O‘zbekiston tarixini o‘rganishda xironologiya. O‘zbekiston tarixini o‘qitishda vaqt hisobi muommosi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1065.1484375 KB

Ko'chirib olish

O ‘ zbekiston tarixini
o ‘ rganishda xironologiya.
O ‘ zbekiston tarixini o ‘ qitishda
vaqt hisobi muommosi.

REJA: Xironologiya -
vaqt
to ‘ g‘risidagi fan
3 Tarixiy va
astronomik
xironologiya
O ‘ zbekiston
tarixini
o‘rganishda
Xironologiya 1
2

Xronologiya sozi grekcha bolib xronos - vaqt,
logos - fan, yani vaqtni organish haqidagi fan
deganidir. Xronologiya vaqtlarni organish,
hisoblash haqidagi fan sifatida ikki qismga
bolinadi, bular astronomik (yoxud matematik)
xronologiya va tarixiy xronologiyadir.
Qadimgi dunyo xalqlari nafaqat kalendarlardan,
balki oziga xos hisoblash usullaridan ham
foydalanishgan. Bu murakkab usullarni
aniqlashga tarixiy xronologiya fani yordam
beradi. Tarixiy xronologiyaning obyekti
(manbalari), tarixiy voqyealar haqida malumot
beruvchi manbalar hisoblanadi. Tarixiy
xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaqtni
hisoblash sistemasini organadi, ularning ozaro
bogliqligini, vaqtlarni bir hisob sistemasidan
ikkinchisiga aylantirish uslublarini ishlab
chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi
hisoblash sistemasidan tarixiy vaqtlarni
hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy
manbalardagi sanalarning aniqligini tarixiy
tahlil qiladi. Insoniyatning xojalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash
zaruratini yuzaga keltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda
tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi hodisasi bolgan
sutka, tun, kun, Oy fazalarining ozgarishi, Yerning yillik
aylanma harakatidan foydalanilgan.
Asta-sekin vaqtni aniq hisoblashga bolgan ehtiyoj yuzaga
keldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman
astronomiyani bilish zarur edi. Bundan tashqari yana bir
vazifani, kun, oy, yillar ortasidagi farqlarni aniqlash
zarurati ham tugildi. Buning uchun esa matematik hisob-
kitobni puxta bilish lozim edi. Tabiat hodisalarini
kuzatish, vaqtni aniqlash uchun qollanilgan murakkab
matematik hisob-kitoblar xronologiyaning fan sifatida
shakllanishiga asos sifatida xizmat qildi. Bobil va Misr
kabi qadimgi davlatlarda paydo bolgan xronologiya
ayniqsa Qadimgi Gresiya va Rimda rivojlandi.
Xronologiya bilim sohasi sifatida rivojlanishiga Qadimgi
Gresiya va Rim olimlari Erotosfen, Kalipp, Gipparx,
Varron, Senzorin, Ptolomey, Makrobiylar katta hissa
qoshganlar.
Gipparx-(eramizgacha 190-125 yillar) birinchi bolib
Oyning olchamini va undan Yergacha bolgan masofani
aniqlagan. Gipparx shaxsiy kuzatuvlari natijasida Quyosh
yilining uzunligini deyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6
daqiqa). Olim osha davr uchun ulkan hisoblangan 850 ta
yulduzlarning holati katalogini tuzgan edi.

Xronologiya nima?
Tarix fanining noan'anaviy sohasi
haqida gapirishdan oldin, klassik
ma'noda xronologiya nima ekanligini
hal qilish kerak.
Demak, xronologiya bir nechta
narsalarni o'rganadigan yordamchi
fandir.
Birinchidan, voqea qachon sodir
bo'lganligini aniqlaydi.
Ikkinchidan, u hodisalarning ketma-
ketligi va o'rnini yillarning chiziqli
miqyosida kuzatib boradi.
U bir nechta bo'limlarga bo'lingan -
astronomik, geologik va tarixiy
xronologiya

Xi
r
o
n
ol
o
gi
y
a T
a
r
a
q
q
iy
o
t V
A
Q
T
H
is
o
b
i.

B C D
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text TITLE
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text TITLE
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text
Add your text TITLEAdd your title
Xronologiya (so'zma-so'z "vaqt ilmi") tarixdagi
voqealar ketma-ketligi sifatida belgilangan tadqiqot
yo'nalishi. Qadimgi asr xronologiyasi fan kabi
nimani o'rganadi? U vaqt o'lchovini aniqlaydi.
"Matematik (astronomik) xronologiyasi"
matematikasi "tushunchasi mavjud." Bunday
xronologiya birinchi navbatda samoviy jismlar
qoidalarining o'zgarishiga yo'naltirilgan. Dunyoning
astronomik xronologiyasi samoviy hodisalarning
namunasini o'rganadi, ularni va oqimlarni hal
qiladi. Biroq, xronologiya ostida ko'pincha tarixiy
voqealar ketma-ketligini anglatadi. Chetologiyani
o'rganadigan asosiy ob'ekt vaqt

