YAPONIYA IQTISODIYOTI
![YAPON IYA
IQTISODIYOTI](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_1.png)
![YAPONIYA IQTISODIYOTI
Reja:
1. Yaponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining bosqichlari,
omillari va xususiyatlari
2. Yaponiya iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish dinamikasi
3. Y a poniya iqtisodiyotiga jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziiing
ta’siri va undan chiqish yo’llari
4. O’zbekiston va YAponiya iqtisodiy hamkorligi](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_2.png)
![YAponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining
bosqichlari, omillari va xususiyatlari
•
YAponiya zamonaviy jahon xo’jaligida alohida
o’ringa ega mamlakat bo’lib, Meydzi (1868)
inqilobidan keyin yuz yil ichida feodal
davlatdan rivojlangan bozor iqtisodiyoti
mamlakatiga aylandi. Bu davrda YAponiya
iqtisodiy jihatdan o’ zini tiklabgina qo lmasdan
sanoa t jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar
qatoridan o’rin oldi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_3.png)
![YAponiyaning bu davrdagi iqtisodiy rivojlanishini olti bosqichga: bo’lib o’rganish mumkin .
Uchinchi bosqich 1958-1973 yillarni o’z ichiga oladi va barqaror yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari tufayli yapon
iqtisodiy m o’ ’jizasi nomiga ega bo’ldi. O’ n besh yil ichida mamlakat yalpi milliy maxsuloti 6,5 martaga, sanoat
ishlab chiqarish hajmi esa 10 martaga oshdi. Ushbu davrda yapon iqtisodiyotining o’sish sur’atlari yiliga o’rtacha
11% ni tashkil etgani holda rivojlangan mamlakatlar ichida eng yuqori ko’rsatkichni tashkil etdi.Ikkinchi bosqich 1945 yildan 1958 yilgacha davom etdi. Ushbu bosqich 7 yillik Amerika xukmronligi hamda
qator institutsional va iqtisodiy isloh o tlarning amalga oshirilishi bilan ajralib turadi. Ular tarkibida 1946—1950
yillardagi agrar hamda, Dzaybatsularni tarqatib yuborish bilan bog’liq islohotlarni va amerikalik iqtisodchilar
Dodj va SHoular tomonidan inflyatsiyaga qarshi kurashga qaratilgan, "falajli davolash" nomini olgan islohotlar
alohida ahamiyatga ega. Bu davr YAponiya iqtisodiyotining urushdan keyingi qayta tiklanish davri xisoblanadi. Birinchi bosqich 1896 yildan Ikkinchi jahon urishining oxirigacha bo’lgan davrni qamrab oladi va YAponiyada
harbiylashgan iqtisodiy tizimni shakllantirish bosqichi xisoblanadi. "YAngi iqtisodiy tizim" xususiy f i rmalar
mavqeini faqat maxsulot ishlab chiqarish uchungina mas’ullik darajasigacha pasaytirib qo’ ydi .](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_4.png)
![T o’ rt i nchi bosqich 1973 yildan boshlanadi va mamlakat
iqtisodiyotiga 1970 yillardagi jahon yoqilg’i inqirozlarining ta’siri
tufayli o’rtacha o’sish sur ’atlari va tarkibiy o’zgarishlar (1973-1980)
davri nomini oldi. YAponiyada inqiroz 1976 yidda bartaraf etildi,
ammo mamlakat iqtisodiy jonlanish bosqichiga "tarkibiy kasal
tarmoqlar" - energiya va materi a l si g’ imkorligi yuqori tarmoqlar,
yengal sanoatning mehnat sig’imkorligi yuqori tarmoqlari va
kemasozlik tarmog’idagi muammolar bilan kirib keldi.
Beshinchi bosqich "sovun k o’p igi" iqtisodiyotining shakllani shi bilan
bog’liq bo’lib, bu davr YAponiyada yo’qotilgan o’n yillik nomini o ldi ,
1 990 yilning 1 oktyabri aktsiyalar kursining pasayishi bilan boshlandi
va Nikkey indeksi 20 ming ienagacha pasaydi, ya’ni 1989 yilning
dekabriga n is batan 49% ga qisq ardi. Keyinchalik 1 oktyabr q ora
dushanba deb ataladi gan b o’ ldi. "Sovun k o’pigi” iqtisodiyoti inqirozi
bilan bog’liq salbiy oqibatlarnint real sektorga ta’siri natijasida
YAponiya iqtisodiyoti chuqur va davomli depressiya holatiga tushib
qoldi. Ushbu holat 2004-2010 yillardagi bir oz jonlanishni xisobga
olmaganda 2011 yilgacha davom etdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_5.png)
![T o’ rt i nchi bosqich 1973 yildan boshlanadi va mamlakat iqtisodiyotiga
1970 yillardagi jahon yoqilg’i inqirozlarining ta’siri tufayli o’rtacha o’sish
sur’atlari va tarkibiy o’zgarishlar (1973-1980) davri nomini oldi.
YAponiyada inqiroz 1976 yidda bartaraf etildi, ammo mamlakat iqtisodiy
jonlanish bosqichiga "tarkibiy kasal tarmoqlar" - energiya va materi a l
si g’ imkorligi yuqori tarmoqlar, yengal sanoatning mehnat sig’imkorligi
yuqori tarmoqlari va kemasozlik tarmog’idagi muammolar bilan kirib
keldi.
Beshinchi bosqich "sovun k o’p igi" iqtisodiyotining shakllani shi bilan
bog’liq bo’lib, bu davr YAponiyada yo’qotilgan o’n yillik nomini o ldi , 1 990
yilning 1 oktyabri aktsiyalar kursining pasayishi bilan boshlandi va Nikkey
indeksi 20 ming ienagacha pasaydi, ya’ni 1989 yilning dekabriga n is batan
49% ga qisq ardi. Keyinchalik 1 oktyabr q ora dushanba deb ataladi gan
b o’ ldi. "Sovun k o’pigi” iqtisodiyoti inqirozi bilan bog’liq salbiy
oqibatlarnint real sektorga ta’siri natijasida YAponiya iqtisodiyoti chuqur
va davomli depressiya holatiga tushib qoldi. Ushbu holat 2004-2010
yillardagi bir oz jonlanishni xisobga olmaganda 2011 yilgacha davom etdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_6.png)
![Fikrimizcha, 2011 yil 11 martdagi yer q imirlashi bilan bog’liq
voqeadan so’ng YAponiya iqtisodiyotining rivojlanishidagi o l tinchi
bosqich boshlandi.
YAponiyaning iqtisodiy
rivojlanish modeliga xos
quyidagi belgilarni ajratish
mumkin:
firmalar va davlatning ishchi
kuchi malakasini oshirish ,
ishchilarni ishlab chiqarishni
boshqarishga jalo etishga
alohida e’tibor qaratishi; mehnat bozorida firmalar darajasida
bir marotabali k mehnat shart-
nomalarining qo’llanilishi. Mehnat
munosabatlari «firma paternalizmi»ni
(bir umr yollanib ishlash tizimi, firma -
bizning uyimiz) ifoda etadi; moliya-sanoat
guruhlarining
k ey retsularga
asoslani sh i. davlatning tovarlar va
xizmatlar ishlab chiqarish,
savdo va investitsiyalar
sohasidagi ulushining
pastligi; davlatning tadbirkorlik
faoliyatini rag’batlantirish,
iqtisodiyotda tarkibiy
o’zgarishlarni amalga
oshirishdagi faol ishtiroki:](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_7.png)
![YAponiya XX asrning ikkinchi yarmida barqaror i q t i so d iy o’sish sur’atlariga ega bo’ldi va ushbu kur s atk i ch 1951-1960
yilla r da o’rtacha -8,1%, 1961-1970 yillarda- 10,7%, 1971-1980 yillarda - 4, 6% , 1981-1990 yillarda 4,0% ni tashkil etdi.
Fikrimizcha, YAponiyaning
«iqtisodiy mu’jizaga»
erishish omillari
quyidagilarda namoyon
bo’ladi:
yalpi jamg’arish
normasining yuqoriligi -
ushbu ko’rsatkich 1990
yillarning o’rtalarigacha
30% dan yuqori bo’ldi;
harbiy xarajatlarning pastligi - davlat
byudjetidan harbiy mudofaa uchun
sarflanayotgan xarajatlar miqdori 1930-
1940 yillarda yalpi ichki maxsulotning
9-10% ini tashkil etgani holda, ushbu
ko’rsatkich 1947-1980 yillarda 1% dan
oshmadiAQSH va G’arbiy yevropaga
nisabatan yapon ishchi
kuchining arzonligi, yuqori
malakaga egaligi va
mehnatsevarligi;](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_8.png)
![•
iqtisodiyotni davlat tomonidan samarali tartibga solish —
umummilliy iqtisodiy dasturlar, ustuvor tarmoqlarga soliq
imtiyozlarini joriy etish, ichki bozorga raqobatchilarni kiritmaslik,
inflyatsiyaning past darajasini ta’minlash;
•
mamlakat hududining qulay iqtisodiy-geografik joylashganligi.
