DURODGORLIK FANINI O’QITISHDA INOVATSION TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH
![DURODGORLIK FANINI O’QITISHDA INOVATSION TA’LIM
TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH
Reja:
KIRISH …………………………………………………………………………………2
I-BOB. Duradgorlik” fani “o‘qitishda o‘qitishda innovatsion ta’lim
texnologiyalaridan foydalanishning nazariy asoslari
1.1. “ Duradgorlik” fanini o‘qitishning maqsad va vazifalari va o‘qitish
xususiyatlari...................................................................................................................... 5
1.2. “ Duradgorlik” fanini o‘qitishda talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarida
qo‘yilgan talabalar ............................................................................................................ 5
1.3. “ Duradgorlik” fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va
aloqadorligi....................................................................................................................... 6
1.4. “ Duradgorlik” ajratilgan soat xajmi........................................................................... 7
1.5. “ Duradgorlik” fanining
“ Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari”mavzusining
mazmun va moxiyati.................................................................................. ................... 8
• “Yog’och materiallari” mavzusining mazmun va moxiyati......................................... 11
• “Duradgorlikda ishlatiladigan nazorat-o‘lchov asboblari ” mavzusining
mazmun va moxiyati.................................................................................. .................... 23
2 BOB. “Duradgorlik” fanini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan
foydalanishning amaliy asoslari
2.1. Innovatsion ta’lim texnologiyalarining nazariy asoslari........................................ 29
2.2. “ Duradgorlik” fanidan tanlangan mavzulari bo‘yicha o‘quv
maqsadlarini ishlab chiqish................................ ……………………………… ………. 35
2.3. “ Duradgorlik” fanidan tanlangan mavzularning texnologik xaritasi ...……….. 41
2.4. “ Duradgorlik” fanining o‘qitish metodikasi.......................................................... 45
2.5. “ Duradgorlik” fanidan talabalar bilim, ko‘nikma va malakalarini
baxolash……………………………………………………………………………….. 56
Xulosa............................................................................................................................61
Adabiyotlar ro‘yxati .................................................................................................62
1](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_1.png)
![KIRISH
BMIning dolzarbligi : O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning 20.04.2017 yil 2909 “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari” to’g’risidagi qarori e’lon qilindi. Ushbu farmonda Oliy ta’lim
tizimida o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha dunyoning etakchi ilmiy-ta’lim muassasalari
bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatish, o‘quv jarayoniga ilg‘or xorijiy
tajribalarini joriy etish, ayniqsa, istiqbolli pedagog va ilmiy kadrlarni xorijning
etakchi ilmiy-ta’lim muassasalarida stajirovkadan o‘tkazish va malakasini
oshirish borasidagi ishlar etarli darajada olib borilmayapti.
Oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan kelib chiqqanholda, kadrlar tayyorlash
mazmunini tubdan qayta ko‘rish, xalqaro standartlar darajasiga mos oliy
ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratilishini
ta’minlash shart sharoitlari keltirib o‘tilgan.
Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham modernizatsiyalash
bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Innovatsion
ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq mosligini ta’minlash
yoshlarimizni bugungi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli
ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni
amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini
zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko‘zda
tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini
ilg‘or, ilmiy-uslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash
lozim. YOsh avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini
yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Barchamiz bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda
ta’limtarbiya olgan, jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari
bilan bellasha oladigan, jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol yoshlar biz
boshlagan ishlarni munosib davom ettirish va yangi bosqichga ko‘tarishga
qodir bo‘ladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_2.png)
![Har tomonlama yetuk, barkamol yoshlarni yetishtirish uchun albatta malakali,
o’z mutaxassisligini chuqur egallagan o’qituvchilar zarur. SHuning uchun
xozirgi kunda o‘qituvchilar oldiga juda ko‘p vazifalar qo‘yilmoqda. SHu bilan
birga talabalarga xam. Ayniqsa “Kasb ta’lim”i yo‘nalishi bitiruvchilariga.
CHunki ular xam “Pedagogika”ni xam o‘zlarining yo‘nalishlari bo‘yicha
mutaxassisliklarini xam bilishlari lozim.
Xozirgi kunda “Duradgorlik” fani Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining
gullab-yashnashi uchun xalq xo‘jaligi, jumladan, qishloq xo‘jaligining barcha
tarmoqlarini yangi texnologiya va texnika asosida rivojlantirish asosiy
vazifalardan biri hisoblanadi. Buning uchun xomashyolar va ularning
manbalaridan oqilona foydalanish zarur. Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligi va
sanoatning barcha tarmoqlarida xomashyo, yarim tayyor mahsulot sifatida
yog’ochning roli kundan-kunga oshib bormokda. Yog’ochdan asosan tabiiy yoki
qayta ishlangan holda foydalaniladi. Shu bilan ayrim turli-tuman buyumlarning
asosi yog’och hisoblanadi. Xalq xo‘jaligida ishlatilish hajmi va turli-tumanligi
bilan yog’och boshqa materiallarga nisbatan ko‘proq ishlatiladi. Yog’och
deganda, biz arralab yiqitilgan va ildiz hamda shox- shabbalardan tozalangan
daraxt tanasini tushunamiz. Yog’ochdan qurilishda rom, eshik, pollar qurishda
keng foydalaniladi: undan shuningdek, mebel, idishlar, shpallar, sport inventari
ko‘prik va kemalarning elementlari, musiqa asboblari va hokazolar yasaladi.
Tabiiy va presslangan yog’ochdan mashinasozlikda foydalaniladi; u kon
sanoatida mahkamlash materiali sifatida ishlatiladi; yog’och sellyuloza-qog‘oz
sanoatida, oziq achitqilari olishda, kord (shina sanoatida), viskoza tolasi
(to‘qimachilik sanoatida), furfurol (plastmassa, sintetik tolalar) ishlab chiqarishda
asosiy xomashyo bo‘lib xizmat qiladi.
Yog’ochning ko‘p ishlatilishiga sabab, uning yuqori fizika-kimyoviy
xossalari, yaxshi ishlanuvchanligi, shuningdek, kimyoviy va mexanikaviy ishlov
berish yo‘li bilan yog’ochning ayrim xossalarini samarali o‘zgartirishning usullari
mavjudligidir. Yog’och oson ishlanadi va issiqlik o‘tkazuvchanligi past, etarli
darajada mustahkam, zarba hamda tebranish nagruzkalariga yaxshi qarshilik
ko‘rsatadi, quruq sharoitda uzoq vaqt chidaydi. Yog’och quruq sharoitda uzoq
3](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_3.png)
![vaqt chidaydi, shu bilan birgalikda yog’ochning kamchiliklari ham mavjud, u
yonadi, chiriydi, hashorat va zamburug‘lar ta’sirida emiriladi. Gikroskopligi
sababli shishadi va quriydi egiladi va yoriladi.
Yog’ochdan buyumlar tayyorlashda yelimlar, lak, bo‘yoqlar, pardozlash
plyonkalari, plasmassalar va boshqa materiallardan ham foydalaniladi. Masalan,
yelimlangan yog’och foksirindida tayyorlanadi. Yog’ochning xossalari hisobiga
olingan holda undan qishloq xo‘jaligi va sanoatning turli sohalarida foydalaniladi .
BMIning maqsadi: va vazifasi : Dars jarayonida o`quvchilarga ma’qul
shart-sharoitlarini yaratish zamonaviy texnik-texnologik vositalarni kasb-xunar
kolleji ustaxonalari moslashtirishni ilmiy metodik asoslarini yaratish.
Yog’ochlarga ishlov berish yo`nalishidagi darslarni olib borish metodikasini
yangi pedagogik texnologiya asosida ishlab chiqish.
1. “Duradgorlik”faniga oid adabiyotlarni o‘rganish va fanning mazmunini
aniqlab , fanning tanlab olingan mavzularini chuqur o‘rganish.
2. Fanning tanlab olingan mavzularini o‘qitishda interfaol usularni qo‘llash.
3. Mavzularni o‘qitishda B.Blum taksonomiyasi asosida o‘quv maqsadlarini
aniqlash.
4. “Duradgorlik” fanidan tanlab olingan mavzularning o‘qitish bo‘yicha
texnologik xaritasini yaratish.
5. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi bo‘yicha qo‘yilgan maqsad yo‘lidagi
izlanishlar , olingan natijalar yuzasidan tegishli xulosalar chiqarish.
Bitiruv malakaviy ishining yangiligi. Fanning tanlab olingan mavzulari
xozirga qadar ananaviy usulda o‘rganilib kelingan va bitiruv malakaviy ishini
bajarish jarayonida Interfaol ta’lim usularidan foydalangan xolda o‘qitish tavsiya
etilayapti. Tanlangan mavzular bo‘yicha o‘quv maqsadlari, ishlanmalar va
o‘qitish metodikasi birinchi marta amalga oshirilayalti. Talabalar bilim,
ko‘nikmasini aniqlash uchun “Assisment” texnologiyasi namunasi ishlab
chiqiladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_4.png)
![I-BOB. “DURADGORLIK” FANI “O‘QITISHDA O‘QITISHDA
INNOVATSION TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1.
“Duradgorlik” fanning maqsad va vazifalari
Fanning maqsadi, mohiyati, vazifalari va ta’lim berishda hamda malakali
kadrlar tayyorlashda tutgan o‘rni.
Duradgorlik materiallari, konstruksiyalar va buyumlar ishlab chiqarish
sohasidagi fan va texnika yutuqlari to‘g‘risida qisqacha ma’lumot.
Duradgorlik buyumlari va detallarni standartlashtirish to‘g‘risida
tushuncha. Mamlakatimizda yog’och materiallari va yog’och buyumlar ishlab
chiqarish tarixi va istiqbollari. YAngi texnika, texnologiyalar va dastgohlar bilan
ta’minlash borasida Respublikamizda amalga oshirilayotgan ishlar.
Duradgorlik fanining maqsadi, vazifalari va turlari. Yog’och o‘ymakorlik
o‘quv ustaxonalarida o‘quvchilar mehnatini ilmiy tashkil qilish. Xavfsizlik
texnikasi va shaxsiy gigena qoidalariga rioya qilish.
1.2. “Duradgorlik”fani bo’yicha talabalarning bilimi, ko’nikama va
malakalariga qo’yiladigan talablar
Amaliyotni shakllantirishda duradgorlik fanining o‘rni beqiyosdir.
O‘quvchilarni madaniy darajasini yuksaltirishda yog’och o‘ymakorligi san’ati
sir-asrorlarini bosqichga ko‘tarilishiga erishish vazifasi hamda ushbu maqsadlar
yo‘lida yoshlarning badiiy ta’lim olishlari, zarur bilim, va axloqiy tarbiya,
hamda mehnat ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, malakalarini rivojlantirish vazifalari
e’tiborda turadi. duradgorlik fanining asosiy maqsadi tahsil olayotgan
talabalarga har bir ishlatiladigan xom-ashyolar bo‘yicha miqdor, texnika
vositalari, asbob-uskunalarni mukammal bilish, o‘quvchilarga badiiy shakllarni
yaratishi, ashyolardan to‘g‘ri foydalanish, ularni texnologiyasi va ishlab
chiqarish uslublarini yuqori saviyada bilishni vazifa qilib qo‘yadi.
5](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_5.png)
![Bilim:
• -Yog’och o‘ymakorligi o‘quv ustaxonasini jixozlash qoidalari
• -milliy badiiy yog’och o‘ymakorlik san’ati tarixi,
• -yog’och o‘ymakorligida ishlatiladigan ashyolar va ularning turlari
• -elim turlari, yordamchi ashyolar xususiyatlari, bezak berish
• -pardozlash uskunalarini ishlatish qoidlari,
• -duradgorlikda ishlatiladigan asbob-uskunalardan foydalanishni
Ko‘nikma:
• duradgorlikda ishlatiladigan asbob-uskunalarni ishlatishga tayyorlash va
ularni bir-biridan farqi,
• xususiyatlarini
• zamonaviy texnika vositalaridan to‘g‘ri foydalanishni bilish. orqali bilim
va ko‘nikmaga ega bo‘ladilar.
• “Duradgorlik” fanidan olgan bilim kasbiy ish harakati
1.3. Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro
bog‘liqlik, uslubiy jihatdan uzviyligi va ketma – ketligi
“Duradgorlik” fani o‘quvchilarning badiiy fikrlashini o‘stirish bilan birga,
yog’och o‘ymakorligi san’ati tarixi, ashyolardan to‘g‘ri foydalanishni,
shuningdek loyihalash rejasi yo‘nalishining barcha qonuniyatlarini o‘rgatish
bilan birga o‘quvchining sohaga bo‘lgan ijodiy yondoshishi va turli xil
ashyolardan foydlanish, madaniy va maishiy, badiiy buyumlarni yasashni o‘z
ichiga oladi. Ushbu fanni o‘rganish jarayonida loyihalash, perpektiva, algebra v
geometriya, san’atshunoslik fanlaridan o‘quvchilar olgan bilimlarini qo‘llash
bilan birga, o‘quv jarayonida nazariy, amaliy bilimlar olib, o‘qitishning
interaktiv, ko‘rgazmali, amaliy uslublardan, matnli – vizual, audio – vizual,
texnik vositalardan foydalaniladi.
“Duradgorlik” fanidan o‘quv yilining birinchi semestrida o‘qitilib, bunda
kodoskop, videofilmlar, kompakt disklar, kompyuter, o‘quv didaktik materiallar,
slaydlar va bashqa matnli audio – vizual, texnik vositalardan vositalardan
foydalaniladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_6.png)
![1.4. FANNING MAVZUIY TAQSIMLANISHI
№ Bo‘lim va
mavzularning nomi Umumiy yuklama (soat)
Auditoriya mashg‘ulotlari (soat)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1. Kirish. Duradgorlik fani
tarixi. Duradgorlik
ishlaridagi asosiy
jarayonlar 2 2
2. Duradgorlikda texnika
xavfsizligi qoidalari 2 2
I bo‘lim Duradgorlikda ishlatiladigan asbob-uskunalalar
3. Duradgorlikda
ishlatiladigan ish
qurollari asboblari bilan
tanishtirish 2 2
4. Yog’och materiallar 2 2
5. Yog’och o‘ymakorligida
ishlatiladigan ashyolar
bilan tanishtirish
(yog’och turlari) 2 2
6. Kesuvchi stanokda
ishlash tartib-qoidalari
(vazifalari) 2 2
7. Fugonka (randalovchi)
stanokni ishlatish
qoidalari 2 2
2
8. Reyamus stanogini
ishlatish qoidalari
(vazifalari) 2 2
2
9. Lobzik arra ishlatish
tartib-qoidalari 2 2
2
10. Qo‘l frezasidan va qo‘l
lobzigidan foydalanish
tartib-qoidalari va
vazifasi 2 2
2
11. Qo‘l tarsovka va qo‘l
shkurka ishlatish
tartibqoidalari va
vazifasi 2 2
1
Jami: 20 4 16
9
7Umu
miy
M
ustaqil
ish
Jam
i
Nazar
iy
Amali
yo t
Labor
atoriy
a
Semin
ar
Kurs
ishi](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_7.png)
![1.5. “DURADGORLIK” FANINING MAZMUN VA MOXIYA
1.5.1. “YOG’OCH O‘YMAKORLIGI SAN’ATINING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI” MAVZUSINING MAZMUN VA MOXIYA
Qadimiy zamonlardan beri ota - bobolarimiz insoniyat vujudga keltirgan
kashfiyot , ilm - fan cho ‘ qqilarini egallab , o ‘ z hunarlarini avloddan - avlodga
o ‘ tkazib kelmoqdalar . Yog’ochga naqsh o‘yish va gul solish san’ati hamisha
ardoqlanib kelingan. Xozirgi paytda yog’och o‘ymakorligi me’morchilik bilan
bir qatorda ro‘zg‘or buyumlariga bezak berishda keng qo‘llanilmoqda.
