logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘RNI

O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘RNI

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1413.75 KB
Ko'chirib olish
MAVZU:O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘ RNI. Toponim ik a (y unoncha « t opos» - joy, « onoma» - nom) - joy nom lari t o g'risidagi fandir. Toponimik a deganda joy nomlarini o'rganadigan fan, t oponimiy a deganda esa geografi k nomlar y ig‘indisi t ushuniladi. Toponim ik a geografi y a, t arix, et nografi y a bilan chambarchas aloqada riv ojlanadi. Toponimlar t il t arixini t adqiq et ishda m uhim m anba hisoblanadi Toponimik a xalqlam ing t arixiy o‘t mish xususiy at larini jonlant irishga, ulaming joy lashish chegaralarini belgilashga, t illaming o‘t mishdagi t arqalish hududlarini, madaniy v a iqt isodiy mark azlar, sav do y o'llari v a shahar, qishloq geografi y asini t av sifl ashga y ordam beradi. Geografi k joy nomlari (k ey ingi o‘rinlarda t oponimlar) qumqlik v a suv lik lardagi geografi k oby ek t laming, joy laming at oqli ot laridir. Toponimlar o‘zbek t ili, uning so‘z boy ligi, o‘zbek xalqining madaniy, ma’nav iy hamda ilmiy merosiga oid boy ma’lumot lami o‘zida ifodalab, asrlar dav omida saqlab, asrab k elay ot gan ulug' xazinadir. J oy nomlarining asosiy v azifasi - brr xil, bir t ipli geografi k o‘rinlar, oby ek t lar, hududlami alohida, y ak k a holda ajrat ib at ash v a shu orqali ulami bir-biridan farqlashga xizmat qilishdir. Toponimlarda xalqning o‘t a qadimiy dav rlardan t ort ib shu k unlaigacha boigan noy ob k uzat ishlari, t ajribalari, ulaming duny oqarashi v a t urli e’t iqodlari o‘z ifodasini t opgan 1917-y ilga qadar t oponunik a m ust aqil fan sifat ida organilm ay, uning v azifasini t arixiy geografi y a fani bajanb k elardi. Toponimik a geografi y a, t arix, et nografi y a, t arixiy oik asliunosiik fanlari bilan cham barchas aloqada riv ojlanadi. Toponim lar t il t arixini t adqiq et ishda, xalqlaming t anxiy o‘t m ish xususiy at larini oiganishda, ulam ing joy lashish chegaralarini belgilashda, t illam ing o‘t m ishdagi t arqalish hududlarini t adqiq qilishda, m adaniy m ark azlar, sav do y oilari v a shahar, qishloq geografv y asim t av sifl ashda m uhim hisoblanadi. Toponim ik a (y unoncha « t opos» - joy, « onoma» - nom) - joy nom lari t o g'risidagi fandir. Toponimik a deganda joy nomlarini o'rganadigan fan, t oponimiy a deganda esa geografi k nomlar y ig‘indisi t ushuniladi. Toponim ik a geografi y a, t arix, et nografi y a bilan chambarchas aloqada riv ojlanadi. Toponimlar t il t arixini t adqiq et ishda m uhim m anba hisoblanadi Toponimik a xalqlam ing t arixiy o‘t mish xususiy at larini jonlant irishga, ulaming joy lashish chegaralarini belgilashga, t illaming o‘t mishdagi t arqalish hududlarini, madaniy v a iqt isodiy mark azlar, sav do y o'llari v a shahar, qishloq geografi y asini t av sifl ashga y ordam beradi. Tarix, geografi y a, t ilshunoslik , t oponim ik ashunoslik , et nografi y a k abi k o‘plab fanlam i o‘rganishda t oponim ik aning