Mamlakat Tinch okeani xavzasi mintaqasining markazida
joylashganligi sababli, aksariyat halqaro dengiz va havo yo’llari
bu hududni kesib o’tadi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_9.png)
![Transporti
Ichki yuk aylanmasida avtomobil transportining roli katta (yiliga oʻrtacha 5,5 mlrd. tonna
yuk tashiladi). Umumiy va ekspress yoʻllarning uz. 1,2 mln. km, shu jumladan, 4,4 ming km
tezyurar magistrallar. T.y.larning uzunligi 43,7 ming km. Deyarli 1/2 qismi elektrlashtirilgan.
1964 yildan tezligi soatiga 270 km gacha yetadigan " Shinkansen " poyezdlari harakati yoʻlga
qoʻyilgan. 9 shahardagi metropolitenning uz. 540 km. Yaponiyada suv osti va yer usti
tunnellari va koʻpriklar koʻp. Dunyoda eng katta Seykan tunneli (53,9 km) Honshu va
Hokkaydo o.larini birlashtiradi. Ichki suv yoʻllarining uz. 1770 km ga yaqin. Dengiz savdo
floti 5473 kemaga ega va uning umumiy tonnaji 40 mln. brutto reg . tonnaga yetadi. Asosiy
portlari — Kobe, Chiba, Yokohama, Nagoya, Osaka, Kavasaki, Tokio, Hakodate. Tokio,
Osaka, Niigata shahri yaqinida xalqaro aeroportlar bor. Mamlaktda neft quvurlari 400 km
dan ziyod, gaz quvurlari 1800 km.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_10.png)
![Tashqi savdosi
•
Yaponiya chetga mashina va
uskunalar, metall buyumlar,
elektronika, kimyo mahsulotlari,
elektr asboblar chiqaradi; chetdan
sanoat xom ashyosi, mineral yoqilgʻi,
oziq-ovqat va toʻqimachilik
mahsulotlari oladi. 2003 yil
Yaponiyaning importi 383,3 mlrd.
AQSH dollarini, eksporti 417,8 mlrd.
AQSH dollarini tashkil etdi. Tashqi
savdoda AQSH, Yevropa Ittifoqi
hamda Janubiy va Janubiy Sharqiy
Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik
qiladi. Xorijiy sayyohlik rivojlangan.
Pul birligi — iyena.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_11.png)
![19 .2. YAponiya iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish dinamikasi
•
YAponiya dunyoning yetakchi iqtisodiy markazlaridan biri
xisoblanadi. 2010 yilda YAponiyaning nominal YAIM ning hajmi
5,5 trln. dollarni tashkil etdi, ko’rsatkich bo’yicha AQSH va
Xitoydan keyin uchinchi o’rinni egallaydi. SHunga qaramasdan
oxirgi yillarda Xitoy, Hindiston, Braziliya kabi yirik rivojlanayottan
mamlakatlarning barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishishlari
tufayli YAponiyaning global iqtisodiy tizimdagi o’rni biroz
sustlashdi. Misol uchun YAponiyaning dunyo YAIMdagi hissasi
1990 yilda 14,3% ni tashkil etgan bo’lsa. 2010 yilga kelib ushbu
ko’rsatkich 8,7% ga teng bo’ldi . YAIMning aholi jon boshiga
to’g’ri keladigan hajmi bo’yicha YAponiya 2000 yilda dun yoda 3
o’rinni egallagan bo’lsa, 2010 yilda 23 o’rinni , Menejmentni
rivojla n tirish halqaro institutining halqaro raqobatbardoshlik
r ey tingida mamlakat 1990 yilda 1 o’rinni egallagani holda 2010
yilda 27 o’niga tushib qoldi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_12.png)
![•
YAponiya iqtisodiyotining tarmoq tarkibi ham rivojlangan
mamlakatlar kabi postindustrial ko’rinishga ega. 2010 yilda
mamla kat yalpi ichki maxsulotining 71% i xizmatlar, 29% i
sanoat, 1% i qishloq xo’jaligi sohasiga to’g’ri keldi. 1980-2010
yillarda yalpi ichki maxsulotning tarmoq tarkibida q ishlo q
xo’jaligining ulushi 4% dan 1 % gacha, sanoatning ulushi 42%
dan 28% gacha qisqargani holda, xizmatlar sohasining ulushi
24% dan 71% gacha ortdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_13.png)
![•
Real sektor. YAponiya qishloq
xo’jaligi mehnat unumdorligi
bo’yicha boshqa tarmoqlardan
ortda qoldi. Oxirgi yillarda
mamlakatning o’zini o’zi oziq-
ovqat bilan ta’minlash
koeffitsient i (40% dan past)
pasayib, oziq-ovqat importining
ulushi ortib bormoqda. YApon
hukumati qishloq xo’jalik
maxsulotlarini ishlab chiqarishni
ko’paytirish va o’zini o’zi oziq-
ovqat bilan ta’minlashni yaqin
istiqbolda 45% ga oshirish chora-
tadbirlaridan iborat maxsus
dasturlar ishlab chiqdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_14.png)
![YAponiyaning hududiy
joylashuvi dengiz bilan bog’liq
tarmoqlarning rivojlanishi va
aholining oziq-ovqat iste’molida
dengiz maxsulotlarining
yetakchi mavqega egaligini
ta’minlagan. YAponiya dengiz
maxsulot larini iste’mol qilish
bo’yicha dunyoda ikkinchi
o’rinni egallaydi. YAponiya sanoati dunyo sanoat
maxsulotlarining taxminan 12 foizini
beradi va asosan qayta ishlash sanoati
maxsulotlaridan iborat. Mamlakat qayta
ishlash sanoatida material va energiya
sig’imkorl i gi yuqori tarmoqlardan ilm-fan
sig’imkorligi yuqori tarmoqlarga o’ t i shi
jarayoni ro’y bermoqda. YAponiya
hozirga qadar katta miqdorda p o’l at va
proka t, kemalar, matolar ishlab chiqarsa-
da, elektron sanoat, a v omobilsozlik,
sanoat asbob-uskunalarini ishlab
chiqarish, kimyo sanoati tarmoqlari
yuqori raqobatbardoshlikka ega.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_15.png)
![YAponiya rivojlangan transport tizimiga ega va u muntazam ilmiy-texnik
yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. Avtomobil transporta
yulovchi va yuk tashishda yetakchilik qi ladi. Misol uchun 2003 yilda
mamlakatda 77,6 mln. avtotransport vositalari ro’yxatga olingan va
uning 69% i yengil avtomobillarga to’g’ri keladi.
YAponiyaning pul-kredit tizimi YAponiya Banki (mamlakatning markaziy
banki), shahar (3 mingta) va hududiy (12 mingta) filiallarga ega o’ ndan
ortiq banklardan - tijorat banklari, trast-banklar, uzoq muddatli kreditlar
beruvchi banklar (0,5 mingta filial) va 25 mingta pochta-jamg’arma
kassalaridan iborat.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_16.png)
![Ijtimoiy soha. YAponiyaning ijtimoiy s o h asi d agi
erishgan yutuqlarining muhim jihatlari
quyidagilardan iborat:
mehnat bozoridagi yangiliklar -
mehnat bozorida bir um r yollab
ishlatish va ish h a q ini yoshga
qarab to’lash tizimidan
bosqichma-bo sq ich Fap b
mehnat tizimiga o’tish amalga
oshirildi; ta’lim tizimini yangilash -
o’q uvchilarda mustaqil fikri n i va
individuallikni tarbiyalash tizimiga
o’tish boshlandi, umum ta’lim
maktablariga nisbatan
tenglashtirish yondashuvi tutatilib,
x ususiy maktablarni yaratish
rag’batlantirilmoqda;
iste’mol talabi tarkibini o’zgartirish -
jamg’armalar qismi qisqarib, oila
byudjetida shaxsiy iste’mol muhim
o’ringa ega bo’lmoqda. YAponiyada
yuqori sifatli tovarlar va xizmatlar
iste’moli ortib bormoqda, uy egalarining
soni, xonadon xo’jaliklarida sog’likni
sa ql ash ta’lim, dam olish xarajatlari ortib
bormoqda; pensiya tizimida islohotlar - mamlakat
keyingi vaqtlarda pensiya tizimida
muammolarga duch keldi. Buning asosiy
sabablaridan biri pensiya tizimidagi ka t ta
miqdordagi moliyaviy kamomad
xisoblanadi. YAponiya hukumati pensiya
tizimini isloh etishning 10-15 yilga
mo’ljallangan dasturini ishlab chiqdi](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_17.png)
![•
Tashqi iqtisodiy strategiyasi. YAponiya
"iqtisodiy m o’ ’j iza si"ning sabablaridan
biri - ichki bozorni himoyalash va
maxsulot lar ni tashqi bozorlarga olib
chiqishni har tomonlama samarali
qo’ lla b- quvvatlashga yo’naltirilgan tashqi
iqtisodiy strat e giyaning tanlanganl igi dir.