Maxalliy an’analarni avaylab, ardoqlab ularni yangi mazmun bilan
boyitayotgan xalq ustalari asrlar davomida sayqal topgan qadimiy san’atning
etuk namunalarini yaratmoqdalar. Xozirgi kunda arxitektura bilan bog‘liq
bo‘lgan ganch va yog’och o‘ymakorligi tobora taraqqiy etib bormoqda.
O‘zbekistonda qadimdan me’morchilik va uy-ro‘zg‘or buyumlarini bezashda,
xalq amaliy san’atining turlaridan biri yog’och o‘ymakorligi keng qo‘llanib
kelingan. Yog’och o‘ymakorligida turli naqsh uslublaridan foydalaniladi. Har bir
usta o‘zi yashab, ijod etgan erdagi badiiy an’analariing o‘ziga xos tomonlarini
o‘zida aks ettiradi. Masalan, xivalik xalq ustalari yog’ochni o‘yib naqsh
ishlashda yog’ochning tabiiyligini saqlab qolganlar, buxorolik ustalar esa naqsh
o‘yib ishlangan buyumlarni jim-jimador qilib, uni oltinsimon va kumushsimon
ranglar bilan bo‘yaganlar. Ko‘qonlik xalq ustalari yog’ochni o‘yib naqsh
solishda uni o‘rta chuqurlikda o‘yganlar. Toshkent xalq ustalari taxta yuzasidagi
naqshlarni zaminsiz, chiziqlar orqali bajarganlar va xoshiya naqshlarini ko‘p
ishlatganlar, Marg‘ilon ustalari o‘ymakorlik ishlarining zaminini o‘ta chuqur
o‘yganlar. Xozirgi paytda yog’och o‘ymakorligi va naqqoshligi me’morchilik
bilan bir katorda ro‘zg‘or buyumlariga bezak berishda keng qo‘llanilmoqda.
O‘yma naqqoshlikning ajoyib namunalarini toshkentlnk ustalar yasagan eshiklar,
buklama shirmalarda, kursichalar, laganlar shu kabi boshqa buyumlarda yaqqol
ko‘ramiz
Yog’och o‘ymakor ustalar yog’ochni o‘yishdan oldin uning o‘ziga xos
xususiyatlarini sinchiklab o‘rganganlar. Keyingina yog’ochga o‘yib naqsh](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_8.png)
![ishlangan. Hamma yog’ochlar ular olinadigan yog’och turiga qarab ikki
guruhga: bargli va nina barglilarga, bo‘linadi. Nina bargli daraxtlardan olingan
yog’ochlar kurinishda, duradgorlikda va yog’och o‘ymakorligida asosiy material
hisoblanadi, chunki ularning o‘ziga xos afzalliklari bor. CHunonchi tarkibida
smola moddalari bo‘lganligi uchun u tez chirib ketmaydi, bargli daraxtlarga
qaraganda ko‘pligi va engilligi, unga ishlov berish osonligi, tanasi to‘g‘ri, silliq
bo‘lgani uchun undan silliq xoda tayyorlash mumkin. Yog’och materiallari
tabiiy guli, rangi, tovlanishi va xidiga qarab aniqlanadi. O‘zbekistonlik yog’och
o‘ymakor ustalar o‘z ishlari uchun eng yaxshi yong‘oq (grecheskiy orex),
kayrag‘och, chinor (platan), tut, archa (mojjevelnik), nok (grusha), zarang
(klyon), zirk (olxa), shumtol (yasen), mirzaterak (topol), baqaterak, tog‘ teragi
(osina), terak, o‘rik (uryuk) kabi daraxtlardan va hozirda boshqa joylardan
keltirilgan shamshod, eman, oq qarag‘ay (pixta), tilogoch (listvennitsa),
arg‘uvon (lipa), oq qayin (beryoza), qora qayin (buk), qarag‘ay (sosna) daraxtlari
yog’ochlarini ishlatadilar. Ushbu yog’ochlarni pardozlash orqali naqsh o‘yishga
tayyorlaydilar. Bunda pardozlashda yog’och sirtini yaxshilab tozalash, silliqlash,
o‘yma relefga uch xil: pax (yoyma), choka (yorma), lula pardoz berish hamda
bo‘yab, kumush suvi yugirtirish, loklash va jilolash kabi ishlardan iborat.
Yog’och o‘ymakorligida ishlatiladigan yog’ochlarni butun yil bo‘yi
tayyorlash lozim. Lekin yog’ochlarni daraxtlardan suv qochgan vaqtda, ya’ni
oktyabr, noyabr oylarida tayyorlash yaxshi natija beradi. Kesilgan daraxt uzoq
saqlanganda chirimasligi va qurt emasligi uchun uning po‘stlog‘ini shilish va
soya xamda shamol tegadigan joyda saqlash lozim. Yog’ochlarni ishlatish
oldidan e’tibor bilan tanlash va xillash kerak, Buralgan, serbutoq yog’ochlarni
olmaslik lozim, chunki ulardan yasalgan buyumlar sifatsiz chiqadi. Xo‘l taxtani
ishlash quruq taxtaga qaraganda birmuncha qiyin. Nam taxtalar ko‘pincha ish
jarayonida nami qochib qiyshayishi mumkin. SHuning uchun mebel, o‘yma
buyumlar yasashda ishlatiladigan yog’och materiallar quruq bo‘lishi shart.
O‘quvchilar qilinadigan ishning katta-kichikligiga qarab, yog’och
materiallarni, fanerlarni xillab olishlari lozim. Materiallarni xillab olish
tayyorlanadigan buyumning sifatli chiqishini ta’minlaydi. Ishlatiladigan yog’och
9](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_9.png)
![materiallar yaxshi qurigan bo‘lsa, tob tashlab buralish, kurish natijasida darz
ketish xollari yuz bermaydi.
Naqsh o‘yilishi kerak bo‘lgan buyumni yaxlit holda dastgoxga o‘rnatish
birmuncha qiyin. SHu sababli uni qismlarga ajratib o‘yish oson va qulaydir.
O‘yiladigan buyum qismlarini maxsus burama qisqichlar bilan dastgoh ustiga
qimirlamaydigan qilib o‘rnatiladi. Buyum yuziga naqsh tushirishdan oldin
buyum yuzini yumshatish uchun paxta moyi surtiladi. O‘yish vaqtida esa iskana
uchi sovunga tegizib olinadi, shunda iskana ravon kesadi.
Yog’och o‘ymakorligi san’atining ajoyib xususiyatlaridan biri shundaki,
o‘ymakor usta ikki qo‘li bilan ishlaydi. Iskana qalamni chap qo‘liga ushlab, o‘ng
qo‘li bilan bolg‘ani tutib, iskana dastasiga urib, naqshni kesadi. O‘zbekistonda
ishlatiladigan o‘yma naqshlarning chuqurligi 2 mm dan 15 mm gacha boradi.
Toshkent, Buxoro, Qo‘qon, Samarqand o‘ymakor ustalari buyumlarning
o‘yilgan zaminini chekma uslubida maxsus chekich iskana qalam bilan
chakichlab chiqadidar. Xiva ustalari naqsh zaminini chakichlamasdan
tekisligicha qoldiradilar. Ular o‘yib tayyorlangan buyumlarning yuziga
qizdirilgan chigit yog‘i surtadilar. Bunda buyumning namga va issiq-sovuqqa
chidamliligi oshadi. Ikkinchidan chigit yogi naqsh yuzini qoramtir qilib
ko‘rsatadi. Toshkent, Qo‘qon va Samarqand ustalari esa tayyor buyumlarni
maxsus lok bilan loklaydilar.
Yog’och o‘ymakorligi san’atida ishlatiladigan yordamchi materiallar va
asbob uskunalarga quyidagilarni kiritish mumkin. Duradgorlik elimi, kazein
elimi, chigit moyi, jilvir qog‘oz, elimdon kabilardan foydalaniladi.
Bundan tashqari duradgorlikda yog’ochni qayta ishlash uchun
mo‘ljallangan dastaki va mexanik asboblardan ham foydalaniladi.
Duradgorlik elimi - yog’och materiallarini bir-biriga elimlash uchun
ishlatiladi. Duradgorlik elimi go‘sht va suyaklardan tayyorlanadi.
Kazein elimi - yog’och o‘ymakorligi va duradgorlikda ishlatiladigan elim
bo‘lib, sutning oxirgi ishlatib bo‘lmaydigan qismidan tayyorlanadi. U talqon
xolida yoki 4-12 mm li qattiq donacha ko‘rinishida bo‘ladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_10.png)
![CHigit moyi — o‘yilgan o‘yma nakati beys yordamida o‘rik, yong‘oq yoki
boshqa yog’och rangiga keltirib bo‘yalgandan so‘ng chigit moyi paxtali latta
bilan ishqalab surkab chiqiladi va 3,7 nomerli spirtli lok surkab chiqiladi.
Knopka naqshni buyumni yuziga tushirishda shildiroq qog‘oz siljimasligi
uchun uni maxkamlab qo‘yishda ishlatiladi.
Moslamalardan jilvir qog‘oz, mayin yassi egovlar ishlatiladi. Jilvir
qog‘ozlar donlarining yirik-maydaligiga qarab, 120 dan 180 gacha
nomyorlanadi, nomerlar ortib borishi bilan donalari maydalashib boradi, 120140
nomerlilari mayda donali jilvir deyiladi.
1.5.2. “YOG’OCH MATERIALLARI” MAVZUSINING MAZMUN
VA MOXIYATI
Metalmas materiallar . Xalk xo‘jaligining turli sohalarida ishlatiladigan
metallmas materiallarni ishlatilishiga kura ikki gruppaga ajratish mumkin:
1. Mashina qismlarining ayrim detallarini tayyorlashda
foydalaniladigan materiallar (plastmassa, yog’och, rezina, shisha, keramika va
boshqalar).
2. Maxsus materiallar-(elim, qog‘oz, lak, emal, va boshkalar).
Yog’och materiallar. Yog’och va yog’och materiallar xalk, xujaligining
hamma tarmoklarida keng kullaniladi. Undan qurilish va inshootlarda,
avtomobilsozlik, vagonsozlik, ximiya va kumir sanoatida, qog‘oz-sellyuloza
sanoatida, faner, mebel, sport inventarlari, gugurt ishlab chiqarish, etil spirti,
sintetik kauchuk, turli loklar, buyoqlar ishlab chiqarish sohalarida ham keng
foydalaniladi.
Yog’och materiallarning bunday keng kulamda ishlatilishiga sabab texnik
xossalarining yuqoriligi va qulayligidir. Yog’ochni ishlash ancha oson. Vazni
engil, puxtaligi yukori, issikushk va elektr tokini yomon utkazadi, kislota va
ishqorlar ta’sirida tez emirilmaydi. Kupchilik yog’ochlarning tashki kurinishi
chiroyli bulib, puxta elimlanuvchi buladi va yaxshi pardozlanadi. SHunga
qaramasdan, yogochlar turli kamchiliklardan xam xoli emas, ya’ni, temperatura,
11](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_11.png)
![namlik uzgarishi natijasida yog’och qurib, tez deformatsiyalanadi (tob
tashlaydi), nam tortib shishadi, yoriladi va hokazo.
Yog’ochning pishiqligi. qattiq.ligi va boshqa mexanik xossalari,
metallardagi singari, turli yunalishda turlichadir. Nam ta’sirida yogochning
mexanik xossalari keskin uzgaradi. Yog’och oson alangalanadi, chirishga,
hasharotlarning kemirishiga qarshilik kursata olmaydi, bu esa uning snfatini
pasaytirishga olib keladi.
Hozirgi vaqtda yog’ochni qayta ishlash sanoati korxonalarida mexanik
xususiyatlari yanada yuqori bo‘lgan yangi tur yog’och materiallar ishlab
chiqarilmoqda va xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng ishlatilmoqda.
Yog’och ishlash korxonalarida chiqadigan chiqindilar — qipiq va payrahalarni
presslash yuli bilan tayyorlanayotgan yog’och materiallar tabiiy yog’ochlarda
uchraydigan har qanday nuqsonlardan, kamchiliklardan xoli, puxtalik jihatidan
ustun bo‘lib, ayrim hollarda metall o‘rnini ham bosmokda (presslangan yog’och
materiallardan hatto podshipniklar va mashina detallari tayyorlanadi). Sanoatda
ishlab chiqarilayotgan ayrim presslangan yog’och materiallar qurilishlarda,
mebel ishlab chiqarish korxonalarida ham keng ishlatilmoqda.
Yog’och materiallardan turli buyumlar ishlab chiqarish uchun eng avvalo,
tegishli materialdan turli va tejamkorlik bilan foydalanish, tayyorlangan
buyumning sifatiga e’tibor berish, ishlatiladigan yog’och materialning turini,
tuzilishini, xususiyatini, unga ishlov berish texnologiyasini bilish juda katta
ahamiyatga ega. SHuning uchun har qanday yog’och materiallar texnikada
asosiy qirqim (ko‘ndalang, radial va tangen-tal) buyicha tekshirilib, ma’lum
sohada ishlatish uchun tavsiya qilinadi (rasm).
Daraxtning tuzilishi. Tabiatda o‘sib turgan har qanday daraxtni shartli
holatda uch qismdan iborat deyish mumkin. Bular: tomirlar, tana va
shoxshabbalardan iborat.
Daraxtning tomirlari murakkab, har tomonga tarmoqlagan ko‘p funksiyali
sistemadir. Tomirlar sistemasiga kiruvchi mayda tomirchalar esa tuprokdan turli
mineral tuzlarni, uglekislotalarni suv orqali tortib, yirik tomirlar, so‘ngra](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_12.png)
![daraxtning tanasi orqali shox-shabbalariga uzatadi. Yirik tomirlar daraxtni
vertikal holatda ushlaydi va uiing hayoti uchun turli ozuqalarni to‘plab saklaydi.
Daraxtning tanasi asosiy qism bo‘lib, uni shartli ravishda ingichka (yuqori)
qism va yo‘g‘on (pastki) qismga bo‘lish mumkin.
