logo

YAPONIYA IQTISODIYOTI

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

939.5908203125 KB
YAPON IYA 
IQTISODIYOTI YAPONIYA IQTISODIYOTI
Reja:
1. Yaponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining bosqichlari, 
omillari va xususiyatlari
2. Yaponiya iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish dinamikasi
3. Y a poniya iqtisodiyotiga jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziiing 
ta’siri va undan chiqish yo’llari
4. O’zbekiston va YAponiya iqtisodiy hamkorligi  YAponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining 
bosqichlari, omillari va xususiyatlari
•
YAponiya zamonaviy jahon xo’jaligida alohida 
o’ringa ega mamlakat bo’lib, Meydzi (1868) 
inqilobidan keyin yuz yil ichida feodal 
davlatdan rivojlangan  bozor iqtisodiyoti 
mamlakatiga aylandi. Bu davrda YAponiya 
iqtisodiy jihatdan  o’ zini tiklabgina  qo lmasdan 
sanoa t  jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar 
qatoridan o’rin oldi. YAponiyaning bu davrdagi iqtisodiy rivojlanishini olti bosqichga: bo’lib o’rganish mumkin .
Uchinchi bosqich  1958-1973 yillarni o’z ichiga oladi va barqaror yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari tufayli yapon 
iqtisodiy m o’ ’jizasi nomiga ega bo’ldi.  O’ n besh yil ichida mamlakat yalpi milliy maxsuloti 6,5 martaga, sanoat 
ishlab chiqarish hajmi esa 10 martaga oshdi. Ushbu davrda yapon iqtisodiyotining o’sish sur’atlari yiliga o’rtacha 
11% ni tashkil etgani holda rivojlangan mamlakatlar ichida eng yuqori ko’rsatkichni tashkil etdi.Ikkinchi bosqich  1945 yildan 1958 yilgacha davom etdi. Ushbu bosqich 7 yillik Amerika xukmronligi hamda 
qator institutsional va iqtisodiy isloh o tlarning amalga oshirilishi bilan ajralib turadi. Ular tarkibida 1946—1950 
yillardagi agrar hamda, Dzaybatsularni tarqatib yuborish bilan bog’liq islohotlarni va amerikalik iqtisodchilar 
Dodj va SHoular tomonidan inflyatsiyaga qarshi kurashga qaratilgan, "falajli davolash" nomini olgan islohotlar 
alohida ahamiyatga ega. Bu davr YAponiya iqtisodiyotining urushdan keyingi qayta tiklanish davri xisoblanadi. Birinchi bosqich  1896 yildan Ikkinchi jahon urishining oxirigacha bo’lgan davrni qamrab oladi va YAponiyada 
harbiylashgan iqtisodiy tizimni shakllantirish bosqichi xisoblanadi. "YAngi iqtisodiy tizim" xususiy f i rmalar 
mavqeini faqat maxsulot ishlab chiqarish uchungina mas’ullik darajasigacha pasaytirib  qo’ ydi .    T o’ rt i nchi bosqich  1973 yildan boshlanadi va mamlakat 
iqtisodiyotiga 1970 yillardagi jahon yoqilg’i inqirozlarining ta’siri 
tufayli o’rtacha o’sish sur ’atlari va tarkibiy o’zgarishlar (1973-1980) 
davri nomini oldi. YAponiyada inqiroz 1976 yidda bartaraf etildi, 
ammo mamlakat iqtisodiy jonlanish bosqichiga "tarkibiy kasal 
tarmoqlar" - energiya va materi a l si g’ imkorligi yuqori tarmoqlar, 
yengal sanoatning mehnat sig’imkorligi yuqori tarmoqlari va 
kemasozlik tarmog’idagi muammolar bilan kirib keldi.
Beshinchi bosqich  "sovun k o’p igi" iqtisodiyotining shakllani shi  bilan 
bog’liq bo’lib, bu davr YAponiyada yo’qotilgan o’n yillik nomini o ldi , 
1 990 yilning 1 oktyabri aktsiyalar kursining pasayishi bilan boshlandi 
va Nikkey  indeksi 20 ming ienagacha pasaydi, ya’ni 1989 yilning 
dekabriga n is batan 49% ga  qisq ardi. Keyinchalik 1 oktyabr  q ora 
dushanba deb ataladi gan  b o’ ldi. "Sovun k o’pigi”  iqtisodiyoti inqirozi 
bilan bog’liq salbiy oqibatlarnint real sektorga ta’siri natijasida 
YAponiya iqtisodiyoti chuqur va davomli depressiya holatiga tushib 
qoldi. Ushbu holat 2004-2010 yillardagi bir oz  jonlanishni xisobga 
olmaganda 2011 yilgacha davom etdi.       T o’ rt i nchi bosqich  1973 yildan boshlanadi va mamlakat iqtisodiyotiga 
1970 yillardagi jahon yoqilg’i inqirozlarining ta’siri tufayli o’rtacha o’sish 
sur’atlari va tarkibiy o’zgarishlar (1973-1980) davri nomini oldi. 
YAponiyada inqiroz 1976 yidda bartaraf etildi, ammo mamlakat iqtisodiy 
jonlanish bosqichiga "tarkibiy kasal tarmoqlar" - energiya va materi a l 
si g’ imkorligi yuqori tarmoqlar, yengal sanoatning mehnat sig’imkorligi 
yuqori tarmoqlari va kemasozlik tarmog’idagi muammolar bilan kirib 
keldi.
Beshinchi bosqich  "sovun k o’p igi" iqtisodiyotining shakllani shi  bilan 
bog’liq bo’lib, bu davr YAponiyada yo’qotilgan o’n yillik nomini o ldi ,  1 990 
yilning 1 oktyabri aktsiyalar kursining pasayishi bilan boshlandi  va Nikkey 
indeksi 20 ming ienagacha pasaydi, ya’ni 1989 yilning dekabriga n is batan 
49% ga  qisq ardi. Keyinchalik 1 oktyabr  q ora dushanba deb ataladi gan 
b o’ ldi. "Sovun k o’pigi”  iqtisodiyoti inqirozi bilan bog’liq salbiy 
oqibatlarnint real sektorga ta’siri natijasida YAponiya iqtisodiyoti chuqur 
va davomli depressiya holatiga tushib qoldi. Ushbu holat 2004-2010 
yillardagi bir oz  jonlanishni xisobga olmaganda 2011 yilgacha davom etdi.     Fikrimizcha, 2011 yil 11 martdagi yer  q imirlashi bilan bog’liq 
voqeadan so’ng YAponiya iqtisodiyotining rivojlanishidagi  o l tinchi 
bosqich  boshlandi.
YAponiyaning iqtisodiy 
rivojlanish modeliga xos 
quyidagi belgilarni ajratish 
mumkin:
firmalar va davlatning ishchi 
kuchi malakasini oshirish ,  
ishchilarni ishlab chiqarishni 
boshqarishga jalo etishga 
alohida e’tibor qaratishi; mehnat bozorida firmalar darajasida 
bir marotabali k  mehnat shart-
nomalarining qo’llanilishi. Mehnat 
munosabatlari «firma paternalizmi»ni 
(bir umr yollanib ishlash tizimi, firma - 
bizning uyimiz) ifoda etadi; moliya-sanoat 
guruhlarining 
k ey retsularga 
asoslani sh i. davlatning tovarlar va 
xizmatlar ishlab chiqarish, 
savdo va investitsiyalar 
sohasidagi ulushining 
pastligi; davlatning tadbirkorlik 
faoliyatini rag’batlantirish, 
iqtisodiyotda tarkibiy 
o’zgarishlarni amalga 
oshirishdagi faol ishtiroki:       YAponiya XX asrning ikkinchi yarmida barqaror i q t i so d iy o’sish sur’atlariga ega bo’ldi va ushbu kur s atk i ch 1951-1960 
yilla r da o’rtacha -8,1%, 1961-1970 yillarda- 10,7%, 1971-1980 yillarda - 4, 6% , 1981-1990 yillarda 4,0% ni tashkil etdi.
Fikrimizcha, YAponiyaning 
«iqtisodiy mu’jizaga» 
erishish omillari 
quyidagilarda namoyon 
bo’ladi:
yalpi jamg’arish 
normasining yuqoriligi - 
ushbu ko’rsatkich 1990 
yillarning o’rtalarigacha 
30% dan yuqori bo’ldi;
harbiy xarajatlarning pastligi - davlat 
byudjetidan harbiy mudofaa uchun 
sarflanayotgan xarajatlar miqdori 1930-
1940 yillarda yalpi ichki maxsulotning 
9-10% ini tashkil etgani holda, ushbu 
ko’rsatkich 1947-1980 yillarda 1% dan 
oshmadiAQSH va G’arbiy yevropaga 
nisabatan yapon ishchi 
kuchining arzonligi, yuqori 
malakaga egaligi va 
mehnatsevarligi;     •
iqtisodiyotni davlat tomonidan samarali tartibga solish — 
umummilliy iqtisodiy dasturlar, ustuvor tarmoqlarga soliq 
imtiyozlarini joriy etish, ichki bozorga raqobatchilarni kiritmaslik, 
inflyatsiyaning past darajasini ta’minlash;
•
mamlakat hududining qulay iqtisodiy-geografik joylashganligi. 
