logo

TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

176.5 KB
TA’LIM JARAYONIDA
EVRISTIK
TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISH 
1 MAVZU: TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISH.
MUNDARIJA:
KIRISH. Evristik metod haqida…………………………………………………3
1. Triz metodi haqida tushuncha…………………………….............................13
2. Chet tilini o’rganishda qo’llaniladigan metodlar…………...........................17
3. Triz metodikasining mohiyati va samaradorligi…………........................... 21
4. Evristik ta’lim texnologiyalari………………………………………………..25
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….30
2 Kirish .  Evristik metod haqida. 
  “Evristika”   grekcha   so’z   bo’lib,   ”heurist”   so’zi   “izlayman”,   “topaman”   ,
”ochdim”   ma’nolarini   beradi.     O’quvchilarning   mustaqil,   faol,   ijodiy   faoliyatini
tashkil   tishda   evristik   metodlar   asosidagi   ta’lim   alohida   o’rin   tutadi.   Umuman
evristik  ta’lim  juda uzoq antik zamonlardan  beri  qo’llanib kelinadi. Birinchi  bora
ta’lim   arayonida   qo’llanilganda     evristik   suhbatlar   yo’naltirilgan,   ketma     ket
berilgan   savollarga   javob   jarayonida   shakllangan,   savollarga   javob   berishda
javoblar   o’quvchi   tomonidan   muammolar   yechimiga   qatnashish   jarayonida
rivojlantirilgan.   Pedagogikada   o’quvchi   fikrini   rivojlantiruvchi,   maqsadli,
sermahsul   ishlanmalar   asosida   qo’llanilgan.   Ko’proq   bu   usulni   birinchilardan
bo’lib,   matematik   olimlar   o’quvchilar   iste’moliga   kiritganlar.   Ko’pincha   uni
“matematik   yechish   san’ati”   metodlari   shaklida   qo’llash   ma’qul   ko’rilgan.
Keyinchalik   uni   boshqa   o’quv   predmetlarini   o’qitish   jarayonida   ilg’or,   universal
metodlar sifatida ham qo’llashga harakatlar, urinishlar bo’lgan. Bu muammo bilan
o’z   davrida   faylasuf   askar,   grek   matematigi   Papi   Aleksandriyskiy,   keyinchalik
fruntsuz   faylasufi   va   matematigi   R.Dexretler   shug’ullanib,   evristik   metodlar
universal  metoddir,  degan  xulosaga   keldilar.  Ilg’or   metod  sifatida  uni  Yan  Amos
Komenskiy   ta’lim   tizimiga   kiritish   zarurligini   uqtirgan.   U   evristik   usuldan   ta’lim
jarayonida   foydalaniladi,   shaxsning   o’ylashi,   ijodiy   fikr   yuritishi   zamirida   turli
yangiliklarni   yaratuvchi   shaxs   tarbiyalanadi,   deb   ta’rif   beradi.   Rus   pedagogi
P.K.Konterev     xalq   ta’lim   maktablarida   evristik   ta’lim   metodlarini   keng   qo’llash
ijodiy fikr  yurituvchi  shaxsning  shakllanishiga  zamin  yaratadi, degan  fikrni  ilgari
surdi. 
Evristik   ta’lim   metodining   keng   tarqalishi   bizga   XX   asrning   ikkinchi
yarmidan kela boshlagan. Ayniqsa, o’quv jarayonigia kibernetikaning kirib kelishi,
ilmiy izlanuvchanlik, ijodkorlik, yangiliklar yaratishning oshishi munosabati bilan
ta’lim jarayonida keng qo’llashni talab etadi. 1
 Hozir fanda evristika yo’nalishi ham
rivojlanmoqda.   Biror   yangilik   yaratish   g’oyasi   ilgari   surilgandan   keyin   yangi
1
  Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch, Toshkent, Ma`naviyat, 2008 y
3 ixtiyoriy harakat dasturi tuziladi. Shu aziyatdan chiqish yoki jadallashtirish uchun
yangicha ijodiy, nostandart fikrlash orqali yangilik yaratiladi. 
Fikrlash   jarayoni   analiz,   sintez,   umumlashtirish   orqali   ayrim   operatsiyalar
ketma -ketlikda yangicha yondashuv orqali yechiladi, hal etiladi. Evristikaning fan
sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat:
- Hosila beruvchi jarayonlarni o’rganish. Unda kechadigan o’ziga
xos psixologik kechinmalarni o’rganish va bilish insonning evristik faoliyati
yoki elementlari orqali real vaziyatni ajrata olish va uni xotirada saqlash.
- Evristik   faoliyatni   yuritish   uchun   (model)   sharoitni   yaratish
printsiplarini o’rganish.
-   Evristik   faoliyatni   yuritish,   tashkil   etish   uchun   vaziyatni
modellashtirish.
- Evristik   faoliyatni   yuritish   uchun   aniq   maqsadga   yo’nalgan
evristik sistema 
qonuniyatlarini shakllantirish va yaratish.
- Evristik   faoliyatni   joriy   etish   qonuniyatlarini   amalga   oshirish
uchun texnik jixozlar konstruktsiyasini yaratish.
Evristika   fan   sifatida   o’z   kategoriyasi:   evristik   faoliyat,   evristik   elementlar
apparati, 
evristik tizim, evristik strategiya, evristik metod, evristik qoida, evristik yo’l
kabilarni oladi. Endi evristik metodlar va ulardan foydalanish yo’nalishlari haqida
fikr yuritamiz.
  Evristik savollar metodi. 2
Ma’lum qonuniyatlar va printsiplarga suyanadi.
- G’oyani   muammoligi   va   optimalligi   (masala   yechimida   bosh
optimal g’oya); 
- Axborotni   bo’lim,   bloklarga   taqsimlash   (maqsad   vazifalar
yechimidagi ketma-ket kichik yo’nalishlarni yechishga qaratilganligi).
2
  Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi,  Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
4 Bunday metodlarda tashkil etilgan mashg’ulotlar shu bilan ajralib turadiki, u
istalgan muammoni yechishda shaxsni ijodiy yondashuvga, intuitiv fikrlashga olib
keladi.  Lekin   bu  metod   har   doim   ham   g’oyalar   yechimining  absalyut   yutuqlariga
olib kelavermaydi.
Ko’p o’lchamli  matritsa metodi.
Bu   metod   ilmiy   izlanuvchi   va   yaratuvchining   morfologik     taktik
muammolariga suyanadi:
- Echilayotgan   g’oyaning   ayrim   elementlari   ma’lum   darajada
ilgaritdan 
ma’lum;
- G’oyaning   yechimida   uning   ayrim   qirralari   va   elementlari
noma’lum;
- Muammo yechimi ma’lum emas.
Ko’p   o’lchamli     matritsa   metodi   sistemali   yangicha   tahlilga   suyanadi,
muammoni   hal   etishda   ma’lum   printsiplarni   o’z   ichiga   olganligi   uchun   ko’pgina
xatoliklarning oldini olishga imkon beradi.Bu metod ko’pincha murakkab bo’lgan
ijodiy   muammolarni   hal   etib   qolmay,   yangi     yangi   g’oyalarni   tug’ilishiga   sabab
bo’ladi. Ko’p o’lchamli  matritsa metodining o’ziga xos kamchiligi am mavjud. U
shundan   iboratki,   o’rtacha   qiyinchilikdagi   vazifalar   yechimida,   juda   ko’plab
variantlarni   keltirib   chiqaradi.   Bu   o’z   o’rnida   ular   ichidagi   eng   optimalini
tanlashga qiyinchilik tug’diradi.
Bu   metod   izlanayotgan   muammoning   hamma   parametrlarini   ochib   berish
kafolatini   bera   olmaydi.   Ko’p   o’lchamli     matritsa   metodi   asosida   ishlash   juda
yuqori ko’nikma va mahorat talab etadi.
Erkin assotsiatsiyali metod.
Evristik   faoliyatni   yuritishda   bu   metod   yuqori   darajadagi   ijodiy   faoliyatni
baholashda,   g’oyalarni   ilgari   surishda   yangi     yangi   assotsiatsiyalarni   izlab   topish
va yaratish imkonini beradi. 
5 Bu   muammo   o’z   yechimida   yangi   g’oyalarni   keltirib   chiqaradi,
muammoning yechimini topish jadallashadi. Bu metodda assotsiatsiyaning vujudga
kelishi   tufayli   yechilish   zarur   bo’lgan   muammo   komponentlarining,   tashqi
muhitning   o’zaro   bog’lanishlari   ro’yobga   chiqadi.   Tashqi   muhit   bilan   ijodiy
jamoaning   o’zaro   ijodkorlik   fikrlari   to’qnashuvi   imkoniyatini   tug’diradi.   Bu
metodda   ishni   tashkil   etishda   jamoaning   har   bir   a’zosi   faol   ishtirok   etishi   kerak.
Ishtirokchi  o’z  assotsiatsiyasini   yoki   fikrini  taklif   etishi  kerak.  Ularning  fikrlarini
mujassamlashtirish   orqali   muammoning   yechimida   yangi   g’oyalar   uchrashuvida
o’z   yechimini   topadi.   Bu   metodni   qo’llashda   erkin     emin   o’z   assotsiatsiyasini,
fikrini   aytish   tanqidiy   fikrlar   bildirishdan   holi   bo’lgani   ma’qul.   The   evristik 3
usul   bu   evristika   kontseptsiyasining   amaliy   qismidir,   bu   muammoni   hal   qilish,
o’rganish   yoki   kashf   qilish   uchun   har   qanday   yondashuv   bo’lib,   u   maqbul   yoki
mukammal bo’lishi kafolatlanmagan, ammo tezkor maqsadlar uchun etarli bo’lgan
amaliy usulni qo’llaydi.
Ya’ni,   so’zlashuv   uslubida,   bu   muammoni   topish   va   hal   qilishga   imkon
beradigan   usullar   va   turli   xil   texnikalar   to’plamidir.   Optimal   echimni   topish
imkonsiz   yoki   amaliy   bo’lmagan   joyda,   evristikadan   qoniqarli   echim   topish
jarayonini   tezlashtirish   uchun   foydalanish   mumkin.   Evristikani   qaror   qabul
qilishning   bilim   yukini   engillashtiradigan   ruhiy   yorliq   sifatida   ham   aniqlash
mumkin.   Ilmiy   intizom   sifatida,   har   qanday   fanga   qo’yilgan   muammo   bo’yicha
samarali natijaga erishish maqsadida qo’llanilishi mumkin.
Evristik usul
Evristik metod ma’lum  bir  muammoning samarali  echimiga  erishish  uchun
turli  xil  empirik jarayonlarni, ya’ni  tajriba, amaliyot  va faktlarni  kuzatish asosida
strategiyalarni qo’llash asosida quriladi.