YAponiya uchun to’lov balansining joriy
operatsiyalar schyoti bo’yicha ka tta
miqdordagi ijobiy qoldi q xos bo’lib, 2010
yilda bu ko’ rsatkich 195,9 mlrd. dollarni
yoki YAIMga nisbatan 3,6° %ni tashkil
e tdi .
•
XXI asr boshlarida JST tomonidan
yaqingacha ustun darajada notarif
to’siqlar yordamida yopiq bo’lgan
YAponiya ichki bozorini erkinlashtirish
borasidagi talablar kuchayib bormoqda.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_18.png)
![YAponiya uchun aholining q arishi muammosi eng jiddiy ijtimoiy
muammolardan biri xisoblanadi. YAponiya dunyoda aholining
kutilayotgan umri uzunligi bo’yicha birinchi o’rinda turadi va bu
ko’rsatkich o’rtacha 82 yoshni tashkil etadi. Aholining q arishi jarayoni
bilan bog’liq quyidagi salbiy oqibatlar kelib chiqishi mumkin.
•
Birinchidan , aholi tarkibida yoshlar ulushi qisqarib boradi. YApon
kompaniyalari hozirdano q noan’anaviy dunyoqarashga ega
xarakatchan yosh ishchi kuchining yetishmasligini sezishmoqda.
YAponiyadagi yirik kompaniyalarning yuqori boshqaruv
persona l ining o’rtacha yoshi 60 yoshga ten g .
•
Ikkinchidan, aholi tarkibida q ariyalar ulushining ortib borishi
pensiya ta’minoti va sog’likni saqlash xarajatlarining ko’payi shi ga
olib keladi. Mamlakatda ijtimoiy sohada yuzaga kelayotgan
murakkab vaziyatni yumshatish maqsadida pensiyaga chiqish
yoshini 60 yoshdan 65 yoshgacha uzaytirildi. YUqoridagi
sabablarga ko’ra ijtimoiy xarajatlarning oshib ketishi davlat
byudjeti kamomadi va davlat qarzining o’sib ket ishiga olib
kelmoqda.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_19.png)
![•
YAponiya jahon tovarlar eksportida 2010 yilda 4 -o’rinni, importida
4 -o’rinni, jahon xizmatlar eksportida 6 - va 5 -o’rinlarni egallayd i .
Jahon moliyaviy-iqtisod i y inqirozi YAponiya tashqi savdosiga jid d iy
salbiy ta’sir ko’rsatdi. Misol uchun 2009 yilda tovarlar eksporti va
import i 2008 yilga nisbatan mos ravishda 26 va 28% ga pasaydi.
•
YAponiya tashqi savdosining tovar tarkibida sanoat maxsulotlari
yetakchi mavqega ega. 2010 yilda sanoat maxsulotlarining tovarlar
eksportidagi ulushi 94,4% ni, tovarlar importida esa 63,1% ni
tashkil etdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_20.png)
![•
YAponiya tashqi savdosining
geografik tarkibida rivojla n gan
mamlakatlar yetakchi ulushga
ega bo’lsa-da, oxirgi yillarda
jiddiy o’zgarishlarga
uchramoqda. Jumladan, 2000-
2010 yillarda mamlakat tashqi
savdo aylanmasida AQSH va yeI-
27 mamlakatlarining ulushi mos
ravishda 25,2, 14,9% dan 13,0,
10,5% ga qadar qisqargani
holda, asosiy iste’mol tovarlari
va xomashyo ye tk azib beruvchi
Xitoy va YAqin SHarq ulushi mos
ravishda 11,4, 6,9% dan 22,2,
9,8% gacha ortgan.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_21.png)
![•
YAponiya iq tisodiyotning a sosini maxsulotlar va
xizmatlar eksporti tashkil etadi. SHarqiy Osiyo
mamlakatlari bilan tashqi savdosining barqaror
sur’atlarda rivojlanishi va yapon kompaniyala rin ing
ushbu hududga investitsiya kiritishi istiqbolli
xisoblanadi. Birinchidan, SHarqiy Osiyo bozorlari jadal
va barqaror sur’atlarda kengayib bormoqda, iqtisodiy
va siyosiy jihatdan hudud ichidagi iqtisodiy
hamkorlik uchun ochiqdir. Ikkinchidan, SHarqiy
Osiyoda JST, Ikki tomonlama iqtisodiy shartnomalar
bo’yicha hamkorlik, erkin savdo to’g’risidagi kelishuv,
Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi kabi kelishuvlar
doirasida savdo munosabatlarini rag’batlantirish
dastaklari mavjud va amal qilmoqda.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_22.png)
![Yaponiya mintaqaviy iqtisodiy diplomatiyasi APEC davlatlari
doirasida
•
Yaponiya hech kimga sir emaski, bugungi kunda dunyoning eng rivojlangan davlatlari qatorida
turadi. Bu eng avval davlatning mintaqada va butun dunyoda tutgan o’rni hamda iqtisodiy
salohiyati bilan belgilanadi albatta. Yaponiya dunyoda YaIM hajmi bo’yicha AQSh va Xitoydan
keying 3-o’rinda turadi [1] . Garchi so’nggi paytlardagi jiddiy kuchli tabiiy talafotlarga
uchrashiga qaramasdan, Yaponiya o’zining yirik iqtisodiy ko’rsatkichlarini saqlab qolishga
urinmoqda.
•
Osiyo - Tinch okeani mintaqasi Yaponiya uchun eng muhim iqtisodiy manfaatlar to’qnashgan
hudud sanaladi. Buni birgina misol orqali ko’rishimiz mumkin. Yaponiyaning mintaqa
mamlakakatlari bilan iqtisodiy savdo aloqalari ko’lami mamlakat umumiy savdo ko’rsatkichlari
hajmining 3/4 qismiga teng. [2] . Dunyoning turli mintaqalarida yashovchi yapon millatiga
mansub aholi 840 000 kishini tashkil etsa, shulardan 570 mingga yaqini, ya’ni 64.8%i Osiyo –
Tinch mintaqasida istiqomat qiladi.
•
Birgina 2001 yilning o’zidayoqYaponiyaning ushbu mintaqaga ajratgan umumiy hisobdagi
tog’ridan to’g’ri investitsiyalar hajmi 41.34% gat eng. [3]](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_23.png)
![•
Yaponiya hukumati iqtisodiy ko’rsatkichlarni yanada rivojlantirish maqsadida ushbu mintaqa
davlatlari bilan iqtisodiy va siyosiy hamkorlikni yanada rivojlantirish lozim deb hisoblaydi. Bu
yo’lda ayiqsa so’nggi yilarda olib borilayotgan “Ochiq Yaponiya” siyosati mamlakat iqtisodiy
salohiyatini yuksaltirishda alohida ahamiyat kasb etib kelmoqda. Yaponiya uchun muhim
strategik hudud sanalgan Osiyo-Tinch okeani mintaqasida erkin iqtisodiy hudud yaratish
hamda ushbu hududda va butun dunyoda Yaponiya mahsulotlarining raqobatbardoshligini
ta’minlash, shuningdek, mamlakat nufuzini mustahkamlash maqsadida faol tashqi iqtisodiy
aloqalarni rivojlantyasidairish muhim ahamiyat kasb etadi. [4]
•
Yaponiya mintaqaviy iqtisodiy diplomatisida 1989 yilda tuzilgan va asosiy maqsadi Osiyo-
Tinch okeani mintaqasida ekin savdo-sotiqni rivojlantirish hamda amaliy iqtisodiy
hamkorlikni mustahkamlash bo’lgan va tarkibida 21 ta mamlakatni birlashtirgan “Osiyo –
Tinch okeani mintaqasi iqtisodiy hamkorlik tashkiloti”ning o’rni beqiyosdir. Yaponiya ham
bevosita ushbu tashkilotning a’zosi sanaladi. Ushbu tashkilot a’zolarining umumiy hisobdagi
daromadi birgina 1999 yilning o’zidayoq butun dunyo iqtisodiy savdo ko’rsatkichlarining
43.85 %ga , ya’ni yalpi ichki mahsulot hajmida esa 18 trln AQSH dollariga teng bo’lgan. [5]](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_24.png)
![•
Mintaqada Yaponiyaning yirik iqtisodiy
hamkorlari AQSH - 22,8%, Xitoy - 14,3%,
Janubiy Коreya - 7,8%, Tayvan - 6,8% va
Gonkong - 5,6% (2006 yil ma’lumotlari)
hisobigato’g’ri keladi [6] . Asosiy eksport
mahsulotlari – transport uskunalari,
avtomobil, elektronika, elektr jihozlari va
kimyoviy moddalar. Import mahsulotlari –
neft, suyultirilgan tabiiy gaz, to’qimachilik
mahsulotlari, baliq va dengiz mahsulotlari.
