logo

4-SINFDA O’QUVCHILARGA MIQDORLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

105.7939453125 KB
MAVZU: 4-SINFDA O’QUVCHILARGA MIQDORLARNI O’RGATISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
M U N D A R I J A
Kirish ...........................................................................
I   BOB IV   SINFDA O'LCHOVLARNI  O'RGANISHNING
NAZARIY ASOSLARI
§  1.1 .   Skalyar miqdor tushunchasi
§ 1.2. Miqdorlarni o'lchash tushunchasi va uning xossalari .......
§ 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va 
o'lchov birliklari ...........................................................................
..............................................................................................................
II BOB   IV SINFDA   O'LCHOVLARNI  ORGANISH
METODIKASI ..........................................................................................
§ 2.1.  О `lchovlarni  о ` rganishning didaktik printsplari ..................
§ 2.2. Uzunlik o'lchovlarini o'rganish metodikasi ........................
§ 2.3.  Massa va hajm о'lchovlarini о'rganish metodikasi ..............
§ 2.4.  Vaqt о`lchovlarini о`rganish metodikasi
§ 2.5. Yuza о` lchovlarini о` rganish metodikasi Ill   BOB TAJRIBA ISHLARI
§ 3.1. 1-soatlik Yangi pedagogik texnologiya qo'llanilgan dars 
namunasi
§ 3.2.  Misol va masalalar tizimi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI Kirish
Mamlakatimizda   mustaqillik   qaror   topishi   bilan   xalq   ta'limi   tizimiga
alohida   e'tibor   berilib,   uni   isloh   qilish   davlat   siyosati   darajasiga   ko'tarildi.
Ma'lumki,   boshlang`ich   ta'lim   uzluksiz   ta'lim   tizimining   birmuncha   murakkab
muhim   ahamiyat   kasb   etuvchi,  barcha  ta'lim   bo’g’inlari  uchun   mustahkam
poydevor bo`luvchi mustaqil va majburiy tarkibiy qismi  hisoblanadi. 
Bitiruv   malakaviy   ishning   dolzarbligi   -   Mustaqil   respublikamizning
ravnaqi   uchun,   kelajagi   buyuk   davlatni   barpo   etish   uchun   har   tomonlama
kamolotga   yetgan,   chuqur   bilimli   mutaxassislar   yetishtirish     zarur.   Ta’lim
jarayoni     ko’p   bosqichli     yaxlit     tizimga     ega   bo’lib,   uning   har   bir   bosqichi
ta’lim oluvchilarning  yoshi va o’ziga xos xususiyati ta’lim–tarbya jarayonida
intellektual   qobiliyatiga   bog’liqdir.   O’quvchi   o’quvchilikka   qabul
qilingandan   boshlab   har   bir   fanning   ilmiy–nazariy     asoslarini   chuqur
o’rganish   bilan   birga     kasb   tayyorgarligiga   alohida   e’tibor   qaratildi.
Jamiyatning   intellektual     salohiyotiga     mos   kelajak     avlodni     tarbyalash
bugungi  ta`lim tizimi  oldida turgan  dolzarb vazifa bo’lib, bu o’z navbatida
ta’lim   jarayonida   muntazam   ravishda   innovatsion     yondashuvlarni  amalga
oshirishni     talab   etadi.   Innovatsion     yondashuvlar   -   ta’lim   jarayonida
zamonaviy   pedagogik     texnologiyalarni   qo’llash   demakdir.   Mazkur   bitiruv
malakaviy ishning dolzarbligi ham mana shunda .  
Jumladan,   «Ta'lim   to`g`risida»gi   Qonun   va   «Kadrlar   tayyorlash   milliy
dasturi» qabul qilindi va ularga mos  Davlat ta'lim standartlari ishlab chiqildi.
Ushbu   standartda   boshlang'ich   sinflarda   o'quv   yuklamasining   zarur
hajmini   belgilab   beruvchi   shu   jumladan,   umumiy   o'rta   ta'lim   muassasasi
boshlang'ich   ta'lim   bo'g'ini   bo'lgan   bitiruvchilarining   bilim,     ko'nikma   va
malakalariga   qo'yiladigan   talablarni   mujassamlashtiruvchi   davlat   me'yoriy
hujjati,  sifatida boshlang'ich ta'lim Davlat ta'lim standartiga amal qila boshladi. Davlat   Ta'lim   Standartlarida   miqdorlar   va   ularni   о`lchash   bo'yicha
quyidagi mavzular va amaliy ishlar ko'rsatiladi: 4-sinf Matematika darsligi:
1. Uzunlik   o'lchovi   birliklari   -   millimetr,   santimetr,   detsimetr,   metr,
kilometr va ular orasidagi o'zaro munosabatlarni o'rganish;
2. Vaqt o'lchov birliklari   -   minut, soat, sekund, kun, hafta, oy, yil, asr
va ular orasidagi munosabatlar;
3. Massa   birliklari   -   kilogramm,   gramm,   sentner,   tonna   va   ular
orasidagi munosabatlar.
Kesma   chizish   va   uzunligini   millimetr,   santimetr   va   detsimetr,
metrlarda ifodalash. Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash.
O`lchov   lentasi   yoki   ruletka   yordamida   yo`lak,   devor,   bino   va   shu
kabilarning uzunligini o'Ichash; shartli ravishda qog'ozda   1,   2,   5   m ni   1   sm
ga   teng   deb   olib,   to'g'ri   chizish   va   uning   uzunligini   o`Ichash;   20-30
metrgacha   bo`lgan   masofani   ko'z   bilan   chamalab   о `Ichash;   vaqtni
minutgacha bo`lgan aniqlikda topish.
4-sinfda o'quvchilar:
- kattaliklar  ( uzunlik ,  massa ,  vaqt )  o ` lchovi   birliklari   jadvalini   bilishi   va
masalalar   yechishda   bu   bilimlarni   amalda   qo ' llashni ;
- narxi,   miqdori,   qiymati,   umumiy   massasi   kabi   miqdorlar   orasidagi
o'zaro   munosabatlarni   bilish   va   bilimlarni   matnli   masalalarni   yechishda
qo'llashni uddalay olishlari kerak.
- chizg'ich   yordamida   kesma   uzunligini   о`Ichash   va   berilgan
uzunlikdagi kesmani chiza olishlari kerak.
Miqdorlarni   o`ganishni   ahamiyati   -   boshlang'ich   sinflarda
miqdorlarni o'rganishning ahamiyati juda katta, chunki miqdor tushunchasi
matematikaning  muhim  tushunchalaridandir.    Har  bir  o'rganilayotgan miqdor atrof- muhitdagi real ob'ektlarning biror umurnlashgan xossasidir.
O`lchashga   doir   mashqlar   fazoviy   tasavvurlarni   rivojlantiradi,   o'quvchilarni
hayotda   keng   qo'llaniladigan   zarur   amaliy   malakalar   bilan   qurollantiradi.
Demak,   miqdorlarni   o'rganish   ta'limni   hayot   bilan   bog’lovchi   vositalardan
biridir.
Mavzuning   mazmun-mohiyati   shundaki,   o'quvchilar   ongida   miqdorlar
tushunchasini tarkib toptirish va miqdorlarni o'lchash ko'nikma va malakalarini
hosil qilish yo`llarini tahlil qilishdir.
Bitiruv  malakaviy  ishning  predmeti   –   Boshlang`ich sinflarda matematika
darslarida   о `rganiladigan   miqdorlar,   ularning   turlari   hamda   ularni   o'lchash
haqidagi bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishning pedagogik asoslari va
ularni amaliyotga joriy qilish yo`llari.
Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsadi   –   IV   sinf   o’quvchilarining
o`lchovlarni   o`rganishga   doir   bilimlarini   shakillantirishning   nazariy   va   uslubiy
asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir.
Bitiruv malakaviy ishining   vazifalari:
1)   Boshlang’ich   sinflarda   matematika   darslarining   tashkil   etilishini   kuzatish   va
tahlil qilish;
2)   O’quvchilarning   o`lchovlar   va   ularni   o`lchash   yuzasidan   olgan   bilim,
ko’nikma, malakalarini aniqlash.
3)   IV   sinfda   o`lchovlarni   o’rganish   va   o`lchov   malakalarini   shakllantirishning
yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini joriy qilish.
Bitiruv malakaviy ishining   metodlari :   
Tadqiqot muammosiga oid pedagogik- psixologik  va metodik adabiyotlar
mazmunini   o’rganish,   nazariy   jihatdan   tahlil   qilish,   boshlang’ich   sinflarda
matematika   o’qitishda   zamonaviy   texnologiyalarni   qo’llash   holatini     o’rganish,
pedagogik kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba va h.k.   Bitiruv malakaviy ishning   gipotezasi   -   Agar boshlang'ich ta'limning 4-sinf
matematika   kursidagi   miqdorlar   va   ularni   o'lchash   davr   talabi,   fan   texnika
rivojlanish,   ehtiyojlaridan   kelib   chiqqan   holda   uslubiy   -   pedagogik   va   ilg’or
pedagogik   texnologiyalarga   tayanib   boyitiladi,   bundan   hosil   bo'ladigan   o'quv
metodik   majmualar   o'quvchi   shaxsiga   nisbatan   rivojlantiruvchi   xarakter   kasb
etadi, ta'limning samaradorlik darajasi ortadi hamda ta'lim jarayonini muntazam
tarzda rivojlantiruvchi omil bo`lib xizmat qiladi. 
Matematika   bolalarda     tafakkur,   diqqat,   xotira,   ijodiy     tasavvur   etish,
kuzatuvchanlikni   rivojlantirishga     imkon   beradi.   Shuningdek,   matematika
o’quvchilarning   mantiqiy   fikrlash   malakalarini     oshirish,   ularning     og’zaki
fikrlarini   aniq   va   to’g’ri,   tushunarli   bayon   etish   uchun   zamin   hozirlaydi.
O’qituvchining vazifasi – bolalarga matematikani o’qitishda bu  imkoniyatlardan
samarali foydalana olishdan iborat.
Boshlang’ich sinflarda  matematikani  o’qitishga  haftasiga  5 soatdan  vaqt
ajratiladi. O’quv materialini   sinflarga   taqsimlashda   o’rganilayotgan   sonlar   va
ular bilan  arifmetik  amallarni  bajarish  doirasi  asta-sekin  kengaytirib  borilishi
nazarda  tutiladi. I BOB     IV sinfda o`lchovlarni o`rganishning nazariy
asoslari
§  1.1.  Skalyar miqdor tushunchasi
Bizni   orab   turgan   tabiatdagi   barcha   narsalar   (predmet,   hodisalar)   ni
organayotganimizda,   bu   narsalarning   ba'zi   bir   umuniiy   xossaga,   ya'ni   uzunlik,
ogirlik   va   hokazolarga   ega   ekanligini   korishimiz   va   tasdiqlashimiz   mumkin.   Bu
sifatlar turli predmetlarda turli holatlarda paydo bo`ladi. Boshlangich sinflarning
dasturida   matematik   material   bilan   uzviy   bog`liqlikda   turli   miqdorlarni   ham
o`ganish   nazarda   tutilgan.   Miqdorlarsiz   tabiatni,   borliq   olamni   o`rganish
mumkin   emas.   Miqdorlarda   turli   ob'ektlarning,   borliq   dunyoning   xossalari   aks
etgan.
Matematikada   o`rganiladigan   asosiy   tushunchalardan   biri   miqdor
tushunchasidir.   Miqdor   —   bu   narsa   yoki   hodisaning   shu   xossasi   bilan
taqqoslash   va   ulardan   qaysi   biri   shu   xossaga   ko`proq   darajada   ega   ekanligini
aniqlash mumkin.
Miqdor   tushunchasi   murakkab   tushuncha   bo`lib,   o'quvchilarning
maktabda   butun   o`tish   davrida   shakllantiriladi.   Shuning   uchun   boshlang`lch
sinflarda   uzunlik,   jismning   massasi   va   hajmi,   vaqt,   figuralarning   yuzi   kabi
miqdorlar o`rganiladi. Boshlang`lch sinflarda qaraladigan bu miqdorlarni asosiy
miqdorlar   deyiladi.   Bundan   tashqari   boshlang`lch   sinf   o'quvchilari   ba'zi
hosilaviy   miqdorlarni   o`ganishda   ularga   nisbatan   boshlanglch   sinfda   olchash
masalasi qo`yilmaydi.
Boshlang'ich   sinflarda   asosiy   miqdorlarni   o`rganish   arifmetik   materialni
o`rganish bilan uzviy bog`liqlikda amalga oshirilishini yaxshi bilamiz.
Наг   bir  miqdorni o`ganish  uslubiyotining  o`ziga xos xusiisiyatlari  mavjud
bo`lsa-da,   biroq   narsaning   yoki   hodisaning   xossalarini   o`rganishga   umumiy
yondashish   miqdorlarni   o`rganishning   umumiy   ushibiyoti   haqida   gapirish
imkonini beradi. Bu uslibiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash asosida,   hissiy   qabul   qilish   qobiliyatiga   tayanib,   kichik   yoshdagi   maktab
o`quvchilarini   miqdorlar   uchim   umumiy   bo`lgan   xossalari   bilan   tanishtirish
mumkin.