Mamlakat Tinch okeani xavzasi mintaqasining markazida 
joylashganligi sababli, aksariyat halqaro dengiz va havo yo’llari 
bu hududni kesib  o’tadi. Transporti
      Ichki yuk aylanmasida avtomobil transportining roli katta (yiliga oʻrtacha 5,5 mlrd. tonna 
yuk tashiladi). Umumiy va ekspress yoʻllarning uz. 1,2 mln. km, shu jumladan, 4,4 ming km 
tezyurar magistrallar. T.y.larning uzunligi 43,7 ming km. Deyarli 1/2 qismi elektrlashtirilgan. 
1964 yildan tezligi soatiga 270 km gacha yetadigan " Shinkansen " poyezdlari harakati yoʻlga 
qoʻyilgan. 9 shahardagi metropolitenning uz. 540 km. Yaponiyada suv osti va yer usti 
tunnellari va koʻpriklar koʻp. Dunyoda eng katta Seykan tunneli (53,9 km) Honshu va 
Hokkaydo o.larini birlashtiradi. Ichki suv yoʻllarining uz. 1770 km ga yaqin. Dengiz savdo 
floti 5473 kemaga ega va uning umumiy tonnaji 40 mln. brutto reg . tonnaga yetadi. Asosiy 
portlari — Kobe, Chiba, Yokohama, Nagoya, Osaka, Kavasaki, Tokio, Hakodate. Tokio, 
Osaka, Niigata shahri yaqinida xalqaro aeroportlar bor. Mamlaktda neft quvurlari 400 km 
dan ziyod, gaz quvurlari 1800 km. Tashqi savdosi
•
Yaponiya chetga mashina va 
uskunalar, metall buyumlar, 
elektronika, kimyo mahsulotlari, 
elektr asboblar chiqaradi; chetdan 
sanoat xom ashyosi, mineral yoqilgʻi, 
oziq-ovqat va toʻqimachilik 
mahsulotlari oladi. 2003 yil 
Yaponiyaning importi 383,3 mlrd. 
AQSH dollarini, eksporti 417,8 mlrd. 
AQSH dollarini tashkil etdi. Tashqi 
savdoda AQSH, Yevropa Ittifoqi 
hamda Janubiy va Janubiy Sharqiy 
Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik 
qiladi. Xorijiy sayyohlik rivojlangan. 
Pul birligi — iyena. 19 .2. YAponiya iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish dinamikasi
 
•
YAponiya dunyoning yetakchi iqtisodiy markazlaridan biri 
xisoblanadi. 2010 yilda YAponiyaning nominal YAIM ning  hajmi 
5,5 trln. dollarni tashkil etdi, ko’rsatkich bo’yicha AQSH va 
Xitoydan keyin uchinchi o’rinni egallaydi. SHunga qaramasdan 
oxirgi yillarda Xitoy, Hindiston, Braziliya kabi yirik rivojlanayottan 
mamlakatlarning barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishishlari 
tufayli YAponiyaning global iqtisodiy tizimdagi o’rni biroz 
sustlashdi. Misol uchun YAponiyaning dunyo YAIMdagi hissasi 
1990 yilda 14,3% ni tashkil etgan bo’lsa. 2010 yilga kelib ushbu 
ko’rsatkich 8,7% ga  teng bo’ldi .  YAIMning aholi    jon  boshiga 
to’g’ri  keladigan hajmi bo’yicha YAponiya  2000  yilda dun yoda 3 
o’rinni egallagan bo’lsa, 2010 yilda 23 o’rinni ,  Menejmentni 
rivojla n tirish halqaro institutining halqaro raqobatbardoshlik 
r ey tingida mamlakat 1990 yilda 1 o’rinni egallagani holda 2010 
yilda 27 o’niga  tushib qoldi. •
YAponiya iqtisodiyotining tarmoq tarkibi ham rivojlangan 
mamlakatlar kabi postindustrial ko’rinishga ega. 2010 yilda 
mamla kat  yalpi ichki maxsulotining 71% i xizmatlar, 29% i 
sanoat, 1% i  qishloq  xo’jaligi sohasiga to’g’ri keldi. 1980-2010 
yillarda yalpi ichki maxsulotning tarmoq tarkibida  q ishlo q  
xo’jaligining ulushi 4% dan 1 % gacha, sanoatning ulushi 42% 
dan 28% gacha qisqargani holda, xizmatlar sohasining ulushi 
24% dan 71% gacha ortdi.  •
Real sektor.  YAponiya qishloq 
xo’jaligi mehnat unumdorligi 
bo’yicha boshqa tarmoqlardan 
ortda qoldi. Oxirgi yillarda 
mamlakatning o’zini o’zi oziq-
ovqat bilan ta’minlash 
koeffitsient i  (40% dan past) 
pasayib, oziq-ovqat importining 
ulushi ortib bormoqda. YApon 
hukumati qishloq xo’jalik 
maxsulotlarini ishlab chiqarishni 
ko’paytirish va o’zini o’zi oziq-
ovqat bilan ta’minlashni yaqin 
istiqbolda 45% ga oshirish chora-
tadbirlaridan iborat maxsus 
dasturlar ishlab chiqdi. YAponiyaning hududiy 
joylashuvi dengiz bilan bog’liq 
tarmoqlarning rivojlanishi va 
aholining oziq-ovqat iste’molida 
dengiz maxsulotlarining 
yetakchi mavqega egaligini 
ta’minlagan. YAponiya dengiz 
maxsulot larini iste’mol  qilish 
bo’yicha dunyoda ikkinchi 
o’rinni egallaydi. YAponiya sanoati dunyo sanoat 
maxsulotlarining taxminan  12 foizini 
beradi va asosan qayta ishlash sanoati 
maxsulotlaridan iborat. Mamlakat qayta 
ishlash sanoatida material va energiya 
sig’imkorl i gi yuqori tarmoqlardan ilm-fan 
sig’imkorligi yuqori tarmoqlarga  o’ t i shi 
jarayoni ro’y bermoqda. YAponiya 
hozirga qadar katta miqdorda p o’l at va 
proka t,  kemalar, matolar ishlab chiqarsa-
da, elektron sanoat, a v omobilsozlik, 
sanoat asbob-uskunalarini ishlab 
chiqarish, kimyo sanoati tarmoqlari 
yuqori raqobatbardoshlikka ega.   YAponiya rivojlangan transport tizimiga ega va u muntazam ilmiy-texnik 
yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. Avtomobil transporta 
yulovchi va yuk tashishda yetakchilik  qi ladi. Misol uchun 2003 yilda 
mamlakatda 77,6 mln. avtotransport vositalari ro’yxatga olingan va 
uning 69% i yengil avtomobillarga to’g’ri keladi.
YAponiyaning pul-kredit tizimi YAponiya Banki (mamlakatning markaziy 
banki), shahar (3 mingta) va hududiy (12 mingta) filiallarga ega  o’ ndan 
ortiq banklardan - tijorat banklari, trast-banklar, uzoq muddatli kreditlar 
beruvchi banklar (0,5 mingta filial) va 25 mingta pochta-jamg’arma 
kassalaridan iborat.      Ijtimoiy soha.  YAponiyaning ijtimoiy  s o h asi d agi 
erishgan yutuqlarining muhim jihatlari 
quyidagilardan iborat:
mehnat bozoridagi yangiliklar - 
mehnat bozorida bir um r yollab   
ishlatish va ish  h a q ini yoshga 
qarab  to’lash tizimidan 
bosqichma-bo sq ich Fap b 
mehnat tizimiga o’tish amalga 
oshirildi; ta’lim tizimini yangilash - 
o’q uvchilarda mustaqil fikri n i  va 
individuallikni tarbiyalash tizimiga 
o’tish boshlandi, umum ta’lim  
maktablariga nisbatan 
tenglashtirish yondashuvi tutatilib, 
x ususiy maktablarni yaratish 
rag’batlantirilmoqda;
iste’mol talabi tarkibini o’zgartirish - 
jamg’armalar  qismi  qisqarib, oila 
byudjetida shaxsiy iste’mol muhim 
o’ringa ega bo’lmoqda. YAponiyada 
yuqori sifatli tovarlar va xizmatlar 
iste’moli ortib bormoqda, uy egalarining 
soni, xonadon xo’jaliklarida sog’likni 
sa ql ash ta’lim, dam olish xarajatlari ortib 
bormoqda; pensiya tizimida islohotlar - mamlakat 
keyingi vaqtlarda pensiya tizimida 
muammolarga duch keldi. Buning asosiy 
sabablaridan biri pensiya tizimidagi ka t ta 
miqdordagi moliyaviy kamomad 
xisoblanadi. YAponiya hukumati pensiya 
tizimini isloh  etishning 10-15 yilga 
mo’ljallangan dasturini ishlab chiqdi     •
Tashqi iqtisodiy strategiyasi.  YAponiya 
"iqtisodiy m o’ ’j iza si"ning sabablaridan 
biri - ichki bozorni himoyalash va 
maxsulot lar ni tashqi bozorlarga olib 
chiqishni  har  tomonlama samarali 
qo’ lla b- quvvatlashga yo’naltirilgan tashqi 
iqtisodiy strat e giyaning tanlanganl igi dir. 