o‘m i m uhim . U fan sifat ida birmuncha k echroq shak llangan boiishiga qaram ay, olk am iz t arixini o‘rganishda m uhim sanaladi. Toponim ik ani bilmay t urib geografi k joy nomlarini birbirlaridan farqlash qiy in. Tabiiy k i, har bit t urk um (shahar, qishloq, t og‘, cho'l, v a h.k .) t ushunchalar biror norn ost ida shak llangan. Shu boisdan insoniv at shak llanibdik i, ulam i biron bir nomlar bilan at ay di. N at ijada jam iy at t arixida m illionlab nom lar pay do boidi v a ulam ing o‘ziga xos m a’no129 mazm unlan shak llandi. Ay nan o'sha m ano-mazm un bir qancha fanlam i o'rganishda oziga xos aham iy al k asb et adi. В uni chuqur anglagan t adqiqot chilar joy nomlarini t arixiy, lingv ist ik , y a’ni et imologik jihat dan t ahlil qilar ek an. o‘shat oponim mazrnunan joy lashgan nuqt asining t abiiy geografi k sharoit iga naqadar mos t ushish y ok i t ushmasligiga e’t ibor qarat adilar. Chunk i joy nomlan o'sha hududning o‘ziga xos x ususiy at larini aniq ifodalab t uradi. Masalan, N urot a t ogiari y onbag'irlarida joy lashgan Temir Qobiq, Temirk on, Zarmit an. Zarband qishloqlari o‘mida qadimdanoq t emir y ok i olt in qazib olingan. joy ning bu xil nomlanishi zamonamizda ushbu hududlar bo'y lab y irik k onlaming ochilishga sababchi bo'lgan bo‘lsa k erak . Toponim ik a fani garchand must aqil rav ishda shak llangan bo‘lsa-da. u riv ojlanish bosqichida qat or fanlar bilan o‘zaro aloqada bo'lgan v a bu jaray on hamon dav om et ib k elmoqda. Chunk i t oponimlami bir qancha fanlar o‘z nuqt ay i nazaridan t urib o'rganadilar. Filologlar t oponimlarning k elib chiqishi (et imologiy asi), shuningdek , lingv ist ik birlik sifat ida shak llanish v a riv ojlanish qonuniy at larini o'rgangan. Toponim lar o‘t mishning « guv ohlari» sifat ida t arixchilam ing diqqat larini jalb qiladi, et nografl ar esa t oponimlaming t urli urf-odat lari, aholining y ashash t arzi bilan o zaro aloqada shak llanish xususiy at larini t adqiq et adilar. Geografl ar t oponimik ani fanlaming bo'linmas t armog'i sifat ida biladilar Chunk i t oponimik at am alaming geografi k t arqalishi, ushbu fanni t adqiq et ishda o‘ziga xos uslub t arzida isht irok et adi. Zero, joy nomlari k o'pgma holat larda o'rganilay ot gan hududning geografi k sharoit idan xabar berib t uradi J oy nomlari insoniv at t arixi v a hay ot ida alohida o‘ringa ega. Ularsiz k ishilar qay erga borishini ham bilmasdilar. Shuning uchun qadimgi 130 joy nomlariga maxsus, alohida t o'xt alish hollari boim asa hamk i y ozilgan ilmiy -amaliy qiy mat ga ega boigan asarlarda u y ok i bu darajada t o‘xt alganligini t arixiy v a geografi k asarlardan bilishimiz mumk in. At rofi mizdagi t urli-t uman joy lami ularga berilgan nomlar asosidagina t ushunamiz, anglay miz v a eslab qolamiz, chunk i t oponimlar ( joy nomlari) o ziga xos t arix, o‘ziga xos xot ira hamda o‘ziga xos madaniy -ma’nav iy y odgorlik lardan biri sanaladi. Shuning uchun ham joy nomlari dav lat ahamiy at iga molik masala ek anligi qat or rasmiy hujjat larda qay d qilingan 0‘zbek ist on t oponimik asi fani