Boshlang`lch   maktabning   vazifasi   shundaki,   u   bolalarda   miqdorlarni
o`rganishning   intuitiv   tushunarli   usulini   hosil   qilishdir,   buning   natijasida
bolalarda   miqdorlar,   narsalar   va   hodisalarning   o`lchash   bilan   bogliq   bo`   lgan
xossalari ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo`lishi kerak.
Yangi   olchov   birliklari   tegishli   sanoq   birliklari   kiritilganligidan   so`ng
kiritiladi.   Ismli  sonlar   hosil  qilinishi,  yozilishi  va  o'qilishi  abstrakt   sonlar   ustida
va ismli sonlar ustida bajariladi.
Matematika, fizika va mexanikada bir-biridan muhim farq qiluvchi ikki xil
miqdorlar   uchraydi:   bir   xili   miqdorlar,   o'zlarini   birlik   uchun   qabul   qilingan   bir
jinsli   miqdor   bilan   olchash   natijasida   topilgan   bitta   son   bilan   to`la   aniqlanadi.
Bunday miqdorlar  a  va  b  miqdorlar uchun   a  +  b  miqdor bir qiymatli aniqlanadi
va  n   a  va  b  niiqdorlarniiig yig`ndisi deyiladi.
Masalan,  agar   a   —   AB  kesmaning  uzunligini  ifodalasa,  b-  BS   kesmaning
uzunligini   ifodalasa,   u   holda   AS   kesmaning   uzunligi   AB   va   BS   kesma
uzunliklarining yig`indisiga teng bo`ladi.
l.   Har   qanday   bir   jinsli   ikki   kattalik   taqqoslanishi   mumkin.   Ular   yo   teng,
yoki   biri   ikkiiichisidaii   kichik   bo`ladi.   Masalan,   olmaning   massasi,   tarvuz
massasidan kichik, to`g`ri to`rtburchakning qarama-qarshi tomonlari teng.
2. Bir   jinsli   miqdorlarni   qo`shish   mumkin,   qo`shish   natijasida
o'sha   jinsli   miqdor   hosil   bo`ladi.   Buni   boshqacha   qilib   tushuntiradigan
bo`lsak, har qanday   a  +  b   о `rinli bo`ladi.
Ob'ektning   bir   xil   xossasini   bildiruvchi   miqdorlar   bir   jinsli   miqdorlar
deyiladi: 3. Miqdor   haqiqiy   songa   ko`paytirilsa ,   natijada   o`sha   jinsli   miqdor
hosil bo`ladi.
Masalan, AB kesmaning  a  uzimligi x = 2 ga ko`paytirilsa, ya'ni AG  kesmaning
2 a uzunligini hosil qilamiz.
4. Bir   jinsli   miqdorlar   ayriladi,   bunda   miqdorlar   ayirmasi   deb
shunday   s   miqdorga   aytiladiki,   uning   uchun   a=b+c   skalyar   miqdorlar
yoki faqat skalyar deyiladi.
Masalan, temperatura, jismning hajmi, jism massasi va hokazolar skalyar
miqdorlarga misol bo`la oladi.
5. Bir   jinsli   miqdorlar   bo`linadi,   bunda   bo`linma   miqdorlarni
songa   ko`paytmasi   orqali   aniqlanadi:   a   va   b   miqdorlarning   bo`linmasi
deb   shunday   x   nomanfiy   haqiqiy   songa   aytiladiki,   uning   uchun   a=x*b
o`rinli   bo`ladi.   Bu   x   son   a   va   b   miqdorlarning   nisbati   deyiladi   va  a
b=x
ko`rinishida   yoziladi.   Masalan,   AC   kesma   uzunligining   AB   kesma
uzunligiga nisbati  2  ga teng.
A _________ В _________ С
§  1.2.  Miqdorlarni olchash tushunchasi va uning xossalari
Miqdorlar   haqidagi   tasavvurlarni   shakllantirishda   asosan   amaliy 
metodlar   va   labaratoriya   ishlaridan   foydalaniladi. Bunday ishlarni
bajarishda sezgi organlaridan va ayniqsa, qo'lning harakatlantirish apparatidan
foydalanish   o'quvchilarning   predmetga   qiziqishini   uyg'otadi,   ish   kayfiyatini
yaratadi,   faollikka   undaydi.   Bu   esa   pedagogika   nuqtai   nazaridan   qimmatlidir.
Amaliy ishlar o'tkazishda muammoli vaziyatlar yaratish uchun yaxshi sharoitlar
yaratiladi. Atrof   -   borliqni   o'z   «Kashfiyotlari»   orqali   bilib   olish   bolalar   uchun
qiziqarlidir.   O'quvchilarni   kichik   tadqiqotchi   o'rniga   qo'ya   olgan,
o'quvchilarning   shaxsiy   fikrini   uyg'ota   olgan   o'qituvchi   keyin   ishda   samarali
natijalarga   erisha   oladi.   Muammoli   o'qishning   maqsadi   ham,   mazmuni   ham
shundan iborat.
Miqdorlar   haqidagi   tasavvurlarni   to'g'ri   va   puxta   shakllantirishda
ko'rgazmalilikning   turli   vositalari   asl   nusxalar,   modellar,   chizmachilik   va
o`lchash asboblari, plakatlar, rasmlardan keng foydalanish kerak.
Turli   hisoblashlar   va   yasashlarni   bajarishda   aniqlik   va   batartiblikka   amal
qilish   o'quv   ahamiyatidan   tashqari   tarbiyaviy   ahamiyatga   ham   ega.   Batartib
bajarilgan   o'Ichash   va   grafik   ishlar   bolalarning   estetik   tarbiyalash   imkonini
beradi, ularning charchashlarini kamaytiradi, e'tiborini orttiradi.
Miqdorlarni   bevosita   taqqoslash   bilan   ularning   tengligini   aniqlashimiz
mumkin.   Tekshirishda   aniqroq   natijaga   ega   bo`lish   uchun,   masalan   bir   jism
massasi   ikkinchi   jism   massasidan   qancha   kattaligini   bilish   uchun   miqdorlarni
o`lchash zarur.
O`lchash   berilgan   miqdorni   birlik   sifatida   olingan   shu   turdagi   boshqa
miqdor bilan laqqoslashdan iborat. Miqdorlarni o`lchash sonlarni laqqoslashga,
miqdorlar   ustida   bajariladigan   mos   amallar   bilan   taqqoslashga   keltirishga
inikon beradi.
1. Agar   a   va   b   miqdorlar   e   miqdor   birligida   bo`lsa,   a   va   b
orasidagi   munosabat   ularning   sonli   qiyniatlari   orasidgi   munosabat   kabi
bo`ladi va aksincha
a   =  b   < = >  m
e  ( a )  =  m
e  ( b ),      a   <
b    < = >   m
e  ( a )   <   m
e  ( b ),  a   >   b
< = >  m
e  ( a ) > m
e   ( b ). Masalan,   agar   ikki   jism   massasi   a=5   kg,   b=3   kg   bo'lsa,   u   holda     a   ning
massasi  b  ning massasidan katta deyish mumkin.
2. Agar   a   va   b   miqdorlar   e   miqdor   birligida   o'lchangan   bo"lsa,   u
holda   a+b   yig'indining   sonli   qiymatini   topish   uchun   a   va   b   miqdorlarning
sonli qiymatlarini qo'shish kifoya.
a + b = c< = >m
e  (a+b)  =  m
e  (a) +m
e  (b)
Masalan, a =15 kg, b =12 kg bo'lsa, a + b = 15 kg+12kg = (15+12) kg =27 kg.
3. Agar a va b miqdorlar shunday bo`lsaki, unda b = x*a bo'lsa, u holda b
miqdorning   sonli   qiymatini   e   birligida   topish   uchun   x   sonini   m
e (a)
soniga ko'paytirishi etarli:
Masalan, agar b ning massasi a ning massasidan   3   marta katta, ya'ni     b
=3 a va a = 2 kg bo`lsa, u holda b = 3a = 3*(2 kg) = (3*2) kg = 6 kg bo`ladi.
Kesmalar   uzunliklarini   o'lchash   jarayonini   qaraymiz.   Kesmalar
to'plamidan   birorta   e   kesma   tanlab   olinadi   va   uzunlik   birligi   uchun   qabul
qilinadi. a kesmadan uning oxirlaridan biridan birin-ketin e ga teng kesmalar n
marta   qo'yilgan   bo'lsa   va   oxirgisining   uchi   a   kesma   uchi   bilan   ustma-ust
tushgan bolsa, a kesma uzunligining qiymatini n natural son deyiiadi va bunday
yoziladi: a=ne. Agar roppa-rosa n marta qo'yilgan bo`lsa, bu kesmaga e = e
1  ga
teng   kesmalar   qo'yiladi.   Agar   ular   roppa-rosa   n   marta   qo`yilgan   bolsa,   a=n,
n=e
1  bo`ladi va  a  kesma uzunligining  qiymati chekli  о `nli   kasr bo`ladi. Agar e
1
kesma   n
1   marta   qo'yilib,   yana   e
1   dan   kichik   kesma   ortib   qolsa,  unga   12=
( l g ` 100)1   ga   teng   kesmalar   qo`yiladi.   Agar   bu   jarayonni   cheksiz   marta
davom ettirsak,  a  kesma uzunligining qiymati son bilan ifodalanadi.
1. Tanlab   olingan  uzunlik   birligida   har   qanday  kesmaning  uzunligi
musbat haqiqiy soni bilan ifodalanadi va har bir musbat haqiqiy son  uchun
uzunligi   shu   son   bilan   ifodalanadigan   kesma   niavjud.   Kesmalar
nzunliklarining  quyidagi xossalari mavjnd. Bunda uzunliklar  bir xil uzunlik
birligi bilaii o`lchanadi. 2. Agar   ikkita   kesma   teng   bo'lsa,   ular   uzunliklarining   son   qiymatlari
ham   teng   bo'ladi   va   aksincha,   agar   ikkita   kesma   uzunligining   son
qiymatlari teng bo'lsa, kesmalarning o`zlari ham teng bo'ladi.
a  =  b  < = >  m
e  (a)  =  m
e  (b).
3. Agar  berilgan   kesma   bir   nechta  kesmaning   yig'indisi  bo'lsa,  uning
uznligining   son   qiymati   bu   kesmalar   uzunliklari   son   qiymatlarining
yig'indisiga teng bo'ladi.
Uzunlik   birligini   almashtirganda   yangi   uzunlik   birligi   eski   uzunlik
birligidan   necha   marta   kichik   (katta)   bo`lsa   uzunlikning   son   qiymati
shuncha marta ortadi (kamayadi) va aksincha: agar kesma uzunligining son
qiymati   bir   nachta   kesma   uzunliklari   son   qiymatlari   yig'indisiga   teng
bo'lsa, kesmaning o'zi bu kesmalar yig'indisiga teng
с   =  a  +  b  < = >  m
e  (c)  =  m
e  (a)  +  m
e  (b)
4.   Agar   a   va   b   kesmalar   uzunliklari   b=x*a   munosabatni
qanoatlantirsa, bunda x  -  musbat haqiqiy son va a kesma e birlik o'lcham,
b   kesma   uzunligining   son   qiymatini   e   birlikdan   o'lchangan   a   kesmaning
son qiymatiga ko'paytirish etarli.
b =x a  < = >  m
e  (b)  =  x   m
e  (a)    
b =x a va a  =  (p\n)l bo'lsin.
 U holda
b=x*(p\n)l=((x*(p\
n)l
1 ya'ni m
e  (b) = x* m
e 
(a) ((x*(p\n)     ko'paytma   1      kesmani   x*marta qo'yish 
kerakligini bildiradi, ya'ni
((x*(p\n)l=x*((p\n)l)=x*a=b  5. Uzunlik birligini almashtirganda yangi 
uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo`lsa,
uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi).
Kesmalar uzunliklarining isbotlangan xossalaridan yana 
quyidagilar kelib chiqadi.
1) a  >  b  < = >   m
e  (a) > m
e  (b)
2) с   =  a-b  < = >   m
e  (c)  =  m
e  (a)  -  m
e  (b)
3) x  =  a:b  < = >   х   = m
e  (a): m
e  (b).
§ 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va
o'lchov birliklari
Uzunlik olchov birliklari tarixidan.
Inson   hayotini   olchamlarsiz   tasawur   etib   bolniaydi.   Ibtidoiy
davrda   ham   odamlar   turar   joy   qurish   uchun   turli   xil   olchainlardan
foydalanishgan.   Joyiiing   balaiidligi,   hajmi   va   hokazolar   olchov
birliklaridir.
Qadimgi Misrda asosiy uzunlik  olchovi sifatida tirsak xizmat qilgan.
Bir   tirsak   olovi   etti   kaft   olchamiga   barobar   bolgan,   bir   kaft   esa   toYt
barmoq qaliiiligiga togri keladi.