YAponiya uchun to’lov balansining joriy 
operatsiyalar schyoti bo’yicha ka tta  
miqdordagi ijobiy qoldi q  xos bo’lib, 2010 
yilda bu  ko’ rsatkich  195,9  mlrd. dollarni 
yoki YAIMga nisbatan 3,6° %ni  tashkil 
e tdi . 
•
XXI asr boshlarida JST tomonidan 
yaqingacha ustun darajada notarif 
to’siqlar yordamida yopiq bo’lgan 
YAponiya ichki bozorini erkinlashtirish 
borasidagi talablar kuchayib bormoqda. YAponiya uchun aholining  q arishi muammosi eng jiddiy ijtimoiy 
muammolardan biri xisoblanadi. YAponiya dunyoda aholining 
kutilayotgan umri uzunligi bo’yicha birinchi o’rinda turadi va bu 
ko’rsatkich o’rtacha 82 yoshni tashkil etadi. Aholining  q arishi jarayoni 
bilan bog’liq quyidagi salbiy oqibatlar kelib chiqishi mumkin.
•
Birinchidan , aholi tarkibida yoshlar ulushi qisqarib boradi. YApon 
kompaniyalari hozirdano q  noan’anaviy dunyoqarashga ega 
xarakatchan yosh ishchi kuchining yetishmasligini sezishmoqda. 
YAponiyadagi yirik kompaniyalarning yuqori boshqaruv 
persona l ining o’rtacha yoshi 60 yoshga ten g .
•
Ikkinchidan,  aholi tarkibida  q ariyalar ulushining ortib borishi 
pensiya ta’minoti va sog’likni saqlash xarajatlarining ko’payi shi ga 
olib keladi. Mamlakatda ijtimoiy sohada yuzaga kelayotgan 
murakkab vaziyatni yumshatish maqsadida pensiyaga chiqish 
yoshini 60 yoshdan 65 yoshgacha uzaytirildi. YUqoridagi 
sabablarga ko’ra ijtimoiy xarajatlarning oshib ketishi davlat 
byudjeti kamomadi va davlat qarzining o’sib ket ishiga  olib 
kelmoqda. •
YAponiya jahon tovarlar eksportida 2010 yilda 4 -o’rinni, importida 
4 -o’rinni, jahon xizmatlar eksportida 6 - va 5 -o’rinlarni egallayd i . 
Jahon moliyaviy-iqtisod i y inqirozi YAponiya tashqi savdosiga jid d iy 
salbiy ta’sir ko’rsatdi. Misol uchun 2009 yilda tovarlar eksporti va 
import i  2008 yilga nisbatan mos ravishda 26 va 28% ga pasaydi. 
•
YAponiya tashqi savdosining tovar tarkibida sanoat maxsulotlari 
yetakchi mavqega ega. 2010 yilda sanoat maxsulotlarining tovarlar 
eksportidagi ulushi 94,4% ni, tovarlar importida esa 63,1% ni 
tashkil etdi.  •
YAponiya tashqi savdosining 
geografik tarkibida rivojla n gan 
mamlakatlar yetakchi ulushga 
ega bo’lsa-da, oxirgi yillarda 
jiddiy o’zgarishlarga 
uchramoqda. Jumladan, 2000-
2010 yillarda mamlakat tashqi 
savdo aylanmasida AQSH va yeI-
27 mamlakatlarining ulushi mos 
ravishda 25,2, 14,9% dan 13,0, 
10,5% ga qadar qisqargani   
holda, asosiy iste’mol tovarlari 
va xomashyo ye tk azib beruvchi 
Xitoy va YAqin SHarq ulushi mos 
ravishda 11,4, 6,9% dan 22,2, 
9,8% gacha ortgan.  •
YAponiya  iq tisodiyotning  a sosini maxsulotlar va 
xizmatlar eksporti tashkil etadi. SHarqiy Osiyo 
mamlakatlari bilan tashqi savdosining barqaror 
sur’atlarda rivojlanishi va yapon kompaniyala rin ing 
ushbu hududga investitsiya kiritishi istiqbolli 
xisoblanadi.  Birinchidan,   SHarqiy Osiyo bozorlari jadal 
va barqaror sur’atlarda kengayib bormoqda,   iqtisodiy   
va   siyosiy   jihatdan   hudud   ichidagi   iqtisodiy 
hamkorlik uchun ochiqdir.  Ikkinchidan,  SHarqiy 
Osiyoda JST, Ikki tomonlama iqtisodiy shartnomalar 
bo’yicha hamkorlik, erkin savdo to’g’risidagi kelishuv, 
Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi kabi kelishuvlar 
doirasida savdo munosabatlarini rag’batlantirish 
dastaklari mavjud va amal qilmoqda. Yaponiya mintaqaviy iqtisodiy diplomatiyasi APEC davlatlari 
doirasida
 
•
Yaponiya hech kimga sir emaski, bugungi kunda dunyoning eng rivojlangan davlatlari qatorida 
turadi. Bu eng avval davlatning mintaqada va butun dunyoda tutgan o’rni hamda iqtisodiy 
salohiyati bilan belgilanadi albatta. Yaponiya dunyoda YaIM hajmi bo’yicha AQSh va Xitoydan 
keying 3-o’rinda turadi [1] . Garchi so’nggi paytlardagi jiddiy kuchli tabiiy talafotlarga 
uchrashiga qaramasdan, Yaponiya o’zining yirik iqtisodiy ko’rsatkichlarini saqlab qolishga 
urinmoqda.
•
  Osiyo - Tinch okeani mintaqasi Yaponiya uchun eng muhim iqtisodiy manfaatlar to’qnashgan 
hudud sanaladi. Buni birgina misol orqali ko’rishimiz mumkin. Yaponiyaning mintaqa 
mamlakakatlari bilan iqtisodiy savdo aloqalari ko’lami mamlakat umumiy savdo ko’rsatkichlari 
hajmining 3/4 qismiga teng. [2] . Dunyoning turli mintaqalarida yashovchi yapon millatiga 
mansub aholi 840 000 kishini tashkil etsa, shulardan 570 mingga yaqini, ya’ni 64.8%i Osiyo – 
Tinch mintaqasida istiqomat qiladi.
•
Birgina 2001 yilning o’zidayoqYaponiyaning ushbu mintaqaga ajratgan umumiy hisobdagi 
tog’ridan to’g’ri investitsiyalar hajmi 41.34% gat eng. [3] •
Yaponiya hukumati iqtisodiy ko’rsatkichlarni yanada rivojlantirish maqsadida ushbu mintaqa 
davlatlari bilan iqtisodiy va siyosiy hamkorlikni yanada rivojlantirish lozim deb hisoblaydi. Bu 
yo’lda ayiqsa so’nggi yilarda olib borilayotgan “Ochiq Yaponiya” siyosati mamlakat iqtisodiy 
salohiyatini yuksaltirishda alohida ahamiyat kasb etib kelmoqda. Yaponiya uchun muhim 
strategik hudud sanalgan Osiyo-Tinch okeani mintaqasida erkin iqtisodiy hudud yaratish 
hamda ushbu hududda va butun dunyoda Yaponiya mahsulotlarining raqobatbardoshligini 
ta’minlash, shuningdek, mamlakat nufuzini mustahkamlash maqsadida faol tashqi iqtisodiy 
aloqalarni rivojlantyasidairish muhim ahamiyat kasb etadi. [4]
•
  Yaponiya mintaqaviy iqtisodiy diplomatisida 1989 yilda tuzilgan va asosiy maqsadi Osiyo- 
Tinch okeani mintaqasida ekin savdo-sotiqni rivojlantirish hamda amaliy iqtisodiy 
hamkorlikni mustahkamlash bo’lgan va tarkibida 21 ta mamlakatni birlashtirgan “Osiyo – 
Tinch okeani mintaqasi iqtisodiy hamkorlik tashkiloti”ning o’rni beqiyosdir. Yaponiya ham 
bevosita ushbu tashkilotning a’zosi sanaladi. Ushbu tashkilot a’zolarining umumiy hisobdagi 
daromadi birgina 1999 yilning o’zidayoq butun dunyo iqtisodiy savdo ko’rsatkichlarining 
43.85 %ga , ya’ni yalpi ichki mahsulot hajmida esa 18 trln AQSH dollariga teng bo’lgan. [5] •
Mintaqada Yaponiyaning yirik iqtisodiy 
hamkorlari AQSH - 22,8%, Xitoy - 14,3%, 
Janubiy Коreya - 7,8%, Tayvan - 6,8% va 
Gonkong - 5,6% (2006 yil ma’lumotlari) 
hisobigato’g’ri keladi [6] . Asosiy eksport 
mahsulotlari – transport uskunalari, 
avtomobil, elektronika, elektr jihozlari va 
kimyoviy moddalar. Import mahsulotlari – 
neft, suyultirilgan tabiiy gaz, to’qimachilik 
mahsulotlari, baliq va dengiz mahsulotlari.