Grigoriy - XII italiyalik shifokor Luiji - Lilioning
1576 yilda taklif etgan loyihasiga suyanib,
kalendarga o'zgartirish kiritadi. 1582 yil 4
oktabr 5 oktabr deb emas 15 oktabr
deyishga farmon berildi. Shu bilan 1200
yildagi xato tuzatiladi. Grigoriydagi xatolik
3300 yilda 1 sutka yoki 4000 yildan 1 sutka
chiqarib tashlansa xatolik bir - yoki 0,22
sutkadan iborat bo'ljb, 18200 yildagina 1
sutkaga yetadi. Har 400 yilda 3 kun chiqarib
tashlanadigan boMdi. 1700 yillarda Daniya,
Norvegiya , Germaniya, 1752 yil Angliya,
1753 yil Shvesiya, Filayandiya, 1812 yil
Shveysariya, 1911 yil Xitoy va Bolqon
davlatlari. 1918 yil 26 yanvarda Rossiyada
qabul qilindi. 1927 yil Turkiya, 1928 yilda
Misrda qabul qilingan. Yazdigard kalendari.
O'rta Osiyo va Eron yerlarida zardushtiylik
dini shakllangan ular ham o'z g'oyalariga mos
kalendar 10 ijod qilishdi. XVI asrda xronologiya fan sifatida vujudga
keladi. XVII asrda fransuz olimi Jozef Skaliger
(1540-1609 y) tarixiy xronologiyaga
sistematizasiyani olib kirdi, tarjima usullarini
ishlab chiqardi. Bu solnomalarni chuqur
o'rganish, vaqtni aniqlashga yordam
beradi.Uning “Vaqt hisobining o’zgarishi” (1583
y) va “Vaqtlar xazinasi” (1606y) kabi buyuk
asarlari astranomik va tarixiy xronologiya
masalalarini tadqiq qilishda muhim
manbalardan hisoblanadi. XVIII asrda Skaligеr
ma'lumotlari Frantsuz olimlari Klеmеnsе,
d’Antina, Dyuranning “Vaqtni aniqlash san'ati”
nomli 44 tomdan iborat asarlar to’plami
yaratildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida ilmiy
xronologiya o’zining rivojlangan cho’qqisiga
ko’tarildi. Bu davrda nеmis astronomi va
xronologi Xristian – Lyudvig Idеlеr, F.Ginsеl,
X.Grotofеnd, F.Ryulya fransuz olimlari A.Jiri rus
olimlari S.I.Sеlеshnikova, I.A.Klimishina,
Е.I.Kamеnsеva v boshqalar ham xronologi
fanlariga munosib hissalarini qo’shganlar.

astronomik vaqtni aniqlash, astronomik hodisalar va
fazoviy jismlar harakatlari vaqtini aniqlaydi. 2. Tarixiy-
qadimgi va hozirgi xalq va elatlarning turli taqvim va
kalеndarlarining shakllanishini va o’zgarish
qonuniyatlarini aniqlaydi. Xronologiya Sharqning
qadimgi davlatlarida vujudga kelgan. Uning
rivojlanishi qadimgi Misr, Gretsiya va Rimda
kuzatilgan. Qadimgi xronologiya bilan ilk
shug'ullangan olimlar gerek olimlaridan Eratosfen,
Ptolomey, Kallip, Rim mutafakkirlaridan Varronlarni
kiritishimiz mumkin. Eratosfen Kirenskiy (er avv 276-
194) Misrning Aleksandriya va Afina kutubxonasida
ishlagan. Qadimgi xronologiya haqidagi ishlar unga
oiddir. Klavdiy Ptolomeyning «Geografiya» asari
o'zida boy tarixiy manbalarni 6 mujassamlashtirgan.
U «Podsholarning xronologik qonuni»ni tuzgan.
Rimlik Mark Terensiy Varrdn (er avv 116-27 yillar)
xronologiya faniga katta hissa qo'shdi. U Rimda
konsul vazifasida ishlagan. Qomusiy olim boMgan.
600 dan ziyot kitob yozgan. Xronologiyaning keyingi
istiqboli o'rta asrlarda yuz berdi. Sharqning qomusiy
olirni Abu Rayhon Beruniy, ingliz solnomachisi Veda
Dostopochtenniy katta hissa qo'shgan. Musulmon kalendari. Muhammad payg'ambar
kalendari. Muxammad paygambar Makkadan
Madinaga kuchgan yildan boshlanadi. 622 yil 16 iyul
juma kuni. Oy kalendari. Qamariy yil deb ham
hisoblanadi. Yilning 1.3.5. 7. 9.11. 30 kundan, jufti 29
kun. 1. Muharram (Ashur)-30 (Muqaddas, urushlar
ta'qiqlangan) 2. Safar (Safar) -28 (shu oyda kasallik
tarqalgan-yuzlari sarg'aygan) 3.Rabi al avval
(Mavlud)-30 (bahor) 4. Rabi al axir -28(yomg'ir
yog'gan, daraxt barglari tushgan) 5. Jamodilavval -30
( kish fasliga to'g'ri keladi) 6. Jamodiloxir -28 (qish
fasli) 7. Rajab (Rajab) - 30 (urushdan saqlangan,
bexayotirlik) 8. Sha'bon (Borot) -28 (ajralish.Ayrimlari
islomni qabul kilmagan) 9. Ramazon (Ro'za) -30
(oyning issiq kuni, kam ovqat yeyishgan) lO.Shavval
(Hayit)-28 (hech qayerga ko'chmaganlar) 11. Zul-
ka'da (Ora)-30 (faqat uyda o'tirish lozim bo'lgan) 12.
Zul - hijja (Qurbon) -28-30 ( Makkani ziyorat qilish.
Qurbonlik) Haftaning juma kuni bayram bo'lgan.
Sha'bon oyini 15 kuni xudodan vahiy kelib, uning
kelgusi yilda o'limini xabar qilgan. 11 Ramazonning
27 kechasi «Qur'on» nozil bo'lgan. Ramazonda ro za
tutilgan. 1-3 shavvalda O'raza bayrami, 70 kundan
so'ng Zulhijjada - Qurbon hayiti o'tkaz'ilgan