Turli   odamlar   tirsak   uzunligini   turlicha   bolgani   uchim   ham   qadimgi
Misrda   tirsak   uchim   ham,   kaft   va   barmoq   olchamlari   uchim   yagona   e
talon  —  nam una olchami joriy qilingan. Angliyada   odam   tanasining   qismlari   bilan   bogliq   uzunlik   birliklari
mavjnd bolgan. Masalan: Dynym arpa boshoglning oYta qismidan olingan
uch dona arpa uzunligiga teng bolgan.
O`zbekistonda quyidagi qadimiy uzunlik olchamlari mavjud bo`lgan.
Gaz   —   turli   joylarda   turli   uzunlik   birligini   bildirgan.   Ko'pincha   oYta
bo   yli   kishining   barmogl   uchidan   burnigacha   yoki   bir   qolining   uchidan
ikkinchi qolining qoltigigacha bolgan masofa bir gaz hisoblangan. Gaz ko`p
joylarda  1  metrdan uzun, aniqrog l m =  106  sm ga teng bolgan.
Bulardan   tashqari,   alchin,   farsak,   qari,   ango'sht,   qadam,   quloch,
suyak, jav-arpa kabi uzunlik olchovlari ishlatilgan.
Endi boshlangich sinflarda uzunlik olchov birliklarini olchash usullari
togYisida to'xtalib olsak.
Ustiga   qo`yish   usuli    .     Bu   usulning   mohiyati   shundan   iboratki,
oMchanayotgan   yoki   ajratib   olinayotgan   kesma   santimetr   modellari   bilan
qoplanadi va ularning soni sanab chiladi, necha model bo'lsa shuncha sm
boladi   deb   tushuntiriladi.   Bunday   amaliy   ish   bolalarning   har   bir
santimetrni   «payqashiga»,   «sezishiga»   yordam   beradi.   Bu   metodni
kiritishdan   oldin   o'quvchilarga   quyidagicha   koYinishdagi   mashqlarni
bajarish kerak: -  sm modellarini ketma  -  ket qo'ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil
bcTldi?
Qo`yib   borish   usuli.   CTqituvchi   o'quvchilarga   berilgan   kesmani
o'lchashni   o'rgatishda,   ularning   har   biri   sm   modeli   oxirini   o"Ichanayotgan
kesmaga   qalam   bilan   modelning   ikkinchi   uchini   belgilashlarini;   hosil
boMgan   nuqtaga   model   oxirini   yana   bir   marta   qo'yishlarini   va   kesmaga
yana   bitta   belgi   qo'yishlarini   kuzatib   boradi.   Ikkinchi   belgi   2   sm   ajratib
sanalganini bildiradi. Shunga o'xshash ish qo'yilayotgan belgilardan oxirgisi
o'rganayotgan kesmaning keyingi uchi bilan ustma  -  ust tushganicha davom
etilaveradi.   Natijada   o'quvchi   kesmaga   qo'yilgan   smlar   sonini   sanab,
santimetrlarning   butun   sonini   topadi.   Agar   belgilar   oxirgisi   ustma   -   ust
tushmasa, o'lchash natijasi taqriban ifodalanadi:   6   sm   -   ga,   6   sm dan biroz
ortiq, kam.
Berilgan   uzunlikdagi   kesmani   santimetr   modeli   yordamida   yasashda
ish   bunday   amalga   oshiriladi:   -   o'quvchi   oldin   to'g'ri   chiziq   chizadi;   to'g'ri
chiziqda   nuqta   (kesma   uchlaridan   biri   belgilansin);   shu   nuqadan   boshlab
biror   yo'nalishda   santimetrlarni   keragicha   sonda   qo'yib   chiqsin   (har   gal
belgi qo'yiladi); kesmaning ikkinchi uchi belgilanadi.
Shuni   e'tiborga   olish   kerakki,   berilgan   kesmani   o'lchashda   ko'pincha
ozmi   -   ko'pmi   sezilarli   qoldiqlar   chiqishi   mumkin.   Natijada   bajarilayotgan
ish   mohiyatini   tushunish   qiyinlashadi.   Shu   sababli   kesmani   o'lchashni
ko'rsatilgan ikkala usul bilan bajarish maqsadga muvofiq.
Kesmalarni   o'lchashning   puxta   ko'nikmalarini   shakllantirish
maqsadida   o'quvchilarni   faqat   qog'ozda   chizilgan   kesmalarni   o'lchash
bo'yicha mashq qilib qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bolmagan
boshqa narsalarni qalamdon, daftar kabilarni ham o'lchashga o'rgatish foydali. KcTpburchak tomonlari ham cTlchash ob'ekti 
bo'lishi
muhimdir.
Massa  va hajm olchovi birliklari
Massa   —   asosiy   fizik   kattaliklardan   biridir.   Jismning   massasi
tushunchasi og irlik-kuch tushunchasi bilan chambarchas boglangan. Bu
kuch bilan jism erga tortiladi. Jismning oglrligini boshqa jism oglrligi bilan
olchashda   jismning   yangi   xossasi   kelib   chiqadi,   bu   xulosa   massa   deb
ataladi.
Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bolgan
musbat kattalik:
1) Tarozida bir-birini muvozanatlovchi jismlarning massasi biri xil;
2) Jismlar   bir-birlari   bilan   birlashtirilsa,   massalar   qoyiladi,
birgalikda   olingan   bir   nechta   jismning   massasi   ular   massalarining
yiglndisiga teng.
Massalar   tarozilar   yordamida   bunday   oMchanadi:   massasi   birlik
sifatida qabul qilinadigan  e jism tanlab olinadi. Bu massaning ulushlarini
ham olish mumkin deb faraz qilinadi.
Tarozining   bir   pallasiga   massasi   oMchanayotgan   jism   qo'yiladi.
Ikkinchi   pallasiga   massa   birligi   qilib   olingan   jismlar,   ya'ni   tarozi   toshlari
qo'yiladi.   Bu   toshlar   tarozi   pallalari   muozanatga   kelguncha   qo'yiladi.
O'lchash   natijasida   berilgan   jismning   massasi   qabul   qilingan   birligidagi
son   qiymati   hosil   qilinidi.   Masalan,   agar   jismning   massasi   5kg   350gr
bolsa,   5350   sonini berilgan jism massasining taqribiy qiymati deb qarash
kerak. Massalarni taqsimlash, ular ustida amallar bajarishga, massalarning
son qiymatlarini taqqoslashga va ular ustida amallar bajarishga keltiriladi. Bu miqdorlarni o'rganishning asosiy vazifalari: - jism     massasi     va     idishlar     hajmi     haqida     aniq     tasavvurlarni
shakllantirish.
- O` quvchilarni   massa   birliklari   (kg,   G,   s.t)   va   hajm   birligi   -   litr   bilan
tanishtirish.
- bir   nomda   ifodalangan   massani   boshqa   nomdagi   birlikka   o'tkazish
malakasini shakllantirish.
- ikki   turli   nomda   ifodalangan   massani   qo'shish   va   ayirish   hamda
massani songa ko'paytirish va bo'lish malakasini shakllantirishdan iborat.
Maktabgacha bo'lgan yoshdayoq o'quvchilar  his va tuyg'ular  asosida
jismning   massasi   haqida   dastlbaki   tasavvurlarni   olishgan.   Massa
tushunchasini shakllantirishda «barik»  hisga (grekcha - «baros - ogMrlik»)
tayaniladi.   Har   qanday   j i s m   yerga   totilishi   natijasida   tayanchga   bosim
beradi   yoki   osilgan   ipni   taranglaydi.   Kaftga,   gavdaga   beriladigan   bunday
bosim   bizga   «barik»   hisni   beradi.   Birlik   bosim   miqdori   massaga   to'g'ri
proportsional   jism   massasi   qancha   katta   bo'lsa,   og'irlik   qissi   shunchalik
katta   bo'ladi.   Og'irlik   kuchining   massaga   proportsionalligi   sababli,
ko'pincha   bu   ikki   tushuncha:   massa   va   og'irlik   chalkashtirib   ishlatiladi.
O`quvchilar   ham   ko'pincha   «massa»   o'rniga   «og'irlik»   atamasini
qo`llaydilar. Bular fizik tushunchalar bo'lib turlichadir.
Og'irlik   -   vektor   miqdor.   Og'irlik   -   bu   jism   tayanchga   bosadigan   yoki
ilmoqni   tortadigan   kuchdir.   Og'irlik   tayanchning   holatiga   bog'liq.   Agar
tayanch   vertikal   yo'nalishda   tezlanish   bilan   harakatlansa,   u   holda   jism
zo'riqish yoki vaznsizlik holatida bo'lishi mumkin.
Og   irlik   prujinal   dinamometr   bilan   o'lchanadi.   Og'irlikning   o'lchov
birligi nyuton.
Massa   -   skalyar   miqdor.   Fizika   qonunlari   massani   energiyaning
o'zgarishi o'lchov sifatida ochib beradi. Massa richali (pallalf) taroziiarda o`lchanadi.     Massaning     o`lchov     birligi     -   kilogrammdir .     Massani
yerga tortilish qobiliyati bo'yicha qabul qilish o'rganishga eng osondir.
Boshlang`ich   maktabda   faqat   jismning   massasi   o'rganilagdi   shu
sababli «og'iroq», «og'irligini tortish», «og'irlik toshlari» kabi sozlarni   iloji
boricha   ishlatmay,   «massa»,   «jismlarning   massasini   o'lchash»,   «massa
o`lchagich» kabi so'zlardan foydalanish kerak.
Narsalarni   massasi   bo   yicha   farqlay   olish   qobiliyati   turli   massali
narsalarni   «og'ir»,   «engil»   so'zlari   bilan   belgilash   natijasida   amaliy
turmush asosida pay do boTgan.
1   kg  li  massa  haqidagi tasavvurni  amaliy   ishlar   orqali  olish   mumkin.
O` quvchilar   massalari   1 kg   ga   teng   bo`lgan   jismlarni   qo`llarida   ushlab
ko'rishlari   va   bu   jismlarni   boshqa   massali   jismlar   bilan   taqqoslashlari
kerak.   Bunday   taqqoslashlar   natijasida   ular   1 kg   li   massa   haqida   aniq
tuyg'uni his qiladilar.
Darsda pallali tarozida tuli xil jismlarni  (1  kg,  2  kg,  3  kg...)  1, 2, 5  kg li 
toshlardan foydalanib, amaliy ishlar bajarish foydali tortish jarayonida 
o'quvchilar  о `zlari qatnashishi muhimdir. Albatta bunda oqituvchi tarozida 
tortish qoidalarini o'rgatishi lozim. Tortish natijalarini yozib borish kerak. 
Massa olchovlari tarixidan.
Qadimiy xalqlarda, odatda, olchov birligi sifatida tabiatdagi narsalar
dinar   edi.   Kopineha   massa   birligi   sifatida   arpa,   bugdoy   yoki   boshqa   don
hosilini tanlashardi. Keyinchalik, massa birligi namunasi tarzida metaldan
yasalgan   namunalar,   toshlar   paydo   bolgan.   Rossiyada   asosiy   massa
o`lchami   GRIVNA   (409,5   grammga   yaqin)   bolib,   keyinchalik   u   FUNT   deb
atala boshlaiigan. Amerikada esa FUNT hozirgacha asosiy massa o`lchami
birligi sifatida qo`llaniladi. O`zbekistonda ham massa olchovlari bo`lgan. Botmon   —   mann,   Markaziy   Osiyoda   ishlatilib   kelingan   massa
olchov   birligi   bolib,   yozma   adabiyotlarda   «mann»,   xalq   og`zida   ko'proq
«botmon»   deb   yuritilgan.   Bu   massa   o`lchovi   tiirli   joyda   tnrlicha   vaznni
bildirgan. Xorazmda  1  botmon  — 40,95  kg, Buxoro va Samarqandda  — 8
pud, ya'ni  131  kg ga va   hokazo.
Oshksari  —  bu olchov birligi Markaziy Osiyo shaharlarida, jumladan,
Saniarqand   va   Buxoroda   ishlatilgan,   botmonning   chorak   qichmiga   teng
bo`lgan.
Misqol   —   4   grammdan   5   garmmgacha   bo`lgan   vaznni   bildirgan.
Xorazmda  4,53 — 4,55  g, Samarandda  4,46  g, Buxoroda  4,8 — 5  g misqol
hisoblangan.  Farg'ona vodiysida  1  misqol  — 4,55  g bo`lgan, XIX asrda esa
100  dona arpa doni vazniga teng bo`lgan.
Ser   (sir)   —   Movarounnahrda   keng   tarqalgan   o`lchov   birliklaridan
biri.  Hanirna joyda botmonning 1G`40 qismiga teng hisoblangan.