•
  2011 yil mart oyida yuz bergan dahshatli 
tabiat hodisalari Yaponiya iqtisodiyotiga 
jiddiy zarar yetkazgan bo’lsa-da, mamlakat 
avvalgidek APEC davlatlari bilan o’zaro 
hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga 
harakat qilib kelmoqda. Shunindek, 
Yaponiya quyosh energiyasini o’zlashtirish 
tezligi bo’yicha yirik bozorlardan biri 
sanaladi. 2020- yilga kelib bu tezlik 37 GVt, 
ya’ni 2005 yilgi darajadan 26 barobar ko’p 
degani [7] . •
Osiyo–Tinch mintaqasida Yaponiya o’z iqtisodiy mintaqaviy diplomatiyasini APEC, 
ASEAN, ASEAN+3, Sharqiy Osiyo mamlakatlari hamkorlik Sammitlari, ASEAN 
mintaqaviy Forumlari doirasida olib boradi. [8] Yaponiyaning APEC doirasidagi 
faoliyatiga nazar solsak, 2010 yil 13-14-noyabr kunlari Yaponiya boshchilik qilgan 
Yokohama sammiti natijalariga ko’ra, 1994 yildan 2009 yilgacha APEC davlatlari 
iqtisodiyoti 7,1 %ga, Chet el investitsiyalar hajmi 13 % ga oshgan [9] .  Bu mintaqa 
davlatlarining o’zaro manfaatli savdo aloqalari olib borganligidan dalolat beradi. 
Shuningdek, Yaponiya 1997 yildan beri APEC doirasida ilgari surilgan tashabbuslarni 
qo’llab quvvatlashga jami bo’lib 4,5 mlrd yen miqdorida mablag’ ajratgan. [10]
•
  Ishonch bilan ayta olamizki, Yaponiya Osiyo – Tinch okeani mintaqasi iqtisodiy 
faoliyatining faol sub’yekti sanaladi. Buni birgina APEC doirasida mamlakatlar 
o’rtasidagi o’zaro aloqalarning hajmida ko’rib chiqdik.  Yaponiya dunyoda eng 
rivojlangam davlatlar qatorida turishi hech kimga sir emas. Bu nafaqat ma’lum 
mintaqa misolida balki butun dunyoda Yaponiyaning egallagan o’rni va amalga 
oshirayotgan iqtisodiy diplomatiyasi orqali asoslash mumkin. •
Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari
Yaponiyada tashqi savdo asosini sanoat mollari tashkil qiladi. Shu 
munosabat bilan tashqi savdo vazirligida tashqi savdo boshqarmasi, 
sanoat boshqarmasi bilan birlashtirilgan. Bosh vazirlik yoqilg‘i 
resurslari va xom ashyo sotib olinishini quvvatlaydi. Sanoat sohalarida 
tarkibiy qayta qo‘rishlarga ko‘maklashadi, ularni oqilona 
joylashtirishda kichik va o‘rta tadbirkorlikka yordam beradi va nihoyat 
u sanoat mulkini qo‘riqlash huquqiga ega.
Tashqi savdo vazirligining samarali ish faoliyati yetakchi xususiy 
monopolistik birlashmalar bilan mustahkam bog‘liq. Chunki bu 
birlashmalarda Yaponiyaning kapital harakati va tashqi savdoning 
strategik taraqqiyoti masalalari bo‘yicha yapon korporatsiyasi 
pozitsiyasi shakllanadi. •
Ikkinchi jahon urushidan keyingi butun davrda 
Yaponiya eksportining fizik hajmi 70 martaga ko‘paydi. 
Bu muvaffaqiyatlar zamirida esa mahsulotlarning 
raqobatbardoshligi, yuqori darajadagi yangi 
texnologiyalar, kadrlar siyosati va firmalar obro‘si 
yotibdi. Raqobat uchun kurashda Yaponiya 
firmalarining usullaridan biri-bu tovar modellarini tez 
almashtirishdir. Yaponiya eksportida yarim 
o‘tkazgichlar 50%, yengil avtomobillar 22 %, 
telekommunikatsiya uskunalari 23 % po‘lat 17% ga 
to‘g‘ri keladi. Importda esa yarim fabrikatlar va xom 
ashyolar asosiy rol o‘ynaydi. Yaponiyaga jahon temir 
rudasi eksportining 30% dan ko‘prog‘i, rangli metallar, 
toshko‘mir, paxta va junning 19 % to‘g‘ri keladi. 
Yaponiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri kapital quyilmalar bo‘yicha 
dunyoda ikkinchi o‘rinda turadi. Sakkiz yapon 
kompaniyasi chet eldagi hajmi bo‘yicha jahondagi 
yirik 50 yirik investorlari qatoriga kiradi («Xitachi», 
«Toyota», «Soni» va boshqalar). Asosiy kapital 
quyilmalar kredit sohasiga qaratilgan (42,4%), 
savdoda (11,3%), ko‘chmas mulk (11,1%). Kapital 
quyishda asosiy bozor bo‘lib, Tinch okeani qirg‘og‘i 
mamlakatlari ATR, AQSH va G‘arbiy Yevropa 
mamlakatlari hisoblanadi. •
Madaniyatlar, til va an’analar yaqinligi iqtisodiy aloqalarda Sharq bilan 
hamkorlikka yordam berayapti, Yaponiya atrofida uning strategik 
maqsadlarida barqarorlikni ta’minlayapti.
Sharq mamlakatlariga eksportning 50%, xalqaro kapital chiqarishning 3% 
dan ko‘prog‘i Yaponiyaga to‘g‘ri keladi.
Yaponiya savdo dialoglarida tashabbus o‘zidan chiqishini ma’kul ko‘radi. 
Muzokaralar chog‘ida sheriklariga ham shunday yo‘lni taklif qiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar bilan iqtisodiy munosabatlarda Yaponiyaga 
xos xususiyatlar-ularning ichki bozorini qayta o‘rganadi, erkin savdo 
imkoniyatlari mavjud hududlarga, davlatlarga ular uchun ham manfaatli 
bo‘lgan xizmatlar, texnologiyalar, tovarlar taklif qiladi. Sharqiy Yevropa bilan 
munosabatlarda (Chexiya, Vengriya) Yaponiya tomoni ularning yuksak 
darajada rivojlangandan kelib chiqib siyosat yuritadi. XXR, MDH davlatlari, 
Osiyo mamlakatlari bilan esa Yaponiya firmalari infratuzilmalari 
rivojlanmaganligi, mamlakatlar ichida kooperatsion yetkazib berishlar 
uyg‘unligi, energiya, xom ashyo taqchilligi omillarini hisobga oladi.
•
  19.3. YAponiya iqtisodiyotiga jahon moliyaviy-iqtisodiy 
inqiroziiing ta’siri va undan chiqish yo’llari
•
Rivojlangan mamlakatlar ichida YAponiya jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozidan eng ko’p zarar ko’rgan mamlakat 
xisoblanadi. YAponiya hukumati iqtisodiyotda retsessiya  
holatining boshlanganligini 2008 yil noyabrining oxirida rasmiy 
e’lon qildi. 2008 yilda YAponiya iqtisodiyoti xom ashyo 
narxlarining o’sib ketishi va jahon moliyaviy bozorlarida 
boshlangan tushkunlik ta’sirini boshidan kechirdi. Bu holat pul 
resurslarining moliyaviy bozorlardan tovarlar bozoriga okib 
utishi va dollar kursining pasayishi bilan bog’liq. 2008 yilda 
YAponiya tashqi savdo balansi 1960 yillardan keyin birinchi 
marta kamomad bilan (172,8 mlrd. ien yoki 1,74 mlrd. doll.) 
yopildi. •
Jahon moliya bozorlarida 
boshlangan inqiroz ienaning 
revalvatsiyalashuvini 
tezlashtirdi. YAponiyada 
inflyatsiya darajasi dunyodagi 
eng past ko’rsatkichga teng 
bo’lganligi bois yapon ienasi 
jahon valyuta bozorida arzon 
likvidlik manbaiga aylandi. 
Iena kursi 2007 yilning oxirida 
1 dollar - 113 ienadan 2009 
yilning sentyabrida 1 dollar - 
90-92 ienagacha, yevroga 
nisbatan esa 1 yevro - 160 
ienadan 130-132 ienaga 
oshdi. Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi sharoitida  YAponiya  
sanoati maxsulotlari xorijiy bozorlarda "ortiqchalik" qilib 
q o l di va eksport hajmi keskin qisqardi. Sanoat ishlab 
chiqarish indeksi 2009 yiln ing  fevralida 2005 yilga 
nisbatan 69,5% ga teng bo’ldi va pasayish  36,9 foizni 
tashkil etdi.