Daraxtning shox-shabbasi, asosan, tananing yuqori qismidagi ingichka tana
qismi bo‘lib, unga shox-shabbalar, barglar va boshqalar kiradi. SHoxshabbalar
daraxt hayoti uchun juda katta rol o‘ynaydi. Daraxt barglari esa quyosh
energiyasi ta’sirida ozuqabop moddalarni xosil qiladi, bu daraxtning o‘sishi
uchun zarurdir, ya’ni fotosintez jarayonini amalga oshiradi.
Tananing bosh qirqimlari. Har qanday daraxtda tananing qirqimi asosiy
qirqimlardan biri hisoblanadi, chunki bu qirqim uning kapillyarligini, g‘ovaklik,
tuzilish tabiatini aks ettirgani uchun bosh qirqim deyiladi. Daraxt uchta bosh
qirqimdan iborat bo‘lib, uni o‘zaro farq qilish kerak. Kundalang qirqim daraxt
tanasining o‘qiga perpendikulyar tekislik bilan kesish orqali, radial qirqim
tananing uzunligi va markazi (o‘qi) buylab o‘tkazilgan tekislik bilan kesish
orqali, tangental qirqimi esa tananing uzunligi va markazidan (o‘qidan)
o‘tmagan tekislik bilan kesish orqali hosil qilinadi.
SHuni aytib utish kerakki, yuqorida qayd qilingan daraxt qismlari ham, o‘z
navbatida, bir necha qismlarga bo‘linadi.
Tananing asosiy kismlari. Har qanday daraxtning kundalang va radial
qismlarida uning asosiy anatomik strukturalarini, ya’ni o‘zagi, mag‘izi, markaziy
qismi, pustlor osti, pustlorini va xokazolarni kuzatish mumkin.
O‘zak . Taxminan tananing markaziga joylashgan bo‘lib, ko‘pgina
daraxtlarda u qoramtir rangda namoyon buladi, formasi esa aylanasimon bo‘lib,
diametri taxminan 2—5 mm (ba’zi daraxt turida 10 mm ga-cha) bo‘ladi. Uzak
13](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_13.png)
![nozik, tez chiriydigan buladi. CHirish o‘zakdan boshlansa, po‘stloqqacha
tarqalib daraxtni yo‘q kilishgacha olib keladi. Uzak rovak xujayralardan iborat
bulib, u butun tana buylab utadi. Uzakdan pustloqqa qarab uzak nurlari utadi
(16- rasm).
Markaziy qism. Tananing asosiy massasini tashkil qiladi. Bu qismning
rangi orqali daraxtning turlarini, mag‘izliligini va mag‘ihzsizligini ajratish
mumkin, chunki-mag‘izli daraxt turlarida markaziy qismi (mag‘izi) koramtir
rangda, mag‘izning periferiyasi buyicha chegaralangan qatlami ochiq rangda
bulib, pustloq osti (zobolon) deb aytiladi.
Agar mag‘izning rangi pustloq osti qatlamining rangidan farq qilmasa,
daraxt etilgan xisoblanadi.
Pustloq. Tashqi, ichki qatlamdan iborat bulib, tana xajmining 6—25% cha
qismini (miqdorini) tashkil etadi. Pustloqning tashqi qismi puk qatlam deb
ataladigan qattiq qatlamdan iborat. U yog’ochni turli tashqi ta’sirlardan,
issiqsovuqdan, mexanik ta’sirlardan, turli zararkunanda hasharotlardan saqlaydi.
Daraxt pustlog‘ining ichki qismi lub qatlami deyiladi. Lub qatlam kuzga
kurinmaydigan mayda tolalar (kapillyarlar) dan iborat.
Daraxt po‘stlog‘i hozirgi vaqtda xalk xo‘jaligining turli sohalarida
ishlatilmoqda. Qrim, Kavkaz, Uzoq SHarq va Saxalin zonalarida o‘sadigan
probkali eman daraxtining po‘stlog‘i qalin bo‘lib, ulardan probkalar,
issiklikizolyasion materiallar (plita-lar) va shu kabilar tayyorlanadi.
Kambiy. Bu lub bilan yogoch orasida joylashgan shirali katlam bulib, u
tirik xujayralardan iboratdir. Kambiyni oddiy kuz bilan ko‘rish juda qiyin, uni
kurish uchun kuzni qisman «qurollantirish» kerak bo‘ladi. Uni baxorda tanadan
pustlok, shilib olingan paytida ko‘rish mumkin. Bu vaktda kambiy
xujayralarining buzilishi natijasida shirali, shillik, parda — suyuqlik oqib
chiqadi.
Kambiy lub orqali shoxdan keluvchi ozuqa bilan oziqlanadi.
Kambiy o‘sayotgan daraxt uchun hayotiy manba hisoblanadi. Kambiy
xujayralarining bo‘linishi daraxtning butun yashash davrida ro‘y berib turadi.
Faqat qishda kambiyning rivojlanishi to‘xtab, baxorda yana boshlanadi. Baxorda](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_14.png)
![kambiyning rivojlanishi shoxlardan, tananing uchki qismidan boshlanib, u asta-
sekin tana va ildizga o‘ta boradi. Agar daraxt tanasining po‘stlogi halqa shaklida
qirqib olinsa, daraxt o‘sishdan to‘xtab, quriy boshlaydi.
Yog’ochlik. Daraxtdagi tapaning yog’ochlik qismi (po‘stloq) ost, mag‘iz
va o‘zakdan iborat. Kambiy hujayralarining rivojlanishi (kuzda susayib, yozda
tezlashadi) natijasida, yillik halqalar hosil bo‘ladi. Chunki kambiy
hujayralarining rivojlanishi va bo‘linishidan hosil bo‘lgan yangi hujayralarning
tananing yog’ochlik qismiga o‘tadigan miqdori ko‘p bo‘lib, ular yirik va yupqa
po‘stloqli bo‘ladi. Natijada, yog’ochlikning bahor faslida hosil bo‘lgan
qismidagi rovak to‘qimaning zichligi kam va yumshoq bo‘ladi. Yog’ochda,
xususan, kuzda kambiyning aktivligi susayadi, hujayralar maydalanib, qalin
po‘stloqli bo‘la boradi va zichligi ortadi. Oqibatda, yoz faslida hosil bo‘lgan
yog’ochning qattiqligi yuqori bo‘ladi. Yog’ochlikka o‘tgan kambiy
xujayralarning zichligi kam bo‘lgan qismi oqishroq tusga ega bo‘lib, zichligi
ortiq bo‘lgan qismining rangi qoramtir bo‘ladi. Bu hol daraxtning o‘sish davrida
har yili takrorlanib, o‘z navbatida, yillik halqalarning hosil bo‘lishiga sabab
bo‘ladi. SHuning uchun daraxt yoshini aniqlash maqsadida kesilgan
g‘o‘lalarning ko‘ndalang qirqimidagi yillik halqalar hisoblanadi. Yillik
halqalarning ortishi natijasida tana yo‘g‘onlasha boradi.
Yog’ochning kundalang qirqimi buyicha qaraganda, halqalar aylana
shaklda, radial qirqimi buyicha, to‘g‘ri chiziqlar ko‘rinishida va tangental
qirqimi buyicha qaraganda, uchi shox tomonga qaragan burchaklar shaklida
namoyon buladi. Daraxtning yoshiga qarab, halqalarning zichligi va qattiqligi
orta boradi. Pustloqda yaqin joylashgan yillik halqalarning zichligi kam, g‘ovak
bulib, u orqali ildizdan olingan ozuqa moddalar pastdan yuqoriga qarab
ko‘tariladi.
Yog’och turlari . Yog’ochning qarag‘ay, archa, tilog‘och, oq qarag‘ay,
kedr, zirk, arg‘uvon, oq qayin, qora qayin, tog‘ teragi, terak, yong‘oq chinor,
nok, zarang, eman, shumtol, qayrag‘och kabi bir necha turlari xalq xo‘jaligining
turli sohalarida ishlatiladi. (Bunday daraxt turlarining ba’zi xossalari,
xususiyatlarini bilish uchun J. Ramizov va S. Mahkamovlar avtorligida yozilgan
15](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_15.png)
![«O‘quv ustaxonalarida o‘tkaziladigan praktikum», «O‘qituvchi», T., 1978
kitobining 4- bobiga qaralsin.)
Yog’ochlarning ishlatilishi ularning fizik va mexanik xossalariga, ishlatilish
sharoitiga, miqdoriga va hokazolarga bog‘liq bo‘ladi. Texnika yuksak taraqqiy
etgan hozirgi davrda sanoatda yog’och materiallardan foydalanish doirasi
yanada kengayib bormoqda. Yog’ochlarning xususiyatlari. Xalq xo‘jaligida
turli konstruksion materiallar sifatida yog’ochlar ma’lum fizik, mexanik
xususiyatlari bilan harakterlanadi.
Yog’ochning fizik xossalari. Tegishli materialning butunligiga ta’sir
etmaydigan va uning ximiyaviy tarkibini o‘zgartirmaydigan xossalari, ya’ni
uning rangi, tovlanishi, tob tashlashi, egilishi, tabiiy guli (teksturasi), hidi, nam
tortishi, quruvchanligi, zichligi, nam o‘tkazuvchanligi, issiqlik va tovush
o‘tkazuvchanligi, elektr o‘tkazuvchanligi yog’ochning fizik xossalari deb
ataladi.
Ana shu fizik xossalardan ba’zilari bilan qisqacha tanishamiz.
Yog’ochning rangi yoroch materiallarning turlarini va ularning sifatlarini
aniklashga imkon beradigan muhim xossalaridan biridir, Yog’ochning rangi,
avvalo, uning turiga va o‘sish sharoitiga bog‘liq. Ko‘pchilik yog’ochlar (qayin,
tol, arg‘uvon, terak, archa) oqish rangli bo‘lib, nursiz izlari bo‘ladi. Eman,
shumtol — jigar rang, qora qayin, akatsiya — oq qizg‘ish yong‘oq, qayrog‘och-
qoramtir bo‘ladi.
Ko‘pchilik daraxtlar kesilgandan ssng ularning yog’ochligi qoramtir bo‘lib
qoladi. Bu narsa havo tarkibidagi kislorodning ta’siri natijasidir.
Yog’ochning tovlanishi (yaltirokligi). Yog’och nurlarning yunalishi va
zichligiga bogliq holda tovlanadi. Yog’ochning tovlanishini sun’iy ravishda
orgtirish uchun loklash, politurlash va mumlash mumkin.
Yog’ochning teksturasi (tabiiy guli). Randalash, yo‘nish protsessida
yog’och tolalari, o‘zak nurlari va yillik halqalarni kesish natijasida yog’ochniig
teksturasi namoyon buladi. SHuni qayd qilish kerakki, yog’och materiallarning
zichligi qanchalik yuqori bo‘lsa, ularning teksturasi (tabiiy guli) ko‘pincha bir
xil ko‘rinishda bo‘ladi. Lekin turli bargli daraxtlarning tuzilishi bir-biridan farq](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_16.png)
![qilganligi sababli ularning teksturasi ham har xil ko‘rinishda buladi.
Yog’ochning teksturasi yillik halqalarining eniga, ertangi va kechki yogochlik
qismining ranglaridagi farqiga, tolalarning yirik, mayinligi va yunalishiga ham
bog‘liq bo‘ladi. Yog’ochni kesish yo‘nalishi teksturaning o‘zgarishida katta rol
uynaydi. Masalan, radial va tangental yo‘nalish buyicha tilingan taxtalarni
randalash natijasida hosil bo‘ladigan tekstura turlicha ko‘rinishda buladi, radial
yo‘nalish bo‘yicha, tekstura parallel to‘g‘ri chiziqlardan iborat bo‘lsa, tangental
yo‘nalish buyicha esa burchak yoki konus shaklidagi teksturalar mavjud bo‘ladi.
O‘zak nurlari va yillik halqalari aniq ko‘rinmaydigan yog’ochlarning teksturalari
uncha aniq va chiroyli ko‘rinmaydi.
O‘zak nurlari va yillik halqalari aniq bilinadigan yog’ochlarning tabiiy
gullari juda chiroyli buladi. Teksturalari chiroyli bulgan yog’ochlardan mebel
korxonalarida pardoz materiali sifatida, qoplovchi material—shpon tayyorlashda
keng foydalaniladi. Yong‘oq, nok, chinor, shumtol, eman kabi yogochlar radial
va tangental yunalishda tilinganda chiroyli kurinish (gul) lar xosil buladi.
Yog’ochlarda sun’iy gullar ham hosil qilinadi. Buning uchun tolalarning
yo‘nalishiga parallel qilib yoki ma’lum burchak ostida buyoqlar surtiladi.
Yog’ochning hidi. Yog’ochlar tarkibidagi smolalar, efir moylari, oshlash
kislotalaridan qaysi birining mavjudligiga va miqdoriga bog‘liq xolda har xil
hidli bo‘ladi.
Yog’ochning o‘zak qismi utkir hidli bulib, unda yuqoridagi moddalar kup
buladi. Yangi kesilgan, shuningdek igna bargli daraxtlar yanada utkir xidli
buladi. Yog’och qurigan sayin hidsizlanib boradi, ba’zan hidi o‘zgarib boradi.
Yog’och hidining bunday o‘zgarib borishi uning tarkibidagi turli moddalar
mikdorlarining o‘zgarishi orqali sodir buladi). Hidning o‘zgarishi yog’ochning
buzilishiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Yog’ochning namligi. Yog’ochlarning namligi deb solishtirma namlik
miqdorining absolyut quruq yog’och namuna massasiga bo‘lgan nisbatiga
aytiladi. Absolyut quruq yog’och esa laboratoriya sharoitida olingan namunani
quritish shkaflarida (pechlarida) quritish orqali hosil qilinadi.
17](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_17.png)
![Korxona sharoitida yog’ochlarning namligi, asosan tortish va elektr metodi
bilan aniqlanadi. Tortish metodi buyicha namlik quyidagi formula bilan topiladi:
W q [{t~t
o )G‘t
o ] • 100 [%]
Bunda m —namunaning quritishdan oldingi massasi; m
0 — shu namunaning
absolyut xolatigacha quritilgandan keyingi massasi.
Tortish metodi buyicha absolyut namlikni aniqlash uchun tegishli yog’och
materiallardan 20X20X30 mm li prizmatik namunalar tayyorlanib tekshirish
maqsadga muvofiqdir. Tayyorlangan bunday namuna notekisliklardap va
yog’och qipiqlaridan tozalanadi, keyin esa 0,01 g aniqlikda tortib, 103
± 2 0
С
temperaturasi bulgap quritish shkafida quritiladi. Quritish protsessi 12... 24
soatgacha davom etishi mumkin (yog’och turiga bog‘liq holda) yoki juda tez
xolda (bu uncha aniq metod emas) yog’ochlarning elektr o‘tkazuvchanligiga
asoslangan elektrovlagomer yordamida ulchash orqali ularning namligini
aniqlash mumkin. Yog’ochlarning namligiga qarab: ho‘l, chala quruq, ochikda
qurigan, uyda qurigan va absolyut quruq deb bir-biridan farq qilinadi. YAngi
kesilgan daraxtniig namligi turiga, kesilgan vaqtiga qarab 40% va undan yuqori
bo‘ladi, ya’ni ho‘l yog’ochning namligi 23 % day ortiq chala quruq,
yog’ochning namligi 18—23 % gacha, ochiq havoda qurigan yog’ochning
namligi 12—18 % gacha uy ichida qurigan yog’ochning namligi 8—12 % gacha
buladi. Absolyut quruq qurigan yog’ochning namligi 0% bo‘lib, bu laboratoriya
sharoitidagina hosil qilinadi.