Aynan   venger   matematikasi   Jorj   Polya   (1887-1985)   ushbu   kitobni
kitoblaridan   birini   nashr   etish   bilan   ommalashtirdi. 4
  Buni   qanday   hal   qilish
3
  Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi,  Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
4
  Mirolyubov A.A. Rahmonov M.V. Setlin V.S. O`rta maktablarda chet tili o`qitishning umumiy 
metodikasi, Toshkent, O`qituvchi.
6 kerak   (Buni   qanday   hal   qilish   kerak).   Yoshligida   turli   xil   matematik   testlarni
o’rganish  va  tushunish  orqali  u  ushbu  testlarni  qanday  hal   qilish  uchun  kelganini
ko’rib chiqa boshladi. Bu tashvish uni keyinchalik shogirdlariga o’rgatgan turli xil
evristik   protseduralar   orqali   aynan   shu   bahsga   olib   keldi.   Ularning   strategiyalari:
Muammoning   sxemasini   tuzing.   Muammoning   teskari   tomonida   uning   echimini
toping, reja tuzing. Agar mavhum muammo bo’lsa, rejani bajaradigan aniq misolni
o’rganishga   harakat   qiling.   Asos   sifatida   muammoni   umumiy   ma’noda   ko’rib
chiqing
Birinchi   nuqta   bo’yicha   Polya,   bu   juda   aniq   bo’lib   tuyuladi,   chunki   u
ko’pincha esga olinmaydi, ammo ba’zida talabalar o’z muammolarini hal qilishda
to’sqinlik qiladilar, chunki ular buni to’liq yoki hatto qisman tushunmaydilar.
Keyinchalik,   ikkinchi   bo’limida   reja   tuzish   haqida   gap   ketganda,   Polya
muammolarni   hal   qilishning   ko’plab   oqilona   usullari   mavjudligini   eslatib   o’tdi.
Tegishli   strategiyani   tanlash   qobiliyati   ko’plab   muammolarni   hal   qilish   orqali
yaxshiroq o’rganiladi. Shu tarzda, strategiyani tanlash osonroq va osonroq bo’ladi.
Uchinchi   qadam   odatda   rejani   tuzishdan   ko’ra   osonroqdir.   Umuman
olganda,   sizga   g’amxo’rlik   va   sabr-toqat   kerak,   chunki   siz   allaqachon   kerakli
ko’nikmalarga   egasiz.   Tanlagan   rejangizga   sodiq   qoling.   Agar   u   ishlamasa,   uni
tashlang va boshqasini tanlang.
To’rtinchi   qadamda   nimalar   qilingan,   nima   ishlagan   va   nima
bo’lmaganligini   aks   ettirishga   vaqt   ajratish   uchun  vaqt   ajratish   kerakligini   eslatib
o’tadi.   Buni   amalga   oshirish   kelajakdagi   muammolarni   hal   qilish   uchun   qaysi
strategiyadan foydalanishni bashorat qilishga imkon beradi.
O’qitishda evristik usul. 
Evristik   usul   bu   fanni   o’qituvchidan   mustaqil   ravishda   anglash   uchun
kashfiyot usuli. U yozganlari va o’qitishi. Siti va Gildlar instituti (London) kimyo
professori   Armstrong   maktablarda   fanlarni   o’qitishni   targ’ib   qilishda   juda   katta
ta’sir ko’rsatdi.
7 U   laboratoriya   mashg’ulotlarining   maxsus   turi   (evristik   mashg’ulotlar)
uchun   kuchli   advokat   edi.   Bu   erda   talaba   mustaqil   ravishda   kashfiyotga   o’tadi,
shuning uchun o’qituvchi ushbu usul bo’yicha yordam yoki ko’rsatma bermaydi.
O’qituvchi   talabalar   uchun   muammo   tug’diradi,   keyin   ular   javobni
aniqlayotganda   chetda   turadi.   Usul   talabalardan   bir   qator   eksperimental
masalalarni   echishni   talab   qiladi.   Har   bir   talaba   o’zi   uchun   hamma   narsani   kashf
qilishi   kerak   va   unga   hech   narsa   aytilmaydi.   Talabalar   tajribalar,   gadjetlar   va
kitoblar   yordamida   faktlarni   kashf   etishga   etaklaydi.   Ushbu   usulda   bolalar   o’zini
tergovchi kabi tutishadi. 5
Bosqichma-bosqich   boshqariladigan   evristik   usulda   talabaga   minimal
ko’rsatma   berilgan   muammoli   varaq   beriladi   va   ko’rib   chiqilayotgan   muammo
bilan   bog’liq   eksperimentlarni   bajarishi   talab   etiladi.   Siz   ko’rsatmalarga   rioya
qilishingiz  va  o’zingizning  qilgan  ishlaringiz  va  erishilgan  natijalaringiz  haqidagi
hisobotingizni   daftaringizga   kiritishingiz   kerak.   U   o’z   xulosasini   ham   qo’yishi
kerak. Shu tarzda, u kuzatuvdan tadqiqot olib boradi.
Fanni o’qitishning ushbu usuli quyidagi afzalliklarga ega:
Talabalar o’rtasida suratga olish va izlanish odatini rivojlantiradi.O’z-o’zini
o’rganish   va   o’z-o’zini   boshqarish   odatini   rivojlantirish.Bu   talabalar   o’rtasida
ilmiy munosabatlarni rivojlantiradi, ularni haqiqat va halollikka aylantiradi, shunda
ular   haqiqiy   tajribalar   orqali   qarorlarga   kelishni   o’rganadilar.Bu   psixologik
jihatdan   sog’lom   ta’lim   tizimidir,   chunki   u   maksimal   darajada   "bajarish   orqali
o’rganish"   ga  asoslangan.Talabalarda  mehnatsevarlik  odatini  shakllantirish.Ushbu
usulda   ishlarning   aksariyati   maktabda   olib   boriladi   va   shu   sababli   o’qituvchi   uy
vazifasini   tayinlashdan   tashvishlanmaydi.Bu   o’qituvchining   individual   e’tiborini
va yaqinroq aloqalarini ta’minlaydi. Ushbu aloqalar o’qituvchi va talaba o’rtasida
samimiy munosabatlarni o’rnatishga yordam beradi.
Evristik   metodni   ma’lum   bir   fanni   o’qitishda   qo’llashning   kamchiliklari
sifatida quyidagilarni ta’kidlashimiz mumkin:
5
  Eshmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiya yordamida ta`lim samaradorligini oshirish 
yo`llari, Toshkent, 2004 y
8 Usul   o’qituvchidan   katta   samaradorlik   va   mashaqqatli   mehnat,   tajriba   va
tayyorgarlikni   kutadi.   O’qituvchi   tomonidan   mavzuning   o’lchov   va   miqdoriy
ishlarni   nazarda   tutmaydigan   muhim   tarmoqlarini   e’tiborsiz   qoldirib,   o’zlarini
evristik   davolanishga   bag’ishlaydigan   filiallari   va   qismlarini   ta’kidlash
tendentsiyasi   mavjud.Bu   yangi   boshlanuvchilar   uchun   mos   emas.   Dastlabki
bosqichda talabalarga etarlicha ko’rsatma kerak, agar u berilmasa, u o’quvchilarga
nisbatan   yoqimsizlikni   keltirib   chiqarishi   mumkin.   Ushbu   uslubda   talabaning
umuman   fan   mohiyati   to’g’risida   noto’g’ri   g’oyani   shakllantirishiga   olib   kelishi
mumkin   bo’lgan   amaliy   ishlarga   juda   katta   ahamiyat   beriladi.   Ular   ilm-fan
laboratoriyada bajarilishi kerak bo’lgan narsadir, deb ishonishadi.
Evristik   yondashuvda   tomonlardan   biri   muammoning   еchimi   bo`yicha
o`zining   yondashuvini   qabul   qilishga   urinmasdan   ishontirish   mеtodi,   ichki   tuy-u,
so-lom aqldan foydalangan holda bahs ishtirokchilarini o`zining nuqtai nazariga o-
dirib oladi.
Mantiqiy   yondashuvdagi   bahsga   o`ta   mustahkam   mantiqiy   tahlil   va   dalil–
isbotlar   xaraktеrli   bo`lib,   uning   vositasida   ishtirokchilar   yakuniy   xulosalarga
kеladilar.
So`fiyona yondashuv. Unda tomonlardan biri o`z raqibini donolik qilib ma-
lub qilishi ham mumkin.
Avtoritar yondashuv. Unda tomonlardan biri o`zining obro`sidan foydalanib,
o`z nuqtai nazarini o`tkazishi mumkin.
Tanqidiy   yondashuv.   Bahs   ishtirokchilaridan   ba’zilari   o`z   raqibining   faqat
kamchiligi, kuchsiz o`rni va mavqеiga diqqatni jalb qiladi va, aksincha, raqibining
fikridagi   ijobiy   unsurlarni   ko`rishga   intilmaydi   va   muammoning   еchimi   bo`yicha
o`z takliflarini ham bеra olmaydi.
Dogmatik   yondashuv.   Unda   tomonlardan   biri   bahsni   haqiqatni   ?z   manfaati
uchun o`zining shaxsiy maqsadlariga muvofiq kеladigan tomonga boshlab kеtadi.
Pragmatik yondashuv. Ishtirok etuvchilardan biri va har bir tomon faqatgina
haqiqatni o`rnatish uchungina bahs yuritmaydi, balki undan o`zlarining yashirin va
9 bahs   ishtirokchilariga   ma’lum   bo`lmagan   amaliy   manfaatlariga   burish   uchun
foydalanadi.
Bahsni o`tkazishda quyidagi qoidalarga ahamiyat bеrish lozim:
- opponеntining o`z fikrini asoslovchi so`zini tinglab, kuzatib borishi;
- opponеntini so`zlashdan to`xtatib qo`yishga shoshilmasligi;
- mayda-chuyda   dеtallarga   e’tibor   qaratmasligi,   eng   muhimini   ko`rishga,
tushunishga harakat qilishi;
- kuchsiz o`rinlar, dalil-isbotlar, misollarni topish va tahlil qilish;
- opponеntini o`zidan kuchli dеb hisoblamaslik;
- o`ziga haddan tashqari bino qo`yish va ishonishga ruju bеrmaslik;
- qo`rqish raqib oldida ma-lubiyat ekanligini esda tutish. 
O’yin bolalarda kasblar haqida tasavvurni shakllantirish bilan bir qatorda ularni
jismonan   chiniqishlari   hamda,   ma`naviy   kamol   toptirish   uchun   zamin   yaratadi.
O’yin   jarayonida   mustaqil   faoliyat   ko’rsatishda   bolaning   ruhiy   holati   namoyon
bo’lishi, O’yin orqali bolalar o’z halqining hayoti, turmush tarzi, kasb  kori, milliy
an`anali   urf   -   odatlari   til   xususiyatlarini   tushuntirishdir.   Mashg’ulot   jarayonida
metodik qo’llanmalar, ilmiy adabiyotlar  va ko’rgazmalardan savol    javob asosida
foydalaniladi.