Chakka   —   Farg`ona vodiysida keng qollanilgan.  Xo`jand atrofida   —
2,5   qadoq, ya'ni   1,024   kg, Namanganda   5,3   kg, Qo'qonda   4,6   kg yoki   5,1
kg   1   chakka hisoblanilgan . «Chumchuq  semircha  chaksa bo`lmas»  degan
maqolda   shu   o`lchov   birligi   ishlatilgan.   Bulardan   tashqari   Markaziy
Osiyoda arji (0,05kg), qadoq (09,5g) kabi vazn o`lchovlari amalda bo`lgan.
Metrik o`lchov sistemasining kelib chiqishi
XVIII-asr   oxirida   Frantsuz   olimlari   tabiat   asosida   uzunlikning   yagona
doimiy o`lchamini topishga harakat qilganlar. Tuzilgan maxsus qo`mita yer
kurrasi meredianining qismini olchashga kirishdi.  Bu ish olti yil davom etdi.
Nihoyat,   uzunlik   o`lchamining   yagona   birligi   topilgan.   Bu   yer   kurrasi
merediani chorak qismining o`n milliondan bir bo`lagi deb qabul qilingan.
Uni yunoncha «metron»- «o`lcham» so`zidan olib «metr» deb atadilar. Boshlang'ich   sinflarda   «Vaqt   o'lchovlari   temasini   o'rganishda
bolalar   vaqt   o'lchovining   asosiy   birliklari»   haqida   konkret   fikrlarga   ega
bo'lishlari   kerak.   Bular   yil,   oy,   hafta,   sutka,   soat,   minut.   O'qituvchining
vazifasi o'quvchilarni vaqtini aniqlashlarida soatdan amalda foydalanishga,
shuningdek,   hodisaning   qancha   vaqt   davom   etganligini,   boshlanishi   va
oxirini aniqlash bilan bog'liq bo'lgan har xil masalalarni yechishda tabel   -
kalindardan foydalanishga o'rgatishdan iborat.
Ma'lumki   vaqt   o'lchovlari,   o'lchovlarning   metrik   sistemasidan   farqli
o'laroq bevosita oMchash imkoniyatini bermaydi. Bu hoi turli ko'rsatma va
ko'nikmalrdan   keng   foydalanish   kerakligini   korsatadi.   Bu   temani
o'rganishda   quyidagi   eng   ko'p   tarqalgan   ko'rsatma   qollanmalardan
foydalaniladi:
l.Tabel     -     kalendar.      Bu har bir o'quvchida bo'lish kerak. Joriy yil uchun
bunday   tabel   -   kaiendarni   o'quvchilarning   o'ziari   oqituvchilar
rahbarligida tayyorlaydilar.
2.      Soatning demontstratsion modelu      Darslikda berilgan mashqlarning
ko'pchiligi   bilan   ishlashni   talab   qilganligi   uchun   har   bir   o'quvchi   soat
modellarini tayyorlangan bo'lishlari kerak.
3.«Maktab   o^quvchisining   kundalik   rejimi»   jadvalarl   «Vaqt   oMchovlari»
temasini o'rganish vaqtiga qadar o'quvchilar hafta bilan tanish bo'ladilar.
Yildagi   oylarning   nomlarini   va   ularning   kelish   tartibini   bilib   olgan
bo'ladilar. Bolalarda yig'ilgan bunday tasavvurlar boshlang'ich sinfda vaqt
o'lchovlarini bilishga zamin boladi. II-BOB IV  -  SINFDA  О   'LCHO VLABNI  О   RGANISH METODIKASI
§  2.1. Miqdorlami o `r gatishning didaktik printsiplari
Ta'lim   printsiplari   —   o`qituvchining   faoliyatini   va   o'quvchilar
tomonidan ilmiy bilimlarning o'zlashtirilishi, tegishli ko'nikma va malakalar
hosil qilishning asosiy qonun va yol-yo`riqlarini o`z   ichiga oladi. Shu bilan
bir vaqtda ta'lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya'ni о`qituvchi va oquvchi
tomonidan o'z oldiga qo`yilgan vazifalarni muvoffaqiyatli amalga oshirish
imkonini   beradigan   bir   qancha   talablarni   ham   umumlashtirib   beradi.
Shunga ko>a ta'lim qoidalari o^qitishning eng muhini masalalarini nazariy
va   anialiy   jihatdan   togri   hal   qilishniiig   asosiy   negizi   hisoblanadi.
Miqdorlami orgatishda quyidagilarga amal qilinadi:
1. Ta'linming ilniiy bolish printsipi.
a) Kichik   maktab   yoshidagi   o'quvchilarga   ilniiy   jihatdan   ishonarli
aniq   va   sinab   koYilgan   miqdorlar   haqidagi   ma'lumotlar   berilishni   talab
etadi.
Ilniiy bilimlarni egallash jarayonida o^quvchilarda ilniiy dimyoqarash
e'tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi. Ta'iimning ilniiy bolish printsipi
miqdorlami   o'qitish   jarayonida   o x
quvchilarni   hozirgi   zamon   fan-texnika
taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilniiy bilimlar bilan qurollantirish
bolalarni ilniiy tadqiqot iisullari bilan tanishtirib borishga qaratiladi.
b) miqdorlar   mavzusini   otish   o\ntishdagi   didaktikaning   tizimlilik
printsipini   hisobga   olishni   talab   qiladi.   Miqdorlar   va   ularning
olchovlarini   izchillikka   rioya   qilib   о   qitish   lozim,   toki   bugun   o`rganilgan
bilimlar kecha o`rganilganlarni mustahkamlasin. v)  ta'limning   tarbiyaviylik   printsipi   miqdorlarni   oYgatishda   tejamkorlik,
vaqtdan   i i i i u n i l i   foydalanish,   oqilona   ishlash,   tarixiy   ma'lumotlar   bilan
tanishish kabilarni tarbiyalaydi.
g)   ta'limda   nazariyaning   amaliyot   bilan   boglab   o4ish   qoidasi   iliniylik
printsipi   bilan   uzviy   bog   liq.   Bolalarga   miqdorlar   haqidagi   bilim,   koiiikmalar
berilar ekan, bn   tiz   navbatida amaliyotda mustahkamlanadi. CTquvchilar toliq
miqdorga oid nazariy bilim, koYiikmalari, tajriba, er maydonlarida, zamonaviy
texnika vositalari jarayonida qollanadi. Anialiy ishlar natijasida oYjiivchilarning
olgan   nazariy   bilimlarini   mustahkamlanadi.   Masalan,   Vaqtni   olishda   soat
modeli   kalendar   yordamida   vaqt   oraliqlarini   olchash,   aniqlash.   Uzunlik
mavzusida anialiy olchash ishlarini bajarish, figuralar, er maydonlarining yuzini
olchaganlarini bajarish va hokazo.
d) OYptishning   optimik   printsipi   oYnivchilar   miqdor   haqidagi
materialni   idrok   qilishda   ta'riflar,   terminlarning   ifodalanishigina   emas,
ularning hayot bilan bogliqligini ham tushunishlarini talab etadi.
Miqdorlar   mavzusidagi   bilimlarni   ongli   ravishda   o'zlashtirgan
o'quvchilarda   bilimlrga   nisbatan   malum   imotsional   kechinmalar   uyg'otadi
talimni ongli o'zlashtirish rpintsipi o'quvchilarning miqdor haqidagi bilimlarini
ozlashtirishda   mustaqillik,   faolliklarni   hanida   mantiqiy   fikrlashlarini
tarbiyalashni nazarda tutadi.
e) Ta'limning   koYsatmalilik   printsipi.   OYptish   jarayonining   sifatini
orttiradi,   oYnivchilarning   bilim   olishlariiii   osonlashtiradi.   Miqdorlar
mavzushii   oqitishda   koYsatmalilik   printsipiga   ainal   qilinsa,   bolalar
mavzuni   ongli   ravishda   o^zlashtiradi.   Darsda   foydalaniladigan
koYsatmali   qoYollar   miqdorining   mazmunini   ochib   beradi.   Bolar
mavzuni  о  zlashtirishda bolalarga qulaylik yaratadi. §  2.2.  Uzunlik ulcho`vlarini o`tish metodikasi
Avvalo   kesma   uzunlik   tushunchasi   haqida   tasawurlar   tarkib
toptiriladi.   Kesma   uzunligi   tushunchasi   narsalarni   uzunligi   bo'yicha
taqqoslash   asoasida   kiritiladi.   Masalan,   o'qituvchi   bolalarga   ikki   bo'lak
tasmani yoki  qog'oz   poloskalar  va  boshqalarni  ustma   -   ust  qo'shish   уо л
Н
bilan   taqqoslashni (qisqa,  uzun)  taklif   qiladi.   Amaliy   ishlar   taqqoslashlarni
so'zlar  yordamida  ifodalash  bilan  mustahkamlanadi.  «Uzunliklar   bo'yicha
teng», «Uzunliklar  bcTyicha  teng emas» so'zlarining  mazmunlari «bir  xil»,
«uzun», «qisqa» kabi so'zlar bilan almashtiriladi.
Shundan   keyin,   yana   amaliy   ishlar   asosida,   tasma   yoki   poloskalar
yordamida   taqqoslash,   ya'ni   kesmalardan   birini   ikkichisining   ustiga
bevosita   qo'yib   bo'lmaydigan   holatlar   o'rgatiladi.   Shu   maqsadda
o'quvchilar   qog'oz   poloska   chetiga   qalam   bilan   bir   kesmaning   boshi   va
oxirini   belgilaydilar,   so'ngra   poloskani   boshqa   kesma   yoniga   qo'yadilar.
Ko'pburchak   tomonlarini   taqqoslashni   ko'pincha   shunday   usul   bilan
amalga oshiriladi.
Shunday   mashqlarni   bajarish   natijasida   bolalarda   kesmalarni
taqqoslashning   amaliy   tajribasi   to'planadi.   Shunga   asoslanib   o'qituvchi
konkret   hayotiy   misollar   asosida  masalan,  ma'lum   uzunlikda   tasma  sotib
olish kerak bolganda va shunga o'xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash
uchun uzunlik o'lchov birligidan foydalanish zaruriyatiga o'quvchilar fikrini
olib   keladi.   Bu   erda   amaliy   ishni   quyidagicha   o'tkazish   foydali:   har   bir
o'quvchiga sanoq cho'pi uzunligini o'lchashni taklif qilinadi.
Bunining   uchun   oldin   oMchov   (birlik   kesma)   -   qog'oz   poloskani
(tasma...) tanlab olish kerak. Har qaysi o'quvchi o'zida bor poloskalaridan
o'z o'lchovini tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo'ladi, chunki o'quvchilar bir miqdor qiymatini topish uchun turli xil o'lchov tanlab
oldilar. Bunday amaliy ishlar natijasida bolalarda o'lchash jarayoni haqida
dastlabki tasavvurlar hosil bo'ladi, hamda ularni uzunlik birligi sifatida har
qanday   kesma   uzunligini   olish   mumkin,   degan   xulosaga   olib   keladi.   Shu
sababli,   kesmalarni   taqqoslash   uchun   aniq   o'lchov   yordamida
o'lchashlardan foydalaniladi.
OMchashlar   oldin   uncha   katta   bo'lmagan   narsalar   masalan,   qalam,
ruchka,   choplar   va   boshqalarning   uzunliklarini   topishni   organib   olamiz.
Buning   uchun   aniq,   umumiyat   tomonidan   qabul   qilingan   uzunlik   birligi
santimetrdan  foydalaniladi.
CTquvchilar   santimetr   haqida   ayoniy   tasavvurlarni   olish   uchun
o'qituvchi  rahbarligida  santimetr  modellarini  tayyorlashlari  lozim.   Buning
uchun   katakli   qog'oz   varag'idan   bir   nechta   1   smli   poloskalar   qirqib
olinadi.   Poloskalarni   ustma   -   ust   qo'yib   ularning   o'zaro   teng   ekanligi
aniqlanadi. Qirqilgan poloskalarning har biri santimetr modeli hisoblanadi.
Santimetr modeli yordamida o'quvchilar:
1) berilgan kesmalarni o'lchash.
2) berilgan   uzunlikdagi   kesmani   yasash   va   chizish   malakasini   egallb
olishadi.
Bundan   tashqari,   ismli   sonlami   almashtirish,   taqqoslashga   doir   ish
davom ettiriladi, ular ustida yoznia hisoblash usullari oYganiladi.
Darslikdagi ushbu-niasalani koYib chiqaylik.
Bu   masalani   echish   uchun   uni   tahlil   qilamiz   va   unga   doir   chizma
chizamiz.
400  m 400  m ?
4 ------------------------------ Ф ----------------------------- ф --------------------- » 1 000  m  - 
masalada nima ma'lum? - sport 
chining bosib olishi kerak bo 
lgan masofa  (1 000  m ).
- sportchi necha metr yugurishi kerakligini toping. Chizmadan 
koYinib turibdiki, masala  2  amal bilan echiladi:
1) 400*2 =  800 m
2) 1 000 - 800 = 200  m.
Masalaning echimini ifoda shaklida ham yozishimiz mumkin. 
1000-(400*2) =  200 m Javob:  200  m yugurishi kerak.