•
2011 yil mart oyida yuz bergan dahshatli
tabiat hodisalari Yaponiya iqtisodiyotiga
jiddiy zarar yetkazgan bo’lsa-da, mamlakat
avvalgidek APEC davlatlari bilan o’zaro
hamkorlik aloqalarini mustahkamlashga
harakat qilib kelmoqda. Shunindek,
Yaponiya quyosh energiyasini o’zlashtirish
tezligi bo’yicha yirik bozorlardan biri
sanaladi. 2020- yilga kelib bu tezlik 37 GVt,
ya’ni 2005 yilgi darajadan 26 barobar ko’p
degani [7] .](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_25.png)
![•
Osiyo–Tinch mintaqasida Yaponiya o’z iqtisodiy mintaqaviy diplomatiyasini APEC,
ASEAN, ASEAN+3, Sharqiy Osiyo mamlakatlari hamkorlik Sammitlari, ASEAN
mintaqaviy Forumlari doirasida olib boradi. [8] Yaponiyaning APEC doirasidagi
faoliyatiga nazar solsak, 2010 yil 13-14-noyabr kunlari Yaponiya boshchilik qilgan
Yokohama sammiti natijalariga ko’ra, 1994 yildan 2009 yilgacha APEC davlatlari
iqtisodiyoti 7,1 %ga, Chet el investitsiyalar hajmi 13 % ga oshgan [9] . Bu mintaqa
davlatlarining o’zaro manfaatli savdo aloqalari olib borganligidan dalolat beradi.
Shuningdek, Yaponiya 1997 yildan beri APEC doirasida ilgari surilgan tashabbuslarni
qo’llab quvvatlashga jami bo’lib 4,5 mlrd yen miqdorida mablag’ ajratgan. [10]
•
Ishonch bilan ayta olamizki, Yaponiya Osiyo – Tinch okeani mintaqasi iqtisodiy
faoliyatining faol sub’yekti sanaladi. Buni birgina APEC doirasida mamlakatlar
o’rtasidagi o’zaro aloqalarning hajmida ko’rib chiqdik. Yaponiya dunyoda eng
rivojlangam davlatlar qatorida turishi hech kimga sir emas. Bu nafaqat ma’lum
mintaqa misolida balki butun dunyoda Yaponiyaning egallagan o’rni va amalga
oshirayotgan iqtisodiy diplomatiyasi orqali asoslash mumkin.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_26.png)
![•
Yaponiya tashqi iqtisodiy aloqalari
Yaponiyada tashqi savdo asosini sanoat mollari tashkil qiladi. Shu
munosabat bilan tashqi savdo vazirligida tashqi savdo boshqarmasi,
sanoat boshqarmasi bilan birlashtirilgan. Bosh vazirlik yoqilg‘i
resurslari va xom ashyo sotib olinishini quvvatlaydi. Sanoat sohalarida
tarkibiy qayta qo‘rishlarga ko‘maklashadi, ularni oqilona
joylashtirishda kichik va o‘rta tadbirkorlikka yordam beradi va nihoyat
u sanoat mulkini qo‘riqlash huquqiga ega.
Tashqi savdo vazirligining samarali ish faoliyati yetakchi xususiy
monopolistik birlashmalar bilan mustahkam bog‘liq. Chunki bu
birlashmalarda Yaponiyaning kapital harakati va tashqi savdoning
strategik taraqqiyoti masalalari bo‘yicha yapon korporatsiyasi
pozitsiyasi shakllanadi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_27.png)
![•
Ikkinchi jahon urushidan keyingi butun davrda
Yaponiya eksportining fizik hajmi 70 martaga ko‘paydi.
Bu muvaffaqiyatlar zamirida esa mahsulotlarning
raqobatbardoshligi, yuqori darajadagi yangi
texnologiyalar, kadrlar siyosati va firmalar obro‘si
yotibdi. Raqobat uchun kurashda Yaponiya
firmalarining usullaridan biri-bu tovar modellarini tez
almashtirishdir. Yaponiya eksportida yarim
o‘tkazgichlar 50%, yengil avtomobillar 22 %,
telekommunikatsiya uskunalari 23 % po‘lat 17% ga
to‘g‘ri keladi. Importda esa yarim fabrikatlar va xom
ashyolar asosiy rol o‘ynaydi. Yaponiyaga jahon temir
rudasi eksportining 30% dan ko‘prog‘i, rangli metallar,
toshko‘mir, paxta va junning 19 % to‘g‘ri keladi.
Yaponiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri kapital quyilmalar bo‘yicha
dunyoda ikkinchi o‘rinda turadi. Sakkiz yapon
kompaniyasi chet eldagi hajmi bo‘yicha jahondagi
yirik 50 yirik investorlari qatoriga kiradi («Xitachi»,
«Toyota», «Soni» va boshqalar). Asosiy kapital
quyilmalar kredit sohasiga qaratilgan (42,4%),
savdoda (11,3%), ko‘chmas mulk (11,1%). Kapital
quyishda asosiy bozor bo‘lib, Tinch okeani qirg‘og‘i
mamlakatlari ATR, AQSH va G‘arbiy Yevropa
mamlakatlari hisoblanadi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_28.png)
![•
Madaniyatlar, til va an’analar yaqinligi iqtisodiy aloqalarda Sharq bilan
hamkorlikka yordam berayapti, Yaponiya atrofida uning strategik
maqsadlarida barqarorlikni ta’minlayapti.
Sharq mamlakatlariga eksportning 50%, xalqaro kapital chiqarishning 3%
dan ko‘prog‘i Yaponiyaga to‘g‘ri keladi.
Yaponiya savdo dialoglarida tashabbus o‘zidan chiqishini ma’kul ko‘radi.
Muzokaralar chog‘ida sheriklariga ham shunday yo‘lni taklif qiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar bilan iqtisodiy munosabatlarda Yaponiyaga
xos xususiyatlar-ularning ichki bozorini qayta o‘rganadi, erkin savdo
imkoniyatlari mavjud hududlarga, davlatlarga ular uchun ham manfaatli
bo‘lgan xizmatlar, texnologiyalar, tovarlar taklif qiladi. Sharqiy Yevropa bilan
munosabatlarda (Chexiya, Vengriya) Yaponiya tomoni ularning yuksak
darajada rivojlangandan kelib chiqib siyosat yuritadi. XXR, MDH davlatlari,
Osiyo mamlakatlari bilan esa Yaponiya firmalari infratuzilmalari
rivojlanmaganligi, mamlakatlar ichida kooperatsion yetkazib berishlar
uyg‘unligi, energiya, xom ashyo taqchilligi omillarini hisobga oladi.
•](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_29.png)
![19.3. YAponiya iqtisodiyotiga jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqiroziiing ta’siri va undan chiqish yo’llari
•
Rivojlangan mamlakatlar ichida YAponiya jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozidan eng ko’p zarar ko’rgan mamlakat
xisoblanadi. YAponiya hukumati iqtisodiyotda retsessiya
holatining boshlanganligini 2008 yil noyabrining oxirida rasmiy
e’lon qildi. 2008 yilda YAponiya iqtisodiyoti xom ashyo
narxlarining o’sib ketishi va jahon moliyaviy bozorlarida
boshlangan tushkunlik ta’sirini boshidan kechirdi. Bu holat pul
resurslarining moliyaviy bozorlardan tovarlar bozoriga okib
utishi va dollar kursining pasayishi bilan bog’liq. 2008 yilda
YAponiya tashqi savdo balansi 1960 yillardan keyin birinchi
marta kamomad bilan (172,8 mlrd. ien yoki 1,74 mlrd. doll.)
yopildi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_30.png)
![•
Jahon moliya bozorlarida
boshlangan inqiroz ienaning
revalvatsiyalashuvini
tezlashtirdi. YAponiyada
inflyatsiya darajasi dunyodagi
eng past ko’rsatkichga teng
bo’lganligi bois yapon ienasi
jahon valyuta bozorida arzon
likvidlik manbaiga aylandi.
Iena kursi 2007 yilning oxirida
1 dollar - 113 ienadan 2009
yilning sentyabrida 1 dollar -
90-92 ienagacha, yevroga
nisbatan esa 1 yevro - 160
ienadan 130-132 ienaga
oshdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_31.png)
![Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida YAponiya
sanoati maxsulotlari xorijiy bozorlarda "ortiqchalik" qilib
q o l di va eksport hajmi keskin qisqardi. Sanoat ishlab
chiqarish indeksi 2009 yiln ing fevralida 2005 yilga
nisbatan 69,5% ga teng bo’ldi va pasayish 36,9 foizni
tashkil etdi.