Boshlang’ich   sinflarda   fanlar   integratsiyalanadi.   Bu   bilan   esa   dars
samaradorligiga     erishiladi,   vaqtdan   unumli   foydalaniladi,     o’zlashtirish     yaxshi
bo’ladi.   Integratsiya     darslarida     o’yin     faolliyatidan   ham   foydalaniladi.     O’yin
faoliyati   darsda o’quvchini   charchog’ini   yozadi,   fikrlash   qobiliyatini   oshiradi,
mustaqqil   fikrlashga   yordam   beradi, darsga   qiziqishini   oshiradi.   Bu   bilan esa
o’qituvchi   va   o’quvchi   100   foiz   qatnashib,   darsga   qatnashmaslik   o’z-o’zidan
kamayadi.  Biz  darsda  turli  didaktik o’yinlardan  samarali foydalanamiz.  
Boshlang’ich       ta`limda     integratsiyalash     bola   dunyoni   bilishi     va    tasavvur
qilishda    bir     tomonlama     emas,    balki    har  tomonlama    rivojlanishga    erishiladi.
CHunki     bala     dunyoga   matematik,     biolig,   sportchi,   rassom,   so’z     ustasi,
kashfiyotchi,  usta,  chevar  ko’zi  bilan  qarashni  o’rganadi.    Dunyoni  yaratish,
10 uni   bir     butunligiga     tasavvur   qilishni   tushunadi.     Bunga     albatta     dars   orasida
o’yin faoliyatidan   foydalanishi yaxshi  natija  berib,  bolani  ruhan  tetiklashtiradi.
Bizga     o’yin     turlari     ma`lum,     ulardan       o’z   vaqtida     va     oqilona     foydalanish
o’qituvchining  mahoratiga  bog’liq. 6
Masalan,   «Sanash     o’yini»     orqali     bolani     xotirasi       mustahkamlanadi,     tez
fikrlaydi.O’yinda  1, 2, 4  o’z  o’rnida   aytiladi,  faqat 3  o’rniga  olma,  5- o’riniga
esa qaldirg’och deyish  kerak.   Agar  bola   so’z o’rniga raqam  aytib yuborsa  (4,
5  deb)     o’yindan    chiqib    turadi.    SHunday  qilib    o’yin  ohirida  qolgan    o’quvchi
g’olib hisoblanadi va  rag’batlantiriladi. 
«Gullar     terish»     o’yinida     stol     ustiga     qog’ozdan     yasalgan   gullar   qo’yib
qo’yiladi,     har   bir   guruhdan   o’quvchilar   chiqib,   gulni   oladi   va   gulni   orqasiga
yozilgan   misolni   ishlashi,   savolga   javob   berishi   kerak   bo’ladi.   Qaysi   guruhdan   5
daqiqa   ichida   ko’p   gul   to’plashsa,   g’olib   hisoblanadilar,   gullarni   hisobchi
hisoblaydi.
Didaktik o’yin texnologiyalaridan foydalanish
Maktabga   ilk   qadam   qo’ygan   bolalarni   o’qish   jarayoniga   qiziqishlarini
oshirish   murakkab   hisoblanadi.   SHu   bois   ham   mashg’ulotlarni   didaktik   o’yin
texnologiyalari bilan boyitib borish ham o’qvchilarni darsga bo’lgan qiziqishlarini
ortiruvchi   omillardan   biri   hisoblanadi.   Darslarda   foydalaniladigan   didaktik   o’yin
texnalogiyalari   o’quvchilarning   bilish   faoliyatini   faollashtirish   darslik   va
qo’shimcha   adabiyotlar   ustida   mustaqil   ishlash,   nutq   va   muloqot   madaniyatini
rivojlantirish,   ularni   ongli   ravishda   kasbga   yo’llash   didaktik   o’yin   davomida
vujudga   kelgan   qiyinchiliklarni   bartaraf   etishda   mo’ljalni   to’g’ri   olish,     har   xil
vaziyatlarni tahlil qilib, to’g’ri xulosa yasashga zamin tayyorlaydi. Didaktik o’yin
texnologiyalari   ta`lim     tarbiya   jarayoniga   didaktik   o’yinli   dars   shaklida
qo’llaniladi.   Didaktik   o’yinli   darslar   o’quvchilarning   bilim   olish   faoliyati,   o’yin
faoliyati   bilan   uyg’unligi,   mazmuni   va   moxiyatiga   kura   syujetli     rolli   o’yinlar,
konferentsiyalar va o’yin mashqlarga ajratiladi. Har bir didaktik o’yinli darslarning
6
  Rahmatova D. Istiqlol va til ilmiy-amaliy anjuman materiallari, Toshkent, 2007 3-qism 209-211
betlar
11 didaktik   maksadi,   o’ziga   xos   xususiyatlari   ta`lim   tarbiya   jarayonida   tutgan   o’rni,
mazmuni ishlab  chiqilib, amaliyotga joriy etilgan.
Boshlang’ich   sinflarda   ayniqsa   o’qish   darslarida   didaktik   o’yin
texnologiyalaridan   foydalanish,   o’tilayotgan   mavzuni   bolani   ongida   muxrlanib
qolishi   uchun   muhim   vosita   bo’lib   xizmat   qiladi.   CHunki   bola   biror   ertak   yoki
xikoyadagi hodisa va voqealarni o’zi ishtirokida tasavvur qilsa, mavzuni tushinishi
ham   osonlashadi.   Masalan,   hayvonlar   haqida   biror   ertakni   olaylik,   o’quvchilarga
ertakni   o’qib   berish   va   o’qitish   orqali   darsni   yakunlash   mumkin,   lekin   ertakni
sahnalashtirish,   unda   bolalarni   o’zlarini   ishtirok   ettirish   yanada   qiziqroq   bo’ladi.
Buning   uchun   bolalar   ertak   uchun   hayvonlar   niqobini   o’zlari   tikishlari,   yasash
ishlarini   bajarishlari   mumkin   bo’ladi.   Demak,   bola   ertakni   o’qiydi,   unga
tayyorlanish   uchun   hayvonlar   ovozini   o’xshatadi,   rollarga   kiradi,   rasmlar
chizadilar,   badiy   mehnat   bilan   shug’ullanadilar,   umuman   olganda   mustaqil   ijot
kiladilar.   O’z-o’zidan   ko’rinib   turibdiki   integratsiyalashgan,   eng   qiziqarli   dars
tashkil etiladi. Hush, bunday darslar qanday samara berishini ta`savvur qiling! 
SHunday qilib, boshlang’ich sinf mashg’ulotlarini integratsiyalash jarayonida
didaktik   o’yin   texnologiyasidan   foydalanish   yuqori   samara   berishi   aniq.   Ta`lim
tarbiya   jarayonini   integratsiyalash   te`nologiyasini   ishlab   chiqishda,   zamonaviy
texnologiyalardan   foydalanish   o’quvchilarning   bilim   va   tahsil   olishga   bo’lgan
qiziqishlarini  ortiradi, bilish faoliyatini  oshiradi, ta`lim-tarbiya jarayoninig yuqori
darajada bo’lishiga imkon yaratadi.
1 .Triz metodi haqida.
Ilmiy   ijodkorlik   texnologiyasini   yaratish   ustida   1946   yildan   e’tiboran   ish
boshlangan. Bu yangi texnologiya TRIZ 7
 (teoriya resheniya izobretatelskix zadach)
deb   nomlangan.   TRIZ   haqidagi   birinchi   ma’lumot   matbuotda   1956   yilda   paydo
bo’lgan.   1926  yili   Toshkent   shahrida   tug’ilgan   Genrix  Saulovich   Altshuller   1958
yili TRIZni o’rgatish bo’yicha birinchi o’quv seminarini o’tkazgan va ushbu o’quv
7
  Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi,  Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
12 seminarida G.Altshuller tomonidan ilk bor IOK (IKR idealniy konechniy rezultat)
tushunchasiga ta’rif berilgan. IMEN-ishlab chiqarishni, yangi texnik fikrlarni aniq
fanga   aylantiradi,   ixtiroli   masalalalarni   yechishga   yordam   beradi.   IMEN-talimda
eskiliklardan voz kechishdi. IMEN elmentlarni faqat tehnik sohalarda emas, balki
talim-tarbiya,   shuningdek,   boshqa   sohalarida   ham   ishlatilishi   mumkin.   Xayotdagi
va tabiatdagi har bir predmet,har bir modda, hodisa, voqea, obyektda ikkilamchilik
siri   qarama-qarshilik   mavjudligi   talaba(yoki   o’quvchi)   larni   har   bir   narsaning
nimasidir   yaxshi   yo   nimasidir   yomon,   bir   tomondan   foydali   ikkinchi   tomondan
zararli,   bir   jihatdan   halal   bersa   ikkinchi   jihatdan   zarur   ekanligiga   qiziqish
uyg’otadi   va   uni   topishga   undaydi.Bu   bilan   o’zlashtirilishi   qiyin   bo’lgan   ayrim
materiallarni IMEN elementlari orqali osonlik bilan o’zlashtira olish imkoniyatiga
ega   bo’ladilar.   So’nggi   yillarda   bolalarning   ijodkorlikini   rivojlantirishda   yangi
yo’nalish   -  TRIZ  (ixtirochi  vazifalarning  echimlari   nazariyasi),  bu  ilmiy  ixtirochi
tomonidan   tashkil   etilgan.   Altruller.   Bu   amaliy   dialektik,   ya’ni   qiz,   texnikada,
kundalik   hayotda   namunalar   va   xatolar   usulini   rad   etish,   namunalar   va   xatolar
usulini rad etish.
TRISIS   elementlari   maktabgacha   ta’limda,   shuningdek,   4-7   yil   bolalarning
yosh   xususiyatlariga   muvofiq   texnikani   ishlab   chiqadigan   maktabgacha   ta’limda
juda   yaxshi   rivojlana   boshladilar.   O’qituvchi   farzand-an’anaviy   ish   shakllaridan
foydalanib, bolasini fikrlaydigan odamning holatida amalga oshiradi. Maktabgacha
yoshgacha   moslashtirilgan   TRIZ-texnologiyasining   moslashtirilgan   texnologiyani
olib keladi va bolaga "hamma narsada ijod qil!" Maktabgacha yoshdagi noyobdir,
chunki u bola tomonidan shakllanadi, bu uning hayoti bo’ladi, shuning uchun har
bir bolaning ijodiy salohiyatini oshkor qilish uchun bu davrni o’tkazib yubormaslik
muhimdir.   Ushbu   texnologiyani   bolalar   bog’chasida   ishlatish   maqsadi
rivojlanmoqda,   bir   tomondan   fikrlashning   moslashuvchanligi,   harakatchanligi,
tizimli,   dialektikasi   sifatida   fikrlashning   fazilatlari;   boshqa   -   qidiruv   faoliyati,
yangilikni xohlash; Nutq va ijodiy tasavvur.
