logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. XVII-XIX asrda o’rta osiyoda fan

XVII-XIX asrda o’rta osiyoda fan

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2205.060546875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: XVII-XIX asrda o’rta osiyoda fan XVII asr oxiri XIX asr ikkinchi yarmida sanoatga fan va texnikaning ta’siri. Fan – texnika taraqqiyoti. Fan taraqqiyotiga jadidlarning qo‘shgan hissasi. XVII asr oxiri XIX asr ikkinchi yarmida sanoatga fan va texnikaning ta’siri. • Ilmiy texnika taraqqiyoti jadallik bilan rivojlana boshlashi sanoatning ko‘plab tarmoqlarining rivojlanishiga o‘z tasirini ko‘rsatdi. Nihoyat XIX asrdan etiboran birinchi o‘ringa tadqiqot masalasi qo‘yildi. Natijada bu davrda ilm bilan texnikani sistemaga solish orqali ishlab chiqarish bilan ilmiy-texnikaviy tadqiqotlarni uzviy bog‘lash zaruriyati paydo bo‘la boshladi. • Sababi,b u davrda Yevropaning ko‘p davlatlarida mexanik to‘quv dasgohlari ixtiro qilina boshlandi. XIX asrdagi sanoat to‘ntarashi Yevropa davlatlarida yengil sanoatning rivojlantirish uchun imkoniyatlarni kengaytirdi.Uzoq izlanishlardan so‘ng ilk to‘quv dasgohlari shu bilan birga, olingan mahsulotlarni bo‘yoq orqali rang berish usuli yo‘lga qo‘yildi. Bu jarayonni rivojlantirish uchun xom ashyo zarur edi. Natijada metall ishlab chikarish va uning sohalarini takomillashtirish zarurligi paydo bo‘ldi. • Metal va po‘lat ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun Marten domna pechlari yuzaga keldi va sof po‘lat namunalari olina boshladi. Tayyor bo‘lgan xom ashyoni mahsulotga aylantirish uchun mexanik yo‘l bilan ishlov berishni taqozo qilardi. Shuning uchun mashinalarning detal qismlarini ishlab chiqarish maqsadida frezer dastgohlari yaratildi. Sanoat to‘ntarishi natijasida manifaktura (yarim qo‘l mehnatiga asoslangan sanoat korxonasi) relsli temir yo‘llar, bug‘ mashinalari paydo bo‘ldi. Shuning uchun bu davr XIX asr” temir va bug‘ asri ”deyiladi. Endingi masala –yoqilg‘i masalasini hal etish zaruriyati edi. • Ilk yoqilg‘i sifatida toshko‘mirdan foydalanish yo‘lga qo‘yildi. Keyinroq neftdan olingan yoqilg‘ilarni XIX asrning 70-yillarida ichki dvigatellarga moslash yo‘lga qo‘yildi. • Sanoatni jadal rivojlanishi uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga extiyoj osha boshladi. Buning uchun Amerika o‘z paxtasini Yevropaga sota boshladi. Mahsulotning ortishi sanoatning yuksalishi yana bir jarayonga turtki bo‘ldi. Ya’ni mahsulotlarni tashish va aloqa o‘rnatishni yuzaga keltirdi. Shuning uchun XVII-XVIII asrlarda mavjud bo‘lgan bug‘ dvigateli bilan ishlaydigan paroxodlar yaratildi va aloqaning ilk telegraf jarayoniga o‘tila boshlandi. Fan – texnika taraqqiyoti. • Fan bilan texnikaning o‘zaro bog‘liq, yagona, ilgarilab boruvchi taraqqiyoti ijtimoiy taraqqiyot asosidir. Dastlab fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti o‘rtasidagi yaqinlashuv XVI – XVIII asrlarda manufaktura ishlab chiqarishi bilan bog‘liq holda sodir bo‘ldi. Bungacha moddiy ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandchilik asosida shakllangan. Ilmiy va texnikaviy taraqqiyot inson faoliyatining ikkita nisbatan mustaqil yo‘nalishi sifatida yuksala borgan . • XVI asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o‘zgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan Uyg‘onish davri g‘oyalari ta’sirida sxolastika an’analarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilinishi ilmiy texnikaviy faoliyatga asos bo‘lib xizmat qildi. Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qo‘llanilishi ba’zi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak g‘ildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va ishqalanish ta’limotlari yaratildi • Fan bilan texnika yaqinlashuvining ikkinchi bosqichi mashin ishlab chiqarishning XVIII asr oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bog‘liq bo‘lib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda ishlab chiqarish faoliyatida nazariy masalalarni xayotga tatbiq qilishga da’vat etuvchi fanning maxsus bo‘limlari paydo bo‘ldi. Amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy amaliy konstruktiv ishlanmalar, va x.k. • Fan –texnika taraqqiyotining uchinchi bosqichi fan –texnika inqilobi bilan bog‘liq. Uning ta’sirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy g‘oyalar kengaydi. Texnik masalalarni xal qilishda biologlar, fiziologlar, psixologlar, mantiqshunoslar ishtirok etdilar. Fan –texnika taraqqiyoti shuningdek ijtimoiy fanlar yo‘nalishlari, iqtisod va ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish, aniq ijtimoiy tadqiqotlar kabilarga bilvosita ta’sir qildi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bo‘ladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. Fan taraqqiyotiga jadidlarning qo‘shgan hissasi. • Jadidchilik harakati, shu vaqtgacha islom dunyosida sira ham ko‘rinmagan ilg‘or va tezkor o‘qitish “Savtiya” (tovush) usuliga asoslangan jadid maktablari tashkil topishidan boshlandi. Bu maktablarda bolalar bir yilda savod chiqarib, mukammal o‘qish va yozishni o‘zlashtiradi. Buning uchun esa qadim an’anaviy musulmon maktablarida 5-6 yil o‘qish kerak bo‘lar edi. Aytish mumkinki, “Savtiya” usulidagi jadid maktabi Vatanimiz tarixidagi buyuk kashfiyotlar silsilasini boyitdi. • Jadid maktabida diniy va dunyoviy ta’lim-tarbiya hamda ilm o‘zaro uyg‘unlashtirildi. Bolalar qulay partalarda o‘tirib, xarita va rasmlar yordamida tez savod chiqardi va diniy – dunyoviy ilmilarni o‘rgandi. Jadid maktablarida Qur’oni-karim, matematika, geografiya , ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy tarbiya o‘qitila boshlandi. • Jadid maktablari to‘rt (boshlang‘ich) yillik va yetti yillik edi. Masalan, Munavvarqori Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar dunyoviy ilmlarni, rus tilini yaxshi o‘zlashtirgan holda jadid maktabida o‘qituvchi, maschitlarda imom bo‘lish, madrasa va hatto , xorijdagi dunyoviy oliy o‘quv yurtlarida o‘qish, savdo va boshqa korxonalarda kotib bo‘lib ishlash malakasiga ega bo‘lganlar. Bunday yetti yillik maktablar Toshkentdan tashqari, Qo‘qon, Samarqand kabi yirik shaharlarda ham ochiladi. • Jadid maktablari pullik edi. Har oyiga ota-onalar baholi qudrat, ellik tiyindan bir yarim so‘mgacha pul to‘ladi. Bu o‘rinda har ota-ona o‘zlarining boylik va kambag‘allik darajalarini shariat asosida belgilab pul beradilar. 35 foizgacha kambag‘al va nochorlarning bolalari tekin o‘qitildi. O‘ziga to‘q oilalar esa o‘z hohishi bilan uch so‘mdan va undan ham ko‘p pul bergan. Bulardan tashqari jadidlarning o‘zlari tashkil etgan xayriya jamiyatlari ham jadid maktablarini mablag‘ bilan ta’minlab turgan.Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari qarshilik qiladilar. • Maktab ochgan jadidlar dastur, qo‘llanma va darsliklarni ham o‘zlari yaratdilar. Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval”, Munavvarqori Abdurashidxonovning “Adibi avval”, “Adibi soniy”, “Tajvid” (Qur’onni qiroat bilan o‘qish usuliga oid qo‘llanma), “ Havoyiji diniya” (Shariat qonunlari to‘plami), “Yor yuzi”, “ Usuli hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islom”, Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yohud ahloq“, Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar maktubi”, “Islomning qisqacha tarixi”, “Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha geografiyasi” va boshqalar shular jumlasidandir. • Jadid maktablari ochilishi bilan ba’zi joylarda eski maktablar bo‘shab qoldi. Natijada qadim va jadid maktabdorlari o‘rtasida jiddiy qarama-qarshiliklar paydo bo‘ldi. Bunga mutaassib qozi mulla va ulamolar ham qo‘shildilar. • Jadid maktablarining jami soni va ular qayerlarda ochilib faoliyat yuritganligi haqida hozircha to‘la ma’lumot yo‘q. Lekin, 1903 yilda birgina Toshkentda 20 ta (shundan 2 tasi o‘rta), jadid maktablari bo‘lgan. Ma’lumki, 1909 yildan keyin jadid maktablari qattiq nazorat ostiga olinadi , arzimas bahonalar bilan yopiladi. Ularda o‘qitiladigan adabiyot va darsliklar “oxranka”ning diqqat markazida bo‘ladi