Mamlakat YAIM 2008 yilda 1,2%, 2009 yilda esa 6,3% ga 
pasa ydi va  ushbu pasayishning 70% i yapon tovarlariga 
bo’lgan tashqi talab ning,  qolgan 30% i ichki bozordagi 
talabning  q is qa rishi bilan bog’liq.    •
Ienaning revalvatsiyaga uchrashi yoqilg’i, xomashyo va oziq-
ovqat narxining o’sishini  q oplagan bo’lsa-da, xorijiy 
bozorlarda talabning pasayishi tufayli mamlakat eksportining 
qisqarishiga olib keldi. 2009 yilda aynan asosiy eksport 
bozorlaridagi yapon maxsulotlariga bo’lgan talabning 
qisqarishi YAponiya iqtisodiyotiking pasayishida xal qiluvchi 
rol o’ynadi. Buning sababi YAponiya eksport kvotasi XXI asr 
boshida 11-12% dan 15-17% ga qadar oshdi. Mamlakat 
eksportining 2/3 qismi mashinasozlik maxsulotlaridan iborat. 
Iqtisodiy inqirozgacha bo’lgan vaqtda mashina va asbob-
uskunalarning 28% i, jumladan, transport maxsulotlarining 
28% i va elektrotexnika mashinasozligi maxsulotlarining 30% 
i tashqi bozorlarga ch iq arilgan. Jahon retsessiyasi ushbu 
bozorlarda avtomobillar, uzoq muddat xizmat qiluvchi 
iste’mol tovarlari va investitsiya tovarlariga bo’lgan talabning 
keskin qisqarishi g a olib keldi. •
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi 
yirik yapon kompaniyalari 
faoliyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. 
Jumladan, elektrotexnika va 
elektronika sanoati («Xita ch i», 
«Panasonik», «NEC», «Tosiba» va 
«Soni») va avtomobilsozlik 
sanoati («Toyota», «Nissan» va 
«Xonda») kompaniyalari katta 
zarar ko’rishdi. Misol uchun 
« T oyota» kompaniyasining sotish 
hajmi SHimoliy Amerika, yevropa, 
Osiyo va YAponiyaning o’zida 22% 
ga qisqardi va 461 mlrd. ien (4,85 
mlrd. doll.) miqdorida zarar k o’ rdi. •
YAponiyada ishsizlik darajasi jahon moliyaviy 
inqirozi ta’sirida 2009 yilda 5,7% ga yetdi, bu 
ko’rsatkich halqaro darajadan past bo’lsa-da, 
YAponiya uchun juda yuqori xisoblanadi. Ishdan 
asosan mehnat shartnomalari tugayotgan, 
vaqtinchalik va to’liqsiz  i sh kunida ishlayotganlar 
b o’ shatildi. Keng miqyosda ishdan b o’ shatishlar 
esa zavod va fabrikalar yopilgan va qtincha  berdi, 
ammo kompaniyalar davlatning bandlikni saqlab 
qolgani uchun  ajratgan maqsadli subsidiyalaridan 
foydalangan holda doim i y ishchilarini ishdan 
b o’ shatmaslikka xarakat qilishmoqda. •
YAponiya jahon moliya  i n q iroz i ning markazi bo’lmagan 
bo’lsada  yapon kompaniyalarining aktsiyalari yevropa va 
AQSH kompaniyala r i aktsiyalariga  q araganda ko’proq 
q adrsizlandi. N ikke y 225 birja  i ndek si  2008  yil  ma y d a gi 14 400 
punktdan 2009 aprelidagi 7 560 punktgacha pasaydi. Fond 
bozoridagi ilk pasayish eksportyor kompaniyalar foydasining 
pasayi shi  va xorijiy filiallaridagi aktivlarining  q adrsizlanishi 
tufayli r o’y  berdi. Tokio fond birjasi ma’lumotlariga ko’ra 2009 
yilning boshida  l istingdagi 30% gacha aktsiyalar xorijliklarga 
tegishli bo’lgan va ularning umumiy birja aylanmasidagi ulushi 
60% ni tashkil etgan. Inqiroz boshlanishi bilan xorijiy 
investorlar o’z aktsiyalarini sota boshlashdi. Tahlillar 
ko’rsatishicha, xorijiy investorlar 2003-2007 yillarda sotib 
olgan aktsiyalarnning 39% ini  1 6% li kurs qiymati bo’yicha 
sotishgan. YAponiya hukumati 2008 yilda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish, iqtisodiyotni rag’batlantiri sh  maqsadida umumiy qiymati 75 trln. ienaga  teng uchta (2008 yil 28 
avgust ф , 30 oktyabr, 12 dekabr) inqirozga qarshi chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqdi va ushbu tadbirlarga mablag’larning 12 trln. ienasini bevosita byudjet mablag’lari (YAIMga nisbatan 2%) tashkil etdi. 
Inqirozga qarshi  q abul qilingan chora-tadbirlar dasturlari quyidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oldi:
moliya tizimini qo’llab-quvvatlash - fond bozorini barqarorlashtirish, 
ichki kreditlash shartlarining yomonlashuvini bartaraf etish, 
moliyaviy institutlarga davlat tomonidan yordam ko’rsatish, xususi y  
ba n klarga kichik va o’rta korxonalarga kredit ajratishlari uchun 
hukumat kafolatlari tizimini kengaytirish ko’zda tutildi;
aholini ijt i moiy himoyalash - a h ol i ga bevosita pulli to’lovlar taqdim 
etish, tibbiy va maktab muassasalariga moliyaviy yordam berish ,  
ayrim import qilinayotgan oziq-ovqat maxsulotlari narxi ustidan 
davlat nazoratini o’rnatish, tez yurar avtomobil yo’llar i dan 
foydalanganlik uchun to’lovlarni pasaytirish, tibbiy xarajatlarni 
qisman qoplash kabi chora-tadbirlarni qamrab oldi;   bandlikni qo’llab-quvvatlash — hukumat tomonidan bandlik 
darajasini saqlab kolayotgan, ishga nogironlarni qabul qilayotgan 
shtatdan tashqari ishlayotganlarni shtatga qabul qilayotgan 
kompaniyalarni moliyaviy rag’batlantirish tizimining joriy 
qilinishi, qisqartirishga tushib qolgan ishchilarni qayta 
tayyorlash, malakasini oshirish, uy-joy ijarasi va yangi ish o’rnini 
q idirish xarajatlari uchun kreditlar berish kabi chora-tadbirlardan 
iborat;
hududlarga yordam berish - jamoat ishlarini moliyalashtirishni 
ko’paytirish, qishloq xo’jaligi, ta’lim va tibbiy xizmat sohalarida 
hududiy loyihalarni amalga oshirish chora-tadbirlari.   2009  yil   10 aprelda yangi inqirozga qarshi iqtisodiyotni 
rag’batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturi qabul qilindi. 
Bu rejada umumiy xarajatlar 56,8 trln. ienani (570 mlrd. doll.), 
bevosita byudjet xarajatlari esa 15,4 trln. ienani (YAIMga 
nisbatan 3%) tashkil etdi.
Birinchi va ikkinchi chora-tadbirlar dasturida asosiy e’tibor kichik 
va o’rta korxonalarni bank kreditlari ko’rinishida qo’llab-
quvvatlashga qaratildi. Ushbu korxonalarda iqtisodiyotda yollanib 
ishlayotganlarning 70% i band bo’lgani bois qabul qilingan chora-
tadbirlar muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo’ldi.
Ikkinchi dasturda aholiga 2 trln. iena (20 mlrd. doll.), aholi jon 
boshiga 12 ming ienadan (120 doll.) "jonli" pullar tarqatish ko’zda 
tutildi. 18 yoshdan kichik va 65 yoshdan katta yaponiyaliklar 
qo’shimcha 8 ming ienadan olishdi.  Bu dastur 2009 yilning 
bahorida amalga oshirildi va YAIMga nisbatan 0,15% ni tashkil 
etdi. YAIMning 15% i (74 trln. «ena), asosiy 
kapitalning 20% i (133 trln. iena) to’g’ri 
keldi. YAponiya hukumati tomonidan 
amalga oshirilgan inqirozga qarshi 
choralar dasturlari natijasida 2009-2010 
yillarda mamlakat iqtisodiyotida 
kuzatilayotgan ijobiy tendentsiyalar 2011 
yil II martdagi yer  q imirlashi oqibatida 
to’xtab  q ol d i. 2011 yil 11 martdagi yer kimirlashi 
Xonsyu orolida joyl ashgan  Ivate, Miyagi 
va Fukusima prefekturalarida yuz berdi. 
