vodiysiga o'rnashgan eski Naxshabdan ikki farsax narida o'ziga
saroy qurgan.Saroy Mo'g'ul tilida Qarshi deb ataladi. Qarshi
«SHoh qal'asi» degan ma'noni ham bildiradi, deyishadi.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_8.png)
![Gubalak — bu qishloq Qashqadaryo viloyati Koson
rayonidagi kolxoz hududida joylashgan. Qishloq viloyat
markazi Qarshi shahridan 18 km shimoli-g'arbda, rayon
markazidan esa 10 km janubi-sharq tomonda joylashgan.
Qishloqda 200 dan ko'proq xo'jalik istiqomat qiladi.
Ko'chmanchilik bilan shug'ullangan odamlar asta-sekinlik bilan
shu erga kelib o'troqlashib qola boshlaganlar. Qishloq yonida
ko'chmanchi «arab» qabilalari kelib o'rnashgan. Ular avvallari
kapa va erto'lalarda yashaganlar, so'ng guvala quyib, undan uy
qurib olganlar. SHundan keyin bu qishloq nomi «Guvalak»
bo'lib qolgan, keyinchalik Guvalak so'zi «Gubalak» bo'lib
ketgan.
. Bu nom O'zbekistonning boshqa viloyatlarida ham uchraydi.
Masalan, Farg'ona vodiysida guvalak nomli bir necha joylar
bor.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_9.png)
![Mahmud tepa — Qashqadaryo viloyati Koson
rayonidagi qishloq. Qishloqning oldingi nomi
«Qoratelpak» bo'lgan. Qishloq axlining aksariyati
qoratelpak kiyib yurganidan shunday nom olgan,
deyishadi. Keyinchalik odamlar chakalakzor va tepalarni
o'zlashtirib, yangi qishloq barpo qilganlar.Ishboshi
Mahmud ismli oqsoqol bo'lgan ekan. O'sha vaqtdan
boshlab Mahmud ota o'zlashtirgan tepa, keyinchalik
Mahmud tepa deb atala boshlagan, qishloq nomi esa o'z
holicha qolavergan.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_10.png)
![Buxoro — qadimiy, tarixiy, yodgorliklarga boy shahar. Narshaxiy
Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat us — Sufriya, ya'ni «Mis
shahar», Madinat o't — tujjor, ya'ni «Savdogarlar shahri» degan nomlari
borligini aytadi: «Buxoro, — deb davom etadi tarixchi,— degan nom u
nomlarning hdmmasidan ma'qulroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi
ham bunchalik ko'p nomga ega emas.
Buxoro — sanskritcha vixara so'zidan olingan bo'lib,
«ibodatxona» ma'nosini bildiradi, degan fikr bor. V. A.
Livshitsning fikricha, vixara so'zi so'g'd tilida parxar
shaklida kirgan. Hofizi Tanish Buxoriyning yozishicha,
«Buxoro» so'zi buxor so'zidan kelib chiqqan
bo'lib,O'tparastlar tilida «ilm makoni» demakdir.
Bu talaffuz uyg'ur va xitoy butparastlarining tiliga
yaqindir, chunki (ularda) sig'inish joylari bo'lgan
ma'budalarni «buxor» deb ataydilar. Buxoro shaxrining
nomi aslida Lumijkat bo'lgan](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_11.png)
![Buxoroning birinchi tarixchilari yozib
qoldirgan afsonalardan birida Buxoro qal'asi
Siyovush tomonidan qurilgan deb aytiladi.
Siyovush qadim zamonlarda ilohiy shaxs
sifatida hurmatlangan, keyingi davrlarda
yaratilgan she'riy afsonaga ko'ra, eron shohi
va turk malikasining farzandi bo'lgan
Siyovush Turon shohi Afrosiyob tomonidan
o'ldirilgan .](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_12.png)
![Tit le Goes
HereVI asrda shahar, yuqorida
ta'kidlanganidek, so'g'dcha nom bilan
Numijkat deb atalgan bo'lsa, VII — VIII
asrlarda Puxo, Buxo, Buge deb ham
nomlangan. VII asrning ikkinchi yarmida
arab istilochilari O'rta Osiyoga, shu
jumladan, Buxoroga bostirib kira
boshlaydilar. Amudaryoni birinchi bo'lib
kechib o'tgan Ubaydulla ibn Ziyod 674
yilda Toshkentni egallab, Buxoroga
bostirib kirady. 709 yilda Qutayba ibn
Muslimning katta lashkari boy va yaxshi
mustahkamlangan Buxoroni egallaydi.