Mamlakat YAIM 2008 yilda 1,2%, 2009 yilda esa 6,3% ga
pasa ydi va ushbu pasayishning 70% i yapon tovarlariga
bo’lgan tashqi talab ning, qolgan 30% i ichki bozordagi
talabning q is qa rishi bilan bog’liq.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_32.png)
![•
Ienaning revalvatsiyaga uchrashi yoqilg’i, xomashyo va oziq-
ovqat narxining o’sishini q oplagan bo’lsa-da, xorijiy
bozorlarda talabning pasayishi tufayli mamlakat eksportining
qisqarishiga olib keldi. 2009 yilda aynan asosiy eksport
bozorlaridagi yapon maxsulotlariga bo’lgan talabning
qisqarishi YAponiya iqtisodiyotiking pasayishida xal qiluvchi
rol o’ynadi. Buning sababi YAponiya eksport kvotasi XXI asr
boshida 11-12% dan 15-17% ga qadar oshdi. Mamlakat
eksportining 2/3 qismi mashinasozlik maxsulotlaridan iborat.
Iqtisodiy inqirozgacha bo’lgan vaqtda mashina va asbob-
uskunalarning 28% i, jumladan, transport maxsulotlarining
28% i va elektrotexnika mashinasozligi maxsulotlarining 30%
i tashqi bozorlarga ch iq arilgan. Jahon retsessiyasi ushbu
bozorlarda avtomobillar, uzoq muddat xizmat qiluvchi
iste’mol tovarlari va investitsiya tovarlariga bo’lgan talabning
keskin qisqarishi g a olib keldi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_33.png)
![•
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi
yirik yapon kompaniyalari
faoliyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi.
Jumladan, elektrotexnika va
elektronika sanoati («Xita ch i»,
«Panasonik», «NEC», «Tosiba» va
«Soni») va avtomobilsozlik
sanoati («Toyota», «Nissan» va
«Xonda») kompaniyalari katta
zarar ko’rishdi. Misol uchun
« T oyota» kompaniyasining sotish
hajmi SHimoliy Amerika, yevropa,
Osiyo va YAponiyaning o’zida 22%
ga qisqardi va 461 mlrd. ien (4,85
mlrd. doll.) miqdorida zarar k o’ rdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_34.png)
![•
YAponiyada ishsizlik darajasi jahon moliyaviy
inqirozi ta’sirida 2009 yilda 5,7% ga yetdi, bu
ko’rsatkich halqaro darajadan past bo’lsa-da,
YAponiya uchun juda yuqori xisoblanadi. Ishdan
asosan mehnat shartnomalari tugayotgan,
vaqtinchalik va to’liqsiz i sh kunida ishlayotganlar
b o’ shatildi. Keng miqyosda ishdan b o’ shatishlar
esa zavod va fabrikalar yopilgan va qtincha berdi,
ammo kompaniyalar davlatning bandlikni saqlab
qolgani uchun ajratgan maqsadli subsidiyalaridan
foydalangan holda doim i y ishchilarini ishdan
b o’ shatmaslikka xarakat qilishmoqda.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_35.png)
![•
YAponiya jahon moliya i n q iroz i ning markazi bo’lmagan
bo’lsada yapon kompaniyalarining aktsiyalari yevropa va
AQSH kompaniyala r i aktsiyalariga q araganda ko’proq
q adrsizlandi. N ikke y 225 birja i ndek si 2008 yil ma y d a gi 14 400
punktdan 2009 aprelidagi 7 560 punktgacha pasaydi. Fond
bozoridagi ilk pasayish eksportyor kompaniyalar foydasining
pasayi shi va xorijiy filiallaridagi aktivlarining q adrsizlanishi
tufayli r o’y berdi. Tokio fond birjasi ma’lumotlariga ko’ra 2009
yilning boshida l istingdagi 30% gacha aktsiyalar xorijliklarga
tegishli bo’lgan va ularning umumiy birja aylanmasidagi ulushi
60% ni tashkil etgan. Inqiroz boshlanishi bilan xorijiy
investorlar o’z aktsiyalarini sota boshlashdi. Tahlillar
ko’rsatishicha, xorijiy investorlar 2003-2007 yillarda sotib
olgan aktsiyalarnning 39% ini 1 6% li kurs qiymati bo’yicha
sotishgan.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_36.png)
![YAponiya hukumati 2008 yilda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish, iqtisodiyotni rag’batlantiri sh maqsadida umumiy qiymati 75 trln. ienaga teng uchta (2008 yil 28
avgust ф , 30 oktyabr, 12 dekabr) inqirozga qarshi chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqdi va ushbu tadbirlarga mablag’larning 12 trln. ienasini bevosita byudjet mablag’lari (YAIMga nisbatan 2%) tashkil etdi.
Inqirozga qarshi q abul qilingan chora-tadbirlar dasturlari quyidagi yo’nalishlarni o’z ichiga oldi:
moliya tizimini qo’llab-quvvatlash - fond bozorini barqarorlashtirish,
ichki kreditlash shartlarining yomonlashuvini bartaraf etish,
moliyaviy institutlarga davlat tomonidan yordam ko’rsatish, xususi y
ba n klarga kichik va o’rta korxonalarga kredit ajratishlari uchun
hukumat kafolatlari tizimini kengaytirish ko’zda tutildi;
aholini ijt i moiy himoyalash - a h ol i ga bevosita pulli to’lovlar taqdim
etish, tibbiy va maktab muassasalariga moliyaviy yordam berish ,
ayrim import qilinayotgan oziq-ovqat maxsulotlari narxi ustidan
davlat nazoratini o’rnatish, tez yurar avtomobil yo’llar i dan
foydalanganlik uchun to’lovlarni pasaytirish, tibbiy xarajatlarni
qisman qoplash kabi chora-tadbirlarni qamrab oldi;](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_37.png)
![bandlikni qo’llab-quvvatlash — hukumat tomonidan bandlik
darajasini saqlab kolayotgan, ishga nogironlarni qabul qilayotgan
shtatdan tashqari ishlayotganlarni shtatga qabul qilayotgan
kompaniyalarni moliyaviy rag’batlantirish tizimining joriy
qilinishi, qisqartirishga tushib qolgan ishchilarni qayta
tayyorlash, malakasini oshirish, uy-joy ijarasi va yangi ish o’rnini
q idirish xarajatlari uchun kreditlar berish kabi chora-tadbirlardan
iborat;
hududlarga yordam berish - jamoat ishlarini moliyalashtirishni
ko’paytirish, qishloq xo’jaligi, ta’lim va tibbiy xizmat sohalarida
hududiy loyihalarni amalga oshirish chora-tadbirlari.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_38.png)
![2009 yil 10 aprelda yangi inqirozga qarshi iqtisodiyotni
rag’batlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturi qabul qilindi.
Bu rejada umumiy xarajatlar 56,8 trln. ienani (570 mlrd. doll.),
bevosita byudjet xarajatlari esa 15,4 trln. ienani (YAIMga
nisbatan 3%) tashkil etdi.
Birinchi va ikkinchi chora-tadbirlar dasturida asosiy e’tibor kichik
va o’rta korxonalarni bank kreditlari ko’rinishida qo’llab-
quvvatlashga qaratildi. Ushbu korxonalarda iqtisodiyotda yollanib
ishlayotganlarning 70% i band bo’lgani bois qabul qilingan chora-
tadbirlar muhim ijtimoiy ahamiyatga ega bo’ldi.
Ikkinchi dasturda aholiga 2 trln. iena (20 mlrd. doll.), aholi jon
boshiga 12 ming ienadan (120 doll.) "jonli" pullar tarqatish ko’zda
tutildi. 18 yoshdan kichik va 65 yoshdan katta yaponiyaliklar
qo’shimcha 8 ming ienadan olishdi. Bu dastur 2009 yilning
bahorida amalga oshirildi va YAIMga nisbatan 0,15% ni tashkil
etdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_39.png)
![YAIMning 15% i (74 trln. «ena), asosiy
kapitalning 20% i (133 trln. iena) to’g’ri
keldi. YAponiya hukumati tomonidan
amalga oshirilgan inqirozga qarshi
choralar dasturlari natijasida 2009-2010
yillarda mamlakat iqtisodiyotida
kuzatilayotgan ijobiy tendentsiyalar 2011
yil II martdagi yer q imirlashi oqibatida
to’xtab q ol d i. 2011 yil 11 martdagi yer kimirlashi
Xonsyu orolida joyl ashgan Ivate, Miyagi
va Fukusima prefekturalarida yuz berdi.