Yana   darslikdagi   719-masalani   og'zaki   echamiz.   Bir   o'quvchi 
masalani o^qiydi.
- Masalada nima ma'lum?
- Sinfning bo 4
yi ma'lum.
- Nimani topishimiz kerak?
- Yolakning bo^yini topishimiz kerak.
- Yolakning bo^yini topishimiz uchun nima qilamiz?
- Yolakning bo x
yini berilgan qiymatlar yordamida topamiz. Sinfning 
bo x
yi  8  i n ,  bu yolakning 1\6    qismiga     teng.     Demak,
yolakning bo'yini topishimiz uchun 8*6=48bolishini aniqlaymiz. 
Javob: yolakning bo'yi  48  metr.  811 -masalani  ко "  rib chiqamiz. 
To'g'ri to'rtburchak tomonlari asosida chiziladi.
3  M
5  M   Bu masalani echish uchun 
perimetrni topish qoidasi eslatiladi.  «Tomonlar uzunliklari 
yig'indisi perimetr deyiladi». P =  3+5+3+5=16  sm    yoki P  = 
3*2+5*2 =16  sm Javob: To g'ri tortburchakning 
perimetri  16  sm.
§  2.3.  Massa va hajm o`lchovlarini o`rgatish metodikasi
4-sinfda   massa   olchovlari   tushunchasi   kiritiladi   va   o^quvchilar
o^zlari uchiui yangi birlik  —  sentner va tonna bilan tanishadilar.
«Massa   olchovlari»   terminini   quyidagicha   tushuntirish   yordamida
kiritilishi   tavsiya   qilinadi:   Ikki   kesniaiii   taqqoslab,   nlardan   qaysinisi   uzun,
qaysinisi   qisqa   ekanini  bilish   zarur   bolgaiida,  ularning   uzunliklarini   bir   xil
birlik, masalan, santimetr bilan olchab taqqoslaymiz. Qaysi bolak nonning
massasi   ortiq,   qaysiniki   kam   bolganini   bilish   zarur   bolgaiida   esa,   buni
tarozi va toshlar yordamida hal qilamiz.
Siz   qanday   massa   birliklarini   bilasiz?   1   kg   da   qancha   gramm   bor?
Kabi   savollar   bilan   o^quvchilarning   quyi   sinflarda   egallagan   bilimlari   esa
tiishuntiriladi.
Sodda va murakkab niasalalarni echish bolalarni massaning xossalari
bilan tanishtiradi:
agar jism bir necha jismlardan iborat bolsa, u holda lining jami 
massasi bu massalarning yiglndisiga teng;
asbobda    olchashda    bir-birini    muvozanatlaydigan   jismlarning 
massalari teng;
Masalan,  3-  sinf darsligidan 459-misolni koYaylik.
Taqqoslang:
3  s va  5  s ni taqqoslash.
3<5 bolgani uchun 3ts  <  5ts boladi. 500   kg   va   900   kg   birliklari   bir   xil   bo   lgani   uchun   500   va   900   kabi
taqqoslanadi.
900 > 500 => 500  kg<  900  kg.
1 1 va  1000  kg. Jadval boyicha  1  t= 1000kg.
700   kg va   1   t,   1   t=   1000   kg,   700 < 1000   boMgani uchun   700 < 1   t
bo'ladi.
Massa birliklari cTnlik sanoq sistemasining xona birliklari bilan   mos
qo yiladi.   1   kg birlik  bilan   1   tonna minglar sinfi bilan mos qo yiladi.   Katta
olchovlarni   kichik   о   lchovlarga   aylantirish   katta   xona   birliklarini
ifodalashga mos qoyiladi.
Massasi   1   sentner   va   1   tonna   bolgan   predmetlarni   qolda   ushlab
turish   mumkin   emas.   Shu   sababli   o'quvchilarda   yangi   olchov   birliklari
haqida   aniq   tasawurlar   hosil   qilish   uchun   o'quvchilarga   bunday
nia'lumotlarni   aytish   tavsiya   qilinadi:   ikki   qop   kartoshkaning   massasi
taxminan   1   sentner, «Moskvich» avtomobilining massasi (yolovchilarsiz)
taxminan   1   tonnaga   teng;   sinfdagi   hamma   o'quvchilarning   massasi
taxminan  1  tonnaga teng  (30-35  ta o\juvchi).
Yangi   massa   birlik   gramm   haqida   aniq   tasawur   hosil   qilish   uchun
o'quvchilar  massasi   1   g bo'lgan toshni ushlari va uning og'irligini boshqa
narsalarning   og   irliklari   bilan   taqqoslashlari   kerak.   Bunda   1   tiyinlik
tanganing   massasi   1   g
?   2,3,5   tiyinliklar   mos   ravishda   o'rnida   foydalanish
mumkinligini aytish foydali.
Sinfga dorixona tarozini olib kirish va dorilarni shu tarozida tortilishi
oquvchilarga aytiladi. Dorilarni o'lchash uchun  1  g,  2  g,  5  g,  10  g,  20  g,  50
g,   100   g,   500   g li mayda toshlar ishlatiladi. Bundan tashqarii oziq   - ovqat mahsulotlarini tortishda ishlatiladigan seferblatli tarozi bilan tanishtirish
kerak. Bunda amaliy ishlar orqali  1  kg dan ortiq yoki kam bo'lgan   yuklarni   qanday   o'lchash   tushuntiriladi.   Tortishni
o'quvchilarning o'zlari bajarishi muhimdir.
Hozirgi   paytda   zamonaviy   elektron   tarozilari   bilan   ham   tanishtirish
mumkin.   Bunday   tarozilar   tovar   massasi   bilan   birga   narxini   ham
ko'rsatadi.
Sochiluvchan jismlar va suyuqliklarning o'lchanishi qoidasi:
- ikkinchi pallaga bo'sh idish qo'yiladi.
- birinchi pallada u tosh bilan muvozanatlanadi.
- idishning   massasi   aniqlanib,   jami   massadan   idish   massasi   chiqarib
hisoblanadi.
Sentner   va   tonna   bilan   tanishish   о "quvchilaming   massa   o'lchov
birliklari haqidagi bilimlarini kengaytiriladi. Bu o'lchov birliklari haqida aniq
tasawur   hosil   qilish   uchun   aniq   misollar   keltirish   lozim:   2   qop
kartoshkaning,   2   qop   unning   massasi   taxminan   1   s   ga   teng.   Engil
mashinaning   massasi   1   t   ga   teng.   Shundan   so'ng   o'rganilgan   massa
birliklari   orasidagi   munosabatlarni   ko'rsatadigan   massa   o'lchov   birliklari
jadvali tuziladi va uni eslab qolish tavsiya qilinadi.
Sodda   va   murakkab   masalalarni   yechishda   o'quvchilar   massaning
xossalari bilan tanishtiriladi.
- agar   jism   bir   necha   qismlardan   iborat   bo'lsa,   u   holda   uning   jami
massasi bu qismlar massalarining yigindisiga teng.
- bir- birini muvozanatlaydigan jismlarning massalariga teng.
          Massa birliklari o'nlik sannoq sistemasining xona birliklari bilan mos
qo'yiladi.   1   kg birlar  bilan.   1   t minlar  sinfi bilan mos qo'yiladi. Bir nomda
ifodalangan   massani   boshqa   nomdagi   birlikka   aylantirish   katta   xona birliklarini  kichik  xona birliklari bilan va kichik  xona birliklarini  katta xona
birliklari bilan ifodalashga mos qo'yiladi. M:  2000  kg=21.         30  s=3000 kg.
Ikkita   turli   nomda   ifodalangan   miqdorlar   bir   xil   miqdorlarga
aylantirilib,   so'ngra   cTnlik   sannoq   sistemasida   natural   sonlar   ustidagi
tegishli amallar bilan mos kelgan holda qo'shiladi va ayiriladi.
Shundan   keyin   massa   olchovlari   jadvali   tuziladi   va   bolalarga   uni
eslab qolish tavsiya etiladi.
Darslikdagi ushbu masalani echishni ko'rib chiqamiz. Har birida  50  kg dan 
bo'lgan  2  qop sabzining massasi qancha? Bu necha sentner bo'ladi?
Oldin   2   qopning   massasi   (sabzi)   100   kg   bo   lishi   aytiladi.   Keyin
jadvalda   100   kg=   1   sentner   ekanligi   eslatiladi.   Demak,   2   qop   sabzi   1
sentner massaga ega bo'lar ekan.
l)Bolalar   bog'chasiga   1   s  barra bodring  jonatildi.  Bu  necha  kilogramm
bo'ladi?   Bu   masalani   ham   1   s=100   kg   ekanligidan   foydalanib
yechamiz.
10  sentner pomidor tuzlandi. Bu necha tonna bo'ladi?  Jadval bo'yicha  10 
sx,  1  t bo'lgani uchun pomidor  1  tonna bo'ladi. Bundan tashqari 
«Idishlarning sig'imi» va <ditr» tushunchalari narsalarning xossalari haqida
fazoviy tasavvurlarning shakllanishga xizmat  qiiadi.  Litr bilan 
tanishtirishda     idishlar,  hamda boshqa hajmdagi idishlar (chelak 
kastryulka) bo'lishi ahamiyatli.
Oldin    narsalarning    hajmiy    xossalari    haqidagi    tasavvurlarni 
shaklanishiga yordam beradigan quyidagi mashqlarni bajarish kerak:  1. 
Qaysi shar (kub) katta. 2. Bolalar qumli maydonchada oynashmoqda.
Qoliplar bilan figuralar yasashmoqda. Qaysi qolipga ko'p qum sig'adi?
3. Choy   va   osh   qoshiqlarda   bir   stakan   qum   cTlchab   sol.   Necha   bir   xil
miqdordagi   qum   turli   sonlar   bilan   ifodalanadi?   CTlchovlar   soni
o'lchovning o'ziga qanday bog'liq?
Shunday keyin darsda so'hbat asosida litr tushunchasi o'zlashtiriladi.
O'qituvchi:   biz   sochiluvchan   narslarni   olchashni   bilamiz.   Shunga
o'xshash   o'lchovlarning   o'zidan   suyuklikiarni   o'lchashda   ham   foydalanish
mumkin.
Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?
O'quvchilar:  suv, sut, sho'rva, qatiq, koptok, yog", benzin.
O'qituvchi   stolida   ikkita   menzurka   bor.   Biri   kengroq,   ikkinchisi   tor.
Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o'lchov stakanchalar ham bor.
O`qituvchi : qaysi idishda suv ko'pligini qanday bilish mumkin.
O`quvchii:  birinchi idish kengroq, unda suv ko'p.
O`qituvchi :   Shakl   har   xil   idishlarda   suyuqlik   kopligini   qanday
aniqlaymiz?
O`quvchilar   chamalashga   harakat   qiladi.   O'qituvchi   o'lchov   stakan
bilan   o`lchash   kerak   degan   xulosaga   olib   keladi.   Bir   idishda   5   ta   o'lchov,
ikkinchi idishda esa   3   ta shunday o'lchov bo'lsa 5>3, degan xulosa olinadi.
Ikkinchi   oMchov   bilan   esa   o'lchab   10>6   aniqlanadi.   Natijada   o'quvchilar idishlardagi   suyuklikiarni   miqdorini   o'lchash   uchun   bir   xil   o'lchovdan
foydalanish kerak degan xulosaga kelishadi. §  2.4.  Vaqt birliklarini otish metodikasi
4-sinfda   juda   katta   o'lchovlar:   asr,   davr   va   kichik   cTlchov   -   sekund
o'rganiladi. Yilni tasavvur etish uchun ushbu grafik ish taklif etiladi:   10   sm
uzunlikdagi   kesma   chiziladi.   Uni   teng   10   ЬоЧакка   bo'linadi.   Bir   bo'lim   10
yilga mos bo'lsin. Butun kesma necha yilga mos keladi?
100  yil=  1  asr. Shunday qilib biz asr kesmasini chizamiz.
i» — Ш --------- , -------- . -------- . -------- . -------- . -------- ______ ♦ _____ ♦ ____ ЩР
Asr haqidagi tushuncha eng murakkabdir. Bola fikran bu olkan vaqt
oraligini   qamrab   olishi   qiyin.   Asr   haqidagi   sekin-asta,   asosan   turli   tarixiy
voqealar bilan tanishish jarayonida rivojlanadi.
«Vaqt   kesmasi»   dan   foydalanib,   3-sinf   o^quvchilari   u   yoki   bu   voqea
qaysi  asrda  sodir   bolganligini,  biz  qaysi asrda yashayotganimizni,  XXI asr
qaysi yildan boshlanganini aniqlaydiiar va hokazo.
Opining   qisqaligi   tufayli   «Sekiind»   sekin-asta   o^zlashtiriladi.
<<Sekund»ni   qolda   tutib   olish   mumkin:   «Kaftlaringizni   yaqinlashtirib
ochib,   lablaringiz   yaqinida   tilting,   men   bilan   birga   23   deng.   Bir   sekund
o4di».