Yog’ochning og‘irligi uning turiga, tuzilishiga va namligiga bog‘liq.
Yog’ochning solishtirma va hajmiy og‘irligi buladi.
Solishtirma og‘irlik-hech qanday g‘ovakligi, namligi, havosi bulmagan
absolyut yog’ochning og‘irligi hisoblanib, birligi GG‘sm 3
larda ifodalanadi.
Hamma turdagi yog’ochlarning solishtirma og‘irliklari taxminan 1,5 ga teng
buladi.
Hajmiy og‘irligi deb yog’ochning g‘ovakligi, namligi, havosi va smolasi
bilan qattiq moddasining birgalikdagi og‘irligiga aytiladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_18.png)
![Bu og‘irlik yog’ochning asosiy sifatlarini, mexanik xossalarini ko‘rsatuvchi
faktorlar bulib, katta amaliy axamiyatga ega. Turli yog’ochlarda hajmiy og‘irlik
turlicha buladi. Hatto, turli joylarda o‘sgan bir turdagi yog’ochning hajmiy
og‘irligi ham bir xil bo‘lmaydi.
Bulardan tashqari, yog’ochlarning fizik xossalariga: yog’ochlarning qurishi,
nam tortib bukilishi, tob tashlab qiyshayishi, yorilishi, yog’ochlarning zichligi,
tovush, issiqliq, elektr o‘tkazuvchanliklari ham kiradi.
Yog’och materiallar tayerlash . Yog’och materiallarga quyiladigan
talablar tegishli GOST bilan belgilanadi. GOSTda yog’och materiallarning
o‘lchamlariga, ruxsat etiladigan nuqsonlarga, ishlov berish sifatiga, o‘lchash
usuliga, sortlarga ajratish, markalash va hisoblashga nisbatan quyiladigan
talablar kursatiladi.
Xalq xo‘jaligining turli sohalarida asosiy yog’och materiallari-turli xodalar,
taxta materiallari, bruslar, fanerlar (randalangan, tilingan, yunilgan, elimlangan
fanerlar va hokazolar), duradgorlik plitalari, yog’och payraxali plitalar keng
ishlatiladi. Bunday yog’och materiallarining ba’zilari sanoat miqyosida qanday
ishlab chiqarilishi va ishlatilishi hamda ba’zi xususiyatlari bilan qisqacha
tanishtirishni maqsadga muvofiq deb topdik.
Xoda—shox-shabbalari kesilgan, po‘stlogi tozalangan daraxt tanasining bir
qismidir. Xodalar 3 gruppaga bulinadi, ya’ni ingichka xodalar (kichik diametrli)
—diametri 8—13 sm gacha; o‘rtacha xodalar (urta diametrli)— diametri 14—24
sm gacha; yo‘g‘on xodalar (katta diametrli)—diametri 25 sm va undan
yo‘g‘onroq buladi.
Xodalarning asosiy uzunligi 6,5 m bulib, qurilishlarda ishlatiladigan
xodalar ko‘pincha 4—7 m uzunlikda tayyorlanadi.
jadval
YOgochlarning asosiy mexanik xossalari
Yogoch turlari Namligi
% My stahkamlik chegarali, MPa K atglklnklari MPa
19](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_19.png)
![tolalar
yunalishi
buyicha
sikilish Tolalar
yo‘nalishi
buyicha
chuzilish Statik
egilish
dagi Kunda
lang
qirqim
dagi radial
qirqimdagi Tangental
qirqimdagi
Qarag‘ay 12, 30
va ort. 48,5
21,2 103,5
79,2 86,0
49,5 28,5
13,5 24,0
11,2 25,0
11,5
Archa
44,5
19,6 103,0
78,8 79,5
43,9 26,0
12,2 18,0
8,5 18,0
8,6
Tilog‘och — « —
» — 64,5
25,3 125,0
96,4 111,5
61,7 43,5
20,4 29,0
13,7 29,0
13,8
Oq qarag‘ay — « —
» — 39, 0
17,5 67,0
51.5 68,5
40,4 28,5
13,5 17,0
8,0 -
Kedr — « —
» — 42,0
18,5 90,5
69,4 73,5
42,3 22,0
10,4 - -
Zirk — « —
» — 44,0
23,6 101,0
75,8 80,5
49,4 40,0
24,0 27,5
16,2 28,0
17,2
Arg‘uvon — « —
» — 45,5
24,2 121,0
91,2 88,0
54,2 26,0
15,3 17,0
10,2 18,0
10,6
Oq qayin — « —
» — 55,0
22,4 168,0
126,7 109,5
59,7 46,5
27,6 37,0
21,9 33,0
19,6
Qora qayin — « —
» — 55,5
25,9 123,0
92,6 108,5
64,6 61.0
36,3 43,5
25,7 44,5
26,3
Taxta materiallar. Yo‘g‘on xodalar piloramalar, lenta arrali, disk arrali
stanoklar yordamida tilinib, ulardan har xil taxta materiallar hosil qilinadi.
Bunday taxtalarning qalinligi: 7, 10, 13, 16, 19, 22, 25, 32, 40, 45, 50, 60, 70,
75, 100 mm va eni 80 dan 250 mm gacha (10 mm dan oralatib) tayyorlanadi.
Sanoat miqyosida tayyorlanadigan taxta materiallarining qalinligi odatda, uch
son bilan yoziladi. Masalan: 6,5x18X40 bulib, bundagi 6,5—taxtaning uzunligi
metrda, 18—eni sm hisobida, 40— qalinligi mm hisobida ifoda etiladi.
Faner—g‘o‘lalarni tilish, randalash, yo‘nish yo‘li bilan olinadigan yupqa
yog’och-taxta material. Tayyorlash usuliga qarab tilingan, randalangan,
yo‘nilgan, elimlangan fanerlar bo‘ladi. Tilib, randalab olinadigan fanerlar eman,
shumtol, yong‘oq, qayrag‘och, zarang, nok va boshqa qimmatbaxo](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_20.png)
![yog’ochlardan tayyorlanadi. Fanerlar har xil duradgorlik ishlarida,
mebelsozlikda qoplama material sifatida ishlatiladi.
Randalangan fanerlar—faner randalovchi maxsus stanoklarda yog’ochlarni
randalash yo‘li bilan hosil qilinadi. Bunday fanerlarning qalinligi 0,8—1,5 mm,
eni 80 mm va undan ortiq uzunligi 100 mm va undan ortiq bo‘ladi.
Tilingan fanerlar—burang yoki yashma bug‘lash natijasida mo‘rt bo‘lib
qoladigan ba’zi yog’och gulalarini tilish yuli bilan hosil qilinadi. Yo‘g‘on
g‘o‘lalarni radial yunalish buyicha tilish yuli bilan olinadigan fanerlar boshqa
yo‘nalish buyicha tilib olingan fanerlarga qaraganda yuqori baholanadi. CHunki
radial yo‘nalish buyicha tilingan fanerlarda o‘zak nurlari juda chiroyli tekstura
hosil qiladi. Bu holda, fanerlar kimmatbaho mebellar tayyorlash va qoplash
maqsadida ishlatiladi. Tilingan fanerlarning qalinligi 0,8—2 mm gacha buladi.
Fanerning namlik darajasi 10 % bulishiga ruxsat etiladi.
Yunilgan fanerlar (shpon) lar esa yunuvchi stanoklarda tayyorlanadi.
Yunilgan fanerning qalinligi 0,3 : 3,5 mm gacha, eni esa g‘o‘laniig tegishli
uzunligiga teng buladi.
Butun g‘o‘lani yo‘nish vaqtida spiralsimon shpon chiqariladi. SHu yul
(usul) bilan zarang, Kareliya qayinidan «qush ko‘zi» deb ataluvchi chiroyli
gulli shpon olinadi.
Elimlangan fanerlar yunilgan shponlarni bir-biriga elimlash yuli bilan
tayyorlanadi. Bundan faner 3—15 tagacha bulgan toq sondagi shpon
varaqalaridan tayyorlanadi.
Elimlangan fanerlar taxta materiallarga qaraganda bir qator afzalliklarga
ega:
1. Hamma yo‘nalishi buyicha puxtaligi bir xil.
2.Taxta materialga nisbatan kam tob tashlaydi. Ruy bergan tob tashlash
elimlash yuli bilan oson bartaraf etiladi.
3. Kam yoriladi. YOriklarning bir tomondan ikkinchi tomonga utishi
mutlako ruy bermaydi.
21](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_21.png)
![4. Faner taxtalarining ulchami katta bulganligi uchun taxta materiallarpi
yigib, yirma tayyorlash ishidan xoli qiladi, ishni qisqartirishga,
soddalashtirishga yordam beradi.
5. Oson egiladi (xususan, buklangandan sung).
6. Teshish uchun qulay va xokazo.
Duradgorlik plitalari. Bir-biriga elimlab yopishtirilgan yoki
yopishtirilmagan reykalardan yigilgan va ikki tomoniga bir yoki ikki qavat
shpon yopishtirilgan yog’och shpon duradgorlik plitasi deb ataladi. Duradgorlik
piitalari chiroyli gulli, randalangan fanerlar bilan ham qoplanadi. Bular bir
tomonlama yoki ikki tomonlama qoplanadi.
Duradgorlik plitalarining qalinligi 16 dan 50 mm gacha, eni 1220 dan 1525
mm gacha, uzunligi 1800 dan 2500 mm gacha qilib tayyorlanadi.
Plitalardan shchitli mebellar, eshik, tusiq, polkalar, divan va boshqalar
tayyorlanadi.
Yog’och payraxali plitalar. Yog’ochni qayta ishlash korxonalarida xoda
va g‘o‘lalarni tilish, randalash vaqtida, faner va shchit tayyorlashda ko‘plab
qipiq, payraxa, taxta, reyka va fanerlarning chikindilari hosil buladi. Ulardan
plitalar tayyorlashda foydalanish mumkin. Plita tayyorlash texnologiyasi
kuyidagichadir.
Yog’och ishlash stanoklarida hosil bulgan payraxa, qipiq va yog’och
chikindilar-plita tayyorlash sexiga yuboriladi. Bu erda katta o‘lchamdagi
yog’och chiqindilar maydalanadi va vibratsion elaklarda elanib, changdan
tozalanadi. Tozalangan tarasha maydalanib, payraxalar bilan birgalikda
quritgichga yuboriladi. Bu erda payraxa namligi 4—6% ga tushguncha quritilib,
aralashtirgichga yuboriladi va sintetik smola bilan aralashtiriladi. Sintetik
smolaning mikdori quruq payraxa ogirligining 6—8% ini tashkil etadi.
Natijada, hosil qilingan aralashma tayyorlanadigan buyum va mebel
qismlarining shakl hamda o‘lchamlariga ega bulgan maxsus qoliplarga to‘kib
yoyiladi va tekislanadi. Yoyilgan payraxaning qalinligi tayyorlanadigan buyum
qalinligi va zichligiga qarab har xil buladi. Qolip sovuq pressga utkazilib, unda
payraxani 40—45 mm qalinlikkacha presslanadi. So‘ngra issik, pressga](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_22.png)
![o‘tkaziladi. Issiq pressda presslash Q140° gacha temperaturada olib boriladi.
Tegishli korxonalarda yog’och payraxali plitalar tayyorlash bilan bog‘liq
bo‘lgan texnologik protsess yarim avtomat va avtomat liniyalar yordamida olib
boriladi.
Yog’och payraxali plitalar qalinligi 5—100 mm gacha, eni 1200—2400
mm gacha, uzunligi 5400 mm gacha qilib tayyorlanadi.
SHuni aytib utish kerakki, bunday plitalarning hohlagan uzunlikdagisini
uzluksiz presslash orqali hosil qilish mumkin.
Bunday plitalarning puxtaligi va tuzilishi hamma yunalishda bir xildir.
Ularga randalangan faner, pardoz shponi qoplash yo‘li bilan sifatini
oshirish va turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Ular mix, burama mix
yordamida tirnok,li birikmalar xosil qilish yuli bilan oson biriktiriladi.
Yog’och payraxali plitalar mebel korxonalarida ishlatiladigan barcha
yog’ochning 85% gacha qismini tashkil etadi. Plitalar pol tayyorlash, devor va
shiplarni qoplash, eshik qanotlari tayyorlashda ishlatiladi.
Yog’ochlarda uchraydigan nuksonlar. Tegishli sanoat korxonalarida
hosil qilinadigai yoki tayyorlanadigan yog’och materiallar hamma vaqt ham
yuqori sifatli bulavermaydi.
Yog’och materiallarning sorti (navi), sifati, texnik xossalarini
pasaytiruvchi, ishlatish sohalarini cheklovchi, xizmat muddatini qisqartiruvchi,
ishga yaroqsiz holga keltiruvchi tabiiy holda mavjud bulgan yoki keyinchalik
hosil bulgan bu xil kamchiliklar yoki ko‘rinishlar yog’ochlarning nuqsonlari
deyiladi.
Yog’ochlarda uchraydigan ko‘pchilik nuqsonlar, asosan, usish davrida hosil
bulib, ba’zan esa material tayyorlash, tashish, saqlash, undan foydalanish vaqtida
ham sodir buladi.
Yog’och materiallarda tabiiy mavjud bulgan va keyinchalik sodir buladigan
nuqsonlar — butoqlar, yog’och rangining buzilishi, chirish, turli yoriqlar,
hasharotlar bilan shikastlanish shular jumlasidandir.
1.5.3. “DURADGORLIKDA ISHLATILADIGAN NAZORAT-O‘LCHOV
23](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_23.png)
![VA REJALASH ASBOBLARI” MAVZUSINING MAZMUN VA
MOXIYATI
Yog’och materiallardan tayyorlanadigan buyumlarning aniq va yaxshi
sifatli chiqishi duradgorning ish malakasiga va shu bilan birga, nazorat-o‘lchov
hamda rejalash asboblaridan o‘rinli, to‘g‘ri foydalana olishlariga bog‘liq.
Duradgorlikda masshtabli chizg‘ich, go‘niya, porsi go‘niya, vintli porsi
cho‘niya, xatkash kabi nazorat-o‘lchov va rejalash asboblaridan foydalaniladi
Masshtabli chizg‘ich yordamida Yog’och materiallarning, tayyor detal va
buyumlarning o‘lchamlari o‘lchanadi va rejalash ishlari bajariladi.