Zilzila o qibati Fukusima atom elektr
stantsiyasining ishdan chiqishi natijasida
zarar ko’rgan prefekturalar qatoriga
Xok kayd o, Aomori, Ibaraki va CHibalarni
ham kiritish mumkin. Zarar ko’rgan
hududlar hissasiga jam i aholining 17% i,
(22 mln. kishi), mamlakat](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_40.png)
![•
Ushbu zilzila va tsunami YAponiya tarixidagi
eng kuchlisi bo’lib, katta iqtisodiy yo’qotishlarga
olib keldi. Dastlabki ma’lumotlarga q araganda;
uy xo’jaligi, ijtimoiy infratuzilma va xususiy
firmalarga yetkazilgai zarar miqdori mamlakat
YAIMning 3,3-5,2% ini tashkil qilgan. Bundan
tashqari tashqi savdo h ajmi, valyuta qiymati,
iste’mol buyumlari narxiga jiddiy salbiy ta’sir
ko’rsatdi va YAponiyaning istiqboldagi iqtisodiy
rivojlanishi haqida noaniqliklar keltirib chiqardi
(elektr tarmoq-laridagi uzilishlar, Fukusimadagi
atom stantsiyasidagi muammolar, davlatning
rekonstruktsiya xarajatlari). Zilzila natijasida
Tokio viloyatidagi fabrikalarga yetkazilgan zarar
sanoat maxsulotlari, xususan, avtomobil
sanoati maxsulotlariga bo’lgan talabga salbiy
ta’sir ko’rsatdi. YAponiya Banki ma’lumotlariga
ko’ra mamlakatdagi t o’qq izta iqtisodiy
hududning yettitasida maxsulotlar ishlab
chiqarishda i q tisodiy pasayish yuz berdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_41.png)
![19 .4. O’zbekiston va YAponiya iqtisodiy hamkorligi
•
YAponiya O’zbekiston Respublikasining muhim
savdo-iqtisodiy hamkorlar i dan biri xisoblanadi.
1992 yildan O’zbekiston va YAponiya o’rtasida
iqtisodiy hamkorlikning barcha yo’nalishlari bo’yicha
faol aloqalar o’rnatilgan. Ikki mamlakat o’rtasidagi
iqtisodiy hamkorlik aloqalari oziq-ovqat
maxsulotlarini ishlab chiqarishni k o’ pa ytirish,
tarkibiy q ayta qu rishlarni amalga oshirish, gumanitar
va rasmiy yordam shaklidagi kreditlar,
qaytarilmaydigan ssudalar ko’rsatishdan bo sh l a n gan.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_42.png)
![•
1994 yilda O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy
faoliyat vazirligi va «Mitsibisi Korporeyshn», «Mitsui va
Ko» LTD, «Sumitomo Korporeyshn», «Nishe Ivai
KorporEIshn» kompaniyalari, O’zbekiston Respublikasi
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki va YAponiyaning
«Bank of Tokio» va «Sakura-bankom» banklari o’rtasida
hamkorlik kelishuvlari imzolandi. O’zbekiston va YAponiya
o’rtasida Farg’ona neftni qayta ishlash zavodini
ta’mirlash, SHahrisabz va CHinoz tumanlarida tekstil
maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi qo’shma korxonalar
bunyod etish. Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlarida
aeroportlarni halqaro talablar darajasida ta’mirlash
to’g’risidagi xujjatlar imzolandi, Rishton va Komatsu
shaharlari birodar shaharlar maqomini olishdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_43.png)
![YAponiya O’zbekistonning yirik investorlaridan
biri xisoblanadi. O’zbekiston va YAponiya
o’rtasidagi investitsion hamkorlikning ustuvor
yo’nalishlari sifatida tog’-kon sanoati, neft va gaz
sohasi, agrosanoat majmuasi, aloqa sektori
belgilangan.
O’zbekistonning eksport-import tarkibida
YAponiyaning ulushi 2000 yilda tegishlicha 0,4 va
1,9% ni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilga kelib bu
ko’rsatkich 0,1 va 1,2% ga teng bo’ldi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_44.png)
![Oʻzbekiston — Yaponiya munosabatlari
•
Ikki davlatning oʻzaro munosabatlari tarixi qadimiy asrlarga borib taqaladi. Buyuk ipak yoʻli
orqali oʻzbek va yapon xalqlari oʻrtasida savdoiqtisodiy va madaniy aloqalar boʻlganligi
i.t.larda ham oʻz tasdigʻini topmoqda. Olimlarning tadqiqoti va oʻzbekyapon arxeologik
ekspeditsiyalari natijasiga koʻra, Oʻzbekiston hududida mavjud boʻlgan Kushon
podsholigining asosiy dinlaridan biri boʻlgan buddizm Oʻrta Osiyo xalqlari milliy qadriyatlari
va anʼanalari bilan boyigan holda 6-asrda Xitoy va Koreya orqali Yaponiya orollarida
tarqalgan. Oʻzbekistonda topilgan qadimiy budda ibodatxonalarining hoz. Yaponiyadagi
ibodatxonalar bilan mushtarakligi namoyon boʻlmoqda.
•
Yaponiyaning birinchi poytaxti Nara shahridagi Xoruji ibodatxonasi xazinaxonasida 8-asrda
Samarqand va Toshkentda tayyorlangan osoriatiqalar, 9—10-asrlarga oid ud musiqa asbobi
saqlanmoqda. Afrosiyobdagi arxeologik qazilmalar vaqtida topilgan va 12-asrga mansub
nafis yapon chinni idishi ham oʻzbek va yapon xalqlari oʻrtasida aloqalar boʻlganini
koʻrsatadi. Yaponiya 19-asrning 2-yarmidan Oʻrta Osiyo regioni bilan jiddiy qiziqa boshlagan.
1880 yilning yozida yapon diplomati Nisi Tokujiro (keyinchalik u tashqi ishlar vaziri boʻlgan)
oʻlkamiz boʻylab sayohat qilgan. U Toshkent, Samarqand, Buxoro shahrilari va Fargʻona
vodiysida boʻlgan. Buxoroda amir Muzaffar bilan uchrashgan. Bu hodisa yaponlarning
musulmon oʻlkalari bilan dastlabki rasmiy aloqalaridan biri edi. 1886 yilda Nisi
Tokudzironing "Turkiston sayohatnomasi" kitobi yapon tilida bosilib chiqqan. 19-asr oxiri —
20-asr boshlarida Oʻrta Osiyoga Yasumashi Fukushima, Kazuo Otani, Masaji Inoue, Zuicho
Toshibana kabi yapon tadqiqotchilari sayohat qilgan.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_45.png)
![•
Oʻzbekiston Milliy un-tining Ilmiy
kutubxonasida 1927—41 yillarda
Yaponiyada chop etilgan kitob va
jur.larning katta fondi mavjud. 1930-
y.larda Oʻzbekiston bilan Yaponiya
oʻrtasida pillachilik va tutchilik sohasida
hamkorlik oʻrnatilgach, Yaponiyaga
borgan bir guruh oʻzbekistonlik
mutaxassislar tomonidan bu sohadagi
ilgʻor yapon tajribasi atroflicha
oʻrganilgan va respublikada joriy qilingan.
Yaponiyadan oʻnlab madaniylashtirilgan
serbargli tut navlari va mahsuldor pilla
qurtining urugʻlari keltirilib mahalliy
sharoitlarga moslashtirilgan. Bundan
tashqari, ipakchilik sanoati ehtiyojlari
uchun yapon mashina va uskunalari xarid
qilingan. 1929 yil Oʻrta Osiyo un-ti prof.
E.F.Poyarkov Yaponiyada pillachilar
anjumanida maʼruza qilgan.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_46.png)
![Maʼlumotlarga koʻra, 1920-y.larda Yaponiyaga borib qolgan Volgaboʻyi tatarlari orasida
oʻzbeklar ham boʻlgan. Ular Tokio shahrida masjid qurilishi va islom dinini yoyilishida
oʻz hissalarini qoʻshishgan. 1945 yildagi sovetyapon urushi natijasida asir olingan 24
mingga yaqin yapon 1945—50 yillarda Oʻzbekistonning Andijon, Buxoro, Toshkent va
Fargʻona viloyatlarida ushlab turildi. Ular koʻplab sanoat korxonalari, q.x., qurilish va
boshqalar sohalarda mehnat qildilar. Jumladan, Toshkent shahridagi Alisher Navoiy
nomidagi akademik katta teatr binosi qurilishida 600 ga yaqin yapon ishtirok etgan.
Oʻzbekistonda vafot etgan 812 yapon fuqarosi respublikamiz hududidagi 13
qabristonda dafn etilgan. 1990 yil may oyida Toshkentning Yakkasaroy qabristonida 2-
jahon urushi (1939—45)dan keyin Toshkentda vafot etgan 79 ta yapon harbiy asiri
xotirasiga memorial oʻrnatildi.