Sekundning   davomiyligini   metronom   yordamida   koYsatish   mumkin
yoki   25   sm   li   ipga   osib,   mayatnik   yasaladi.   Uning   bitta   tola   tebranishi
namoyish etiladi (bir sekund vaqtda tebranadi).
Endi   vaqt   oMchovlari   bilan   bog'liq   bo'lgan   asosiy   tushunchalar
qanday   kiritilishi,   bolalarda   tegishli   tushunchalarning   shakllanishi   nimaga
asoslanishi   masalani   qarab   chiqamiz.   Berilgan   temani   o'rganishga
bag'ishlangan   birinchi   darsda  bolalarda   yil,  oy,  hafta  haqida   tasavvurlarni shakllantirishga   doir   ishlar   bajariladi.   Bolalarni   yil,   oy,   hafta   bilan
tanishtirishda o'qituvchi tabel  -  kalendardan foydalanadi. Bolalar bir yilda 12  oy borligini o'zlashtiradilar va birdaniga davomiyligi bir xil bo'lgan
oylarni ajratadilar, aprel, iyun, sentyabr, noyabr,   30   kundan qolgan   7   oy
esa  31  kundan iborat.
Oddiy   yilning   fevrali   28   kundan,   kabisi   yilning   fevrali   esa   29   kundan
iborat. O'quvchilar kalendardan oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Agar
oy   va   kun   ma'lum   bo'lsa,   haftaning   kunnini   aniqlaydilar   va   aksincha,
haftaning   kunlari   ma'lum   bo'lsa,   bu   kun   oyning   qaysi   kuniga   to'g'ri
kelishini aniqlaydilar va hakozo.
Tabel   -   kalendarning   qanday   tuzilganini   qarab   chiqqandan   keyin
bugungi   kunni   va   haftaning   shu   kunigina   bilgan   holda   o'quvchilarga
mustaqil ravishda shu kalendar namunasida o'tayotgan oy uchun kalendar
tuzishni   topshirish   foydalidir.   Bunday   ish   bolalarning   joriy   yil   kalendarini
mustaqil   tuzishlarini   osonlashtiradi.   Bolalar   tuzilgan   kalendar   bo'yicha
quyidagi savollarga javob beradilar:
- Bu yil   1   yanvar,   1   may,   7   noyabr haftaning nechanchi kuniga to'g'ri
keladi?
- Yanvar, may, dekabr yilning nechanchi oylari?
- Yilda uchinchi boMib keluvchi oyning nomi nima?
- Yozgi   ta'tillar   1   iyundan   boshlanib,   1   sentyabrgacha   davom   etadi.
Kalendardan bilingchi yozgi ta'tillar necha kun davom etarkan?
Bunday savolarni yana davom ettirish mumkin. Yilda oylarning kelish
tartibini mustahkamlash maqsadga rim raqamlar (I-XTI) yozish kiritiladi.
Sutkg   tushunchasL   Sutkaning   bolalarga   tanish   bo'laklari   bo'lgan
ertalab,   kunduzi,   kechqumn,   tun   tushunchalari   orqali   kiritiladi.   Undan
tashqarii   vaqtinchalik   ushbu   ketma   -   ketlikka   asoslanadilar:   o'tgan   kuni,
kecha, bugun, ertaga, ertadan keyin. Oqituvchi   yana   tabel   -   kalendarni   qarashga   qaytib,   bolalarga
kalendardagi chislolar sutkalarni ifodalashni, sutkalar kechasi soat   12   da
boshlanishini tushuntirishi kerak.
Shundan keyin   soat   va   minut   qaraladi. Bolalarning bu vaqt oraliqlari
haqida   konkret   tasavvurlari   ularning   amaliy   faoliyatlari,   kuzatishlari
asosida   shakllantiriladi.   Masalan,   bir   soat   bitta   dars   bilan   katta
tanaffuzning   davom   etishidir.   1   minutning   qancha   davom   etishini
shaklantirish uchun shunday mashqlar kiritiladiki, bu mashqlar yordamida
bolalar   1   minutda nima qilishga  ulgurish mumkinligini bilib oladilar. Qaysi
songacha sanay olasan? Nechta misol yecha olasan? CTrtacha qadam bilan
bir minutda necha metr bosish mumkin? va hakozo.
Mamlakatimiz   hayotdan   olingan   misollar,   zavod   va   fabrikalar   1
minutda,   1   kunda   qancha   mahsulot   ishlab   chiqishlari   haqidagi   son
ma'lumotlar   katta   tarbiyaviy   ahamiyatga   ega.   Soat   va   minut   bilan
tanishishga   bagishlangan   birinchi   darsdayoq   vaqt   o'lchovlari   orasidagi
munosabatlar aytiladi: Bir sutka  24  soatdan,  1  soat  60  minutdan iborat.
Bu   bosqichda   soat   bilan   tanishtirish   asosiy   bo"   lib   hisoblanadi.
Yuqorida   aytilgandek,   mehnat   darslarida   harakatlanadigan   aprelkali
siferblot yasash lozim. Sinfda katta demonapratsion model boMishi kerak.
CTqituvchi   bolalarga   hamma   soatlar   shunday   yasalganligini,   ya'ni   katta
strelka   bir   kichik   chiziqchadan,   ikkinchi   kichik   chiziqchadan   1   minutda
o'tishini, katta chiziqdan kichik strelka ikkinchi katta chiziqgacha   1   soatda
o'tishini   aytadi.   Shuning   uchun   katta   strelka   minut   strelkasi,   kichik
strelkani   esa   soat   strelkasi   deyiladi.   Shunday   keyin   o'qituvchi   bolalarga
vaqt   hisobi   yarim   kechadan   yoki   tushdan   boshlanishini   aytadi.   Bunday
ikkala strelka  12  ni  ко  rsatadi. Soat   modeli   yordamida   bir   qator   shunday   amaliy   mashqlar   bajarish
kerakki,   bunda   bolalar   o'z   siferblotlarida   berilgan   sonni   kef   rsatadilar.
Asosiy   e'tiborini   vaqtini   soat   va   minutlar   bilan   aniqlashlarning   turli
ifodalanishlariga   qaratishlari   kerak.   Masalan,   6   dan   45   minut   o'tdi   yoki
chorak kam etti.  9  dan  50  minut o"tdi yoki  10  minuti kam  10  va hakazo.
Shuni   ta'kidlaymizki,   programma   bolalarni   kunduzgi   yoki   kechasi   1
dan   12   gacha   bo"lgan   soatlarning   aytilishi   bilan   tanishtirilishi   nazarda
tutadi.   Shu   sababli   soatni   siferblotdan   ikki   xil   aytilishi   bilan   tanishtirish
shart emas.
«Vaqt   o'lchovlari»   temaisga   doir   masalalar   tabel-   kalendar   va   soat
modeli   yordamida   yechiladi.   Boshlang'ich   sinflarda   vaqtni   hisoblashga
doir quyidagi korinishdagi masalalar qaraladi:
1. Hodisaning   boshlanish   va   qancha   davom   etgani   berilgan   bo'lsa,
uning   tugash   paytini   topishga   doir   masalalar.   Masalan:   «Dars   soat   11   da
boshlanadi   va   45   minut   davom   etadi.   Soat   modelida   dars   qachon
tugaganini ko'rsating».
2. Hodisaning   boshlanish   va   tamom   bo'lish   vaqtining   berilishiga
qarab,   uning   qancha   davom   etishni   topishga   doir   masalalar.   Masalan,
«CTquvchi uyidan soat  8  -u 30   minut   o'tganda   chiqdi   va   maktabga
8 -  u  50  minut o'tganda etib keldi. Oquvchi yo'lda qancha minut yurganini
soat modeli yordamida bil».
3. Keyinchalik   oquvchilar   o'zlari   uchun   yangi   vaqt   birliklari   - sekund   
va   asr   bilan   tanishadilar.   Sekundning   davomiyiigi   haqida   konkret
tasavvurga   ega   bo'lish   uchun   bolalar,   masalan,   1   sekundda   1-2   qadam
bosish ya'ni  1  metr o'tish mumkinligini aniqlashdi va hakazo.
Agar   tushunchani   kiritish   ancha   murakkab,   chunki   bolalar   bu   ulkan
vaqt oralig'ini  fikran  qarab  olishlari  ancha qiyindir.  CTqituvchining vazifasi shunday misollarni tanlashdan iboratki, ular olalarga ozgina
bo'lsa   ham   100   yilga   teng   vaqt   oralig'i   davomiyligi   qancha   bo'lishi
haqida tasavvur bersin.
Keyinchalik   shunday   mashqlar   bajariladiki,   ular   yordamida   vaqt
olchovlari haqidagi bilimlar qo'llaniladi va puxta o'zlashtiriladi.
«Vaqt   o'lchovlari»   mavzusini   o'rganish   vaqt   oMchovlari   jadvalini
tuzi  shva uni o'zlashtirishdan boshlanadi:
1  asr  = 100  yil 1  sutka  = 24  soat
1  yil  = 12  oy 1  soat  = 60  minut
1  oy  = 30  yoki  31  kun 1  minut  = 60  sekund.
Oddiy yil  365  kun, kabisa yili  366  kun.
Asosiy   birliklar      —      yil   va   sutka.      Darsni   o'rganish   jarayonida   jadval
bilan   ishlash   foydali.   Bu   jadval   bo'yicha   oylar   haqidagi   bolalarga
ma'lum   bo'lgan   bilimlarni   takrorlash   mumkin,   ya'ni   oylar   ketma   -
ketligi,   har   oydagi   sutkalar   soni   haqidagi   ma'lumotlarni   takrorlash
mumkin.
Bu   mavzuga   oid   darslarda   yirikroq   vaqt   о л
lchovlarini   maydaroq
vaqt   o'lchovlariga   almashtirishga   oid   va   aksincha   mashqlarga   katta
e'tibor   beriladi.   Bir   necha   dars   vaqt   oMchovlari   qatnashgan   ismli sonlarni qo'shish   va  ayirish  bilan  bolalarni tanishtirishga  bag'ishlanadi.
Bunda   hisoblashlar   ismli   sonlarni   bir   xil   birlikka   almashtirmay   turib
bajariladi: 12soat     45  minut  + 10     soat        35     minut   
22 soat        80     minut        
23 soat     20  minut 48  minut     56  sekund  - 16     minut       32     sekund     32  minut    24  sekund
15   soat   34   minut   8   soat   56   minut
6  soat        38  minut 1  yil    7  oy
+ 4  yil    8  oy
6  yil   3  oy
Shuni   ta'kidlash   kerakki,   qo'shishni   o'rganishdan   oldin   shunday
mashqlar   qaraladiki,   ularda   minutlar   (sekundlar)   yig'indisi   60   dan   kam
bo'ladi,   soatlar   yig'indisi   esa   24   dan   kam   bo'ladi.   Shundan   keyin
murakkabroq   hollar   ham  qaraladi.  Ayirishni  qarashni ushbu  ko'rinishdagi
misollarni yechishdan boshlash tavsiya etiladi?
1  soat  - 34  min;  3  min  - 26  sek va hakazo.
Bunda oldin ushbu yozuvdan foydalanish mumkin. lsoat  - 34  min=  60  min  - 334  min  = 26  min.
3  мин  - 26  сек =  2  мин  60  сек  - 26  сек  = 2  мин  34  сек.
Bu   temani   cTrganishda   vaqt   hisobini   sutka   ichida   24   soatlik   hisobda
olib   borish   malakasini   tarkib   toptirishga   katta   ahamiyat   beriladi .   Bu
o'rinda
sutka ichida vaqtni 12  va  24  soat hisobi bo'yicha    olib borish
ko'rsatilgan to'g'ri chiziq yaxshi ko'rsatmali qo'llanma bo'ladi.
0 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1415 16 17 18 19 20 21 22 23 24-i '»
z,  3    4 5
Bu chizma yordamida masalan kechki soat   7 -  bu soat   19, 23-  esa bu
kechki   soat   11,   kunduzgi   soat   3   -   bu   soat   15   va   hakozo   ekanini   bilishi
mumkin.
Vaqt   hisobiga   oid   masalalarni   yechishda   ham   o'quvchilar   shu
chizmadan foydalanishadi.
Boshlang'ich   sinflarda   sutka   ichida   hisoblashga   oid   quyidagi
masalalar qaraladi.!
1. Hodisaning   boshlanishi   va   boshlopishi   bilan   oxiri   orasidagi   oxiri
orasidagi o'tgan vaqtga ko'ra topishga doir masalalar.
2. Hodisaning   boshlanishining   uning   oxiri   va   boshlanishi   bilan   oxiri
orasidagi o'tgan vaqtga ko'ra topishga doir masalalar.
3. Berilgan hodisalar oraisda o'tgan vaqtni hisoblashga oid masalalar.
Ko'rsatib   o'tilgan   masalalar   o'zaro   teskari   masalalardan   iboratdir. 5 7 8 9  1011  12 Darsiikda va metodik adabiyotda bu uchta o'zaro teskari masalalarni bir
vaqtda kiritish va qarash tavsiya etiladi.