13 Maktabgacha   yoshdagi   TRIZ-texnologiyalardan   foydalanishning   asosiy
vazifasi - bu ijodiy kashfiyotlarning quvonchini uyg’otishdir. Buning uchun sizga
kerak: 
Ular bolalarning tabiiy hayotiga mos keladigan tarzda darslarni tashkil qiling
Maxsus   o’yinchoq  bor  -  o’qituvchini  "yordam   beradi"  degan  darsning  qahramoni
bor.   O’yinchoqlar   yuzidan,   muammoli   masalalar   o’rganiladi,   mashg’ulotlar
mavzularida   mashg’ulot   muloqotlari   o’tkaziladi.   O’yinchoq   faol   ravishda   o’z
fikrini bildiradi, so’raydi va tushunarsiz, ba’zida xatolarga yo’l qo’yadi, chalkashib
ketmaydi.   Bolalar   muloqot   qilish   va   unga   yordam   berish   istagi,   unga   faol   va
qiziqish   sezilarli   darajada   oshadi.   Jismoniy   mashqlar   oxirida   bolalarni   reflektiv
tahlil   qilish   ko’nikmalariga   o’rgatish   uchun   (ular   yangisini   o’rganganliklari,   ular
yangi,   boshqalarning   qolgan   qismini   o’rganganlari).   Natijalar   turli   shakllarda:
"Suhbatlar",   "Yangiliklar   piggy   banki",   "Rishing   taklifi"   va   boshqalar;   Kelajak
uchun   rejalarini   muhokama   qilish   (bu   erda   men   ...   va   keyingi   safar   ham   ....);..
Ishlab chiqarilgan ishlarni samarali faoliyati va muhokama qilish. Shu bilan birga,
bolalarning   bir   turdagi   faoliyatdan   tabiiy   ravishda   boshqalarga   tabiiy   ravishda
o’tishni   amalga   oshirish   maqsadga   muvofiqdir,   keyingi   rejimda   sinflar   tarkibini
bog’laydi. Umumiy natijadan so’ng, bolalar navbatdagi darsgacha o’yinchoq bilan
ajralib turadilar.
Ikkinchi   kursda   nafaqat   kollektiv   kognitiv   mashqlar,   balki   har   qanday
atrofdagi   materialda   ham   individual.   Ushbu   mashqlar   ota-onalarga   bolalar   bilan
aloqani rivojlantirish uchun tavsiya qilish mumkin. "Trntzovskiy" dan bolalar bilan
har   kuni   hamkorlikda   foydalanishga   tayyor   bo’lish,   mustaqil   ravishda   e’tiborga
olish   va   qarama-qarshiliklarni   hal   qilishda,   vaziyatni   muntazam   ravishda   idrok
etish   va   tahlil   qilish   imkoniyatiga   ega   bo’lish.   Bolalar   bilan   ishlashning   asosiy
mezoni   materiallarni   etkazib   berishda   va   matnni   etkazib   berishning   soddaligi   va
soddaligi,   vaziyatga   o’xshaydi.   Asosiy   qoidalar   bo’yicha   asosiy   qoidalar   bolalari
tomonidan   tushunmasdan   TRIZni   joriy   qilishni   majburlash   shart   emas.   Ertaklar,
o’yinlar, oilaviy vaziyatlar - bu bolalar muammo yuzaga keladigan trjan qarorlarini
14 qabul qilishni o’rganadigan muhit. Qarama-qarshiliklar o’zini topgani kabi, u juda
ko’p manbalardan foydalangan holda ideal natijaga intilmoqda.
Bolalar   bilan   har   qanday   aloqada,   RTV   usullariga   asoslanib,   (ijodiy
tasavvurni rivojlantirish). Yo’nalishdan biri bu vizual tadbirlardan foydalanish - bu
TRIZga asoslangan bolalar ijodiy fikrlash tarzini o’qitishning asosiy tarkibiy qismi
sifatida.   Modellashtirish,   loydan   foydalanish,   dizayn   har   qanday   ixtiro   yoki
vaziyatlarni   dastlabki   modellashtirish   uchun   juda   muhimdir.   Ammo   bolalarning
to’liq ijodiy erkinligi uchun, yaratishga nisbatan xayoliy narsalarni rag’batlantirish
kerak - bu trotovskiy pedagogika sohasidagi  asosiy narsa. Agar  o’qituvchi  TRIZ-
texnologiyani   o’zlashtirmagan   bo’lsa,   faqat   TRIZ   (Asbobs)   elementlaridan
foydalanish   mumkin.   O’yin,   bu   kabi,   ko’plab   qiziqarli   variantlarni   keyingi
o’zgartirish,   ishlab   chiqish   va   yaratish   bo’yicha   boshlang’ich   nuqtasi.   Biz
RTVning asosiy usullaridan birini - "yaxshi - yomon mashq" mashqlarini aniqlash
uchun biz tahlil qilamiz. Qarama-qarshiliklarni aniqlash usuli yordamida sxemani
ishlab chiqdi:
Birinchi   bosqich   -   bolalarda   doimiy   uyushmalarga   olib   kelmaydigan   har
qanday ob’ekt yoki hodisaning ijobiy va salbiy xususiyatlarini  aniqlash, masalan:
yog’och qalam, issiq yoz.
Ikkinchi bosqich - bu mavzu yoki hodisaning ijobiy va salbiy xususiyatlarini
aniqlash, masalan: qalam yoki yoz (umuman, to’liq xarakteristikani). Bola kattalar
undan   nimani   xohlayotganini   tushunsa,   ular   doimiy   birlashmalarni   keltirib
chiqaradigan buyumlar va hodisalarni ko’rib chiqishga o’tishlari kerak. Ko’pincha
o’qituvchi   allaqachon   Jirzan   darslarini   ushlab   turadi,   hatto   uni   shubha   ostiga
qo’ymaydi.   Axir,   bu   fikrni   hal   qilishda   fikrlash   va   oxirigacha   borish   qobiliyati
ijodiy pedagogika mohiyatidir. 
Jamiyat   odamlarga   intellektual   qalin,   mustaqil   fikrlash,   ijodiy,   namunaviy
echimlarni qabul qilishni biladigan va undan qo’rqmaydigan ijodiy, ijodiy, ijodiy,
ijodiy,   ijodiy,   kimdan   qo’rqmaydi.   Maktabgacha   bolalik   o’z   ruhiyasining   barcha
sohalarida sezilarli o’zgarishlar yuz berganida, bola o’z psixikasi (kognitiv, hissiy,
15 ixtirolarda   namoyon   bo’ladigan,   bola   o’zi   uchun   tinchlikni   ochganda,   o’z   o’zi
uchun   tinchlikni   ochganda,   ular   turli   xil   faoliyatda   namoyon   bo’ladi.   Bu
farzandning hayoti (ijod) muayyan holatida yuzaga keladigan muammolarni ijodiy
echim   yaratish   qobiliyati   paydo   bo’lganda.   Texnik   va   TRIZ   usullaridan   mohir
foydalanish   (ixtirochi   vazifalar   nazariyalari)   ixtirochilik   inventarizatsiyasini
inventarizatsiya   qilish,   maktabgacha   yoshdagi   bolalardan   dialektik   tafakkurni
rivojlantirishga yordam beradi.
TRIZ   Maqsadlari   -   bolalar   xayolotini   rivojlantirish,   balki   ularni   muntazam
ravishda o’ylab ko’rish, o’qituvchilarning ijodiy fazilatlaridagi bolalarda muayyan
amaliy   ta’lim   olish   uchun   vositalarni   taqdim   etish   bilan   osongina   o’ylash   oson
emas   Dunyoning   birligi   va   zidligini   tushunadigan   kishi,   ularning   kichik
muammolarini   hal   qiladi.   Maktabgacha   tarbiyachiga   nisbatan   trezan
kontseptsiyasining   dastlabki   holatitabiatga   o’xshash   o’rganish   printsipi.   Bolaga
ta’lim berish, o’qituvchi tabiatidan ketishi kerak. Maktabgacha tarbiyachilar uchun
TEX   -   kollektiv   o’yinlar   tizimi,   asosiy   dasturni   o’zgartirmaslik   uchun
mo’ljallangan  sinflar,  ammo  uning  samaradorligini   oshirish  uchun.  "TRIZ"  TRIZ
"aniq hisoblash, mantiq, sezgi", "Gs Natshuller va uning izdoshlari nazariyasining
asoschisi   hisoblanadi.   Trew 8
  xizmatlarining   asosiy   ishchi   mexanizmiixtirochi
vazifalarni echish uchun algoritm. Algoritmni o’zlashtirish, har qanday vazifalarni
hal qilish, aniqlanadigan mantiqiy bosqichlar uchun 
2. CHET TILINI O’QITISHDAGI METODLAR.
Chet   til   o’qitish   jarayonida   metodlar.     ,,Metod”   terminini   ifodalaydigan
birinchi   tushuncha   -chet   til   o’qitish   metodi-   kasidagi   tarixiy   yo’nalish   (taijima,
to’g’ri,   aralash,   qiyosiy   metodlar)ning   muxtasar   bayoni   yuqorida   keltirildi.
Ikkinchi ma’nodagi (o’qitish sistemasi - Palmer, Uest, Guen metodlari) tushuncha
chet   til   0’qitish   metodikasi   tarixida   (VII   bobda)   yoritiladi.   Muallim/o’quvchi
8
  Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi,  Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
16 faoliyati usuli ma’nosidagi ,,metod” terminining uchinchi jihati quyida muhokama
qilinadi.   Chet   til   o’qitish   jarayonida   amaliy   foydalaniladigan   metodlar   uchta:
tanishish, mashq qilish va qo’llash. Ushbu uch termin metodik tadqiqotlarda turli
nomlar bilan uritib kelindi. 
Ko’pchilik   tan   olgan   va   o’qitishda   bevosita   mushohada   qilish   mumkin
bo’lgan   mazkur   metodlar   o’quvchi   nuqtayi   nazaridan   nomlangan.   0’quvchining
chet  til  o’rganishdagi  vazifasi  o’quv materiali  (ya’ni  til  materiali)  bilan  tanishish,
ko’nikma va malaka hosil qilish maqsadida mashq qilish hamda o’z fikrini bayon
etish chog’ida, ya’ni nutqiy muloqotda tildan foydalanishdan iborat.