asrimizning 30-y illaridan boshlab riv ojlangan. Uning riv ojlanishiga t oponimist olim H.Hasanov ning xizmat lari k at t a. Vat animiz joy nomlariga oid t oponimik m aium ot lar esa t arixiy ilmiy k it oblardan qadim-qadimdan beri naql qilinib k elmoqda. Shu sababli joy nomlari bo‘y icha olib borilay ot gan ilmiy t adqiqot ishlarida ancha qadimiy bo’lgan qoly ozma manbalaridagi mat eriallar ham e’t iborga olinmoqda. Bu holni hozirgi v aqt da amalga oshirilay ot gan ilmiy t adqiqot ishlarida aniq k o‘rish mumk in. O'zbek ist on t oponimik asi fani ay nan Vat animiz hududidagi joy nomlarini y igish, t o'plash, m aium bir ilmiy -nazariy t izimga solish bilan birga, ulami har t omonlama izohlashga ham harak at qiladi. Mamlak at imiz hududida Toshk ent shahri, Toshk ent , Sirdary o, J izzax, Samarqand. Qashqadary o, Surxondary o, Buxoro, X orazm, N av oiy, N amangan, Andijon, Farg‘ona v iloy at lari v a Qoraqalpogist on Respublik asi joy lashgan. Yuqorida sanab oiilgan shahar v a v iloy at lar t oponimik aga malumot lami y ig’ib beradi. Ulardan ay rimlarining asarlari ay nan t oponimik a fanining riv ojlanishi uchun muhim manbadir. J umladan, Ibn J a’far N arshaxiy (X asr) ning « Buxoro t arixi» k it obi shular jumlasidandir. Olim o‘sha dav rlarda Buxoro at rofl arida mav jud boigan shaharlami eslash bilan bir qat orda ulaming at ama t arziga k irish sabablarini ham y orit ib beradi. J umladan, X amuk et - X amuk k at t a y er egasi, buxorolik dehqonning nomi edi. A slida buxorolik lar « X amuk » deb gav hami, k ent deb esa shahami at ay dilar. Demak , X amuk et - gav har shahar y ok i shaharlaming gav hari demak dir Al-X orazmiy, J ay honiy, Abu Ray hon Beruniy, Yusuf X os Hojib, Mahmud Koshg‘ariy, Bobur asarlarida k o‘plab t oponimlar qay d et ilgan. Bu asarlarnmg muallifl an ham joy nomlarining mazmuniga k at t a 133 e’t ibor bilan qaraganlar. X I asrda y ashagan mashhur olim Yusuf X os Hojib o‘n sak k iz oy dav omida y irik dost on t arzidagi t arixiy asar y arat di. Uning nomi « Qut adg‘u bilig» boiib, bu k it ob t oponimik maiumot larga boy ligi bilan ham qimmat lidir. Mahmud Koshg‘ariy t oponimik asining qiy mat i nafaqat qadimiy ligi, balk i et imologiy asi, noma’lum joy nomlari mazmunini aniq ochib berishi bilan y anada oshadi Abu Ray hon Beruniy nafaqat geografi y a, geologiy a, t ibbiy ot , falsafa, mat emat ik a k abi o‘nlab fanlar, balk i t oponimik a sohasida ham ajoy ib k uzat ishlar olib boigan. Uning « Hindist on» asarida t oponimik a qonumy at lari bay on et ilgan boiib, « v unonlar v a arablar t urk iy so'zlami buzib, o'z t alafi uzlariga moslab ishlat ganlik lari t ufay li bulaming ma’nosi o‘zgarib k et gan» , dey di. Mana bu jumlalar nihoy at da ahamiy at lidir. « Tosh» so‘zi (asli) t urk iy cha ism boiib, « shosh» k o‘rmishini olgan. Toshk and « t oshli qishloq» demak dir. Pt olemey ning « J ugiofi y a» k it obida u Bug al-X it ora (t osh qal’a) deb nomlangan» , dey di olim. Ko‘rinib t uribdik i, Beruniy joy nomlarining t arixi v a t o‘g‘ri y ozilishiga ast oy dil qiziqqan. J umladan, Moit