Mavzu: XVII-XIX asrda o’rta osiyoda fan XVII asr oxiri XIX asr ikkinchi yarmida sanoatga fan va texnikaning ta’siri. Fan – texnika taraqqiyoti. Fan taraqqiyotiga jadidlarning qo‘shgan hissasi.

XVII asr oxiri XIX asr ikkinchi yarmida sanoatga fan va texnikaning ta’siri. • Ilmiy texnika taraqqiyoti jadallik bilan rivojlana boshlashi sanoatning ko‘plab tarmoqlarining rivojlanishiga o‘z tasirini ko‘rsatdi. Nihoyat XIX asrdan etiboran birinchi o‘ringa tadqiqot masalasi qo‘yildi. Natijada bu davrda ilm bilan texnikani sistemaga solish orqali ishlab chiqarish bilan ilmiy-texnikaviy tadqiqotlarni uzviy bog‘lash zaruriyati paydo bo‘la boshladi.

• Sababi,b u davrda Yevropaning ko‘p davlatlarida mexanik to‘quv dasgohlari ixtiro qilina boshlandi. XIX asrdagi sanoat to‘ntarashi Yevropa davlatlarida yengil sanoatning rivojlantirish uchun imkoniyatlarni kengaytirdi.Uzoq izlanishlardan so‘ng ilk to‘quv dasgohlari shu bilan birga, olingan mahsulotlarni bo‘yoq orqali rang berish usuli yo‘lga qo‘yildi. Bu jarayonni rivojlantirish uchun xom ashyo zarur edi. Natijada metall ishlab chikarish va uning sohalarini takomillashtirish zarurligi paydo bo‘ldi.

• Metal va po‘lat ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun Marten domna pechlari yuzaga keldi va sof po‘lat namunalari olina boshladi. Tayyor bo‘lgan xom ashyoni mahsulotga aylantirish uchun mexanik yo‘l bilan ishlov berishni taqozo qilardi. Shuning uchun mashinalarning detal qismlarini ishlab chiqarish maqsadida frezer dastgohlari yaratildi. Sanoat to‘ntarishi natijasida manifaktura (yarim qo‘l mehnatiga asoslangan sanoat korxonasi) relsli temir yo‘llar, bug‘ mashinalari paydo bo‘ldi. Shuning uchun bu davr XIX asr” temir va bug‘ asri ”deyiladi. Endingi masala –yoqilg‘i masalasini hal etish zaruriyati edi.

• Ilk yoqilg‘i sifatida toshko‘mirdan foydalanish yo‘lga qo‘yildi. Keyinroq neftdan olingan yoqilg‘ilarni XIX asrning 70-yillarida ichki dvigatellarga moslash yo‘lga qo‘yildi. • Sanoatni jadal rivojlanishi uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga extiyoj osha boshladi. Buning uchun Amerika o‘z paxtasini Yevropaga sota boshladi. Mahsulotning ortishi sanoatning yuksalishi yana bir jarayonga turtki bo‘ldi. Ya’ni mahsulotlarni tashish va aloqa o‘rnatishni yuzaga keltirdi. Shuning uchun XVII-XVIII asrlarda mavjud bo‘lgan bug‘ dvigateli bilan ishlaydigan paroxodlar yaratildi va aloqaning ilk telegraf jarayoniga o‘tila boshlandi.

O'xshashlar

XVI-XIX asrlarda O’rta Osiyoda fan
XVI asr birinchi yarmi XIX asrda Markaziy Osiyoda fan
Sanoat inqiloblari XIX asrda
XVI asr birinchi yarmida XIX asrlarda markaziy Osiyoda fan
XVII-XIX ASRLARDA YEVROPA MAMLAKATLARI