Chet  til o’qitish sistema,  deb qaralganda, unda ikki tomon - o’rgatuvchi  va
o’rganuvchi ishtirok etadi. Muallim zimmasiga o’quvchining o’rganish faoliyatini
tashkil   etish   -   tashkiliy   vazifa   yuklatiladi.   0’quvchi   bajaradigan   uchala   ishni
tanishish,   mashq   qilish,   qo’llashni   muallim   tashkil   qiladi.   Darsdan   tashqari
mustaqil   bajariladigan   ishlarga   oid   ko’nikma   va   malakalar   hosil   qilish   ham
muallimning tashkiliy vazifasiga kiradi.
Muallimning   navbatdagi   Vazifasi   ta’   lim-tarbiya   berishdir.   Ta’limiy   vazifa
deganda tushuntirib yoki ko’rsatib berish, bayon etish, izohlash, to’g’rilash orqali
o’quvchiga   til   materialini   o’rgatish   anglanadi 9
.   Chet   til   materialini   muallim
o’rgatadi   yoki   darslik/magnitofon   yozuvidan   o’rganish   yo’lini   ko’rsatadi,
o’quvchida   qiyinchilik   sezilsa,   murakkab   til   hodisasini   lo’nda   qilib   sharhlab
beradi. 
Nazorat   qilish   muallim   vazifalaridan   uchinchisidir.   0   ‘quvchilar   yangi
material  bilan  tanishayotgan  paytlarda ularning tushunganlik  darajasini  aniqlaydi.
To’g’ri-noto’g’ri mashq bajarayotganini kuzatadi. Til materialini qo’llash chog’ida
nutq   faoliyatining   bajarilishini   nazorat   qiladi.   Mas.   ovoz   chiqarmay   o’qilgan
matnning   mazmunini   tushunish   uchun   o’quvchilar   ndagi   leksik   birliklarni
o’zlashtirgan   bo’lishlari   kerak.   Agar   o’quvchi   materialni   esdan   chiqargan   bo’lsa,
muallim o’sha 
9
  G`afforova T. Qarshi davlat universiteti axborotnomasi, 2-son 2009 y.
17 leksik materialni takrorlashni tashkil qiladi. 0’quvchilar vazifalarni tanishish,
mashq   qilish   va   qo’llash   metodlari   orqali   amalga   oshirish   mumkinligi   yuqorida
qayd   etildi.   Har   bir   metodning   o’ziga   xos   xususiyatlari   bor.   Tanishish   o’quv
materialini o’rganishdagi birinchi qadamdir. Til birligini o’rganishga kirishar ekan,
o’quvchi uning shakli (tovush tomonini og’zaki nutqda aniq-ravshan eshitish yoki
grafik   timsolini   yozma   matndan   kо’rib   o’qiy   olish),   ma’nosi   (predmet,   hodisa,
harakat   bilan   fikran   bog’lash)   va   qo’llanilihi   (boshqa   birliklar   bilan   qo’shilishi,
qanday   holatda   ishlatilishi)   bilan   tanishadi.   Shakl,   ma’no   va   qo’llanish   har   bir
leksik   yoki   rammatik   birlikda   o’rganiladigan   uch   tomondir.   Ular   bilan   tanishish
o’quv birligini o’zlashtirishning boshlanishi demakdir.
Ushbu birlik xotirada saqlanishining  asosiy  shartlaridan biri  uni  eshitish  va
ko’rish   sezgilari   yordamida   idrok   qilishdir.   Shu   paytda   til   birligi   mashq   qilish
bosqichidan   o’tadi.   Mashq   qilish   yo’li   bilan   o’rganilayotgan   til   hodisalari
mustahkamlanadi,   ularga   oid   dinamik   stereotip   shakllanadi.   Ushbu   dinamik
stereotip   nutq   jarayonida   operatsiya   maqomida   ishga   tushadi.   Amaliy   muloqot
maqsadida til materialini qo’llash uchinchi bosqich hisoblanadi. Q o’llash davrida
axborot almashish (ya’ni malaka hosil qilish) mashqlari bajariladi. 0’quvchilarning
tanishish,   mashq   qilish   va   qo’llash   vazifalari   metodika   tilida   o’qitish   metodlari,
deb yuritiladi. Ular   ,,o’qitish jarayonida qo’llanadigan metodlar” nomi bilan ham
ataladi.   Bu   metodlar   ta’lim   maqsadlarini   ro’yobga   chiqarish   vositalari   bo’lishi
bilan   birga,   ularga   o’quv   materialini   o’zlashtirish   bosqiclilari   tarzida   ham   qarash
mumkin.
,,Tanishish”   metodidan   foydalanish   mobaynida   so’z,   so’z   birikmasi,
grammatik   hodisa,   matn   kabilar   o’iganiladi.   Ulami   o’quvchi   eshitishi,   ko’rishi,
birvarakay eshitib ko’rishi mumkin. Idrok etganda ulami sezgilar orqali payqash va
mazmunini   o’qib   olishdek   bir   yo’la   ikki   tomonlama   ish   bajariladi.   Muallim   esa
narsa-   hodisani   ko’rsatib,   chet   tilda,   mas.   inglizcha   aytadi.   Ayrim   sodda
tushuntirish,   izoh   berish   ham   muallim   vazifasiga   kiradi.   Predmet   yoki   hodisani
ko’rsatishda   rasmlar,   flanelegraf,   magnit   taxtasi   kabilar   keng   qo’llanadi.   Texnika
18 vositalarining   ovozli,   namoyish   etadigan,   ko’rsatib   ovoz   eshittiradigan   turlaridan
samarali foydalanish mumkin.
0’quv materiali bilan tanishish davrida mashq qilish bosqichiga tayyorgarlik
ko’riladi.   Mashq   qilishda   mashqlar   miqdori   va   sifatiga,   ya’ni   nechta   va   qanday
mashq bajarish masalasiga alohida e’tibor beriladi. Mashq qilish chog’ida o’quvchi
o’zlashtirayotgan   ko’nikma   muallim   nazorati   ostida   bo’iadi.   Nazorat   qilishning
eng   tejamli   usuli   test   o’tkazishdir.   0’quvchining   o’zini   o’zi   nazorat   qilish   va
xatolarini mustaqil bartaraf etishga o’rgatish katta ahamiyatga molik.
Malakalar   hosil   qilishning   hal   qiluvchi   bosqichi   o’quv   materialini   qo’llash
hisoblanadi.   0’quvchilaming   og’zaki   va   yozma   fikr   almashishlari   jarayonida
qo’llash   metodi   qo’l   keladi.   Oldin   o’rganilgan   material   endi   axborot   yetkazish-
olish   maqsadiga   bo’ysundiriladi.   Metodlar   faoliyat   ko’rsatkichi,   o’z   navbatida,
metodik   harakatlar   (usullar)   orqali   amaliyotda   ishlatiladi.   Mas.   Leksi   kaning
ma’nosini   taijimasiz   ochish   usuli   (harakati),   matndan   axborot   olish   usuli,
grammatik birlikni  leksik o’rgatish  usuli  (qoida bermasdan  yaxlit  hodisa  tarzida),
talaffuzni   taqlid   yo’li   bilan   o’rgatish   va   h.k.   Aniq   usullar   majmuasi   jarayon
metodini   tashkil   etadi.   Metodik   usul   o’quv   materialini   o’rgatish/o’rganishda
yaqqol ko’rinib turadigan amallami bildiradi.
Metodik   adabiyotlarda   metodlarini   namoyish   etish,   tushuntirish   va   mashq
nomlari   bilan   berish   yoki   metodlar   miqdorini   yettitagacha   yetkazish   hollari
uchraydi.
Zamonaviy   ota-onalar   va   o’qituvchilar   bolani   ijod   bilan   birinchi   o’ringa
qo’yish   vazifasini   qo’ydi.   Bunday   qobiliyatlarni   rivojlantirishga   katta   e’tibor
qaratilmoqda. Shu sababli, o’quv dasturlarida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
TRIZni   qo’llaydigan   o’qituvchilar   bilan   uchrashish   mumkin.   Ushbu   tizimga
asoslangan   o’yinlar   va   vazifalar   faol   fikrlashni   rivojlantirishga   yordam   beradi,
shuningdek,   shaxsni   ijodiy   shakllantirish   jarayonini   ham   bolalar,   ham   kattalar
uchun yanada qiziqarli qiladi.   " 
19 TRIZ   -   "ixtirochilik   muammolarini   hal   qilish   nazariyasi"   ning   qisqartmasi.
Har   qanday   boshqa   nazariya   singari,   o’z   strukturasi,   vazifalari   va   algoritmi   ham
mavjud. Ko’pgina ota-onalar TRIZning elementlarini bolalar bilan birga o’qishadi,
hatto   buni   bilishmaydi.   Maktabgacha   tarbiyachilar 10
  uchun   TRIZ   -   bu   asosiyni
o’rnini   bosa   olmaydi.   Mavjud   ta’lim   usullari   samaradorligini   oshirish   maqsadida
yaratildi.  Ko’pgina  o’yinlar   onalar  va  o’qituvchilarga  yaxshi   tanish,  ammo ta’lim
va   rivojlanish   muntazam   ravishda   amalga   oshirilganda,   bolaning   yangi
ko’nikmalarga   ega   bo’lishlari   osonroq   bo’ladi.   Shuning   uchun   chaqaloqning
barkamol   ijodiy   shaxsini   rivojlantirishdan   manfaatdor   bo’lganlar   maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun TRIZ bilan tanishish kerak. Bu nafaqat foydali, balki juda
qiziqarli.  Ijodiy  muammolarni   hal  qilish  nazariyasi  bolaning  ijodiy  qobiliyatlarini
rivojlantirishning eng noyob usullaridan biridir . Uning asoschisi 1956 yilda sovet
muhandisi   GS Altshuller   edi. U  har  kimni  ixtiro qilishni   o’rganishi   mumkin, deb
hisoblaydi   va   buning   uchun   siz   tug’ma   iste’dodga   muhtoj   emassiz.   Heinrich
Saulovich o’zi bolaligidan ixtiro qildi va 17 yoshida mualliflik guvohnomasiga ega
edi.   Bundan   tashqari,   u   ham   mashhur   bo’lgan   "Ikarus   va   Daedalus",   "Yulduzlar
to’pi", "Yulduz Kapitanlari afsonalari" va boshqalar kabi ilmiy-fantastik yozuvchi
ham   edi.   Bugungi   kunda   maktabgacha   yoshdagi   bolalar   uchun   klassik   TRIZ
uslubiga asoslangan  bir  necha  rivojlanish  markazlari  yaratilgan. Lekin asta-sekin,
ish jarayonida ular yangi bo’limlarni qo’shadilar.
Ayniqsa,   bolalardagi   analitik   fikrlashni   rivojlantirish   uchun   ixtirochi
muammolarni hal qilish nazariyasining ko’plab usullari klassik maktabgacha ta’lim
tizimiga bosqichma-bosqich kirib kelmoqda .
3.TRIZ METODIKASINING MOHIYATI VA SAMARADORLIGI.