Zilzila o qibati  Fukusima atom elektr 
stantsiyasining ishdan chiqishi natijasida 
zarar ko’rgan prefekturalar qatoriga 
Xok kayd o, Aomori, Ibaraki va CHibalarni 
ham kiritish mumkin. Zarar ko’rgan 
hududlar hissasiga jam i  aholining 17% i, 
(22 mln. kishi), mamlakat     •
Ushbu zilzila va tsunami YAponiya tarixidagi 
eng kuchlisi bo’lib, katta iqtisodiy yo’qotishlarga 
olib keldi. Dastlabki ma’lumotlarga  q araganda; 
uy xo’jaligi, ijtimoiy infratuzilma va xususiy 
firmalarga yetkazilgai zarar miqdori mamlakat 
YAIMning 3,3-5,2% ini tashkil qilgan. Bundan 
tashqari tashqi savdo  h ajmi, valyuta qiymati, 
iste’mol buyumlari narxiga jiddiy salbiy ta’sir 
ko’rsatdi va YAponiyaning istiqboldagi iqtisodiy 
rivojlanishi haqida noaniqliklar keltirib chiqardi 
(elektr tarmoq-laridagi uzilishlar, Fukusimadagi 
atom stantsiyasidagi muammolar, davlatning 
rekonstruktsiya xarajatlari). Zilzila natijasida 
Tokio viloyatidagi fabrikalarga yetkazilgan zarar 
sanoat maxsulotlari, xususan, avtomobil 
sanoati maxsulotlariga bo’lgan talabga salbiy 
ta’sir ko’rsatdi. YAponiya Banki ma’lumotlariga 
ko’ra mamlakatdagi t o’qq izta iqtisodiy 
hududning yettitasida maxsulotlar ishlab 
chiqarishda i q tisodiy pasayish yuz berdi. 19 .4. O’zbekiston va YAponiya iqtisodiy hamkorligi
•
YAponiya    O’zbekiston    Respublikasining    muhim   
  savdo-iqtisodiy hamkorlar i dan biri xisoblanadi. 
1992 yildan O’zbekiston va YAponiya o’rtasida 
iqtisodiy hamkorlikning barcha yo’nalishlari bo’yicha 
faol aloqalar o’rnatilgan. Ikki mamlakat o’rtasidagi 
iqtisodiy hamkorlik aloqalari oziq-ovqat 
maxsulotlarini ishlab chiqarishni k o’ pa ytirish,  
tarkibiy  q ayta  qu rishlarni amalga oshirish, gumanitar 
va rasmiy yordam shaklidagi kreditlar, 
qaytarilmaydigan ssudalar ko’rsatishdan bo sh l a n gan. •
1994 yilda O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy 
faoliyat vazirligi va «Mitsibisi Korporeyshn», «Mitsui va 
Ko» LTD, «Sumitomo Korporeyshn», «Nishe Ivai 
KorporEIshn» kompaniyalari, O’zbekiston Respublikasi 
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki va YAponiyaning 
«Bank of Tokio» va «Sakura-bankom» banklari o’rtasida 
hamkorlik kelishuvlari imzolandi. O’zbekiston va YAponiya 
o’rtasida Farg’ona neftni qayta ishlash zavodini 
ta’mirlash, SHahrisabz va CHinoz tumanlarida tekstil 
maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi qo’shma korxonalar 
bunyod etish. Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlarida 
aeroportlarni halqaro talablar darajasida ta’mirlash 
to’g’risidagi xujjatlar imzolandi, Rishton va Komatsu 
shaharlari birodar shaharlar maqomini olishdi. YAponiya O’zbekistonning yirik investorlaridan 
biri xisoblanadi. O’zbekiston va YAponiya 
o’rtasidagi investitsion hamkorlikning ustuvor 
yo’nalishlari sifatida tog’-kon sanoati, neft va gaz 
sohasi, agrosanoat majmuasi, aloqa sektori 
belgilangan.
O’zbekistonning eksport-import tarkibida 
YAponiyaning ulushi 2000 yilda tegishlicha 0,4 va 
1,9% ni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilga kelib bu 
ko’rsatkich 0,1 va 1,2% ga teng bo’ldi.   Oʻzbekiston — Yaponiya munosabatlari
•
Ikki davlatning oʻzaro munosabatlari tarixi qadimiy asrlarga borib taqaladi. Buyuk ipak yoʻli 
orqali oʻzbek va yapon xalqlari oʻrtasida savdoiqtisodiy va madaniy aloqalar boʻlganligi 
i.t.larda ham oʻz tasdigʻini topmoqda. Olimlarning tadqiqoti va oʻzbekyapon arxeologik 
ekspeditsiyalari natijasiga koʻra, Oʻzbekiston hududida mavjud boʻlgan Kushon 
podsholigining asosiy dinlaridan biri boʻlgan buddizm Oʻrta Osiyo xalqlari milliy qadriyatlari 
va anʼanalari bilan boyigan holda 6-asrda Xitoy va Koreya orqali Yaponiya orollarida 
tarqalgan. Oʻzbekistonda topilgan qadimiy budda ibodatxonalarining hoz. Yaponiyadagi 
ibodatxonalar bilan mushtarakligi namoyon boʻlmoqda.
•
Yaponiyaning birinchi poytaxti Nara shahridagi Xoruji ibodatxonasi xazinaxonasida 8-asrda 
Samarqand  va  Toshkentda  tayyorlangan osoriatiqalar, 9—10-asrlarga oid ud musiqa asbobi 
saqlanmoqda. Afrosiyobdagi arxeologik qazilmalar vaqtida topilgan va 12-asrga mansub 
nafis yapon chinni idishi ham oʻzbek va yapon xalqlari oʻrtasida aloqalar boʻlganini 
koʻrsatadi. Yaponiya 19-asrning 2-yarmidan Oʻrta Osiyo regioni bilan jiddiy qiziqa boshlagan. 
1880 yilning yozida yapon diplomati Nisi Tokujiro (keyinchalik u tashqi ishlar vaziri boʻlgan) 
oʻlkamiz boʻylab sayohat qilgan. U Toshkent, Samarqand, Buxoro shahrilari va Fargʻona 
vodiysida boʻlgan. Buxoroda amir Muzaffar bilan uchrashgan. Bu hodisa yaponlarning 
musulmon oʻlkalari bilan dastlabki rasmiy aloqalaridan biri edi. 1886 yilda Nisi 
Tokudzironing "Turkiston sayohatnomasi" kitobi yapon tilida bosilib chiqqan. 19-asr oxiri — 
20-asr boshlarida Oʻrta Osiyoga Yasumashi Fukushima, Kazuo Otani, Masaji Inoue, Zuicho 
Toshibana kabi yapon tadqiqotchilari sayohat qilgan. •
Oʻzbekiston Milliy un-tining Ilmiy 
kutubxonasida 1927—41 yillarda 
Yaponiyada chop etilgan kitob va 
jur.larning katta fondi mavjud. 1930-
y.larda Oʻzbekiston bilan Yaponiya 
oʻrtasida pillachilik va tutchilik sohasida 
hamkorlik oʻrnatilgach, Yaponiyaga 
borgan bir guruh oʻzbekistonlik 
mutaxassislar tomonidan bu sohadagi 
ilgʻor yapon tajribasi atroflicha 
oʻrganilgan va respublikada joriy qilingan. 
Yaponiyadan oʻnlab madaniylashtirilgan 
serbargli tut navlari va mahsuldor pilla 
qurtining urugʻlari keltirilib mahalliy 
sharoitlarga moslashtirilgan. Bundan 
tashqari, ipakchilik sanoati ehtiyojlari 
uchun yapon mashina va uskunalari xarid 
qilingan. 1929 yil Oʻrta Osiyo un-ti prof. 
E.F.Poyarkov Yaponiyada pillachilar 
anjumanida maʼruza qilgan. Maʼlumotlarga koʻra, 1920-y.larda Yaponiyaga borib qolgan Volgaboʻyi tatarlari orasida 
oʻzbeklar ham boʻlgan. Ular Tokio shahrida masjid qurilishi va islom dinini yoyilishida 
oʻz hissalarini qoʻshishgan. 1945 yildagi sovetyapon urushi natijasida asir olingan 24 
mingga yaqin yapon 1945—50 yillarda Oʻzbekistonning Andijon, Buxoro, Toshkent va 
Fargʻona viloyatlarida ushlab turildi. Ular koʻplab sanoat korxonalari, q.x., qurilish va 
boshqalar sohalarda mehnat qildilar. Jumladan, Toshkent shahridagi Alisher Navoiy 
nomidagi akademik katta teatr binosi qurilishida 600 ga yaqin yapon ishtirok etgan. 
Oʻzbekistonda vafot etgan 812 yapon fuqarosi respublikamiz hududidagi 13 
qabristonda dafn etilgan. 1990 yil may oyida  Toshkentning  Yakkasaroy qabristonida 2-
jahon urushi (1939—45)dan keyin Toshkentda vafot etgan 79 ta yapon harbiy asiri 
xotirasiga memorial oʻrnatildi.