Masshtabli chizg‘ich yordamida rejalashda baza yuzasidan boshlab kerakli
o‘lchamlar belgilanadi. Bu belgilar ustiga chizg‘ich o‘rnatilib qalam yoki
chizg‘ich bilan reja chiziladi. Masshtabli chizg‘ich yordamida egri chiziqlarni
ham rejalash mumkin. Buning uchun egrichiziq o‘rniga uning egriligiga qarab
har er-har erga mix qoqib olinadi. So‘ngra chizg‘ichni qirrasi shu mixlar
bo‘yicha egib o‘tqiziladi va qalam bilan reja chiziq chiziladi.
Duradgorlik nazorat-o‘lchov asboblari:
I-masshtabli chizg‘ich; II-a-oddiy yog’och go‘niya; 1-kunda; 2-chizg‘ich; b-metall chizg‘ichli go‘niya;
III-a-bir cho‘pli; b-ikki cho‘pli xatkash; 1-kunda; 2-xatkash; 3-pona; 4-chizg‘ich; IV-porsi go‘niya;
1kunda; 2-chizg‘ich; V-vintli go‘niya; 1-kunda; 2-chizg‘ich; VI-sirkul; VII-kronsirkul; VIII-nutromer.
Go‘niya duradgorlikda randalangan sirtlarning bir-biriga
nisbatan go‘niyaviyligini, taxta qirqimlarining go‘niya asosida](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_24.png)
![arralanganligini, buyum qismlarining go‘niyaviy (to‘g‘ri burchak hosil qilib)
biriktirilganligini va sirtlarga to‘g‘ri burchak hosil qilib reja chiziq chizish, reja
chiziqlarning qolgan tomonlarga simmetrik ko‘chirish maqsadda ishlatiladi.
Arralangan yoki
randalangan sirtlarning
birbiriga nisbatan
go‘niyaviyligini tekshirish hamma
vaqt “bet” yoki
“yordamchi bet” ga nisbatan olib
boriladi. Sirtlarning birbiriga
nisbatan go‘niyaviyligini
tekshirishda go‘niya kundasi
“bet” yoki
“yordamchi bet” ga jips tutilib,
so‘ngra go‘niya chizg‘ichi
tekshiriladigan sirt (qirra yoki qirqim)ga tushiriladi. Chizg‘ichning sirtga jips
tegish yoki tegmasligiga qarab sirtlarning to‘g‘ri arralangan yoki randalanganligi
haqida xulosa chiqariladi.
Go‘niya yordamida randalangan taxta chetlarining go‘niyaviyligini tekshirishda
chizg‘ichni sirt bo‘ylab surmasdan, balki sirtning har er-har eriga ko‘tarib
ko‘chirish yo‘li bilan tekshiriladi. Aks holda, chizg‘ich qattiq Yog’ochdan
tayyorlanishiga qaramasdan, ishqalanib eyiladi va go‘niyaviyligi (to‘g‘ri
burchakliligi) buziladi. Shuning uchun vaqt-vaqti bilan go‘niyaning to‘g‘ri
burchakliligi tekshirib turiladi. Buning uchun nazorat go‘niya asosida
randalangan taxtaning “bet”iga tekshiriladigan go‘niya lineykasining ichki
qirrasi bo‘yicha reja chizig‘i chizib, shu reja chizig‘i bo‘yicha chizg‘ichni
ag‘darib tutiladi. Bu vaqtda chizg‘ichning ichki qirrasi reja chizig‘iga parallel
yoki u bilan ustma-ust tushsa, go‘niya to‘g‘ri burchakli, tekshirish uchun yaroqli,
aks holda yaroqsiz hisoblanadi. Chizg‘ich tashqi qirrasining to‘g‘riligi ham shu
tariqa tekshiriladi.
25](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_25.png)
![Go‘niya yordamida reja chizig‘ini qolgan tomonlarga olib o‘tishda ko‘chirish
tartibiga rioya qilinadi. Reja chizig‘i birinchi navbatda baza yuzalariga chizilib
(“bet” va “yordamchi bet”lar rejalash baza yuzasi hisoblanadi), ular orqali
qolgan tomonlarga olib o‘tiladi. Masalan, “bet”dagi reja chizig‘i taxtaning ikki
cheti (qirrasi) ga ko‘chirilib, orqa tomonga “yordamchi bet” orqali ko‘chiriladi.
Reja chizig‘i hech qachon orqa tomon orqali olib o‘tilmaydi.
Porsi go‘niya. Buyum qismlarining porsi usulida biriktirishda (sur’at ramkasi
qismlari, eshik, deraza romlarining chaspaklari, javon, shkaf kabilarning
karnizlari, umuman chorabzal randalar yordamida gul chiqarilgan qismlarni
biriktirishda) rejalash porsi go‘niya yordamida bajariladi. Porsi go‘niya
chizg‘ichi kundaga 45 0
burchak hosil qilib o‘rnatiladi.
Porsi go‘niya yordamida rejalash go‘niya yordamida rejalash singari bajariladi,
bunda faqat “yordamchi bet” ga nisbatan “bet”larga reja chiziq chiziladi. Porsi
chiziqlari boshqa tomonlarga ko‘chirilmaydi.
Vintli porsi go‘niya chizg‘ichi kundaga vint yordamida qotiriladi, vintni
bo‘shatish yo‘li bilan chizg‘ichni kundaga nisbatan ixtiyoriy burchakka burib
o‘rnatish mumkin. Shuning uchun vintli porsi go‘niya yordamida bir-biriga turli
xil burchaklar hosil qilib biriktiriluvchi qismlar rejalanadi.
Vintli porsi go‘niya yordamida chiziladigan reja chiziqlari faqat
“bet”larga chiziladi.
Xatkash - aniq o‘lchamli qilib arralash, randalash, o‘yish-teshish ishlarini
bajarishda Yog’och materiallarning turli tomonlariga ularning qirralariga parallel
qilib reja chiziqlari chizishda ishlatiladigan rejalash asbobi.
Xatkashlar bir cho‘pli, ikki cho‘pli va ko‘p chizg‘ichli bo‘lishi mumkin. Ikki
cho‘pli xatkashlar bir cho‘plisiga qaraganda ishlatishga qulay. Ko‘p
chizg‘ichlixatkashlar ko‘p tirnoqli birikmalarni rejalashda ishlatilib, ular har bir
birikma uchun maxsus tayyorlanadi.
Xatcho‘pli xatkashlarni ishga sozlishda pona bo‘shatilib, cho‘plar kundadan
kerakli o‘lchamda chiqariladi. Uning aniq o‘lchamda chiqarilishini ta’minlash
uchun masshtabli chizg‘ich yordamida kundadan cho‘pning chizg‘ich-mixgacha](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_26.png)
![bo‘lgan oraliq o‘lchanadi. Chizg‘ichlar o‘lchamga sozlangandan so‘ng cho‘plar
kundaga pona yordamida qotirilib, o‘lchamlar qayta tekshiriladi.
Bir cho‘pli va ikki cho‘pli xatkashlardan foydalanib rejalashda eni 7-8 sm
atrofida bo‘lgan taxtalarga reja chiziladi. Undan enlik taxtalar masshtabli
chizg‘ich yordamida rejalanadi.
Xatkash yordamida rejalashni to‘g‘ri tashkil etish uchun chizg‘ichmixning
cho‘pdan oz-ko‘p chiqishiga mos ravishda xatkashni surish yo‘nalishiga qarab
kundani shu yo‘nalish bo‘yicha ma’lum burchakka burib tutiladi. Kunda
Yog’ochga tik tutib surilsa, chizg‘ich-mix Yog’ochga qadalab, uni surish
qiyinlashadi, reja to‘g‘ri chiqmaydi.
Sirkul. Duradgorlikda faneralar bilan ishlashda taxtalardan doiraviy, egri
chiziqli buyumlar tayyorlashda, Yog’och ishlaydigan tokarlik dastgohlarida
detal va buyumlarning o‘lchamini yo‘nilgan sirtlarga tushirishda sirkul
yordamida rejalash ishlari bajariladi.
Yog’och ishlanadigan tokarlik dastgohlarida metall sirkuldan, taxta va
fanerlarni rejalashda o‘quvchilar sirkulidan foydalanish mumkin.
Sirkul yordamida o‘lchamlarni ko‘chirish ishlari ham bajariladi, sirkulni
o‘lchamga sozlashda masshtab chizg‘ichidan foydalaniladi.
Kronsirkul va nutromer. Yog’och ishlanadigan tokarlik dastgohlarida
tayyorlanadigan buyumlarning tashqi va ichki diametrlarini o‘lchashda,
shuningdek, o‘lchamga sozlashda kronsirkul va nutromerdan foydalaniladi.
Kronsirkul va nutromerni o‘lchamga sozlash va ular yordamida olingan
o‘lchamlarni hisoblash masshtabli chizg‘ich yordamida bajariladi.
Sirkul, kronsirkul, nutromer kabi asboblar bilan bajariladigan ishlarni universal
nazorat-o‘lchov va rejalash asbobi hisoblangan shtangensirkul yordamida
bajarish ham mumkin.
Shtangensirkul detallarni
± 0,02 dan
± 0,1 mm gacha aniqlik bilan o‘lchashga
imkon beradigan asbob.
Mikrometr yupqadetallarni yoki arra polotnolarini ± 0,002 dan ± 0,1 mm gacha
aniqlik bilan o‘lchash uchun ishlatiladi.
27](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_27.png)
![Rejalashning mohiyati shundaki, bunda chizmada ko‘rsatilgan o‘lchamlarni
(qo‘shimcha ishlov berish uchun qoldiriladigan qo‘yimni ham hisobga olgan
holda) ishlanadigan detal, brus yoki material sirtiga ko‘chiriladi. Reja
chiziqlarini reysmus yoki bigiz yordamida, yo bo‘lmasa, qalam yoki bo‘r, ko‘mir
(grafit) surkalgan kanop yordamida chizish mumkin.
Asbob va andaza yordamida yog’ochni shunday rejalash kerakki, rejalanadigan
taxta (brus)dagi nuqsonli joylar keyingi ishlash vaqtida arralab tashlanadigan
bo‘lsin.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_28.png)
![II-BOB. “DURADGORLIK” FANINI O‘QITISHDA INNAVATSION
TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISHNING AMALIY
ASOSLARI
2.1. Innovatsion ta’lim texnologiyalarining nazariy asoslari.
Metodlarning moxiyati va uni amalga oshirish texnologiyasi
Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham modernizatsiyalash
bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Innovatsion
ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq mosligini ta’minlash
yoshlarimizni bugungi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli
ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni
amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini
zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko‘zda
tutadi. Innovatsion ta’lim texnologiyalarining mohiyati, turlari va nazariy
asoslari. Lug‘aviy jihatdan “innovatsiya” tushunchasi ingliz tilidan tarjima
qilinganda (“innovation”) “yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi.
“Innovatsiya” tushunchasi mazmunan aniq holatni ifodalaydi. “O‘zbekiston
Milliy ensiklopediyasi”da ko‘rsatilishicha, innovatsiya quyidagicha mazmun va
tushunchalarga ega: “Innovatsiya (ingl. “innovationas” – kiritilgan yangilik,
ixtiro) – 1) texnika va texnologiya avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun
iqtisodiyotga sarflangan mablag‘lar; 2) ilmiy- texnika yutuqlari va ilg‘or
tajribalarga asoslangaan texnika, texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil
etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat
doiralarida qo‘llanishi”
Innovatsiyalar turli ko‘rinishga ega. Quyidagilar innovatsiyalarning asosiy
ko‘rinishlari sanaladi:
• yangi g‘oyalar;
• tizim yoki faoliyat yo‘nalishini o‘zgatirishga
• qaratilgan aniq maqsadla lgan o‘zgarishlarningga ko‘ra
• noan’anaviy yondashuvlar;
• odatiy bo‘lmagan tashabbuslar;
• ilg‘or ish uslublari
29](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_29.png)
![Ta’lim tizimida yoki o‘quv faoliyatida innovatsiyalarni qo‘llashda
sarflangan mablag‘ va kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi
ko‘zlanadi. Innovatsiyalarning har qanday yangilikdan farqi shundaki, u
boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan o‘zgaruvchan mexanizmga ega
bo‘lishi zarur. An’anaviy va Noan’viy ta’limning farqlari quyidagi jadvalda
keltirib o‘tilgan:
An’anaviy ta’lim Noan’anaviy ta’lim
O‘qituvchi O‘quvchi O‘qituvchi O‘quvchi
1. Ta’lim
sub’ekti,
axborot
beruvchi Ta’lim ob’ekti,
axborot oluvchi O‘quvchilarning bilish
faoliyatini tashkil
etuvchi Ta’lim sub’ekti.
O‘qituvchi yordamida
o‘zi
bilimni egallaydi
2. Butun dars
davomida Odatda,
passiv eng
muhimi
faktlarni
yodlash Bilish jarayonini,
o‘kuvchilarning mus-
taqil faoliyatini
tashkil etadi, yo‘-
naltiradi Faol fikrlash
jarayoniga ko‘shiladi
3. Avtoritar
munosabatlar
ustun bo‘ladi Moslanuvchan
munosabat. Xamkorlik,
kooperatsiya asosidagi
demokratik
munosabatlar
ustunroq bo‘ladi Pedagogik jarayonning
faol ishtiroqchisi
sifatida o‘zini o‘zi
topadi
4. Ta’lim
jarayoni va
uning
natijalariga
javobgar Ta’lim
natijalariga
shaxsiy
javobgarlikni
kam tushunadi O‘quvchilar bilan
birga ta’lim
natijalariga
javobgar O‘zining rivoj-lanishi
taraqqiyoti uchun,
o‘quv jarayoni
natijalarining mu-
himligini tushungan](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_30.png)
![tarzda javobgarlikka
qo‘shiladi.
5. Tashqi kiziqtirish
asosiy rolni
o‘ynaydi O‘qishga qiziqish
past Motivatsion o‘kish
ta’minlanadi Ichki motivatsiyalar ustun
turadi
6. Axborot usullari
xukmron Mavzuni reproduktiv
takrorlash bilan
cheklanadi Mustaqil ish, aqliy
xujum usullari
ustunroq O‘xshash va o‘zgargan
vaziyatlarda bilim-
larni qo‘llagan holda,
tadqiqot ishlarini
olib boradi.
7. O‘zini-o‘zi taxlil
etishga
baholashga e’tibor
kam O‘zining aqliy
faoliyatini taxlil
etmaydi O‘kuvchilar bilish
faoliyati ustidan refleksiv
boshqarishni
o‘tkazadi Fikrlash faoliyatini o‘zi
taxlil etishga va
baholashga qushiladi
Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi:
1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”),
“Blist-so’rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va b.
2. Interfaol ta’lim strategiyalari.“Aqliy hujum”, “Bumerang”,
“Galereya”, “Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”,
“Yumaloqlangan qor” va k. Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan
interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda guruh ishini tashkil qilishga
yondashuv ma’lum ma’noda strategikyondashuvga qiyoslanishiga
asoslaniladi. Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan interfaol
ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q.