Maktabgacha   tarbiyachilar   uchun   TRIZ   -   bu   birinchi   ijodiy   kashfiyotlarda
bolaning   quvonchi   bo’lgan   sinf.   Bu   erda   bolalar   hech   qachon   zerikmasliklari
10
  Rahmatova D. Istiqlol va til ilmiy-amaliy anjuman materiallari, Toshkent, 2007 3-qism 209-
211 betlar
20 mumkin,   chunki   trening   davomida   ular   suhbat,   jonli   muloqot,   bahs-
munozaralardan   foydalanadilar.   Maktabgacha   yoshdagi   bolalar   uchun   TRIZni
rivojlantirishga   sodiq   qolgan   murabbiylar   birinchi   navbatda   qiziqarli   narsalarga
e’tibor berishadi. Shu bilan birga, turli tomonlardan qiziqarli hodisa yoki ob’ektni
ko’rishni taklif qiling. Yaxshi narsani toping, keyin yomon. Agar o’rganilayotgan
ob’ekt ruxsat bergan bo’lsa, siz qiziqarli eksperimentlarni o’tkazishingiz mumkin,
ammo bu natijani nima uchun qo’lga kiritilganligini bolaga tushuntirmang.
Bularning barchasi bolaning qiziqishi va yangi kashfiyotlarga qiziqishi bilan
rivojlanadi. Ushbu texnikaning asoschisi o’zi shunday degan edi: "TRIZ - bu aniq
hisob-kitobni,   mantiqni,   intuizani   birlashtirib,   yangisini   yaratishning   nazorat
qilinadigan jarayoni."
TRIZ   (maktabgacha   tarbiyachilar   uchun   o’yinlar)   maqsadi   nafaqat
tasavvurni rivojlantirish, balki bolani ijodiy yo’l bilan yechishga o’rgatishdir.
TRIZNING ASOSIY USULLARI VA METODLARI
Bolalar bilan to’g’ri tadqiqot jarayonini tashkil qilish uchun o’qituvchi yoki
ota-onalar TRIZda qo’llaniladigan turli usul va metodlarni yaxshi tushunishlari va
foydalanishi kerak.
Ushbu   dars   jarayonida   bolalar   ixtirochi   vazifaga   duch   kelmoqdalar.
Talabalar,   o’z   navbatida,   resurslarni   qidirish   orqali   uni   hal   qilishning   turli
yo’llarini   topishga   harakat   qilishmoqda.   Muvaffaqiyatli   echim   topish   uchun   har
qanday   harakat   qilish   kerak.Har   bir   taklif   qilingan   variantning   variantlari   "nima
yaxshi,   nima   yomon"   pozitsiyasidan   baholanadi.   Mavjud   bo’lgan   barcha
narsalardan   biri   optimal   hisoblanadi.Ushbu   usul   bolada   tahlil   qilish   qobiliyatini
rivojlantiradi,   yangi   javoblarni   izlashda   ijodiy   faoliyatga   ijobiy   ta’sir   ko’rsatadi,
har   qanday   muammoni   hal   qilish   mumkinligini   ko’rsatadi."Yes-no-ka"   -   bu
bolalarning   mavzuni   asosiy   xususiyatini   ajratib   olish,   narsalarni   umumiy
ko’rsatkichlar   bo’yicha   tasniflashni   o’rganishlariga   va   boshqa   bolalarning
bayonotlariga   diqqatli   bo’lishga,   ularning   takliflariga   asoslangan   javoblarni
yaratishlariga imkon beradigan o’yindir. Maktabgacha yoshdagi  bolalar nutqining
21 rivojlanishida ushbu TRIZ usuli  muhim rol o’ynaydi. Synektika - analoglar usuli.
U bir necha sohalarga bo’linadi: empati, to’g’ridan-to’g’ri o’xshashlik va hayoliy.
Birinchi   holda,   bolalarga   muammoli   vaziyatning   ob’ekti   bo’lib   qolish   imkoniyati
beriladi.   To’g’ridan-to’g’ri   o’xshashlik   bilan,   bola   boshqa   sohalarda   shunga
o’xshash jarayonlarni izlaydi. Fantastik o’xshashlik haqiqatdan tashqarida bo’lgan
barcha narsalar uchun mas’uldir va bu erda qiyin vaziyatdan eng ajoyib usullarni
taklif   qilishingiz   mumkin.Morfologik   tahlil   normal   topshirilayotganda   o’tkazib
yuborilishi  mumkin bo’lgan vazifani  hal  qilishning barcha variantlarini  tekshirish
uchun   talab   qilinadi.   Fokuslanadigan   ob’ektlar   usuli,   ma’lum   bir   hodisa   yoki
ob’ektga   mos   bo’lmagan   narsalarning   xususiyatlarini   va   xususiyatlarini   (birinchi
qarashda)   almashtirishga   harakat   qilishdir.   Robinson   usuli   avvalgi   o’quvchilarga
bir qarashda, hatto qarama-qarshi bo’lib, keraksiz narsalarni qo’llashni o’rgatadi
Maktabgacha   yoshdagi   bolalar   uchun   TRIZ   texnologiyasi   bolalarni
tarbiyalashda qo’llaniladigan turli xil usullar va o’qitish metodlariga ega. Masalan,
aglutinatsiya,   giperbolizatsiya,   diqqat   va   boshqalar.   Bularning   hammasi
mashg’ulotlarni   darslardan   farqli   ravishda   qiziqarli   shaklda   o’tkazish   imkonini
beradi.   Bunday   usullar   bolalar   tomonidan   olingan   ma’lumotlarning   mustahkam
assimilyatsiyasi   va   tizimlashuvini   ta’minlaydi.   Bunday   tadbirlar   davomida
bolaning fikrlashi, shuningdek, bolalarning hayollari va hayollari yordamida ijodiy
shaxsni   har   taraflama   rivojlanishi   rag’batlantiriladi.   Haqiqatan   ham,   zamonaviy
jamiyatda   odamlar   qutiga   tashqarida   o’ylashlari   mumkin   bo’lgan   har   bir   kishiga
o’xshab,   noto’g’ri   ish   qilishdan   qo’rqmaydigan   qalin   qarorlarni   topib,   taklif
qilishlari kerak. Bu maktabgacha bolalar uchun TRIZ mavzusi. Sinflar bolalarning
taklif  etilgan materiallarni yaxshi  mo’ljallangan tadqiqot faoliyati  orqali  osongina
so’rib olishlari uchun yaratilgan.
TA’LIM BOSQICHLARI
Har   bir   darsda   ishning   bir   necha   bosqichlari   ajratiladi.   Har   birining   o’ziga
xos   maqsadi   bor.   Birinchi   bosqichda   bola   oddiy   hayotda   bizni   o’rab   turgan
qarama-qarshiliklar   va   qarama-qarshiliklarni   aniqlash   va   farqlashni   o’rganadi.
22 Daraxt   va   o’tning   umumiyligi   nima?   Qog’oz   va   daraxt   qobig’ining   umumiyligi
qanday?Ikkinchi   bosqich   esa,   bolani   aniq   vazifalarni   hal   qilishda   tasavvur   va
ixtirochilik   ko’rsatishga   o’rgatadi.   Misol   uchun,   doimo   o’ynashni   xohlayotgan
o’yinchoqni   o’ylab   ko’ring,   shunda   hech   qachon   zerikarli   bo’lmaydi.   Uchinchi
bosqichda   bolalarga   fantastik   topshiriqlar   va   o’zlarining   hikoyalarini   yozish
imkoniyati   beriladi.   Bunday   holda   maktabgacha   yoshdagi   bolalar   uchun   TRIZ
metodlaridan   foydalanish   kerak.   To’rtinchi   bosqich   bolalarning   noan’anaviy
muammoni   hal   qilish   uchun   yangi   bilimlarni   qo’llash   imkonini   beradi.Jarayonni
iloji boricha samaraliroq qiladigan qoidalar mavjud.
Darsning   har   bir   bosqichida   bolalarga   ob’ektlar,   "Men   va   tabiat",   "Men   va
men",   "Men   va   boshqa   shaxs",   "Men   va   ob’ekt"   tushunchalari   tushuniladi.   Bu
bolaning atrofidagi  dunyoning qarama-qarshiligini  yaxshiroq  tushunishga   yordam
beradi.   Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun barcha TRIZ darslari o’yin shaklida
o’tkaziladi.   Bu   holda,   har   bir   o’yin,   har   bir   vazifa   ingl.   Materiallar   bilan   birga
bo’lishi   kerak.   O’QITUVCHI   VA   BOLA   O’RTASIDAGI   O’ZARO
MUNOSABAT
TRIZ   (maktabgacha   yoshdagi   bolalar   uchun   o’yinlar)   davomida   bolalar   va
kattalar o’rtasidagi muloqot aniq qoidalarga asoslanishi kerak:
Farzandlariga   javob   berganda,   ular   yangi   g’oyaga   diqqat   bilan   quloq
solishlari   kerak.Bolaning   salbiy   mulohazalari   va   tanqidlari   yo’qligi.Odatiy
baholash   so’zlari   o’rnini   o’zgartiradi   va   sinonimlar   bilan   suyultiriladi,   masalan,
"to’g’ri"   so’zi   emas,   balki   "ajoyib",   "buyuk",   "qiziqarli   yechim",   "g’ayritabiiy
yondashuv"   so’zlari.Voyaga   etmagan   bolaga   qarshi   chiqmoqchi   bo’lgan   bolani
qo’llab-quvvatlash   uchun,   bu   urinishlarni   to’xtatmaslik   uchun,   aksincha,   o’zining
fikrini   isbotlash,   isbotlash,   isbotlashni   o’rgatish   uchun   ta’lim
berish.Xatolaringizdan   qo’rqmang,   aksincha,   masalaning   echimini   boshqa
tomondan   ko’rib   chiqing.Bolalar   va   o’qituvchi   o’rtasidagi   muloqot   faqat   ijobiy
taassurotlar bilan birga bo’lishi kerak: yangi kashfiyot, ijodkorlik, o’z ahamiyatini
anglash quvonchi.Bola o’yin va mashg’ulotlarda faol ishtirok etishga undash.
23 TRIZDA   QANDAY   O’YINLAR   BOR?   Tabiiyki,   o’qituvchi   maktabgacha
yoshdagi   bolalar   uchun   "TRIZ"   o’yinidan   faol   foydalanadi.   Ushbu   texnikaning
karta   fayli   juda   xilma-xildir.   Keling,   ixtirochilik   muammolarini   hal   qilish
nazariyasi uchun xarakterli o’yinlarning ayrim misollarini ko’rib chiqaylik.