1960—80 yillarda Yaponiya Oʻzbekistondan paxta tolasi, chigit, shirinmiya ildizi, asal, 
ipak va boshqalar mahsulotlar xarid qilgan. 1970-y.lar boshidan Yaponiya yiliga 190 
mln. AQSH dollari hajmida paxta tolasi sotib olgan. Xususan, Sumitomo kompaniyasi 
1971—93 yillar 547,3 mln. AQSH dollariga paxta tolasi xarid qilgan. Shu yillar 
Yaponiyaning qator kompaniyalari Oʻzbekistonning yengil, kimyo va neft sanoatini 
modernizatsiya qilishga jalb etildi. Fargʻona va Chirchiq shahrilarida ammiak ishlab 
chiqarish uchun yapon texnologiyalari oʻrnatildi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, 
Margʻilon, Namangan, Shahrisabz va Urganchdagi ipakchilik fkalarida Yamato 
firmasining pilla quritish mashinalari qoʻllandi. 1989 yil Oʻzbekistonda xorijiy firmalar 
orasida birinchi boʻlib Yaponiyaning "Chori" kompaniyasi oʻz vakolatxonasini ochdi.   •
Ilmiy va madaniy sohalarda ham oʻzaro hamkorlik yoʻlga qoʻyildi. Yapon va oʻzbek olimlari tomonidan zilzilani 
oldindan aniqlash, sanoat mahsulotlarini statistik qabul qilish nazorati usullari atroflicha oʻrganildi va 
amaliyotga tatbiq etildi. Ayniqsa, tarix, tilshunoslik va arxeologiya fanlari boʻyicha samarali hamkorlik amalga 
oshirildi. Itaro Kumatsuning yaponlar uchun "Oʻzbek tili" qoʻllanmasi (1978), "Oʻzbekcha soʻzlashuv" (1983), 
"Oʻzbekchayaponcha lugʻat" (1980, 1985) kitoblari koʻp ming nusxada nashr etildi. 1950—80 yillarda adabiyot 
sohasida ham salmoqli aloqalar boʻldi. Xususan, 1956 yil Oʻzbekistonga kelgan tanikdi yapon yozuvchisi va 
tarjimoni Man Inoue atoqli shoir Gʻafur Gʻulom bilan uchrashgan hamda Yaponiyada chop etilgan "Toshkentda 
bir oqshom" asarida oʻzbek va yapon xalqlari madaniyati, anʼana va turmush tarzidagi mushtaraklik haqida 
hikoya qilgan. Shu davrda Yosie Xotta, Kobo Abe, Yasunari Kavabata, Ryunoske Akutagava, Takeo Arishima, 
Masuji Ibuse va boshqalar mashhur yapon ijodkorlarining 30 ga yaqin roman, qissa, sheʼr va hikoyalari oʻzbek 
tilida chop etilgan. Oʻz navbatida, Yaponiyada Alisher Navoiy, Sh. Rashidov, Zulfiya, Ramz Bobojon ijodi 
namunalari, Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma" asari yapon tiliga tarjima qilinib, bir necha marta 
nashr qilingan.
•
1991 yil Yaponiya OʻzR mustaqilligini tan olib, 1992 yil diplomatiya munosabatlari oʻrnatgach, 1992 yilda 
Yaponiyaning Toshkentdagi elchixonasi, 1996 yilda esa OʻzRning Tokiodagi elchixonasi oʻz faoliyatini boshladi. 
Ikki mamlakat oʻrtasida teng huquqli aloqalar oʻrnatildi. Oʻtgan 14 yil mobaynida ikki davlat oʻrtasida koʻplab 
rasmiy hujjatlar imzolandi. Shu davr davomida OʻzR Prezidenti I.Karimov 2 marta (1994, 2002) rasmiy tashrif 
bilan Yaponiyada boʻldi. Bundan tashqari, ikki davlat tashqi ishlar vazirlari, hukumatning rahbar va masʼul 
xodimlari, Parlament delegatsiyasi va boshqalarning oʻzaro tashriflari amalga oshirildi. OʻzR Prezidenti 
I.Karimovning 1994 yilning mayida Yaponiyaga qilgan birinchi tashrifi oʻzaro siyosiy muloqotni faollashtirdi. •
Ikki mamlakat oʻrtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga 
koʻtarishda OʻzR Prezidenti I.Karimovning 2002 yil 28—31 
mayda Yaponiyaga qilgan ikkinchi rasmiy tashrifi muhim rol 
oʻynadi. Tashrif chogʻida 14 hujjat imzolandi. Bular qatoriga 
Oʻzbekiston bilan Yaponiya oʻrtasida doʻstlik, strategik 
sheriklik va hamkorlik toʻgʻrisida deklaratsiya, Iqtisodiy 
hamkorlikni rivojlantirish va Oʻzbekistondagi iqtisodiy 
islohotlarga koʻmaklashish haqida qoʻshma bayonot va 
boshqalar hujjatlar kiradi. Tashrif chogʻida I.Karimov 
Oʻzbekistonning Yaponiya bilan hamkorlik qoʻmitasi va 
Yaponiyaning Oʻzbekiston bilan hamkorlik qoʻmitasini 
tashkil etish tashabbusi bilan chiqsi. Qoʻmitalar tashkil 
etilib, uning birinchi qoʻshma majlisi 2004 yil iyulda Tokio 
shahrida oʻtkazildi.
•
Bugungi kunda Yaponiyaning mamlakatimiz iqtisodiyotiga 
kiritilgan moliyaviy resurslarining umumiy qiymati 1,9 mlrd. 
AQSH dollariga yaqinlashdi. Bundan tashqari, 
Oʻzbekistonga 160 mln. AQSH dollari mikdorida begʻaraz va 
insonparvarlik yordami koʻrsatilib, u, asosan, maorif va 
sogʻliqni saqlash sohasiga sarflandi. Yapon sarmoyasi 
mamlakat iqtisodiyotining yoqilgʻienergetika, transport va 
kommunikatsiya, yengil sanoat tarmoqlarini, kadrlar 
tayyorlash va boshqalar sohalarni yuksaltirish, xususan, 
respublikaning telekommunikatsiya tizimini rivojlantirish, 
Toshkentdagi t.y. vagonlarini taʼmirlash z-di, Samarqand, 
Buxoro, Urganch shahrilari aeroportlarini modernizatsiya 
qilishga sarflandi. •
Yaponiya xalqaro hamkorlik bankining imtiyozli qarzlari tufayli Koʻkdumaloq neftgaz konini 
jihozlash, Buxoro viloyatida neftni qayta ishlash z-dini qurish, Fargʻona neftni qayta ishlash 
z-dini modernizatsiyalash, Shoʻrtan gazkimyo majmuasini qurish, toʻqimachilik sanoatini 
rivojlantirish ishlari amalga oshirildi. Gʻuzor— Boysun—Qumqoʻrgʻon t.y.ni qurishda ichki 
resurslar bilan bir qatorda Yaponiya sarmoyasi ham qatnashmoqda.
•
1993—2004 yillar qariyb 300 yaponiyalik mutaxassis iqtisodiyot, telekommunikatsiya, 
turizm, transport infratuzilmasi, ipakchilik sohalari va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda 
faoliyat koʻrsatdi.
•
1994 yil mayda Toshkentda Oʻzbekyapon iqtisodiy hamkorlik qoʻmitasi, Tokioda esa 
Yaponoʻzbek iqtisodiy hamkorlik qoʻmitasi tashkil etildi. Yaponoʻzbek iqtisodiy hamkorlik 
qoʻmitasi Yaponiyaning 30 ga yaqin yirik kompaniya, firma va banklarini birlashtiradi. 
Hozirgacha qoʻshma qoʻmitalarning 8 majlisi boʻlib, unda ikkala mamlakatdagi sanoat 
korxonalari, moliya muassasalari va tadbirkorlarining toʻgʻridantoʻgʻri aloqalarini 
rivojlantirish masalalari muhokama qilindi.
•
Ayni vaqtda Oʻzbekistonda 10 ta oʻzbekyapon qoʻshma korxonasi, 3 ta 100% Yaponiya 
sarmoyasi hisobidagi korxona, yapon kompaniyalarining 22 vakolatxonasi faoliyat 
koʻrsatmoqda. Ikki mamlakat oʻrtasidagi savdoiqtisodiy aloqalar kengayib, 2004 yilda tovar 
ayirboshlash hajmi 102 mln. AQSH dollariga yaqin boʻldi. Oʻzbekiston Yaponiyaga paxta va 
ipak mahsulotlari, gazlama, noorganik kimyo mahsulotlari eksport qiladi, turli sayyohlik 
xizmatlari koʻrsatadi. Yaponiyadan esa elektr va mexanik uskunalar, kauchuk va rezina 
buyumlar va boshqalar oladi. "Oʻzbekiston havo yoʻllari" milliy aviakompaniyasi 2001 yildan 
Toshkent — Osaka, 2002 yildan Toshkent—Tokio yoʻnalishida doimiy havo qatnovini yoʻlga 
qoʻydi. Yaponiya bilan Oʻzbekiston oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlik yoʻnalishlaridan biri kadrlar 
tayyorlashdir. Hozirgacha respublikaning turli vazirlik va idoralaridan 800 ga yaqin 
kishi Yaponiyada tajriba orttirib qaytdi, 98 yosh mutaxassis Yaponiyaning yetakchi 
untlarida magistratura kursini bitirdi. 2000 yildan boshlab Yaponiya xalqaro 
hamkorlik markazi stipendiyasi asosida yiliga oʻzbekistonlik 20 magistrant 
Yaponiyaga ikki yillik oʻqishga bormoqda. 2001 yil Toshkentda Oʻzbekiston — 
Yaponiya inson resurslarini rivojlantirish markazi tashkil etildi. Hozirgacha ushbu 
markazning biznes, yapon tili va kompyuter kurslarini 1500 dan ortiq kishi tugatdi. 