3. Interfaol grafik organayzerlar : “Baliq skeleti”, “BBB”,
“Konsteptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”,
“Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?” va b. Interfaol grafik
organayzerlarni ajratishda bunday mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli
grafik shakllarda yozma ko’rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida
bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham ko’proq jihatdan interfaol
ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q.
Bugungi kunda pedagoglarning innovatsion faoliyat kunikma, malakalariga
ega bulishlari muxim axamiyatga ega. Pedagoglar tomonidan innofatsion
faoliyat kunikma, malakalarini uzlashtira olishlarida ularning innovatsion
yondashuvga ega bulishlari talab etiladi. Uz moxiyatiga kura pedagoglar
31](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_31.png)
![tomonidan innovatsion faoliyat kunikma, malakalarining uzlashtirilishi ularda
innovatsion yondashuvni karor topishi asosida kechadi. Pedagoglarda
innovatsion yondashuvning karor topishi xam murakkab jarayon bulib, u bir
necha boskichda kechadi.
Pedagoglarda innovatsion yondashuvni karor toptirish boskichlari.
Demak, ilm-fan, texnika, ishlab chikarish va texnologiyaning rivojlanishi ta’lim
tizimida xam tub uzgarishlar sodir bulishiga olib keladi. Ta’lim tizimining
modernizatsiyasi davlat va jamiyat malakali kadrlarga, shaxsning esa sifatli
ta’lim olishga bulgan extiyojlaridan kelib chikkan xolda ruy beradi.
Ta’lim amaliyotida pedagogik texnologiyalarning kullanilishi ta’lim tizimi
modernizatsiyasining tarkibiy elementi xisoblanadi. Zamonaviy sharoitda ta’lim-
tarbiya jarayonlarini texnologiyalashtirish kam kuch va vakt sarflagan xolda
kutilayotgan natijani kulga kiritishga imkon beradi, ukitish sifatini yaxshilab,
samaradorligini oshiradi.
Pedagogik innovatsiyalar pedagogik faoliyatga yangiliklarning izchil olib
kirilishini tavsiflaydi. Pedagogik innovatsiyalarning didaktik imkoniyatlariga
kura ta’lim tizimi va jarayoni rivojlanib boradi. Ukituvchining innovatsion
faoliyati pedagogik jamoani xarakatga keltiruvni, opta undovchi,
bunyodkorlikka ragbatlantiruvchi kuch sifatida namoyon bulib, ta’lim
jarayonining sifatini kafolatlaydi. SHu sababli xar bir ukituvchi
innovatsiyalarning moxiyatini tula tushungan xolda uz faoliyatiga izchil tatbik
eta olishi zarur.
Innovatsion ilmiy pedagogik nazariyalar tahlili ta’limda innovatsion
jarayonlarning quyidagi xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi:
• nisbiy, innovatsiyaning davriy takrorlanishi, innovatsiyalarning jamiyatdagi
ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlari;
• innovatsiyaning amaliyotda nazariyaga nisbatan ustuvorligi va nazariy
asosga tayangan holda paydo bo‘lishi ;
• dunyoning ilmiy holatdagi ta’lim o‘zgarishlarida innovatsiyalarning
shartliligi;](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_32.png)
![• ta’limda yangilik yaratuvchisiga har doim ilmiy tafakkur bilan kundalik
shug‘ullanuvchi va shu sababli uning ta’sirini boshdan o‘tkazgan o‘qituvchi
hisoblanishi innovatsiyalarning «milliy xarakteri» va h.k.
33](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_33.png)
![SHuni ham ta’kidlash joizki, ta’limda universal innovatsiyalar ham
mavjud, misol uchun, ta’lim tizimida turli kompyuter dasturlaridan
muvaffaqiyatli foydalanish butun dunyo bo‘ylab amalga oshirilgan shunday
innovatsiyalar ham mavjudki, ular ancha qiyinchiliklar bilan amalga
oshirilmoqda. Bugungi kunda yangi ta’lim paradigmasiga mos kelish uchun,
o‘zini maqsadli ravishda ijodiy shaxs sifatida shakllantirishni o‘rganish juda
muhim hisoblanadi. Innovatsion ta’lim jarayonida o‘qituvchi va talaba
pozitsiyasining faolligi shundan iborat bo‘ladiki, ularning har biri o‘z faoliyati
va xaddi-harakatining boshqaruv sub’ekti sifatida namoyon bo‘ladi. Umuman
olganda bu jarayonni talaba sub’ektining shakllanish jarayoni deb atash
mumkin, chunki, bu talaba shaxsi va uning kasbiy-texnologik madaniyati
bo‘yicha ta’lim jarayonining texnologik tashkillashtirilganligining natijasidir.
Ta’lim jarayonining «innovatsion» texnologiyaligi talabani nafaqat
ijtimoiy-kasbiy bilimlar bilan ta’minlaydi, balki unda kasbiga xos sifatlar
shakllanishiga ham yordam beradi. Ta’kidlash joizki, ta’lim jarayonining
texnologizatsiyasi uchta asosiy maqsadlarni hal qiladi. Bular:
• Davlat manfaatlariga mos holda, talabani bo‘lajak mutaxassis sifatida
tayyorlaydi;
• Talabani jamiyat a’zosi sifatida shakllantirib, ijtimoiy tajriba va qadriyatlarni,
me’yorlarni anglagan jamiyat manfaatlari bilan hamoxang faoliyat ko‘rsatuvchi
kadrni tayyorlaydi;
Talabani faol, tashabbuskor, mantiqan fikrlovchi individ sifatida
rivojlantiradi. O‘qituvchining innovatsion faoliyatga tayyorligining ijtimoiy va
kasbiy muhim sifatlari, nafaqat ta’lim muassasasidagi iqtisodiy va moliyaviy
vaziyatga, balki bevosita bu sifatlarning talab etilganligi bilan bog‘likdir. Kasbiy
jihatdan muvaffaqiyatli o‘qituvchilarning malakalari va kasbiy sifatlari
zamonaviy oliy ta’limning asosiy real talablaridandir. Innovator-pedagoglar
bugungi kun oliy ta’limining talabi bo‘lib, kasbiy cho‘qqilarga erishish uchun
malaka oshirish, qayta tayyorlash kurslarida ta’limni chuqurlashtirishi zarur.
Fakultetlarda professor-o‘qituvchilar innovatsion faoliyatini keng yoyish, yosh](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_34.png)
![o‘qituvchilarga o‘rgatish, interfaol o‘qitish usullarini ochik darslarda namoyon
qilishlari zarur. Natijada o‘qituvchilar o‘z faoliyatlarini baholashning yangi
usullarini topish, kasbiga bo‘lgan qarashlarni o‘zgartirish, pedagogik va ijodiy
qobiliyatlarini transformatsiya qilish, ya’ni boshqalarga o‘rgatish hamda
o‘qituvchilarda kasbiy funksiyalari tug‘risidagi tor tushunchalarning
o‘zgarishiga olib keladi. Innovatsion ta’lim konsepsiyasi kuyidagi g‘oyalardan
iborat:
• Rag‘batlar va dispozitsiyalar asosida ikala sub’ekt tomonidan kasbiy faoliyatni
ongli ravishda tahlil qilish;
• Me’yor va standartlarga tanqidiy munosabat;
• Ma’nolar tizimini to‘zish va uni tansiflash;
• Kasbiy madaniyat, muhit va yangiliklarga ochiqlik;
• Har qanday faoliyatga ijodiy yondoshish; ko‘rsatilgan me’yorlardan chetga
chiqish, tashabbuskorlik;
• Ikkala sub’ektning o‘z-o‘zini realizatsiya qilishiga intilishi;
Ta’lim mazmuni elementlarini takomillashtirish.Bugingi kunda
«innovatsion ta’lim texnologiyalari» va «pedagogik texnologiyalar»
tushunchalarini ko‘p hollarda taxlil qilinmokda, mazmunan bularni bir-biriga
har qanday hollarda tenglashtirilmoqda. Ayni bir paytda bu tushunchalar
o‘rtasida farq bor. Innovatsion ta’lim va o‘qitish tushunchalari bir-biridan farq
qilib, ular quyidagicha talqin qilinadi.
Innovatsion ta’lim olish – bu tizimlashtirilgan yangi usul orqali olgan
bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayoni bo‘lib, ular asosida
o‘quvchida dunyoqarash, xulq-atvor, shaxs sifatlari tashkillashtirilgan
innovatsion ta’lim va mustaqil ta’lim orqali shakllanadi. O‘qish – o‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasida maqsadga yunaltirilgan jarayondagi o‘zaro ta’sir bo‘lib,
uning natijasida o‘quvchiga ta’lim, tarbiya berish, shaxsini rivojlantirish amalga
oshiriladi. Innovatsion ta’lim texnologiyasi pedagogik texnologiyaning bir qismi
sifatida yangi ta’lim tizimlari nazariyasi va loyihalash usullarini yaratish, ta’lim
jarayonlarini boshqarishga yo‘naltirilgan. Ta’lim texnologiyasining asosiy
vazifasi dars berish va o‘qish jarayonini optimallashtirishdan iborat. Ta’lim](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_35.png)
![texnologiyasi – maqsadga erishish usuli bo‘lib, u ko‘zlangan natijaga olib
kelishi yoki kelmasligi ham mumkin. Maqsadga erishish darajasi faqat
texnologiyaga bog‘liq bo‘lib qolmay balki, «texnolog»ning (ya’ni pedagogning)
mahoratiga ham bog‘liq. O‘qitish jarayonining texnologizatsiyasi bu real
o‘qitish tizimiga aniq innovatsion usullarni, vosita, shakl va ularning
elementlarini transformatsiya va joriy etish jarayonidir. O‘quv jarayonini
modernizatsiyalash jarayoni va kompyuter, audiovizual texnikalarni joriy
etishning maqsadi, test nazoratlarida innovatsion usullardan foydalanish, yangi
bilimlarni o‘zlashtirishda va shakllantirishda videofilmlardan foydalanish,
tajribalar o‘tkazishda yangi kompyuter dasturlaridan foydalanishdir. Bularning
barchasi modernizatsiya mohiyatini anglatadi. Kasbiy ta’lim tizimida
o‘qitishning qanday texnologiyasini tanlash o‘quv jarayoninig quyidagi
xarakteristikalariga bog‘liq:
2.2. “DURADGORLIK” FANIDAN TANLANGAN MAVZULARI
BO‘YICHA O‘QUV MAQSADLARINI ISHLAB CHIQIS H
Pedagogik texnologiyadagi loyihalash jarayonida ham o'quv va tarbiya
maqsadlari ishlab chiqishda tavsiflar va har bir didaktik bo'linmadan kutilajak
natijalar ta'riflariga maxsus talablar qo'yiladi. Dastlab o'quv va tarbiya
maqsadlari ishlab chiqiladi. Maqsadlar taksonomiyasi ya’ni maqsadlarni
tanlashda «osonlikdan qiyinlikka» yoki «soddalikdan murakkablikka» prinsipi
qO‘llaniladi. «Taksanomiya» tushunchasi ob’ektlarning tabiiy bog‘liqlari va
xususiyatlariga qarab iearxik (kO‘pbosqichli) tuzilishi asosida
klassifikatsiyalash va sistematizatsiyalash (tizimlash)ni anglatadi. SHuning
uchun umumiy maqsadlarni bir-biri bilan bog‘lanishda tanlash va O‘qitishning
konkret natijalarini ifodalashda taksonomiyalardan foydalaniladi. Maqsadlarni
tanlashda B.Blum taksonomiyalaridan foydalaniladi. Blum taksonomiyalari eng
avval ishlab chiqilgan taksonomiyalardan bO‘lib bunda kamchiliklar mavjud.
Blumdan boshqa juda kO‘p olimlar tomonidan taksonomiyalar ishlab chiqilgan,
biroq amalda Blum taksonomiyalari ularga qaraganda ma’qulroq. Blum
taksonomiyalari faqat ta’lim uchun ishlab chiqilgan.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_36.png)
![Quyida ta'lim natijalarini kafolatlashga imkon beruvchi Benjamin Blum
tomonidan tavsiya etilgan o'quv maqsadlarining kategoriyalari bo'yicha
maqsadlar (erishilishi kutilayotgan ta'lim natijalari) bayon etilgan.
2.2.1. “YOG’OCH O‘YMAKORLIGI SAN’ATINING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI” MAZUSI BO‘YICHA ANIQLANGAN O‘QUV
MAQSADLARI
O‘quv maqsad
kategoriyalari Talaba faoliyati
BILISH 1. Yoog‘och o‘ymakorligiga talab kundan kun ortib
borayotganligin biladi:
2. Yog’ochga naqsh o‘yish va gul solish san’ati hamisha
ardoqlanib aytib beradi:
3. Viloyatlarning naqsh turlari xaqida aytib beradi
TUSHUNISH 1. Marg‘ilon ustalari o‘ymakorlik ishlarining zaminini o‘ta
chuqur o‘yishlarini izoxlaydi.
2. Yog’och o‘ymakor ustalar yog’ochni o‘yishdan oldin
uning o‘ziga xos xususiyatlarini sinchiklab o‘rganish
kerakligini ganliklarini tavsiflaydi.
3. Nina bargli daraxtlardan olingan yog’ochlar kurinishda,
duradgorlikda va yog’och o‘ymakorligida asosiy
material hisoblanishini tushuntiradi.
QO‘LLASH 1. Hamma yog’ochlar ular olinadigan yog’och turiga
qarab ikki guruhga: bargli va nina barglilarga
bo‘linishini namoyish eta oladi:
2. Lekin yog’ochlarni daraxtlardan suv qochgan vaqtda,
ya’ni oktyabr, noyabr oylarida tayyorlash yaxshi
natijaberishini xisoblaydi:
3. Nazariy bilimlarini amaliyotda (stanokda ishlash
jarayonida) qo‘llay oladi.
TAHLIL 1. Yog’och materiallari tabiiy guli, rangi, tovlanishi va
xidiga qarab aniqlanishini ajrata oladi:
2. O‘zbekistonlik yog’och o‘ymakor ustalar o‘z ishlari
uchun daraxtlarning qanday turlaridan foydalanishni
turkumlaydi:
3. Yogochlarning turiga qarab guruxlarga bo‘lib
chiqadi.