Уқувчиларни   вақт ўлчовлари   билан   таништирилгандан   сунг,
ўлчовлар тизимга солинади, вақт ўлчовлари жадвали тузилади. 1  acp   = 100 
йил  1  йил  = 12  ой 
1  ой  =30 (31)  сутка 
1  сутка=24 соат  1 
соат=  60  минут  1 
минут=  60  секунд
Vaqt   birliklarini   o ' rganish   jarayonida   vaqt   haqidagi   tasavvurlarni
rivojlantirish   uchun   hisoblashga   doir   masalalarni   ko ' proq   berish   tavsiya
qilinadi .  Darslikdagi quyidagi masalani qaraymiz.
Ifodalang!  Sekundlarda:  6  minut,  2  minut  15  sekund,  7 
minut  48  sekund.
Jadval   bo'yicha   1   minut   60   sekundga   tengligini   bilgan   holda
ifodalaymiz.  6*60=360  sekund.
6  minut=  360  sekund.
2   minut    15    sekund:   Oldin   2    minutni   sekundga  aylantiramiz.  1 
minut  = 60  sekund bo'lgani uchun  2  minut  =120  sekund.  2  minut  15 
sekund  = 120  s+  15  s  = 135  s.
Minutlarda ham ifodalash ham shunday amalga oshiriladi.  3  soatni 
minutda ifodalaymiz. Jadval bo'yicha  1   minut  = 60  sekund. Demak  3  soat 
* 60 = 180  minut boladi.
Soatlarda ifodalash  60  minut. Jadval bo'yicha  60  minut  =  Is bo'ladi.
§  2.5.  Yuza o'lchov  birliklari  bilan tanishtirish
Mazkur   mavzuni   o'rganishda   oqituvchi   tilga   oid   qiyinchilikka   ham
duch   keladi,   chunki   u   geometriyadagi   «tekislik»   tushunchasiga   tayana
olmaydi.   Shu   sababli   yuz   tushunchasini   shakllantirish   bo'yicha   birinchi
darslar   juda   muhimdir.   Ular   bolalarning   yuz   tushunchasining   aniq
ma'nosini tushunishlarini ta'minlashga qaratilgan bo'lishi kerak. CTquvchilarni   yuz   atamasi bilan  va  yuzlarni  dastlabki  taqqoslash  bilan
tanishtirishni   yaxshisi   maliy   mashqlarni   o'tkazish   jarayonida   o'tkazga
ma'qul.   Shunday   qilib   istalgan   figura   yoki   narsa   malum   joy   egallaydi,
ularni   taqqoslash   mumkin,   demak   miqdor   bilan   tavsiflash   mumkin.   Bu
miqdor   yuz   deb   ataladi.   Dlskaga   «Yuz»   kartochkasi   qo'yiladi.   Yuz   nimani
ko'rsatadi?
(Yuz shu figura qancha joy egallashini ko'rsatadi). Mustahkamlash 
maqsadida amaliy ish o'tkaziladi. Flenelegrafda figura juftlari o'rnatilgan.
CTqituvchi:   Bu   uchburchaklarning   yuzlarini   chamalab   solishtiring
(bolalar   uchburchaklar   yuzlarining   teng   yoki   farq   qilishi   haqida
tortishishlari   mumkin).   Kim   haqligini   qanday   isbotlash   mumkin?
(CTquvchi figuralarni oladi va bir-birining ustiga qo'yadi). Figuralar  ustma-
ust   tushadi.   Qanday   xulosa   chiqaramiz?   (Figuralar   har   xil   qo'yilgan
boMsada, ularning yuzlari teng).
CVquvchi   umumlashtirishga   yordam   beradi:   agar   figuraning   holati
o'zgartirilsa, uni surilsa, bu figuraning yuzi o'zgarmaydi.
Umumlashtirish:   Figuralarning   yuzlarini   solishtirish   uchun   yuzni
oMchashda bir xil o'lchovlardan foydalanish kerak matematikalar kelishib
yuz   birligi   sifatida   mana   bu   kvadratning   yuzini   qabul   qilishgan.   O'quvchi
kvadrat   santimetrni   ko'rsatadi,   uni   ishlab   turish   oson   bo'lishi   uchun
ingichka simga Mahkamlangan.
Kvadrat santimetr  -  bu tomoni   1   sm bo'lgan kvadrat. CTquvchi 
kvadrat santimetrning qisqa yozuvini kiritadi-sm    (2  raqamining ma nosini 
kvadrat yuzini formulasi kiritilgandan so'ng tushuntirish mumkin:axa=a 
chunki, kvadratning tomoni o'zini oziga ikki marta ko'paytirilganligi uchun 
qisqa qilib a yozishadi). Daftarga   kvadrat   santimetr   chizib,   uni   bo'yash   va   tagiga   1   sm 2
  ni
yozishni   taklif   qiladi.   Yangi   o'lchovlarni-kvadrat   distemetr,  kvadrat,   metr
kvadrat   milliymetrni   o'rganish   shunga   o'xshash   tashkil   etadi.   Bu
darslarning asosiy maqsadi yangi cTlchovning zarurligini asoslab berishdir.
Yuzni  kvadrat  santimetr  bilan cTlchashni  o'rganib  bo'linganidan so'ng
o'qituvchi   navbatdagi   darsda   bunday   savol   qo'yadi:   «Kvadrat   santimetr
bilan   partaning   yuzini   o'lchash   mumkinmi?».   Savolning   «tayyorligini»
sezgan   bolalar   «yo'q»   deb   javob   berishadi.   U   holda   yuzni   o'lchash
nimadan   iboratligini   yana   bir   marta   aniqlashtirib   olish   kerak.   Kvadrat
santimetrni parta sirtiga qo'yib chiqib, u necha marta joy lashishini aniqlash
mumkin ekan, lekin bu jarayon, oMchoaimiz juda  kichik bolganligi  uchun
uzoq davom etadi. Yuzni qanday qilib tezroq oMchash mumkin? Uzunlikni
o'lchash   tajribalariga   asoslanib,   bolalar   kattaroq   o'lchov   kerakligini
topadilar.
Kvadrat   detsimetr   har   bir   o'quvchida   bolishi   kerak.   Kvadrat   metrni
namoyish etish uchun bitta tayyorlash mumkin, u metaldan yoki qog'ozdan
elimlab tayyorlanadi.
CTlchov   birliklari   orasidagi   munosabatlar   amaliy   ishlar   orqali
o'rganiladi.
CTqitvuchi:   Kvadrat   santimert   va   kvadrat   disimetrni   o'zaro
taqqoslaymiz.   Qaysi   o'lchov   kata?   Kvadrat   disimertdan   nechta   kvadrat
santimetr borligini qanday aniqlash mumkin?
Davtaringizda santimetr chizing va uni kvadrat santimetrlarga bo'ling.
Sm  2  lar jami sonini qanday qilib tez hisoblash mumkin? Bitta   tasmadagi   kvadratlar   sonini   sanaymiz   (10),   endi   esa   tasmalar
sonini sanaymiz  (10). Bunday yozamiz. 1 dm 2
= 10 sm 2
x 10=100 sm 2
Kv. m va kv dm, kv m va kv sm orasidagi munosabatlar bo'yicha ish  ham shunga crxshash tashkil etiladi.
I m 2
= 1 0 d m 2
x l 0   = dm 2
lm 2
=100sm 2
x  100 = 1000  sm 2
Yuzlarni kvadrat birliklar bilan cTlchash malakalarini mustahkamlash   uchun etarli miqdorda Amaliy masalalarni
echish uyda stol, eshik, rom,  xona va xokozalarning yuzlarini o'lchashni topshiriq qilib berish kerak. Ill- BOB TAJRIBA ISHLARI
§  3.1.  1-soatlik YaPT qo'llanilgan  dars  namunasi
Xalq   ta'limi   sohasidagi   tub   o'zgarishlar   bcTlayotgan   bugungi   kunda
dars   sizlarni   o'qituvchilarga   noan'anaviy   tarzda   o'rganish
ommalashmoqda.   Bunday   darslarning   suhbat,   sayohat,   mo M
jizalar
maydoni, bahs-munozarava tahlil tarzdagi mashg'ulotlarni  o ti s h  mumkin.
Mana   bu   noan'anaviy   dars   (noan'anaviy   dars)   namunasi   bunga   mislo
bo'ladi.
Tijoratni  о `
  rganamiz
Mavzu:  Massa-o'lchov birligi.
Maqsad:   o'lchov   birligi   haqida   tushuncha   berish,   savdo-sotiqda
xaridorlar bilan muomala  ко   nikmasini hosil qilish.
Jihoz:   Sinf xonasi do'konlarga bo'lingan (meva, sabzavot, oziq-ovqat,
xojalikmollari).
Tashkiliy qism
CTquvchilar darslarga tayyorlanadilar.
a) meva-sabzovot do'konida (bo'lishga) doir misol yechiladi.
b) oziq-ovqat do'konida bo'lishga doir misol yechiladi. 
s) xo'jalik mollari do'konida tengsizlik misoli yechiladi.
1.   Xaridor   bir   qop   qartoshkani   meva-sabzovot   do'konidan   sotib
olayapti.  1  kg kartoshka  150  so'm boMsa,  1  qop kartoshka  (400  kg) necha
so'm bo'ladi?
Xaridor hisoblaydi.
150x400=6000  so^m Xaridor sotuvchiga  6000  so'm uzatadi. 2.   Oziq ovqat sotuvchisidan xaridor   1   qop un sotib oldi.   1   kg un   100
so'm boMsa,  1  qop un necha so'm bo'ladi?  1  qopda  70  kg un bor. Xaridor
hisoblaydi.100x70=7000 	so^m.
Xaridor  7000  so'm pulni sotuvchiga uzatadi. 
Matematik diktant. CTtgan darsni 
mustahkamlash.  6  m  48  sm=  9  m  07  sm=  3  kg 
700  g=
Yangi     mavzuni       bayon     qilish     uchun     xo'jalik     mollari     do'koni
peshtaxtasidan plakatni olib, o'quvchilarga tushuntiraman.
lkg  =1000  g 
ls=100kg 
lt=1000kg 
lt=10s
Bular og'irlik o'lchov birliklaridir. Massa o'lchov birligining eng kichik 
gramm, eng kattasi tonnadir.
Xaridor do'konlaridan varaqalarni olib, savolga javob berishadi.
1) 1  kg  1  grammdan necha marta ortiq?
2) 1  s  1  t dan necha marta kam?
3) 1  s  1 1 dan  10  marta kam?
4) 1  t  1  s dan necha marta ortiq?
5) 1  kg  1  t ning qanday qimini tashkil qiladi?
Yangi mavzuni mustahkamlash.  Do'konlar yonidagi xaridorlardar biri 
jaxidor ekan. U yonidagi sherigi bilan baxsiashib qoldi. Xo "jalik mollari do'kondan xaridor 16 ta katta mixning va 26 ta kichik mixning
massasini   hisobladi.   Ular   100   kg   keldi.   1   ta   katta   mixning   massasi   3   g
keldi.  U   1   ta kichik mixning massasini  topmoqchi bo'ldi. Xaridor hisoblay
boshladi.
16x3=48       100-48=52 52:26=2.
Demak   kichik   mixning   massasi   2   gramm   bo'ladi.   Do'kon   yonidagi
choyxanada   dam   olib   o'tirgan   xaridor   yonidagi   sherigiga   og'zaki   she'riy
masala aytdi.
Kelishadi izlab o4oq
Bir echki-yu, ikki o'loq
Ularda bor nechta quloq?
Qancha oyoq, qancha tuyoq?
Javob:  3x2=6  quloq
3x4=12  ta oyoq 
3x8=24  ta tuyoq. Dars   yakunida:   ilg'or   sotuvchilar   va   ко л
р   savdo   qilgan   xaridorlarga
«a'lo»,   «yaxshi»,   «o'rta»   baholar   qo'yiladi.   Xaridor   va   sotuvchilar   uyga
vazifa oladi. 3.2.  Misol va masalalar tizimi Test namunalari
1. Qaysi biri katta?
a)  1  metr
b)3 sm  v)  20  dm
2. Bir tonnamiz necha kg bo" ladi?
a)  100  kg       b)  1000  kg v)  10000  kg
3. Bir asrimiz necha yil bo"ladi?
a)  1000  yil        b)  100  yil v)  10  yil
4. Bir yil necha oy va necha kun bo4adi?
a) 12  oy va365 kun
b) 10oyva500kun  v)  11  oy va  365  kun
5.1  soat necha minut bo'ladi?
а) 60  miunt
б) 30  miunt
в) 45  miunt
6. Bir kg necha gramm bo'ladi?
a)  1000  g
6)100 g B)10g
7. 1  dm4sm-12sm
a)  2  sm    b)  4  dm       v)14sm
57 Xulosa
Matematika o’qitishni  takomillashtirishdan kutilgan maqsad o’quvchilarda miqdoriy
munosabatlar   va   o’lchov   tushunchalarni   shakllantir ish   h am da   rivojlantirishdan   iborat.