-   Ha,   no-ka.   Voyaga   etgan   kishi   bir   so’z   bilan   chiqadi.   Bolada   etakchi
savollar   berish   talab   qilinadi.   Bunday   holda,   to’g’ri   so’zni   qabul   qilmaguncha,
so’zni   gumon   qiladigan   har   bir   kishi   faqat   bitta   heceli   "ha"   yoki   "yo’q"   javob
berishi   mumkin."Qora   va   oq".   Voyaga   etganlar   bolalarni   oq   narsa   tasvirlangan
kartaga ko’rsatadi. Bolalar bu ob’ektning barcha ijobiy sifatlarini bildirishi kerak.
Keyin bir xil ob’ektga ega bo’lgan karta ko’rsatiladi, faqatgina qora rang. Bu safar
barcha   salbiy   xususiyatlarni   nomlash   kerak."Invertorlar".   O’yin   uchun   sizda   to’p
bor. Katta bola to’pni bolaga tashlaydi va so’zni gapiradi va bola so’z ma’nosiga
qarama-qarshi   bo’lgan   so’z   bilan   chiqadi   va   to’pni   orqaga   buradi."Masha-
rasteryasha". O’yin uchun siz turli xil narsalarning rasmiga ega bo’lgan kartaga ega
bo’lishingiz   kerak.   "Masha"   ni   tanlang.   U   kartani   chiqarib,   "Ha",   deydi.
O’yinchilarning biri unga: "Sizga nima bo’ldi?" Deb so’raydi. U kartadagi rasmga
qaraydi   va   shunday   deydi:   "Ko’rsatilgan   narsamdan   (masalan,   qaychi)   yo’qotib
qo’ydim".   Qolganlari   bu   vaziyatdan   chiqishning   turli   usullarini   taklif   qilishlari
kerak.   "Masha   rasterasha"   eng   yaxshi   javobni   tanlaydi   va   tanga   beradi.   O’yin
oxirida tanga soni hisobga olinadi va g’olib aniqlanadi
24 4. EVRISTIK TALIM TEXNOLOGIYALARI.
Evristik   ta lim   texnologiyalari   ta lim   jarayonida   o’quvchilarni   zarur‟ ‟
bilimlarni   o’zlari   izlanib   topishi,   ijodiy   fikrlashi,   mustaqil   ishlashi,   bilim   va
ko’nikmalarni   yangi   vaziyatlarda   qo’llashi,   xulosa   chiqarishlariga   yo’naltiradigan
pedagogik texnologiyalardandir.
“Evristika”   so’zi   qadimgi   yunon   tilidan   olingan   bo’lib,   “izlayman”,
“kashfqilaman” degan ma noni bildiradi. “Didaktik evristika» atamasi «evristika»	
‟
atamasidan   ma’no   bo’yicha   farqlanadi.   Keng   ma’noda   evristika   –   insonlarning
izlanayotgan   sohalar:   kibernetika,   psixologiya,   kriminalistika,   tibbiyot,   falsafa   va
boshqalarda   yangi   natijalar   olish   maqsadida   qilayotgan   ijodiyoti,   ijodiy   faoliyati
haqidagi fan. 
Fan   sifatida   evristika   yangilikni   kashf   etish   jarayonlarini   tushuntirish,
tizimga   solish   va   bashorat   qilishni   maqsad   qilib   qo’ygan.   Didaktik   evristikaning
esa   maqsadi   esa   –   o’quvchi   va   o’qituvchilarning   ta lim   mahsullarini   yaratishga	
‟
qaratilgan   faoliyati   orqali   ularning   individual   imkoniyatlarini   ochib   berishdir.
Evristik ta lim  asoslari  tarixi  qadimgi  yunon olimi Suqrot  nomi  bilan bog’lanadi.	
‟
Qadimgi Gresiyada evristika deganda Suqrot amaliyotga tadbiq etgan o’qitish usuli
tushunilgan.   Bu   usul   bo’yicha   o’qituvchi   o’quvchini   savollar   berish   orqali
masalaning yechimini mustaqil  topishga olib kelgan. Evristik o’qitishga doir  turli
yondashuvlar   Platon,   Arximed,   R.Dekart,   A.Puankare,   Ya.A.Komenskiy,   J.Dyui
va   boshqalarning   ishlarida   o’z   aksini   topgan.   XX   asrning   ikkinchi   yarmidan
boshlab   evristika   masalalari   bilan   Yu.K.Kulyutkin,   O.K.Tixomirov,   I.Myuller,
P.Ya.Galperin, S.O.Gruzenberg, I.M.Rozet, Ya.A.Ponomaryov, V.N.Pushkin, 
G.S.Altshuller,   J.Adamar   kabi   olimlar   shug’ullanishgan.   Rus   olimi
V.I.Andreev   tomonidan   evristik   metodlar   tizimlashtirilgan,   ularni   qo’llash
tamoyillari   va   qoidalari   o’rganilgan.V.I.Andreev   tomonidan   ishlab   chiqilgan
evristik   o’qitish   asoslari   fizikani   o’qitish   jarayonida   tajribadan   o’tkazilgan.   A.V.
Xutorskoy   tomonidan   esa   bu   tadqiqotlar   davom   ettirilib,   evristik   o’qitish
metodlarini   barcha   fanlarga   tadbiq   etish   tizimi   taklif   etilib,   evristik   ta lim	
‟
25 nazariyasi-didaktik   evristika   asoslari   ishlab   chiqilgan.   Informatikani   o’qitishda
o’rganilayotgan   ob ektning   yangi   qirralarini   ko’ra   bilishga   o’rgatadi,   mustaqil‟
fikrlashga, ijodiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi. Evristik metodlardan bir
nechasi bilan tanishamiz.
1.   “Ramziy   akslantirish”   metodi 11
.   Ushbu   metodda   ob ekt   o’quvchilar	
‟
tomonidan   hissiy-ramziy   nuqtai   nazardan   tadqiq   qilinadi.   Tanlangan   ob ekt   va	
‟
uning   ramzi   orasidagi   bog’lanishlar   izlanadi,   ob ektning   grafik,   belgili,   so’zlar	
‟
orqali biror ko’rinishda amzini yaratish talab etilib, eng asosiysi, bu ramzni talqin
etish,   asoslab   berish   hisoblanadi.   Metodning   maqsadi   o’zlashtirilgan   bilimlarni
yodga tushirib, to’plangan ma lumotlarni umumlashtira olish, ularni rasm, chizma	
‟
ko’rinishida   ifodalay   olishga   o’rgatish,   tahliliy   va   mantiqiy   fikrlashlarini
rivojlantirish,   yaratuvchanlik,   asavvurni   shakllantirishdan   iborat.
Informatikaning»Grafik muharrirlar» mavzusiga oid topshiriqlar:
A)O’z shahringiz gerbini yarating;
B)O’z shahringiz bayrog’ini yarating;
V)Matematika fani emblemasini yarating;
G)Informatika emblemasini yarating.
”Evristik savollar” metodi:
Bu   metodda   tanlangan   hodisa   yoki   ob’ekt   to’g’risida   ma’lumot   o’plash
maqsadida 7 ta tayanch so’roq so’zlari  asosida savollar  tuzish talab etiladi. Kim?
Nima?   Qaerda?   Qachon?   Qanday?   Qay   tarzda?   Nima   uchun?   so’roqlari   bilan
boshlanuvchi   savollar   tuzish   va   ularga   javob   topish   jarayonida   yangidan-yangi
“Qachon va qay tarzda?” “Kim va qachon?”, “Kim va nima uchun?” kabi savollar
yuzaga   keladi.   Bunda   eng   original,   betakror   savollar   va   aniq   javoblar   yuqori
baholanadi. Maqsad – o’rganilayotgan ob ektning azmun-mohiyatiga chuqur kirib	
‟
borish, o’quvchilarning tahliliy va mantiqiy fikrlash malakasini oshirishdan iborat.
Informatika faniga oid topshiriqlar 12
: 
11
  Farbermann B.X. Ilg`or pedagogik texnologiyalar, Toshkent, o`z. R. F.A. 2000 y
12
  Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi,  Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y.
26 A) “Axborot tushunchasiga oid evristik savollar tuzing”.
Evristik “eksperimentlar” metodida tanlangan ob ekt ustida eksperimentlar,‟
tajribalar   o’tkazilib   xulosalarga   kelinadi.   Informatikani   o’qitishda   bu   metoddan
foydalanib,   buyuk   ajdodlarimiz   tomonidan   kashf   etilgan   matematik   formulalarni,
qoidalarni   konkret   qiymatlarda   sonli   eksperimentlarda   tekshirish   vazifasi
o’quvchilarda   qiziqish   uyg’otishi   tabiiy.   Natijalar   hozirgi   zamonaviy   yaxborot
texnologiyalaridan   foydalanib   olingan   qiymatlar   bilan   solishtiriladi.   Bir   necha
asrlar   avval   olingan   ilmiy   natijalarning   to’g’riligini   o’zlari   aniqlaganlarida,
o’quvchilarda milliy g’urur, iftixor tuyg’ulari uyg’onadi.
27 XULOSA.
Evristik   va   triz   medodlarini   mukammal   sharhlab   berishga   harakat   qildik.
Ularni   turli   fanlar   doirasida   misollar   yordamida   tushuntirdim   va   mavzuni   to’la
izohlashga   urindim.   Izlanishlarimiz   davomida   Evristik   va   triz   metodlari   haqida
ushbu   xulosalarga   keldik.   Evristik   ta’lim   metodini   qo’llashda   o’qituvchi
tomonidan   turli   vositalar   yordamida   yangi   bilimlarni   izlab   topish   talab   etiladi.
O’qituvchi   bilimlarning   bir   qismini   o’quvchilarga   ma`lum   qiladi,   qolganini   esa
o’quvchilar   bilish   topshiriqlarini   yechish   jarayonida   savollariga   javoblar   topish
asosida o’zlashtiradi, o’zlari bilimlarni mustaqil egallashadi. O’qituvchi tomonidan
qo’yilgan   masalani   bir   necha   qarashlarga   ajratilishi,   ularni   bajarishda
o’quvchilarning ketma-ketlikka rioya etishlari muhim metodik jihat sanaladi. 
Shu bois mazkur metod qisman izlanuvchan metod ham deb ataladi. Evristik
va   tadqiqotchilik   metodlari   o’quvchilardan   ijodiy   xususiyat   kasb   etuvchi   yuqori
darajadagi   bilish   faoliyatini   tashkil   eta   olish   ko’nikma   va   malakalariga   ega
bo’lishni   taqozo   etadi.   Buning   natijasida   o’quvchilar   mustaqil   ravishda   yangi
bilimlarni   o’zlashtira   oladilar.   Ular   odatda   yuqori   sinf   o’quvchilarining
o’zlashtirish   darajalarini   hisobga   olgan   holda   ma`lum   holatlarda   qo’llaniladi.