SINTEZ 1. Yogoch turlarini o‘yish ishlariga
tayyorligini loyixalaydi:
2. Yogoch o‘ymakorligi turlari mavzusiga insho yoza
oladi:
3. Naqsh o‘yilishi kerak bo‘lgan buyumni
ishga tayyorlash jarayoniga reja tuzadi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_37.png)
![BAHOLASH 1. Yog’och o‘ymakorligida ishlatiladigan yog’ochlarni
butun yil bo‘yi tayyorlash lozimligini isbotlaydi:
2. Toshkent, Buxoro, Qo‘qon, Samarqand o‘ymakor
ustalari ishlariga munosabat bildiradi :
3. Yogoch elim turlariga baho bera oladi.
2.2.2.“YOG’OCH MATERIALLARI” MAZUSI BO‘YICHA
ANIQLANGAN O‘QUV MAQSADLARI
O‘quv maqsad.
kategoriyalari Talaba faoliyati
BILISH 1. Yoog‘och va yog’och materiallar xalk, xujaligining
hamma tarmoklarida keng kullanilishini biladi:
2. Yog’ochdan qurilish va inshootlarda, avtomobilsozlik,
vagonsozlik, ximiya va kumir sanoatida,
qog‘ozsellyuloza sanoatida ishlatilishini aytib beradi:
3. Vazni engil, puxtaligi yukori, issikushk va elektr tokini
yomon utkazadi, kislota va ishqorlar ta’sirida tez
emirilmasligini biladi.
TUSHUNISH 1. Yog’och materiallarning keng kulamda ishlatilishiga
sabab texnik xossalarining yuqoriligi va qulayligida
ekanligini izoxlaydi.
2. Yog’ochning qattiq.ligi va boshqa mexanik xossalari,
metallardagi singari, turli yunalishda turlichaligini
tavsiflaydi.
QO‘LLASH 4. Daraxt qismlari ham, o‘z navbatida, bir necha qismlarga
bo‘linishini namoyish eta oladi:
5. Yogoch turlari mystahkamlik chegarali, MPa sini
xisoblay oladi:
6. Nazariy bilimlarini amaliyotda (stanokda ishlash
jarayonida) qo‘llay oladi.
TAHLIL 4. Yogoch turlari Mystahkamlik chegarali, MPaga qarab
ajrata oladi:
5. Yo‘g‘on xodalar piloramalar, lenta arrali, disk arrali
stanoklar yordamida tilinib, ulardan har xil taxta materiallar
hosil qilinishini turkumlaydi:
6. Yogochlarning turiga qarab guruxlarga bo‘lib chiqadi.
SINTEZ 4. Yogoch turlariga ishlov berish
jarayonini loyixalaydi:
5. Yogoch turlari mavzusiga insho yoza oladi:
6. Yog’ochni qayta ishlash korxonalarida xoda va
g‘o‘lalarni tilish, randalash vaqtida, faner va shchit
tayyorlashda ko‘plab qipiq, payraxa, taxta, reyka va
fanerlarning chikindilari hosil buladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_38.png)
![BAHOLASH 4. Yog’ochlarda uchraydigan nuqsonlar, asosan, usish
davrida hosil bulib, ba’zan esa material tayyorlash,
tashish, saqlash, undan foydalanish vaqtida ham sodir
bo‘lishini isbotlaydi:
5. Yogoch materiallaridan maxsulotlar tayyorlanishini
nazorat qila oladi:
6. Yogoch turlariga baho bera oladi.
2.2.3. “ DURADGORLIKDA ISHLATILADIGAN NAZORAT - O ‘ LCHOV
ASBOBLARI” MAZUSI BO‘YICHA ANIQLANGAN O‘QUV
MAQSADLARI
O‘quv maqsad
kategoriyalari Talaba faoliyati
BILISH 1. Yog’och o‘ymakorligida o‘lchov
asboblarning ahamiyatini biladi:
2. Duradgorlikda chizg‘ich va sirkulning
keng ishlatilishini aytib beradi:
3. Yog’och o‘ymakorligida dastlab qanday
o‘lchagichlar kerakligin tanlaydi:
TUSHUNISH 1. Yog’och o‘ymakorligida ish joyining qulay bo‘lishi
kerakligini izoxlaydi.
2. Go‘niya, sirkul, masshtabli chizg‘ichlarning
vazifalarini tavsiflaydi.
QO‘LLASH 1. Porsi go‘niyadan foydalanish mexanizmini namoyish eta
oladi:
2. Kronsirkul va nutromerdan foydalana oladi:
3. Nazariy bilimlarini amaliyotda (o‘lchash asboblaridan
foydalangan holda) qo‘llay oladi.
TAHLIL 1. O‘lchash asboblarini bir biridan farqini ajrata oladi:
2. O‘lchash asboblarini turiga qarab guruxlarga bo‘lib
chiqadi.
SINTEZ 1. Yog’ochlarga naqsh solishda o‘lchov asboblarining
o‘yishda foydalanish tartibini loyihalaydi:
2. Asbob va andaza yordamida yog’ochni shunday
rejalash kerakki, rejalanadigan taxta (brus)dagi
nuqsonli joylar keyingi ishlash vaqtida arralab
tashlanishini rejalaydi.
BAHOLASH 1. Mikrometr yupqadetallarni yoki arra polotnolarini
± 0,002 dan ± 0,1 mm gacha aniqlik bilan o‘lchashini
isbotlaydi:
2. Sirkul, kronsirkul, nutromer kabi asboblar bilan
bajariladigan ishlarni nazorat qila oladi:](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_39.png)
![2.3. “DURADGORLIK” FANIDAN TANLANGAN
MAVZULARNING TEXNOLOGIK XARITASI VA MODELI
2.3.1. “Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari”
mavzusining texnologik modeli va xaritasi
Tayanch so‘z va iboralar : Yog’ochga naqsh o‘yish, gul solish, me’morchilik,
ganch, badiiy, oltinsimon va kumushsimon, zaminsiz, buklama shirmalarda,
bargli va nina barglilar, smola modda, iskana, chekich iskana, kazein elimi,
chigit moyi
Ajr/soatlar : Ma’ruza 2- soat Amaliy mashg‘ulot 2-soat Jami: 4-soat
Mavzuning qisqacha ta’rifi. Yog’och o‘ymakor ustalar yog’ochni o‘yishdan
oldin uning o‘ziga xos xususiyatlarini sinchiklab o‘rganganlar. Keyingina yog’ochga
o‘yib naqsh ishlangan. Hamma yog’ochlar ular olinadigan yog’och turiga qarab ikki
guruhga: bargli va nina barglilarga, bo‘linadi. Nina bargli daraxtlardan olingan
yog’ochlar kurinishda, duradgorlikda va yog’och o‘ymakorligida asosiy material
hisoblanadi, chunki ularning o‘ziga xos afzalliklari bor. CHunonchi tarkibida smola
moddalari bo‘lganligi uchun u tez chirib ketmaydi, bargli daraxtlarga qaraganda
ko‘pligi va engilligi, unga ishlov berish osonligi, tanasi to‘g‘ri, silliq bo‘lgani uchun
undan silliq xoda tayyorlash mumkin.
O’quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi
Metod: Og’zaki bayon qilish, slaydlar asosidagi kichik amaliyot, “BBB”,
“Rezyume” texnologiyalari
Vositalar ( texnik va didaktik ) : tarqatma material, 4- ta vatman kogoz,
amaliyot asosida tayyorlangan prezentatsiya slaydlari, markerlar, skoch, doska,
kompyuter, proyektr.
Nazorat: Og’zaki nazorat, o’z-o’zini nazorat qilish, savol-javob,
Baholash: Rag’batlantirish, guruhlar ishini baholash.
Ma’ruzaning maqsad va vazifalari:
Maqsadlar :
Ta’limiy: Mavzuning metodik
jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini bayon qilish
Tarbiyaviy: Mavzuning metodik
jarayonining uslubiy va amaliy
asoslari haqida misollar keltirish
Rivojlantiruvchi: Mavzuning
metodika, o‘qitish metodikasi, o‘qitish
nazariyasini tahlil etish Vazifalar: Mavzuning (maqsadga
mos ravishda vazifalarni talaba uchun
topshiriq yoki savol shaklida ifodalang)
Ta’limiy savol: Mavzuning metodik
jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini qanday
tushunasiz?
Tarbiyaviy savol: Mavzuning metodik
jarayonining uslubiy va amaliy asoslarini
tahlil eting.
Rivojlantiruvchi savol : Mavzuning
metodika, o‘qitish metodikasi, o‘qitish
nazariyasini tahlil eting.
Kutilayotgan natijalar:
Ma’ruza yakunida talaba biladi
(Bilim) : Mavzuning metodik Qaysi savollar beriladi:
Mavzuning metodik jarayonining](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_40.png)
![jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini bilib oladilar. ilmiynazariy mazmun-mohiyati nimadan
iborat?
Amaliyot yakunida talaba
tushunadi (Ko’nikma) :
Mavzuning metodik jarayonining
uslubiy va amaliy asoslarini tahlil etish
ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Qaysi savollar beriladi:
Mavzuning metodik jarayonining
uslubiy va amaliy asoslarining ta’siri
qanaqa bo’lgan?
Amaliyot yakunida talaba bajara
oladi (Malaka):
Mavzuning metodika, o‘qitish
metodikasi, o‘qitish nazariyasini tahlil
etish malakalari shakllanadi Qanday topshiriqlar beriladi:
Mavzuning metodika, o‘qitish
metodikasi, o‘qitish nazariyasi
masalalarni bugungi kunga mos ravishda
tahlil eting.
Dars jarayoni va uning bosqichlari:
Ishning nomi Bajariladigan ish mazmuni Talaba faoliyati
1-bosqich:
Tashkiliy qism. 5
min 1.Salomlashishi va Davomatni
aniqlash
2-bosqich:
Refleksiya. 5 min O‘tilgan mavzuni asosiy
tushunchalarini eslash. O‘quvchilar
ichida muhokama.
3-bosqich:
Asosiy qism
55 minut 1. Mavzuni boshlashdash oldin
o‘quvchilarga “BBB” metodi jadvali
tarqatiladi.
2. O’qituvchining ”Yog’och
o‘ymakorligi san’atining
rivojlanishi”.
“Yog’och o‘ymakorligi ustalarining
ishlari”
“Toshkent, Buxoro, Qo‘qon,
Samarqand o‘ymakorlik sa’nati.”
Rejasi asosidagi va yangi mavzu
bayoni.
2. Guruhlar berilgan matnni
o’rganib “Tushunchalar tahlili”
metodini
tuzishni taklif qiladi
3. Mavzuga “Rezyume” tahlil
jadvalini tuzishni vazifa qiladi. “BBB” jadvalini
to‘ldiradilar
“Tushunchalar
tahlili” metodini
tuzadilar
Rezyume
metodini ishlaydilar
4-bosqich:
Baholash.
Dars yakuni
15 minut 1. Guruhlar ishini xulosalari
2. Mavzu boyicha savol –javob
o’tkazish
3.Uyga vazifa berish Guruhni baholash](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_41.png)
![2.2. “YOG’OCH MATERIALLARI” mavzusining texnologik xaritasi va
modeli
Tayanch so‘z va iboralar : materiallar, sintetik kauchuk, loklar, buyoqlar,
yog’ochning pishiqligi, qipiq va payrahalarni, o‘zak, pustloq, kambiy, YOG ’ OCHLIK ,
yog’och turlari, fizik xossalari, yog’ochning rangi, yog’ochning tovlanishi,
yog’ochning hidi, yog’ochning teksturasi, yog’ochning namligi, faner
Ajr/soatlar : Ma’ruza 2- soat Amaliy mashg‘ulot 2-soat Jami: 4-soat
Mavzuning qisqacha ta’rifi . Yog’och va yog’och materiallar xalk,
xujaligining hamma tarmoklarida keng kullaniladi. Undan qurilish va inshootlarda,
avtomobilsozlik, vagonsozlik, ximiya va kumir sanoatida, qog‘ozsellyuloza
sanoatida, faner, mebel, sport inventarlari, gugurt ishlab chiqarish, etil spirti, sintetik
kauchuk, turli loklar, buyoqlar ishlab chiqarish sohalarida ham keng foydalaniladi.
Yog’och materiallardan turli buyumlar ishlab chiqarish uchun eng avvalo, tegishli
materialdan turli va tejamkorlik bilan foydalanish, tayyorlangan buyumning sifatiga
e’tibor berish, ishlatiladigan yog’och materialning turini, tuzilishini, xususiyatini,
unga ishlov berish texnologiyasini bilish juda katta ahamiyatga ega. SHuning uchun
har qanday yog’och materiallar texnikada asosiy qirqim (ko‘ndalang, radial va
tangen-tal) buyicha tekshirilib, ma’lum sohada ishlatish uchun tavsiya qilinadi
O’quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi
Metod: Og’zaki bayon qilish, slaydlar asosidagi kichik amaliyot, “SWOT”
tahlil jadvali
Vositalar ( texnik va didaktik ) : tarqatma material, 4- ta vatman kogoz,
amaliyot asosida tayyorlangan prezentatsiya slaydlari, markerlar, skoch, doska,
kompyuter, proyektr.
Nazorat: Og’zaki nazorat, o’z-o’zini nazorat qilish, savol-javob, Baholash:
Rag’batlantirish, guruhlar ishini baholash.
Ma’ruzaning maqsad va vazifalari:
Maqsadlar :
Ta’limiy: Mavzuning metodik
jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini bayon qilish
Tarbiyaviy: Mavzuning metodik
jarayonining uslubiy va amaliy asoslari
haqida misollar keltirish
Rivojlantiruvchi: Mavzuning
metodika, o‘qitish metodikasi, o‘qitish
nazariyasini tahlil etish Vazifalar: Mavzuning (maqsadga
mos ravishda vazifalarni talaba uchun
topshiriq yoki savol shaklida ifodalang)
Ta’limiy savol: Mavzuning metodik
jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini qanday
tushunasiz?
Tarbiyaviy savol: Mavzuning metodik
jarayonining uslubiy va amaliy asoslarini
tahlil eting.
Rivojlantiruvchi savol : Mavzuning
metodika, o‘qitish metodikasi, o‘qitish
nazariyasini tahlil eting.
Kutilayotgan natijalar:
Ma’ruza yakunida talaba biladi
(Bilim) : Mavzuning metodik Qaysi savollar beriladi:
Mavzuning metodik jarayonining](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_42.png)
![jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini bilib oladilar. ilmiynazariy mazmun-mohiyati nimadan
iborat?
Amaliyot yakunida talaba
tushunadi (Ko’nikma) :
Mavzuning metodik jarayonining
uslubiy va amaliy asoslarini tahlil etish
ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Qaysi savollar beriladi:
Mavzuning metodik jarayonining
uslubiy va amaliy asoslarining ta’siri
qanaqa bo’lgan?
Amaliyot yakunida talaba bajara
oladi (Malaka):
Mavzuning metodika, o‘qitish
metodikasi, o‘qitish nazariyasini tahlil
etish malakalari shakllanadi Qanday topshiriqlar beriladi:
Mavzuning metodika, o‘qitish
metodikasi, o‘qitish nazariyasi
masalalarni bugungi kunga mos ravishda
tahlil eting.
Dars jarayoni va uning bosqichlari:
Ishning nomi Bajariladigan ish mazmuni Talaba faoliyati
1-bosqich:
Tashkiliy qism. 5
min 1. Salomlashish va Davomatni
aniqlash. Motivatsiyani uyg‘otish
2-bosqich:
Refleksiya. 5 min O‘tilgan mavzuni asosiy
tushunchalarini eslash va takrorlash O‘quvchilar
ichida muhokama.