Boshlang’ich   sinf   o’qituvchisi   asosiy   miqdorlar,   ularni   o’lchash   malakalarni
shakllantirishga doir nazarish va amaliy bilimlarni puxta o’zlashtirib olmog’i lozim.
Boshlang’ich   sinflarda   miqdorlarni   o’rganish   arifmetik   materialni   o’rganish   bilan
uzviy   bog’liqlikda   amalga   oshiriladi.   O’lchovlar   haqidagi   tasavvurlarni   shakllantirishga
asosan amaliy ishlardan foydalanish asosida erishiladi. Bunday amaliy ishlarni bajarishda
qo’lning   harakatlantirivchi   kuchidan   foydalanish   o’quvchialar   aktivligini   oshiradi,   atrof-
borliqni o’z “kashfiyot” lari orqali bilib  olish  bolalar  uchun  juda qiziqarlidir.  Miqdorlarni
o’rgatishda ko’rgazmalilikdan foydalanish yaxshi samalalar beradi. 
Ushbu     bitiruv     malakaviy     ishi   orqali   biz   boshlang’ich   sinf   matematika   kursida
alohida     ahamiyatga     ega     bo’lgan     miqdorlar,   ya’ni     massa,   hajm,   yuza,   uzunlik,   vaqt
qatnashgan   masalalarni   o’rganish   uslublari   haqida   fikrlarimizni   mavjud   adabiyotlar,
tahlil   va   tajribalar     asosida     bayon     qilishga     harakat     qildik.   Bunda   asosiy   e’tiborni
miqdorlar o’rtasidagi  bog’liqlikka, ular  qatnashgan misol-masalalarga  qaratdik. 
Mavzu  yuzasidan  fikrlarimizni  umumlashtirib  quyidagi  xulosalarga  keldik:
        *  ta’limning ilmiylik  tamoyili  miqdorlarni  o’qitish  jarayonida    o’quvchilarni hozitgi
zamon     fan-texnika     taraqqiyoti     darajasiga     muvofiq     keladigan     ilmiy     bilimlar     bilan
qurollantirishni  nazarda  tutadi;
  miqdorlar  va  ularning  o’lchovlarini  izchillikka  rioya  qilgan  holda  o’qitish
lozim, toki  bugun  o’rganilgan  bilimlar  kecha  o’rganilganlarini  mustahkamlasin;
 o’quvchilarga   miqdorlar   haqidagi   bilim   va   ko’nikmalar   berilar   ekan, bu
o’z   navbatida   amaliyotda   mustahkamlanib   boradi.   Masalan, vaqtni   o’lchashda   soat
modelidan,   vaqt     oraliqlarini     o’lchashda     kalendardan     foydalanadilar.   Uzunlik
58 o’lchovlarini   o’rganishda     amaliy     o’lchash     ishlarini,   geometrik     figuralar     va     yer
maydonlarining  yuzini  o’lchash  ishlarini  bajaradilar.
 o’quvchilardan     o’lchovlar     haqidagi     materialni     idrok     qilishda     ta’riflar,
terminlarning   ifodalanishini   o’rganish   bilan   birga   ularning    hayot    bilan    bog’liqligini
ham  tushunishlari  talab  etiladi;
   o’lchovlar     mavzusini     o’qitishda     ko’rsatmalilik     tamoyiliga     amal     qilib,
zamonaviy     texnik     vositalardan     va     ko’rgazmali     qurollardan     foydalanilsa,   o’quvchilar
mavzuni     ongli     ravishda     o’zlashtiradilar.   Darsda     foydalanilgan     ko’rsatmali     qurollar
o’lchovlar  mazmunini  ochib  beradi;
 O’lchovlarni  o’rgatish  jarayonida  o’quvchilarga  o’lchov  birliklari  jadvalini
yod  oldirish  va  uni  o;lchash  ishlarida  hamda  masalalar  yechishda  qo’llashga  o’rgatib
boorish  lozim;
   vaqt,   miqdor,   tezlik   va     masofa     kabi     o’lchovlar     orasidagi     o’zaro
bog’lanishlarni     bilish     va     bu     bilimlarni     matnli     masalalar     yechishga     tadbiq     qilish
malakasini  shakllantirish  g’oyat  muhimdir;
  to’rtinchi sinf o’quvchilarida miqdorlarni o’lchash va hisoblash malakalarini
shakllantirishda testli masalalarni yechilishini o’rgatish asosiy o’rinni yegallaydi.
               *   to’rtinchi sinf o’quvchilarida matematika darslarida miqdorlarni shakllantirishda
yangi   pedagogik   texnologiyalardan   foydalanish,   o’quvchilarni   shu   mavzular   bo’yicha
bilim, malaka va ko’nikmalarni yegallashlarini kafolatlaydi: 
  o’quvchilarda miqdorlarni o’lchash malakalarini shakllantirishga doir har bir
darsda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llashda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va
bilim darajalarini hisobga olish zarur.   
                           Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
59 1. Umumiy   o'rta   ta'limning   davlat   ta'lim   standard   va   o'quv   dasturi.
Boshlang'ich ta'lim. Toshkent. «Sharq» konsern.   1999   yil   7 -   maxsus son.   136-
179betlar.
2. L.   Sh.   Levenberg   va   boshqalar.   «BoshlangMch   sinflarda   matematika
o'qitish   metodikasi».   O'quv   qo'llanma.   Т.   «0*   qituvchi»   nashriyoti.   1985   yil
360  bet.
3. M.A. Bantova va boshqalar. «Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish
metodikasi». CTquv qoXlanma. T. «O x
 qituvchi» nashriyoti.  1983  yil  269  bet.
4. N.N.   Bekboyeva   va   boshqalar.   «Boshlang'ich   sinflarda   matematika
o'qitish   metodikasi».   CTquv   qo'llanma.   Т .   « О л
  qituvchi»   nashriyoti.
1996  yil  512  bet.
5. B.T.   Toshmurodov   «Boshlang'ich   sinflarda   matematika   o'qitishni
takomillashtirish».   Uslubiy   qo"   llanma.   T.   «(У   qituvchi»   nashriyoti.
2000  yil  239  bet.
6. Boshlng'ich ta'lim haqida konseptsiya. Boshlang'ich ta'lim jurnali.   1995
yil  3  va  4 -  sonlar.
7. Jumayev M.E. «Matematika o'qitish metodikasidan praktikum».   О   quv
qo'llanma.  Т . «0 х
qituvchi»-  2004  yil.  328  bet.
8. Boshlang'ich ta'lim jurnallari.
9. Axmedov   M   va   boshqalar.   Matematika   « О л
  qituvchi»   kitobi.
T.«Uzinkomsentr»  - 2003  yil.
10. Bikboyeva N.I. Yangiboyeva E. 4-sinf uchun darslik.
60

MAVZU: 4-SINFDA O’QUVCHILARGA MIQDORLARNI O’RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH M U N D A R I J A Kirish ........................................................................... I BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI O'RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI § 1.1 . Skalyar miqdor tushunchasi § 1.2. Miqdorlarni o'lchash tushunchasi va uning xossalari ....... § 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va o'lchov birliklari ........................................................................... .............................................................................................................. II BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI ORGANISH METODIKASI .......................................................................................... § 2.1. О `lchovlarni о ` rganishning didaktik printsplari .................. § 2.2. Uzunlik o'lchovlarini o'rganish metodikasi ........................ § 2.3. Massa va hajm о'lchovlarini о'rganish metodikasi .............. § 2.4. Vaqt о`lchovlarini о`rganish metodikasi § 2.5. Yuza о` lchovlarini о` rganish metodikasi

Ill BOB TAJRIBA ISHLARI § 3.1. 1-soatlik Yangi pedagogik texnologiya qo'llanilgan dars namunasi § 3.2. Misol va masalalar tizimi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

Kirish Mamlakatimizda mustaqillik qaror topishi bilan xalq ta'limi tizimiga alohida e'tibor berilib, uni isloh qilish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Ma'lumki, boshlang`ich ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining birmuncha murakkab muhim ahamiyat kasb etuvchi, barcha ta'lim bo’g’inlari uchun mustahkam poydevor bo`luvchi mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi - Mustaqil respublikamizning ravnaqi uchun, kelajagi buyuk davlatni barpo etish uchun har tomonlama kamolotga yetgan, chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish zarur. Ta’lim jarayoni ko’p bosqichli yaxlit tizimga ega bo’lib, uning har bir bosqichi ta’lim oluvchilarning yoshi va o’ziga xos xususiyati ta’lim–tarbya jarayonida intellektual qobiliyatiga bog’liqdir. O’quvchi o’quvchilikka qabul qilingandan boshlab har bir fanning ilmiy–nazariy asoslarini chuqur o’rganish bilan birga kasb tayyorgarligiga alohida e’tibor qaratildi. Jamiyatning intellektual salohiyotiga mos kelajak avlodni tarbyalash bugungi ta`lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifa bo’lib, bu o’z navbatida ta’lim jarayonida muntazam ravishda innovatsion yondashuvlarni amalga oshirishni talab etadi. Innovatsion yondashuvlar - ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash demakdir. Mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi ham mana shunda . Jumladan, «Ta'lim to`g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi va ularga mos Davlat ta'lim standartlari ishlab chiqildi. Ushbu standartda boshlang'ich sinflarda o'quv yuklamasining zarur hajmini belgilab beruvchi shu jumladan, umumiy o'rta ta'lim muassasasi boshlang'ich ta'lim bo'g'ini bo'lgan bitiruvchilarining bilim, ko'nikma va malakalariga qo'yiladigan talablarni mujassamlashtiruvchi davlat me'yoriy hujjati, sifatida boshlang'ich ta'lim Davlat ta'lim standartiga amal qila boshladi.

Davlat Ta'lim Standartlarida miqdorlar va ularni о`lchash bo'yicha quyidagi mavzular va amaliy ishlar ko'rsatiladi: 4-sinf Matematika darsligi: 1. Uzunlik o'lchovi birliklari - millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr va ular orasidagi o'zaro munosabatlarni o'rganish; 2. Vaqt o'lchov birliklari - minut, soat, sekund, kun, hafta, oy, yil, asr va ular orasidagi munosabatlar; 3. Massa birliklari - kilogramm, gramm, sentner, tonna va ular orasidagi munosabatlar. Kesma chizish va uzunligini millimetr, santimetr va detsimetr, metrlarda ifodalash. Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash. O`lchov lentasi yoki ruletka yordamida yo`lak, devor, bino va shu kabilarning uzunligini o'Ichash; shartli ravishda qog'ozda 1, 2, 5 m ni 1 sm ga teng deb olib, to'g'ri chizish va uning uzunligini o`Ichash; 20-30 metrgacha bo`lgan masofani ko'z bilan chamalab о `Ichash; vaqtni minutgacha bo`lgan aniqlikda topish. 4-sinfda o'quvchilar: - kattaliklar ( uzunlik , massa , vaqt ) o ` lchovi birliklari jadvalini bilishi va masalalar yechishda bu bilimlarni amalda qo ' llashni ; - narxi, miqdori, qiymati, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi o'zaro munosabatlarni bilish va bilimlarni matnli masalalarni yechishda qo'llashni uddalay olishlari kerak. - chizg'ich yordamida kesma uzunligini о`Ichash va berilgan uzunlikdagi kesmani chiza olishlari kerak. Miqdorlarni o`ganishni ahamiyati - boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rganishning ahamiyati juda katta, chunki miqdor tushunchasi matematikaning muhim tushunchalaridandir. Har bir o'rganilayotgan

miqdor atrof- muhitdagi real ob'ektlarning biror umurnlashgan xossasidir. O`lchashga doir mashqlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantiradi, o'quvchilarni hayotda keng qo'llaniladigan zarur amaliy malakalar bilan qurollantiradi. Demak, miqdorlarni o'rganish ta'limni hayot bilan bog’lovchi vositalardan biridir. Mavzuning mazmun-mohiyati shundaki, o'quvchilar ongida miqdorlar tushunchasini tarkib toptirish va miqdorlarni o'lchash ko'nikma va malakalarini hosil qilish yo`llarini tahlil qilishdir. Bitiruv malakaviy ishning predmeti – Boshlang`ich sinflarda matematika darslarida о `rganiladigan miqdorlar, ularning turlari hamda ularni o'lchash haqidagi bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishning pedagogik asoslari va ularni amaliyotga joriy qilish yo`llari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi – IV sinf o’quvchilarining o`lchovlarni o`rganishga doir bilimlarini shakillantirishning nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 1) Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil qilish; 2) O’quvchilarning o`lchovlar va ularni o`lchash yuzasidan olgan bilim, ko’nikma, malakalarini aniqlash. 3) IV sinfda o`lchovlarni o’rganish va o`lchov malakalarini shakllantirishning yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini joriy qilish. Bitiruv malakaviy ishining metodlari : Tadqiqot muammosiga oid pedagogik- psixologik va metodik adabiyotlar mazmunini o’rganish, nazariy jihatdan tahlil qilish, boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash holatini o’rganish, pedagogik kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba va h.k.