Ushbu   metodlardan   boshlang`ich   sinflarda   foydalanish   amaliyotchi-
o’qituvchilarning fikrlariga ko’ra birmuncha murakkab hisoblanadi. Biroq uzluksiz
ta’lim   tizimiga   shaxsga   yo’naltirilgan   ta’limni   faol   joriy   etishga   yo’naltirilgan
ijtimoiy   harakat   amalga   oshirilayotgan   mavjud   sharoitda   ushbu   yo’nalishdagi
loyihalarni tayyorlash o’ziga xos dolzarb ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Shunga
qaramasdan bu tasnif maktab amaliyotida birmuncha keng tarqalgan va pedagogik
hamjamiyat   tomonidan   e’tirof   etilgan.   Shuningdek,   buyuk   didakt   I.Ya.Lerner
asarlari asosida ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirilgan.
TRIZ   -   "ixtirochilik   muammolarini   hal   qilish   nazariyasi"   ning   qisqartmasi.
Har   qanday   boshqa   nazariya   singari,   o’z   strukturasi,   vazifalari   va   algoritmi   ham
mavjud. Ko’pgina ota-onalar TRIZning elementlarini bolalar bilan birga o’qishadi,
hatto   buni   bilishmaydi.Ko’pgina   o’yinlar   onalar   va   o’qituvchilarga   yaxshi   tanish,
28 ammo   ta’lim   va   rivojlanish   muntazam   ravishda   amalga   oshirilganda,   bolaning
yangi ko’nikmalarga ega bo’lishlari osonroq bo’ladi. Shuning uchun chaqaloqning
barkamol   ijodiy   shaxsini   rivojlantirishdan   manfaatdor   bo’lganlar   maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun TRIZ bilan tanishish kerak. Bu nafaqat foydali, balki juda
qiziqarli.
Ayniqsa,   bolalardagi   analitik   fikrlashni   rivojlantirish   uchun   ixtirochi
muammolarni hal qilish nazariyasining ko’plab usullari klassik maktabgacha ta’lim
tizimiga bosqichma-bosqich kirib kelmoqda .
29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Karimov I.A.Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori, Toshkent,
Sharq nashriyoti 1998 y.
2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch, Toshkent, Ma`naviyat, 2008
y 
3.   Karimov   I.A.   O`zbekiston   mustaqillikka   erishish   ostonasida,   Toshkent,
O`zbekiston,  2012 y.
4.   Innovatsiya   o`quv   jarayonida   ilmiy-uslubiy   maqolalar   to`plami.   Toshkent
2010y.
5.   Jalolov   J.   Chet   tilini   o`qitish   metodikasi,   Toshkent,   “O`qituvchi   nashriyoti”
1996 y.
6.   Tomson   A . L .   Oб   изучении   инос   транных   языков   в   средне-учебных
заведениях,  Педагогических сборник. 1891 г.
7.   Mirolyubov   A . A .   Rahmonov   M . V .   Setlin   V . S .   O ` rta   maktablarda   chet   tili
o ` qitishning   umumiy   metodikasi ,  Toshkent ,  O ` qituvchi . 
8. Rahmatova D. Istiqlol va til ilmiy-amaliy anjuman materiallari, Toshkent, 2007
3-qism 209-211 betlar
9. G`afforova T. Qarshi davlat universiteti axborotnomasi, 2-son 2009 y.
10.   Saidahmedov   N.   Yangi   pedagogik   texnologiyalar,     1-son   xalq   ta`lim   jurnali
1999 y.
11. Farbermann B.X. Ilg`or pedagogik texnologiyalar, Toshkent, o`z. R. F.A. 2000
y
12. Gafforova T. va boshqalar. Ta`limning ilg`or texnologiyalari, Qarshi, Nasaf 
2003.
13. Eshmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiya yordamida ta`lim samaradorligini
oshirish yo`llari, Toshkent, 2004 y.
30

TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH 1

MAVZU: TA’LIM JARAYONIDA EVRISTIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH. MUNDARIJA: KIRISH. Evristik metod haqida…………………………………………………3 1. Triz metodi haqida tushuncha…………………………….............................13 2. Chet tilini o’rganishda qo’llaniladigan metodlar…………...........................17 3. Triz metodikasining mohiyati va samaradorligi…………........................... 21 4. Evristik ta’lim texnologiyalari………………………………………………..25 XULOSA…………………………………………………………………………28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….30 2

Kirish . Evristik metod haqida. “Evristika” grekcha so’z bo’lib, ”heurist” so’zi “izlayman”, “topaman” , ”ochdim” ma’nolarini beradi. O’quvchilarning mustaqil, faol, ijodiy faoliyatini tashkil tishda evristik metodlar asosidagi ta’lim alohida o’rin tutadi. Umuman evristik ta’lim juda uzoq antik zamonlardan beri qo’llanib kelinadi. Birinchi bora ta’lim arayonida qo’llanilganda evristik suhbatlar yo’naltirilgan, ketma ket berilgan savollarga javob jarayonida shakllangan, savollarga javob berishda javoblar o’quvchi tomonidan muammolar yechimiga qatnashish jarayonida rivojlantirilgan. Pedagogikada o’quvchi fikrini rivojlantiruvchi, maqsadli, sermahsul ishlanmalar asosida qo’llanilgan. Ko’proq bu usulni birinchilardan bo’lib, matematik olimlar o’quvchilar iste’moliga kiritganlar. Ko’pincha uni “matematik yechish san’ati” metodlari shaklida qo’llash ma’qul ko’rilgan. Keyinchalik uni boshqa o’quv predmetlarini o’qitish jarayonida ilg’or, universal metodlar sifatida ham qo’llashga harakatlar, urinishlar bo’lgan. Bu muammo bilan o’z davrida faylasuf askar, grek matematigi Papi Aleksandriyskiy, keyinchalik fruntsuz faylasufi va matematigi R.Dexretler shug’ullanib, evristik metodlar universal metoddir, degan xulosaga keldilar. Ilg’or metod sifatida uni Yan Amos Komenskiy ta’lim tizimiga kiritish zarurligini uqtirgan. U evristik usuldan ta’lim jarayonida foydalaniladi, shaxsning o’ylashi, ijodiy fikr yuritishi zamirida turli yangiliklarni yaratuvchi shaxs tarbiyalanadi, deb ta’rif beradi. Rus pedagogi P.K.Konterev xalq ta’lim maktablarida evristik ta’lim metodlarini keng qo’llash ijodiy fikr yurituvchi shaxsning shakllanishiga zamin yaratadi, degan fikrni ilgari surdi. Evristik ta’lim metodining keng tarqalishi bizga XX asrning ikkinchi yarmidan kela boshlagan. Ayniqsa, o’quv jarayonigia kibernetikaning kirib kelishi, ilmiy izlanuvchanlik, ijodkorlik, yangiliklar yaratishning oshishi munosabati bilan ta’lim jarayonida keng qo’llashni talab etadi. 1 Hozir fanda evristika yo’nalishi ham rivojlanmoqda. Biror yangilik yaratish g’oyasi ilgari surilgandan keyin yangi 1 Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch, Toshkent, Ma`naviyat, 2008 y 3

ixtiyoriy harakat dasturi tuziladi. Shu aziyatdan chiqish yoki jadallashtirish uchun yangicha ijodiy, nostandart fikrlash orqali yangilik yaratiladi. Fikrlash jarayoni analiz, sintez, umumlashtirish orqali ayrim operatsiyalar ketma -ketlikda yangicha yondashuv orqali yechiladi, hal etiladi. Evristikaning fan sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat: - Hosila beruvchi jarayonlarni o’rganish. Unda kechadigan o’ziga xos psixologik kechinmalarni o’rganish va bilish insonning evristik faoliyati yoki elementlari orqali real vaziyatni ajrata olish va uni xotirada saqlash. - Evristik faoliyatni yuritish uchun (model) sharoitni yaratish printsiplarini o’rganish. - Evristik faoliyatni yuritish, tashkil etish uchun vaziyatni modellashtirish. - Evristik faoliyatni yuritish uchun aniq maqsadga yo’nalgan evristik sistema qonuniyatlarini shakllantirish va yaratish. - Evristik faoliyatni joriy etish qonuniyatlarini amalga oshirish uchun texnik jixozlar konstruktsiyasini yaratish. Evristika fan sifatida o’z kategoriyasi: evristik faoliyat, evristik elementlar apparati, evristik tizim, evristik strategiya, evristik metod, evristik qoida, evristik yo’l kabilarni oladi. Endi evristik metodlar va ulardan foydalanish yo’nalishlari haqida fikr yuritamiz. Evristik savollar metodi. 2 Ma’lum qonuniyatlar va printsiplarga suyanadi. - G’oyani muammoligi va optimalligi (masala yechimida bosh optimal g’oya); - Axborotni bo’lim, bloklarga taqsimlash (maqsad vazifalar yechimidagi ketma-ket kichik yo’nalishlarni yechishga qaratilganligi). 2 Jalolov J.Chet tilini o`qitish metodikasi, Toshkent, “O`qituvchi nashriyoti” 1996 y. 4

Bunday metodlarda tashkil etilgan mashg’ulotlar shu bilan ajralib turadiki, u istalgan muammoni yechishda shaxsni ijodiy yondashuvga, intuitiv fikrlashga olib keladi. Lekin bu metod har doim ham g’oyalar yechimining absalyut yutuqlariga olib kelavermaydi. Ko’p o’lchamli matritsa metodi. Bu metod ilmiy izlanuvchi va yaratuvchining morfologik taktik muammolariga suyanadi: - Echilayotgan g’oyaning ayrim elementlari ma’lum darajada ilgaritdan ma’lum; - G’oyaning yechimida uning ayrim qirralari va elementlari noma’lum; - Muammo yechimi ma’lum emas. Ko’p o’lchamli matritsa metodi sistemali yangicha tahlilga suyanadi, muammoni hal etishda ma’lum printsiplarni o’z ichiga olganligi uchun ko’pgina xatoliklarning oldini olishga imkon beradi.Bu metod ko’pincha murakkab bo’lgan ijodiy muammolarni hal etib qolmay, yangi yangi g’oyalarni tug’ilishiga sabab bo’ladi. Ko’p o’lchamli matritsa metodining o’ziga xos kamchiligi am mavjud. U shundan iboratki, o’rtacha qiyinchilikdagi vazifalar yechimida, juda ko’plab variantlarni keltirib chiqaradi. Bu o’z o’rnida ular ichidagi eng optimalini tanlashga qiyinchilik tug’diradi. Bu metod izlanayotgan muammoning hamma parametrlarini ochib berish kafolatini bera olmaydi. Ko’p o’lchamli matritsa metodi asosida ishlash juda yuqori ko’nikma va mahorat talab etadi. Erkin assotsiatsiyali metod. Evristik faoliyatni yuritishda bu metod yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni baholashda, g’oyalarni ilgari surishda yangi yangi assotsiatsiyalarni izlab topish va yaratish imkonini beradi. 5