on shahri nomiga t arixiy manbalardan olib, quy idagicha izoh bergan: « Moit onning (asl) nomi Koshy ak ura edi, k ey in X ajapura, k ey in Baganura, k ey in Saibxanura v a Moiast xona, y a’ni « A sl joy » deb nomlandi. Bunda, m o i - « asl» , t ona - « joy » demak dir. Beruniy ning aniqlashicha, ay rim joy lar o‘sha y erda uchramay digan buy umlar nomi bilan at algan. Masalan, Hind ok eanidagi Yoqut orolida y oqut mut laqo y o‘q. U y erdagi k ishilaming go‘zal fazilat lari, husni t ufay ligina orolning nomi Yoqut boiib qolgan Bobur t oponimik a fanining riv ojlanishi uchun muhim t adqiqot lar qilgan qomusiy bilimlar egasidir. Uning « Bobumoma» asarida 0‘rt a Osiy o xalqlari ishlat gan geografi k t erminlar v a ularga berilgan izohlar bilan boy dir. J umladan, « jilg‘a» k ichik soy, « nay shak ar» shak arqamish, « t angi» dara, t og‘ oraligidagi y o л i, « uchma» chuqurjary oqasi, « ulang» o‘t loq, y er, k eng may don degan ma’nolami bildiradi. « Bobumoma» da X V I asr boshidagi joy nomlari o‘sha v aqt lardagi holat ida v a t ransk ripsiy ada berilgan. Shu boisdan ulaming k o‘pchiligi zamonamizda ba’zi fonet ik o‘zgarishlar bilan uchray di. O'zbek ist onda t oponimik a fanining y irik v ak illaridan biri Suy un Qoray ev o'zbek t oponimik a fanining riv ojlanishiga k at t a hissa qo‘shgan. Qoray ev asarlaridan lingv ist ik , k art ografi k , t arixiy v a et nografi k malumot lar y arat ilgan bo'lib. « Toponimik a» , « Geografi k nomlar ma'nosi» , « Geografi k nomlar ma'nosini bilasizmi?» v a « 0‘zbek ist on v iloy at lari t oponimlari» risolalari o‘zining joy nomlari, uning t alqini, izohi v a et imologiy asini at rofl icha bay on et ilishi bilan ajralib t uradi. S. Qoray ev asarlarining ak sariv at i oddiy, sodda t ilda, ay ni pay t da ommabop t arzda y ozilgan. Olimning hamma asarlarida oy k onim, et nooy k onim, ant ropooy k onim, fi t ooy k onim, zoonim, gidronim, oronim. geomorfologik , agronim v a boshqa t urdagi joy nomlari k eng о' rin olgan. Geologiy a, m ineralogiy a fanlari dok t ori R. Musin v a H. Rahmat ullay ev 0‘rt a Osiy odagi foy dali qazilm a boy lik laririing geografi k t arqalishim joy nomlarining m azmun-m ohiy at iga k o‘ra qidirish borasida qiziqarli t adqiqot lar olib bordilar. Shu bilan geologik qidiruv ishlarida t oponimik aning rolini y anada oshirishga m uv afFaq boidilar. T.N afasov t oponim ik a fanining riv ojlanishiga k at t a hissa qo‘shgan. Uning « J anubiy O'zbek ist on t oponim iy asining et nolingv ist ik analizi» , « Qishlog‘ingiz nega shunday at algan?» asailari t oponim ik a fanining y angi qirralarini ochib berdi. Ay niqsa, bu t adqiqot lar oy k onim ik a ilm ida y arat ilgan dast labk i t adqiqot hisoblanadi. T. N afasov ning « J anubiy O'zbek ist on t oponim iy asining et nolingv ist ik analizi» nom li m onografi y asida m am lak at im iz janubidagi joy nomlarining et nolingv ist ik t ahlili berilgan. Geografi v a y o‘nalishida olib borilgan t oponimik t adqiqot lar mahalliy k adrlar t omonidan o't gan asming ik k inchi y armidan boshlandi. Bu borada