1960—80 yillarda Yaponiya Oʻzbekistondan paxta tolasi, chigit, shirinmiya ildizi, asal,
ipak va boshqalar mahsulotlar xarid qilgan. 1970-y.lar boshidan Yaponiya yiliga 190
mln. AQSH dollari hajmida paxta tolasi sotib olgan. Xususan, Sumitomo kompaniyasi
1971—93 yillar 547,3 mln. AQSH dollariga paxta tolasi xarid qilgan. Shu yillar
Yaponiyaning qator kompaniyalari Oʻzbekistonning yengil, kimyo va neft sanoatini
modernizatsiya qilishga jalb etildi. Fargʻona va Chirchiq shahrilarida ammiak ishlab
chiqarish uchun yapon texnologiyalari oʻrnatildi. Toshkent, Samarqand, Buxoro,
Margʻilon, Namangan, Shahrisabz va Urganchdagi ipakchilik fkalarida Yamato
firmasining pilla quritish mashinalari qoʻllandi. 1989 yil Oʻzbekistonda xorijiy firmalar
orasida birinchi boʻlib Yaponiyaning "Chori" kompaniyasi oʻz vakolatxonasini ochdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_47.png)
![•
Ilmiy va madaniy sohalarda ham oʻzaro hamkorlik yoʻlga qoʻyildi. Yapon va oʻzbek olimlari tomonidan zilzilani
oldindan aniqlash, sanoat mahsulotlarini statistik qabul qilish nazorati usullari atroflicha oʻrganildi va
amaliyotga tatbiq etildi. Ayniqsa, tarix, tilshunoslik va arxeologiya fanlari boʻyicha samarali hamkorlik amalga
oshirildi. Itaro Kumatsuning yaponlar uchun "Oʻzbek tili" qoʻllanmasi (1978), "Oʻzbekcha soʻzlashuv" (1983),
"Oʻzbekchayaponcha lugʻat" (1980, 1985) kitoblari koʻp ming nusxada nashr etildi. 1950—80 yillarda adabiyot
sohasida ham salmoqli aloqalar boʻldi. Xususan, 1956 yil Oʻzbekistonga kelgan tanikdi yapon yozuvchisi va
tarjimoni Man Inoue atoqli shoir Gʻafur Gʻulom bilan uchrashgan hamda Yaponiyada chop etilgan "Toshkentda
bir oqshom" asarida oʻzbek va yapon xalqlari madaniyati, anʼana va turmush tarzidagi mushtaraklik haqida
hikoya qilgan. Shu davrda Yosie Xotta, Kobo Abe, Yasunari Kavabata, Ryunoske Akutagava, Takeo Arishima,
Masuji Ibuse va boshqalar mashhur yapon ijodkorlarining 30 ga yaqin roman, qissa, sheʼr va hikoyalari oʻzbek
tilida chop etilgan. Oʻz navbatida, Yaponiyada Alisher Navoiy, Sh. Rashidov, Zulfiya, Ramz Bobojon ijodi
namunalari, Zahiriddin Muhammad Boburning "Boburnoma" asari yapon tiliga tarjima qilinib, bir necha marta
nashr qilingan.
•
1991 yil Yaponiya OʻzR mustaqilligini tan olib, 1992 yil diplomatiya munosabatlari oʻrnatgach, 1992 yilda
Yaponiyaning Toshkentdagi elchixonasi, 1996 yilda esa OʻzRning Tokiodagi elchixonasi oʻz faoliyatini boshladi.
Ikki mamlakat oʻrtasida teng huquqli aloqalar oʻrnatildi. Oʻtgan 14 yil mobaynida ikki davlat oʻrtasida koʻplab
rasmiy hujjatlar imzolandi. Shu davr davomida OʻzR Prezidenti I.Karimov 2 marta (1994, 2002) rasmiy tashrif
bilan Yaponiyada boʻldi. Bundan tashqari, ikki davlat tashqi ishlar vazirlari, hukumatning rahbar va masʼul
xodimlari, Parlament delegatsiyasi va boshqalarning oʻzaro tashriflari amalga oshirildi. OʻzR Prezidenti
I.Karimovning 1994 yilning mayida Yaponiyaga qilgan birinchi tashrifi oʻzaro siyosiy muloqotni faollashtirdi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_48.png)
![•
Ikki mamlakat oʻrtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga
koʻtarishda OʻzR Prezidenti I.Karimovning 2002 yil 28—31
mayda Yaponiyaga qilgan ikkinchi rasmiy tashrifi muhim rol
oʻynadi. Tashrif chogʻida 14 hujjat imzolandi. Bular qatoriga
Oʻzbekiston bilan Yaponiya oʻrtasida doʻstlik, strategik
sheriklik va hamkorlik toʻgʻrisida deklaratsiya, Iqtisodiy
hamkorlikni rivojlantirish va Oʻzbekistondagi iqtisodiy
islohotlarga koʻmaklashish haqida qoʻshma bayonot va
boshqalar hujjatlar kiradi. Tashrif chogʻida I.Karimov
Oʻzbekistonning Yaponiya bilan hamkorlik qoʻmitasi va
Yaponiyaning Oʻzbekiston bilan hamkorlik qoʻmitasini
tashkil etish tashabbusi bilan chiqsi. Qoʻmitalar tashkil
etilib, uning birinchi qoʻshma majlisi 2004 yil iyulda Tokio
shahrida oʻtkazildi.
•
Bugungi kunda Yaponiyaning mamlakatimiz iqtisodiyotiga
kiritilgan moliyaviy resurslarining umumiy qiymati 1,9 mlrd.
AQSH dollariga yaqinlashdi. Bundan tashqari,
Oʻzbekistonga 160 mln. AQSH dollari mikdorida begʻaraz va
insonparvarlik yordami koʻrsatilib, u, asosan, maorif va
sogʻliqni saqlash sohasiga sarflandi. Yapon sarmoyasi
mamlakat iqtisodiyotining yoqilgʻienergetika, transport va
kommunikatsiya, yengil sanoat tarmoqlarini, kadrlar
tayyorlash va boshqalar sohalarni yuksaltirish, xususan,
respublikaning telekommunikatsiya tizimini rivojlantirish,
Toshkentdagi t.y. vagonlarini taʼmirlash z-di, Samarqand,
Buxoro, Urganch shahrilari aeroportlarini modernizatsiya
qilishga sarflandi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_49.png)
![•
Yaponiya xalqaro hamkorlik bankining imtiyozli qarzlari tufayli Koʻkdumaloq neftgaz konini
jihozlash, Buxoro viloyatida neftni qayta ishlash z-dini qurish, Fargʻona neftni qayta ishlash
z-dini modernizatsiyalash, Shoʻrtan gazkimyo majmuasini qurish, toʻqimachilik sanoatini
rivojlantirish ishlari amalga oshirildi. Gʻuzor— Boysun—Qumqoʻrgʻon t.y.ni qurishda ichki
resurslar bilan bir qatorda Yaponiya sarmoyasi ham qatnashmoqda.
•
1993—2004 yillar qariyb 300 yaponiyalik mutaxassis iqtisodiyot, telekommunikatsiya,
turizm, transport infratuzilmasi, ipakchilik sohalari va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda
faoliyat koʻrsatdi.
•
1994 yil mayda Toshkentda Oʻzbekyapon iqtisodiy hamkorlik qoʻmitasi, Tokioda esa
Yaponoʻzbek iqtisodiy hamkorlik qoʻmitasi tashkil etildi. Yaponoʻzbek iqtisodiy hamkorlik
qoʻmitasi Yaponiyaning 30 ga yaqin yirik kompaniya, firma va banklarini birlashtiradi.
Hozirgacha qoʻshma qoʻmitalarning 8 majlisi boʻlib, unda ikkala mamlakatdagi sanoat
korxonalari, moliya muassasalari va tadbirkorlarining toʻgʻridantoʻgʻri aloqalarini
rivojlantirish masalalari muhokama qilindi.
•
Ayni vaqtda Oʻzbekistonda 10 ta oʻzbekyapon qoʻshma korxonasi, 3 ta 100% Yaponiya
sarmoyasi hisobidagi korxona, yapon kompaniyalarining 22 vakolatxonasi faoliyat
koʻrsatmoqda. Ikki mamlakat oʻrtasidagi savdoiqtisodiy aloqalar kengayib, 2004 yilda tovar
ayirboshlash hajmi 102 mln. AQSH dollariga yaqin boʻldi. Oʻzbekiston Yaponiyaga paxta va
ipak mahsulotlari, gazlama, noorganik kimyo mahsulotlari eksport qiladi, turli sayyohlik
xizmatlari koʻrsatadi. Yaponiyadan esa elektr va mexanik uskunalar, kauchuk va rezina
buyumlar va boshqalar oladi. "Oʻzbekiston havo yoʻllari" milliy aviakompaniyasi 2001 yildan
Toshkent — Osaka, 2002 yildan Toshkent—Tokio yoʻnalishida doimiy havo qatnovini yoʻlga
qoʻydi.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_50.png)
![Yaponiya bilan Oʻzbekiston oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlik yoʻnalishlaridan biri kadrlar
tayyorlashdir. Hozirgacha respublikaning turli vazirlik va idoralaridan 800 ga yaqin
kishi Yaponiyada tajriba orttirib qaytdi, 98 yosh mutaxassis Yaponiyaning yetakchi
untlarida magistratura kursini bitirdi. 2000 yildan boshlab Yaponiya xalqaro
hamkorlik markazi stipendiyasi asosida yiliga oʻzbekistonlik 20 magistrant
Yaponiyaga ikki yillik oʻqishga bormoqda. 2001 yil Toshkentda Oʻzbekiston —
Yaponiya inson resurslarini rivojlantirish markazi tashkil etildi. Hozirgacha ushbu
markazning biznes, yapon tili va kompyuter kurslarini 1500 dan ortiq kishi tugatdi.