Umuman markaz oʻtkazgan turli madaniy-maʼrifiy dasturlarda 100 mingdan ortiq 
kishi ishtirok etdi.
Oʻzbekyapon ilmiy aloqalari ham kengayib bormoqda. Toshkent, Samarqand, 
Buxoro, Fargʻona va boshqalar shaharlardagi oliy oʻquv yurtlarining oʻquv dasturiga 
yapon tilini oʻrganish ham kiritilgan. Oʻzbekiston FAning elektronika, seysmologiya, 
immunologiya, biokimyo, umumiy va noorganik kimyo, fiziologiya va biofizika, 
sharqshunoslik, arxeologiya intlari, "Botanika" ilmiyi.ch. markazi bilan Yaponiyaning 
tegishli unt, in-t va boshqa tashkilotlari oʻrtasida muntazam hamkorlik yoʻlga 
qoʻyilgan. Xususan, elektronika in-tida yaratilgan metallurgiya sohasiga oid ekologik 
toza texnologiya Yaponiyaning "Nippon stil korporeyshn" firmasi tomonidan 
litsenziyali shartnoma asosida sotib olingan. 1989—98 yillarda Sanʼatshunoslik 
instituti xodimlari Soka un-ti prof. Kyudzo Kato boshchiligida Surxondaryo 
viloyatining Shoʻrchi tumanida joylashgan Dalvarzintepada buddizm yodgorliklarini 
oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar olib bordilar.   •
Ikki mamlakat oʻrtasida madaniy aloqalar ham keng rivojlanmoqda. Xususan, Tokiodagi milliy nafis 
sanʼat va musiqa un-ti bilan hamkorlikda Toshkentda Xalqaro madaniyat karvonsaroyining ishga 
tushirilishi, "Jahon tinchlik qoʻngʻirogʻi"ning barpo etilishi, Yaponiyadagi bir qancha ijtimoiy 
tashkilotlar koʻmagida Osaka, Fukusima, Maebasi shahrilarida doimiy faoliyat olib boruvchi 
Oʻzbekiston madaniyat uylarining ochilishi bunga yorqin misoldir. Yaponiya va Oʻzbekistonda 
koʻplab koʻrgazma, takdimot, kinofestival, milliy musiqa va raqs guruhlarining konsertlari, 
shuningdek, 1996 yildan Oʻzbekistonda Yaponiya madaniyati kunlari muntazam oʻtkazib 
kelinmoqda.
•
1996 yil OʻzR Prezidenti I.Karimovning "Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida" 
va 1999 yil "Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari" asarlari Yaponiyada yapon tiliga tarjima qilinib chop etildi. Davlatni boshqarish, 
oʻzbekyapon hamkorligini rivojlantirish va mustahkamlashga qoʻshgan ulkan hissasi uchun OʻzR 
Prezidenti Yaponiyadagi Vaseda va Soka untlarining faxriy d-ri unvoniga sazovor boʻldi.
•
Oʻzbekyapon doʻstlik aloqalarini rivojlantirishga qoʻshgan hissasi uchun sanʼatshunos Ikuo Xirayama 
Oʻzbekiston Respublikasi BAning faxriy xorijiy aʼzosi etib saylandi (2002), prof. Kyudzo Kato va 
Vaseda un-ti prezidenti Takayasi Okushima OʻzRning "Doʻstlik" ordeni bilan mukofotlangan (2002). 
2004 yil martda Tokiodagi Soka untida buyuk oʻzbek shoiri Alisher Navoiyga haykal oʻrnatildi 
^haykaltarosh R. Mirtojiyev). 2004 yil Oʻzbekistonga 3000 yapon sayyohi kelgan. Ikki tomonlama 
hamkorlikning rivojlanishiga Yaponiyada "YaponiyaOʻzbekiston" doʻstlik jamiyati (|998 yil tashkil 
etilgan), FukusimaOʻzbekiston iqtisodiy va madaniy aloqalar uyushmasi, "FukuokaOʻzbekiston" 
jamiyati, "OtaToshkent" doʻstlik jamiyati, OʻzRda "OʻzbekistonYaponiya" doʻstlik jamiyati (1999 yil 
tashkil etilgan) munosib hissa qoʻshib kelmoqda. 2002 yil apr.da Yaponiya parlamentida 
mamlakatning nufuzli siyosiy arboblari Taro Aso, Yosiro Mori va boshqalar tashabbusi bilan 
"Yaponiya liberaldemokratik partiyasi — Oʻzbekiston" doʻstlik ligasi tashkil etilgan.

YAPON IYA IQTISODIYOTI

YAPONIYA IQTISODIYOTI Reja: 1. Yaponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining bosqichlari, omillari va xususiyatlari 2. Yaponiya iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish dinamikasi 3. Y a poniya iqtisodiyotiga jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziiing ta’siri va undan chiqish yo’llari 4. O’zbekiston va YAponiya iqtisodiy hamkorligi

YAponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining bosqichlari, omillari va xususiyatlari • YAponiya zamonaviy jahon xo’jaligida alohida o’ringa ega mamlakat bo’lib, Meydzi (1868) inqilobidan keyin yuz yil ichida feodal davlatdan rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatiga aylandi. Bu davrda YAponiya iqtisodiy jihatdan o’ zini tiklabgina qo lmasdan sanoa t jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o’rin oldi.

YAponiyaning bu davrdagi iqtisodiy rivojlanishini olti bosqichga: bo’lib o’rganish mumkin . Uchinchi bosqich 1958-1973 yillarni o’z ichiga oladi va barqaror yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari tufayli yapon iqtisodiy m o’ ’jizasi nomiga ega bo’ldi. O’ n besh yil ichida mamlakat yalpi milliy maxsuloti 6,5 martaga, sanoat ishlab chiqarish hajmi esa 10 martaga oshdi. Ushbu davrda yapon iqtisodiyotining o’sish sur’atlari yiliga o’rtacha 11% ni tashkil etgani holda rivojlangan mamlakatlar ichida eng yuqori ko’rsatkichni tashkil etdi.Ikkinchi bosqich 1945 yildan 1958 yilgacha davom etdi. Ushbu bosqich 7 yillik Amerika xukmronligi hamda qator institutsional va iqtisodiy isloh o tlarning amalga oshirilishi bilan ajralib turadi. Ular tarkibida 1946—1950 yillardagi agrar hamda, Dzaybatsularni tarqatib yuborish bilan bog’liq islohotlarni va amerikalik iqtisodchilar Dodj va SHoular tomonidan inflyatsiyaga qarshi kurashga qaratilgan, "falajli davolash" nomini olgan islohotlar alohida ahamiyatga ega. Bu davr YAponiya iqtisodiyotining urushdan keyingi qayta tiklanish davri xisoblanadi. Birinchi bosqich 1896 yildan Ikkinchi jahon urishining oxirigacha bo’lgan davrni qamrab oladi va YAponiyada harbiylashgan iqtisodiy tizimni shakllantirish bosqichi xisoblanadi. "YAngi iqtisodiy tizim" xususiy f i rmalar mavqeini faqat maxsulot ishlab chiqarish uchungina mas’ullik darajasigacha pasaytirib qo’ ydi .

T o’ rt i nchi bosqich 1973 yildan boshlanadi va mamlakat iqtisodiyotiga 1970 yillardagi jahon yoqilg’i inqirozlarining ta’siri tufayli o’rtacha o’sish sur ’atlari va tarkibiy o’zgarishlar (1973-1980) davri nomini oldi. YAponiyada inqiroz 1976 yidda bartaraf etildi, ammo mamlakat iqtisodiy jonlanish bosqichiga "tarkibiy kasal tarmoqlar" - energiya va materi a l si g’ imkorligi yuqori tarmoqlar, yengal sanoatning mehnat sig’imkorligi yuqori tarmoqlari va kemasozlik tarmog’idagi muammolar bilan kirib keldi. Beshinchi bosqich "sovun k o’p igi" iqtisodiyotining shakllani shi bilan bog’liq bo’lib, bu davr YAponiyada yo’qotilgan o’n yillik nomini o ldi , 1 990 yilning 1 oktyabri aktsiyalar kursining pasayishi bilan boshlandi va Nikkey indeksi 20 ming ienagacha pasaydi, ya’ni 1989 yilning dekabriga n is batan 49% ga qisq ardi. Keyinchalik 1 oktyabr q ora dushanba deb ataladi gan b o’ ldi. "Sovun k o’pigi” iqtisodiyoti inqirozi bilan bog’liq salbiy oqibatlarnint real sektorga ta’siri natijasida YAponiya iqtisodiyoti chuqur va davomli depressiya holatiga tushib qoldi. Ushbu holat 2004-2010 yillardagi bir oz jonlanishni xisobga olmaganda 2011 yilgacha davom etdi.