H.Hasanov ning t adqiqot lari diqqat ga sazov ordir. Uning « Geografi k nomlar imlosi» . « 0 ‘rt a Osiy o joy nomlari t arixidan» , « Yer t ili» , « Geografi k nomlar siri» asarlan shular jumlasidandir. Key ingi v aqt larda t oponimik a fani geograf olimlar t omonidan y anada k at t a isht iy oq bilan t adqiq et ilmoqda H.Hasanov ning t oponimik aga bag‘ishlangan asarlaridan biri 1977-y ilda chop et ilgan « Yer t ili» risolasidir. Olimning bu k it obi ik k i 135 qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismi y er y uzidagi joy nomlarining t urlari, shak llanishi v a geografi k nomlaming mak t abda o'rganilishini o'z ichiga oladi. Risolaning ik k inchi qismida ay rim nomlaming et imologiy asi, y a’ni lug‘av iy ma’nolariga izoh berilgan. Bu risola o qit uv chilar. t alabalar, o’quv chilar v a k eng k it obxonlar ommasiga moijallangan. Ay ni pay t da risolada joy nomlarining k lassifi k at siy asi berilib, ulaming har biriga qisqacha izoh ham berilgan. Risolada O'rt a Osiy odagi geografi k nomlar v a ulaming et imologiy asi- semant ik asiga alohida e’t ibor berilgan. H.Hasanov t oponimik aga bag‘ishlangan o‘nlab maqolalami chop et t irgan. Olimning « 0 ‘rt a osiy olik geograf v a say y ohlar» (1964) v a « Say y oh olimlar» (1981) k abi risolalaming chop et ilishi O ’rt a Osiy o xalqlari madaniy at ini, t arixim o‘rganishda muhim ahamiy at k asb et di. Mazk ur risolada O rt a Osiy odan y et ishib chiqib fanimiz, madaniy at imiz t arixiga buy uk hissa qoshgan qirqqa y aqin olimning hay ot i, ilmiy merosi, ulaming joy nomlari, t oponimik a faniga qo‘shgan hissalari haqida ancha k eng ma’lumot berilgan. L. Karimov ni ng « 0‘zbek t ilidagi t oponimlaming o‘rganilishi» nomli monografi y asida joy nomlarining o ‘rganish met odl ari, ularning lingv i st ik xususiy at lari, semant ik t asnifi , et imologik t ahlili k abi i lmiy ahamiy at ga ega muammolar shi moliy o ‘zbek shev alaridagi t oponimlar mi solida bay on qil ingan. Z.Dusi mov « X orazm t oponimlari» deb nomlangan monografi y asi da X orazm hududi j oy nomlariga xos xususiy at lar bay on qili ngan. N . Ox unov ning « Til v a j oy nomlari » , « Ant rot oponimlar nima?» deb nomlangan k it oblari da t oponimik aga oid nazariy masalal ar bo lgan joy nomlari, ant rot oponimlar v a t oponimlaming nomlanish xususiy at l ari k abi masalalar at rofi icha y orit ilgan. 0‘rt a Osiy o, jum ladan, 0‘zbek ist onda t oponimlami o‘rganish uzoq t arixga ega. 0‘zbek ist on t oponim ik asini o‘rganishda mashhur rus sharqshunos olim lari hamda t arixchilari: V. V y at k in, N.Sik y ak ov sk iy, L. Sobolev, V. Bart old, S.P. Tolst ov, P. Iv anov, M. Masson, O.Suxarev a v a boshqalar bu sohada juda k at t a ishlami amalga oshirdilar. Respublik amizdagijoy nomlar ining k elib chiqish t arixini hamda geografi k at am alam i o‘rgamshda Y. G ulomov, R.Nabiy ev, A . Muham madjonov, F.A bdullay ev, S. Ibrohim ov laming ham hissasi k at t adir. X UDOYQULOV OX UN J ON 208-GURUHETIBORIN GIZ UCHUN RA HMAT!!!

MAVZU:O‘LKAMIZ TARIXINI O‘RGANISHDA TOPONIMIKA FANINING TUTGAN O‘ RNI.