Umuman markaz oʻtkazgan turli madaniy-maʼrifiy dasturlarda 100 mingdan ortiq
kishi ishtirok etdi.
Oʻzbekyapon ilmiy aloqalari ham kengayib bormoqda. Toshkent, Samarqand,
Buxoro, Fargʻona va boshqalar shaharlardagi oliy oʻquv yurtlarining oʻquv dasturiga
yapon tilini oʻrganish ham kiritilgan. Oʻzbekiston FAning elektronika, seysmologiya,
immunologiya, biokimyo, umumiy va noorganik kimyo, fiziologiya va biofizika,
sharqshunoslik, arxeologiya intlari, "Botanika" ilmiyi.ch. markazi bilan Yaponiyaning
tegishli unt, in-t va boshqa tashkilotlari oʻrtasida muntazam hamkorlik yoʻlga
qoʻyilgan. Xususan, elektronika in-tida yaratilgan metallurgiya sohasiga oid ekologik
toza texnologiya Yaponiyaning "Nippon stil korporeyshn" firmasi tomonidan
litsenziyali shartnoma asosida sotib olingan. 1989—98 yillarda Sanʼatshunoslik
instituti xodimlari Soka un-ti prof. Kyudzo Kato boshchiligida Surxondaryo
viloyatining Shoʻrchi tumanida joylashgan Dalvarzintepada buddizm yodgorliklarini
oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar olib bordilar.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_51.png)
![•
Ikki mamlakat oʻrtasida madaniy aloqalar ham keng rivojlanmoqda. Xususan, Tokiodagi milliy nafis
sanʼat va musiqa un-ti bilan hamkorlikda Toshkentda Xalqaro madaniyat karvonsaroyining ishga
tushirilishi, "Jahon tinchlik qoʻngʻirogʻi"ning barpo etilishi, Yaponiyadagi bir qancha ijtimoiy
tashkilotlar koʻmagida Osaka, Fukusima, Maebasi shahrilarida doimiy faoliyat olib boruvchi
Oʻzbekiston madaniyat uylarining ochilishi bunga yorqin misoldir. Yaponiya va Oʻzbekistonda
koʻplab koʻrgazma, takdimot, kinofestival, milliy musiqa va raqs guruhlarining konsertlari,
shuningdek, 1996 yildan Oʻzbekistonda Yaponiya madaniyati kunlari muntazam oʻtkazib
kelinmoqda.
•
1996 yil OʻzR Prezidenti I.Karimovning "Oʻzbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida"
va 1999 yil "Oʻzbekiston XXI asr boʻsagʻasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari" asarlari Yaponiyada yapon tiliga tarjima qilinib chop etildi. Davlatni boshqarish,
oʻzbekyapon hamkorligini rivojlantirish va mustahkamlashga qoʻshgan ulkan hissasi uchun OʻzR
Prezidenti Yaponiyadagi Vaseda va Soka untlarining faxriy d-ri unvoniga sazovor boʻldi.
•
Oʻzbekyapon doʻstlik aloqalarini rivojlantirishga qoʻshgan hissasi uchun sanʼatshunos Ikuo Xirayama
Oʻzbekiston Respublikasi BAning faxriy xorijiy aʼzosi etib saylandi (2002), prof. Kyudzo Kato va
Vaseda un-ti prezidenti Takayasi Okushima OʻzRning "Doʻstlik" ordeni bilan mukofotlangan (2002).
2004 yil martda Tokiodagi Soka untida buyuk oʻzbek shoiri Alisher Navoiyga haykal oʻrnatildi
^haykaltarosh R. Mirtojiyev). 2004 yil Oʻzbekistonga 3000 yapon sayyohi kelgan. Ikki tomonlama
hamkorlikning rivojlanishiga Yaponiyada "YaponiyaOʻzbekiston" doʻstlik jamiyati (|998 yil tashkil
etilgan), FukusimaOʻzbekiston iqtisodiy va madaniy aloqalar uyushmasi, "FukuokaOʻzbekiston"
jamiyati, "OtaToshkent" doʻstlik jamiyati, OʻzRda "OʻzbekistonYaponiya" doʻstlik jamiyati (1999 yil
tashkil etilgan) munosib hissa qoʻshib kelmoqda. 2002 yil apr.da Yaponiya parlamentida
mamlakatning nufuzli siyosiy arboblari Taro Aso, Yosiro Mori va boshqalar tashabbusi bilan
"Yaponiya liberaldemokratik partiyasi — Oʻzbekiston" doʻstlik ligasi tashkil etilgan.](/data/documents/5b51b922-20c9-499f-a07f-3edaf19645c9/page_52.png)
YAPON IYA IQTISODIYOTI
YAPONIYA IQTISODIYOTI Reja: 1. Yaponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining bosqichlari, omillari va xususiyatlari 2. Yaponiya iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish dinamikasi 3. Y a poniya iqtisodiyotiga jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziiing ta’siri va undan chiqish yo’llari 4. O’zbekiston va YAponiya iqtisodiy hamkorligi
YAponiya makroiqtisodiy rivojlanish mo d elining bosqichlari, omillari va xususiyatlari • YAponiya zamonaviy jahon xo’jaligida alohida o’ringa ega mamlakat bo’lib, Meydzi (1868) inqilobidan keyin yuz yil ichida feodal davlatdan rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatiga aylandi. Bu davrda YAponiya iqtisodiy jihatdan o’ zini tiklabgina qo lmasdan sanoa t jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o’rin oldi.
YAponiyaning bu davrdagi iqtisodiy rivojlanishini olti bosqichga: bo’lib o’rganish mumkin . Uchinchi bosqich 1958-1973 yillarni o’z ichiga oladi va barqaror yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari tufayli yapon iqtisodiy m o’ ’jizasi nomiga ega bo’ldi. O’ n besh yil ichida mamlakat yalpi milliy maxsuloti 6,5 martaga, sanoat ishlab chiqarish hajmi esa 10 martaga oshdi. Ushbu davrda yapon iqtisodiyotining o’sish sur’atlari yiliga o’rtacha 11% ni tashkil etgani holda rivojlangan mamlakatlar ichida eng yuqori ko’rsatkichni tashkil etdi.Ikkinchi bosqich 1945 yildan 1958 yilgacha davom etdi. Ushbu bosqich 7 yillik Amerika xukmronligi hamda qator institutsional va iqtisodiy isloh o tlarning amalga oshirilishi bilan ajralib turadi. Ular tarkibida 1946—1950 yillardagi agrar hamda, Dzaybatsularni tarqatib yuborish bilan bog’liq islohotlarni va amerikalik iqtisodchilar Dodj va SHoular tomonidan inflyatsiyaga qarshi kurashga qaratilgan, "falajli davolash" nomini olgan islohotlar alohida ahamiyatga ega. Bu davr YAponiya iqtisodiyotining urushdan keyingi qayta tiklanish davri xisoblanadi. Birinchi bosqich 1896 yildan Ikkinchi jahon urishining oxirigacha bo’lgan davrni qamrab oladi va YAponiyada harbiylashgan iqtisodiy tizimni shakllantirish bosqichi xisoblanadi. "YAngi iqtisodiy tizim" xususiy f i rmalar mavqeini faqat maxsulot ishlab chiqarish uchungina mas’ullik darajasigacha pasaytirib qo’ ydi .
T o’ rt i nchi bosqich 1973 yildan boshlanadi va mamlakat iqtisodiyotiga 1970 yillardagi jahon yoqilg’i inqirozlarining ta’siri tufayli o’rtacha o’sish sur ’atlari va tarkibiy o’zgarishlar (1973-1980) davri nomini oldi. YAponiyada inqiroz 1976 yidda bartaraf etildi, ammo mamlakat iqtisodiy jonlanish bosqichiga "tarkibiy kasal tarmoqlar" - energiya va materi a l si g’ imkorligi yuqori tarmoqlar, yengal sanoatning mehnat sig’imkorligi yuqori tarmoqlari va kemasozlik tarmog’idagi muammolar bilan kirib keldi. Beshinchi bosqich "sovun k o’p igi" iqtisodiyotining shakllani shi bilan bog’liq bo’lib, bu davr YAponiyada yo’qotilgan o’n yillik nomini o ldi , 1 990 yilning 1 oktyabri aktsiyalar kursining pasayishi bilan boshlandi va Nikkey indeksi 20 ming ienagacha pasaydi, ya’ni 1989 yilning dekabriga n is batan 49% ga qisq ardi. Keyinchalik 1 oktyabr q ora dushanba deb ataladi gan b o’ ldi. "Sovun k o’pigi” iqtisodiyoti inqirozi bilan bog’liq salbiy oqibatlarnint real sektorga ta’siri natijasida YAponiya iqtisodiyoti chuqur va davomli depressiya holatiga tushib qoldi. Ushbu holat 2004-2010 yillardagi bir oz jonlanishni xisobga olmaganda 2011 yilgacha davom etdi.