O ‘ zbekiston tarixini o ‘ rganishda xironologiya. O ‘ zbekiston tarixini o ‘ qitishda vaqt hisobi muommosi.

REJA: Xironologiya - vaqt to ‘ g‘risidagi fan 3 Tarixiy va astronomik xironologiya O ‘ zbekiston tarixini o‘rganishda Xironologiya 1 2

Xronologiya sozi grekcha bolib xronos - vaqt, logos - fan, yani vaqtni organish haqidagi fan deganidir. Xronologiya vaqtlarni organish, hisoblash haqidagi fan sifatida ikki qismga bolinadi, bular astronomik (yoxud matematik) xronologiya va tarixiy xronologiyadir. Qadimgi dunyo xalqlari nafaqat kalendarlardan, balki oziga xos hisoblash usullaridan ham foydalanishgan. Bu murakkab usullarni aniqlashga tarixiy xronologiya fani yordam beradi. Tarixiy xronologiyaning obyekti (manbalari), tarixiy voqyealar haqida malumot beruvchi manbalar hisoblanadi. Tarixiy xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaqtni hisoblash sistemasini organadi, ularning ozaro bogliqligini, vaqtlarni bir hisob sistemasidan ikkinchisiga aylantirish uslublarini ishlab chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi hisoblash sistemasidan tarixiy vaqtlarni hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy manbalardagi sanalarning aniqligini tarixiy tahlil qiladi. Insoniyatning xojalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash zaruratini yuzaga keltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi hodisasi bolgan sutka, tun, kun, Oy fazalarining ozgarishi, Yerning yillik aylanma harakatidan foydalanilgan. Asta-sekin vaqtni aniq hisoblashga bolgan ehtiyoj yuzaga keldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman astronomiyani bilish zarur edi. Bundan tashqari yana bir vazifani, kun, oy, yillar ortasidagi farqlarni aniqlash zarurati ham tugildi. Buning uchun esa matematik hisob- kitobni puxta bilish lozim edi. Tabiat hodisalarini kuzatish, vaqtni aniqlash uchun qollanilgan murakkab matematik hisob-kitoblar xronologiyaning fan sifatida shakllanishiga asos sifatida xizmat qildi. Bobil va Misr kabi qadimgi davlatlarda paydo bolgan xronologiya ayniqsa Qadimgi Gresiya va Rimda rivojlandi. Xronologiya bilim sohasi sifatida rivojlanishiga Qadimgi Gresiya va Rim olimlari Erotosfen, Kalipp, Gipparx, Varron, Senzorin, Ptolomey, Makrobiylar katta hissa qoshganlar. Gipparx-(eramizgacha 190-125 yillar) birinchi bolib Oyning olchamini va undan Yergacha bolgan masofani aniqlagan. Gipparx shaxsiy kuzatuvlari natijasida Quyosh yilining uzunligini deyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6 daqiqa). Olim osha davr uchun ulkan hisoblangan 850 ta yulduzlarning holati katalogini tuzgan edi.

YOUR TITLE YOUR TITLE YOUR TITLE

Xronologiya nima? Tarix fanining noan'anaviy sohasi haqida gapirishdan oldin, klassik ma'noda xronologiya nima ekanligini hal qilish kerak. Demak, xronologiya bir nechta narsalarni o'rganadigan yordamchi fandir. Birinchidan, voqea qachon sodir bo'lganligini aniqlaydi. Ikkinchidan, u hodisalarning ketma- ketligi va o'rnini yillarning chiziqli miqyosida kuzatib boradi. U bir nechta bo'limlarga bo'lingan - astronomik, geologik va tarixiy xronologiya

O'xshashlar

O‘lkamiz tarixini o‘rganishda toponimika fanining tutgano‘rni

O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘RNI

O’zbek tilining tarixini davrlashtirish

O‘ZBEKISTON AHOLISI

O'zbekiston tarixini o'rganishda Petrografiyaning o'rni