O'sha paytgacha shaharning to'rt,
keyinchalik ettita darvozasi bo'lgan.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_13.png)
![01
03
06Samarqand Oʻrta
Osiyoning eng
qadimgi shahari
sifatida jahonga
mashhur. Bu
zamining tarixi uzoq
oʻtmishga borib
taqaladi .Shahar
nomini kelib
chiqishiga doir turli
mulohazalar
mavjuddir.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_14.png)
![02 0301Jom qishlog'i — Samarqand viloyatining Nurobod
rayonidagi qishloqning nomi. Bu so'z fors tilidan olingan bo'lib,
qadah, metalldan yoki sopoldan yasalgan idish demakdir. CHunki
qishloqning hamma tomoni tog' bilan o'ralgan bo'lib, xuddi
jomga, ya'ni kosaga o'xshaydi. Jom deyilishining boisi xam ana
shu o'xshashlikdan kelib chiqqan.
Narpay tarixiy hujjatlarda va arab geografi ibn Havqal asarlarida
Nahri pay shaklida tilga olingan. V. L. Vyatkin vaqf hujjatlarini
o'rganib, Sug'dning eng obod qismini sug'orib kelgan bu ariqning nomi
aslida Nahri pay ekanligini isbot qildi. Nahri pay (naxr — arabcha
«ariq-kanal»)
Urgut tarixi tosh asrlardan boshlanadi. Urgut toponimikasi
etimologiyasiga olimlarimiz ko'p yillardan buyon qiziqib keladilar.
Mashhur rus sharqshunos olimi V. L. Vyatkin mang'itlar
hukmronligi davridan boshlab tarixiy hujjatlarda uchraydigan
Arkut qishlog'i Urgut deb atala boshlaganini aytadi.](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_15.png)
![Foydalinilgan adabiyotlar:
1. Karimov I. A. «Vatan sajdagox kabi muqaddasdir».
Toshkent. «O'zbekiston» 1996 yil.
2.A.Nabiev. “Tarixiy o'lkashunoslik ” T. 1979 yil.
3. S.Koriev «geografik nomlar ma'nosini bilasizmi?»
Toshkent. 1970 yil. Z
4. CHoriev. “Tarix atamalarining tushunchasi” izoli lug'at.
To](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_16.png)
![E ʼ tiboringiz uchun rahmat!](/data/documents/667e882f-8802-46d5-bbf5-83c6d6a2c88f/page_17.png)
O‘lkamiz tarixini o‘rganishda toponimika fanining tutgano‘ rni. Toponomika fanining vujudga va oʻrganilishi Qashqadaryo viloyati toponomikasining oʻrganilishi Buxoro toponomikasining oʻrganilishi Samarqand toponomikasining oʻrganilishi
Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o'rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya' ni er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo'lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» — nom, umuman joy nomini o'rganadigan fan degan ma'noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa'rida o' rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo'yilgan ismlar toponimikaning o'rganish manbai hisoblanadi.
The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it film The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it filmHozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob'ektlarning: tog'lar, o'rmonlar, vodiylar, vohalar, shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik ob'ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko'llarning nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika tarkibiga to'lig'icha kirmaydi, ammo ular toponimikani o'rganishda katta ahamiyatga egadir.
Ti t le t ext addi t ion The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it film Ti t le t ext addi t i on The user can demonstrate on a projector or computer, or print the presentation and make it filmToponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo'nalishlar bo'yicha joylarga aholining ko'chishi, o'rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo'lib, u aholining ko'chishi, madaniy, iqtisodiy vatil munosabatlari bilan vujudga keldi, so'ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo'lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o'rganish jarayonida o'sib, rivojlanib boradi.
Geografik nomlarni ularning kelib chiqishi va tarixi bilan bog'liq holda o'rganish, ularni klassifikatsiya qilish nisbatan yaqin vaqtlarda boshlangan. Bu sohada atoqli toponimikachi A.X.Vostokovning xizmati kattadir. U Rossiyadagi daryo nomlarini ularning oxirgi qo'shimchalariga qarab guruhlarga bo'ladi va bu qo'shimchalar hozir biron ma'noni anglatmasa ham qadimgi xalqlar tilida ma'lum ma'noni bildirgan bo'lsa kerak, deb to'g'ri xulosaga keladi. A.X.Vostokovning fikri XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi ba'zi bir toponimikachilarning asarlarida o'z rivojini topdi.