Toponim ik a (y unoncha « t opos» - joy, « onoma» - nom) - joy nom lari t o g'risidagi fandir. Toponimik a deganda joy nomlarini o'rganadigan fan, t oponimiy a deganda esa geografi k nomlar y ig‘indisi t ushuniladi. Toponim ik a geografi y a, t arix, et nografi y a bilan chambarchas aloqada riv ojlanadi. Toponimlar t il t arixini t adqiq et ishda m uhim m anba hisoblanadi Toponimik a xalqlam ing t arixiy o‘t mish xususiy at larini jonlant irishga, ulaming joy lashish chegaralarini belgilashga, t illaming o‘t mishdagi t arqalish hududlarini, madaniy v a iqt isodiy mark azlar, sav do y o'llari v a shahar, qishloq geografi y asini t av sifl ashga y ordam beradi.

Geografi k joy nomlari (k ey ingi o‘rinlarda t oponimlar) qumqlik v a suv lik lardagi geografi k oby ek t laming, joy laming at oqli ot laridir. Toponimlar o‘zbek t ili, uning so‘z boy ligi, o‘zbek xalqining madaniy, ma’nav iy hamda ilmiy merosiga oid boy ma’lumot lami o‘zida ifodalab, asrlar dav omida saqlab, asrab k elay ot gan ulug' xazinadir. J oy nomlarining asosiy v azifasi - brr xil, bir t ipli geografi k o‘rinlar, oby ek t lar, hududlami alohida, y ak k a holda ajrat ib at ash v a shu orqali ulami bir-biridan farqlashga xizmat qilishdir. Toponimlarda xalqning o‘t a qadimiy dav rlardan t ort ib shu k unlaigacha boigan noy ob k uzat ishlari, t ajribalari, ulaming duny oqarashi v a t urli e’t iqodlari o‘z ifodasini t opgan

1917-y ilga qadar t oponunik a m ust aqil fan sifat ida organilm ay, uning v azifasini t arixiy geografi y a fani bajanb k elardi. Toponimik a geografi y a, t arix, et nografi y a, t arixiy oik asliunosiik fanlari bilan cham barchas aloqada riv ojlanadi. Toponim lar t il t arixini t adqiq et ishda, xalqlaming t anxiy o‘t m ish xususiy at larini oiganishda, ulam ing joy lashish chegaralarini belgilashda, t illam ing o‘t m ishdagi t arqalish hududlarini t adqiq qilishda, m adaniy m ark azlar, sav do y oilari v a shahar, qishloq geografv y asim t av sifl ashda m uhim hisoblanadi.

Toponim ik a (y unoncha « t opos» - joy, « onoma» - nom) - joy nom lari t o g'risidagi fandir. Toponimik a deganda joy nomlarini o'rganadigan fan, t oponimiy a deganda esa geografi k nomlar y ig‘indisi t ushuniladi. Toponim ik a geografi y a, t arix, et nografi y a bilan chambarchas aloqada riv ojlanadi. Toponimlar t il t arixini t adqiq et ishda m uhim m anba hisoblanadi Toponimik a xalqlam ing t arixiy o‘t mish xususiy at larini jonlant irishga, ulaming joy lashish chegaralarini belgilashga, t illaming o‘t mishdagi t arqalish hududlarini, madaniy v a iqt isodiy mark azlar, sav do y o'llari v a shahar, qishloq geografi y asini t av sifl ashga y ordam beradi.

O'xshashlar

O‘lkamiz tarixini o‘rganishda toponimika fanining tutgano‘rni
O’LKAMIZ TARIXINI O’RGANISHDA TOPONOMIKA FANINING TUTGAN O’RNI
O‘zbekiston tarixini o‘rganishda xironologiya. O‘zbekiston tarixini o‘qitishda vaqt hisobi muommosi
qadim qishloq shahar xarobalarni tadqiq qilish usullari
Ahloqiy idealning falsafiy bilimlar tizimida tutgan o‘rni.