3-bosqich:
Asosiy qism
55 inut 1. Kichik guruxlar
shakllantiriladi va
topshiriqlar beriladi
2.. Mavzuga “SWOT” tahlil
jadvalini tuzishni vazifa qiladilar
3. “Yog’och materiallari”
mavzusidagi muammolarni “FSMU”
texnologiyasida yoritishni taklif
qiladi Topshiriqlarni
bajaradilar
“SWOT” tahlil
jadvali tuzadilar
“FSMU”
texnologiyasini
tuzadilar
4-bosqich:
Baholash.
Dars yakuni
15 minut 1. Guruhlar ishini xulosalari
2. Mavzu boyicha savol –javob
o’tkazish
3.Uyga vazifa berish Guruhni baholash
2.3. “DURADGORLIKDA ISHLATILADIGAN NAZORAT-](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_43.png)
![O‘LCHOV VA REJALASH ASBOBLARI” mavzusining texnologik
modeli va xaritasi
Tayanch so‘z va iboralar : chizg‘ich, go‘niya, porsi go‘niya, vintli porsi cho‘niya,
xatkash, Sirkul, Kronsirkul va nutromer, shtangensirkul, mikrometr.
Ajr/soatlar : Ma’ruza 2- soat Amaliy mashg‘ulot 2-soat Jami: 4-soat
Mavzuning qisqacha ta’rifi. Yog’och materiallardan tayyorlanadigan
buyumlarning aniq va yaxshi sifatli chiqishi duradgorning ish malakasiga va shu
bilan birga, nazorat-o‘lchov hamda rejalash asboblaridan o‘rinli, to‘g‘ri foydalana
olishlariga bog‘liq.
Duradgorlikda masshtabli chizg‘ich, go‘niya, porsi go‘niya, vintli porsi cho‘niya,
xatkash kabi nazorat-o‘lchov va rejalash asboblaridan foydalaniladi. Asbob va
andaza yordamida yog’ochni shunday rejalash kerakki, rejalanadigan taxta
(brus)dagi nuqsonli joylar keyingi ishlash vaqtida arralab tashlanadigan bo‘lsin.
O’quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi
Metod: Og’zaki bayon qilish, slaydlar asosidagi kichik amaliyot, “Tushunchalar
tahlili”, “Venn diagrammasi” tahlil jadvali
Vositalar ( texnik va didaktik ) : tarqatma material, amaliyot asosida
tayyorlangan prezentatsiya slaydlari, markerlar, doska, kompyuter, proyektr.
Nazorat: Og’zaki nazorat, o’z-o’zini nazorat qilish, savol-javob, Baholash:
Rag’batlantirish, guruhlar ishini baholash.
Ma’ruzaning maqsad va vazifalari:
Maqsadlar :
Ta’limiy: Mavzuning metodik
jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini bayon qilish
Tarbiyaviy: Mavzuning metodik
jarayonining uslubiy va amaliy
asoslari haqida misollar keltirish
Rivojlantiruvchi: Mavzuning
metodika, o‘qitish metodikasi, o‘qitish
nazariyasini tahlil etish Vazifalar: Mavzuning (maqsadga
mos ravishda vazifalarni talaba uchun
topshiriq yoki savol shaklida ifodalang)
Ta’limiy savol: Mavzuning metodik
jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini qanday
tushunasiz?
Tarbiyaviy savol: Mavzuning metodik
jarayonining uslubiy va amaliy asoslarini
tahlil eting.
Rivojlantiruvchi savol : Mavzuning
metodika, o‘qitish metodikasi, o‘qitish
nazariyasini tahlil eting.
Kutilayotgan natijalar:
Ma’ruza yakunida talaba biladi
(Bilim) : Mavzuning metodik
jarayonining ilmiy-nazariy
mazmunmohiyatini bilib oladilar. Qaysi savollar beriladi:
Mavzuning metodik jarayonining
ilmiynazariy mazmun-mohiyati nimadan
iborat?
Amaliyot yakunida talaba
tushunadi (Ko’nikma) :
Mavzuning metodik jarayonining
uslubiy va amaliy asoslarini tahlil etish
ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Qaysi savollar beriladi:
Mavzuning metodik jarayonining
uslubiy va amaliy asoslarining ta’siri
qanaqa bo’lgan?](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_44.png)
![Amaliyot yakunida talaba bajara
oladi (Malaka):
Mavzuning metodika, o‘qitish
metodikasi, o‘qitish nazariyasini tahlil
etish malakalari shakllanadi Qanday topshiriqlar beriladi:
Mavzuning metodika, o‘qitish
metodikasi, o‘qitish nazariyasi
masalalarni bugungi kunga mos ravishda
tahlil eting.
Dars jarayoni va uning bosqichlari:
Ishning nomi Bajariladigan ish mazmuni Talaba faoliyati
1-bosqich:
Tashkiliy qism.
5 min 1. Salomlashish va Davomatni
aniqlash. Motivatsiyani uyg‘otish
2-bosqich:
Refleksiya. 5 min O‘tilgan mavzuni asosiy
tushunchalarini eslash va takrorlash O‘quvchilar
ichida muhokama.
3-bosqich:
Asosiy qism
56 inut 3. Yog’och o‘ymakorligida
o‘lchov asboblarning ahamiyati.
4. Go‘niya va uning turlari 5.
Xatkash va undan foydalanish.
6. Sirkul va unin turlari rejasi
bo‘yicha yangi mavzu bayoni
2. Mavzuning asosiy
tushunchalariga “Tushunchalar tahlili
metodini” tuzishni taklif qiladi.
3. Mavzuning “Masshtabli
chizg‘ich va go‘niya” asboblarini
“Venn diagrammasida” yoritishni
vazifa qiladi.
4. O‘quvchilar bilimini
nazorat qilishda “Assisment”
texnologiyasi asosida nazorat qilish. Topshiriqlarni
bajaradilar
“SWOT” tahlil
jadvali tuzadilar
“FSMU”
texnologiyasini
tuzadilar
“Venn
diagrammasida”
tuzadilar
“Assisment”ni
ishlaydilar
4-bosqich:
Baholash.
Dars yakuni
15 minut 1. Guruhlar ishini xulosalari
2. Mavzu boyicha savol –javob
o’tkazish
3.Uyga vazifa berish Guruhni baholash
2.4.“DURADGORLIK” FANINING O‘QITISH METODIKASI](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_45.png)
![2.1.1. “ Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari”
mavzusi bo‘yicha dars o‘tish metodikasi va yaratilgan ishlanmani
bayoni
1. Salomlashish va davomaddan so‘ng. Mavzuning rejasi, maqsadi va ma’ruzadan
kutilayotgan natijalar izoxlanadi.
2. “Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari” mavzusining
mazmun va mohiyati, unga tuzilgan reja asosida innovatsion ta’lim
texnologiyalaridan foydalangan holda tushuntiriladi.
3. Mashg‘ulotda talabalarning faolligini oshirish maqsadida faollashtiruvchi
savollar berib boriladi.
4. “Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari” mavzusining
tushunchalariga “Rezyume” texnologiyasi qo’llash uchun guruxlar shakllantiriladi
va topshiriqlar beriladi.
5. O‘rganilayotgan materialni yaxshiroq anglash uchun qo‘llaniladigan
“Tushunchalar tahlili” metodidan foydalanish uchun topshiriqlar beriladi.
6. Mavzu bo‘yicha “Rezyume” muammoli ta’lim texnologiyasini qo‘llash.
“ Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari” mavzusi bo‘yicha
“REZYUME” texnologiyasi
Samarqand o‘ymakorligi Marg‘ilon o‘ymakorligi
Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_46.png)
![Toshkent xalq
ustalari taxta
yuzasidagi
naqshlarni
zaminsiz,
chiziqlar orqali
bajarganlar va
xoshiya
naqshlarini ko‘p
ishlatganlar.
Toshkent,
ustalari esa
tayyor
buyumlarni
maxsus lok bilan
loklaydilar. Xoshiya naqshlarini
ko‘p ishlatish
natijasida
naqshlarning
ayrimlarida
bo‘rttirilganlik
yuzaga kelgan. Marg‘ilon ustalari
o‘ymakorlik
ishlarining
zaminini o‘ta
chuqur
o‘yganlar.
O‘yma
naqqoshlikning
ajoyib namunalarini
toshkentlnk ustalar
yasagan
eshiklar,
buklama
shirmalarda,
kursichalar, laganlar
shu kabi boshqa
buyumlarda yaqqol
ko‘ramiz. O‘ymakorlik
ishlarining
zaminini o‘ta
chuqur o‘yish
natijasida turli
sinishlar yuzaga
kelishi mumkin.
Xulosa: Maxalliy an’analarni avaylab, ardoqlab ularni yangi mazmun bilan
boyitayotgan xalq ustalari asrlar davomida sayqal topgan qadimiy san’atning
etuk namunalarini yaratmoqdalar.Xar bir viloyatning yog’och o‘ymakorligida
o‘ziga xos yo‘nalish va ifoda bor.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_47.png)
![“ Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari” mavzusi bo‘yicha “BBB” metodi
Bilaman Bilishni xoxlayman Bilib oldim
Yog’ochga naqsh o‘yish va gul
solish san’ati hamisha ardoqlanib
kelingan. Xozirgi paytda yog’och
o‘ymakorligi me’morchilik bilan bir
qatorda ro‘zg‘or buyumlariga bezak
berishda keng qo‘llanilmoqda.
Xozirgi kunda arxitektura bilan bog‘liq
bo‘lgan ganch va yog’och o‘ymakorligi
tobora taraqqiy etib bormoqda.
O‘zbekistonda qadimdan me’morchilik
va uy-ro‘zg‘or buyumlarini bezashda,
xalq amaliy san’atining turlaridan biri
yog’och o‘ymakorligi keng qo‘llanib
kelingan. Yog’och o‘ymakorligida turli
naqsh uslublaridan foydalaniladi. Har bir usta o‘zi yashab, ijod etgan
erdagi badiiy an’analariing o‘ziga xos
tomonlarini o‘zida aks ettiradi.
SHularni inobatga olib xar bir viloyat
kesimida yog’och o‘ymakorlik
sa’natining o‘ziga xos usullarini,
yog’ochlarga ishlov berishdan oldin
qanday ishlovlar berilishini bilishni
hohlayman Xivalik xalq ustalari yog’ochni o‘yib
naqsh ishlashda yog’ochning
tabiiyligini saqlab qolganlar, buxorolik
ustalar esa naqsh o‘yib ishlangan
buyumlarni jim-jimador qilib, uni
oltinsimon va kumushsimon ranglar
bilan bo‘yaganlar. Ko‘qonlik xalq
ustalari yog’ochni o‘yib naqsh solishda
uni o‘rta chuqurlikda o‘yganlar.
Toshkent xalq ustalari taxta yuzasidagi
naqshlarni zaminsiz, chiziqlar orqali
bajarganlar va xoshiya naqshlarini ko‘p
ishlatganlar, Marg‘ilon ustalari
o‘ymakorlik ishlarining zaminini o‘ta
chuqur o‘yganlar.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_48.png)
![](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_49.png)
![“YOG’OCH MATERIALLARI” mavzusi bo‘yicha dars o‘tish metodikasi
va yaratilgan ishlanmani bayoni
1. Salomlashish va davomaddan so‘ng. Mavzuning rejasi, maqsadi va
ma’ruzadan kutilayotgan natijalar izoxlanadi.
2. “Yog’och materiallari” mavzusining mazmun va mohiyati, unga tuzilgan reja
asosida innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalangan holda
tushuntiriladi.
3.Mashg‘ulotda talabalarning faolligini oshirish maqsadida faollashtiruvchi
savollar berib boriladi.
4. “Yog’och materiallari mavzusining tushunchalariga “Kichik guruxlar”
shaklantirilib topshiriqlar beriladi.
5. O‘rganilayotgan materialni yaxshiroq anglash uchun qo‘llaniladigan
“SVOT” tahlil jadvalidan foydalanish uchun topshiriqlar beriladi.
6. “Yog’och materiallari” mavzusidagi kasalliklari “FSMU” muammoli
ta’lim texnologiyasini qo‘llash bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi.
“Yog’och materiallari” mavzusiga “Kichik guruxlarda ishlash” metodi](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_50.png)
![](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_51.png)
![“YOG’OCH MATERIALLARI” MAVZUSIGA “SWOT-TAHLIL”
JADVALI
Kuchli tomoni
Yog’ochlardan
juda ko‘p
tarmoqlarda
foydalaniladi
Kuchsiz tomoni temperatura, namlik
uzgarishi
natijasida yog’och
qurib, tez
deformatsiyalana
di tashlaydi), nam
(tob tortib
shishadi, yoriladi
Imkoniyatlari
Xar turli
maxsulotlar
tayyorlash
uchun
qulay xom
ashyo Xavflar Yog’och oson
alangalanadi,
chirishga,
hasharotlarning
kemirishiga
qarshilik kursata
olmaydi](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_52.png)
![“YOG’OCH MATERIALLARI” mavzusiga “FSMU”
texnologiyasi
2.4.3. “DURADGORLIKDA ISHLATILADIGAN NAZORAT-O‘LCHOV
VA REJALASH ASBOBLARI” mavzusi bo‘yicha dars o‘tish metodikasi
va yaratilgan ishlanmani bayoni
1. Salomlashish va davomaddan so‘ng. Mavzuning rejasi, maqsadi va
ma’ruzadan kutilayotgan natijalar izoxlanadi.
2. “Duradgorlikda ishlatiladigan nazorat-o‘lchov va rejalash asboblari”
mavzusining mazmun va mohiyati, unga tuzilgan reja asosida innovatsion ta’lim
texnologiyalaridan foydalangan holda tushuntiriladi.
3. Mashg‘ulotda talabalarning faolligini oshirish maqsadida blits-savollar
berib boriladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_53.png)
![4. O‘rganilayotgan materialni yaxshiroq anglash uchun “Tushunchalar
tahlili” metodidan foydalanish uchun topshiriqlar beriladi.
5. Mavzudagi “Masshtabli chizg‘ich va Go‘niya” tushunchalarini “Venn
diagramma” sida solishtiring.
“DURADGORLIKDA ISHLATILADIGAN NAZORAT-O‘LCHOV
ASBOBLARI” MAVZUSIGA “TUSHUNCHALAR TAHLILI”
Tushunchalar
Izohi
Masshtabli chizg‘ich Yog’och materiallarning, tayyor detal va buyumlarning
o‘lchamlari o‘lchanadi va rejalash ishlari bajariladi
Go‘niya Go‘niya yordamida randalangan taxta chetlarining
go‘niyaviyligini tekshirishda chizg‘ichni sirt bo‘ylab
surmasdan, balki sirtning har er-har eriga ko‘tarib
ko‘chirish yo‘li bilan tekshiriladi
Porsi go‘niya Buyum qismlarining porsi usulida biriktirishda (sur’at
ramkasi qismlari, eshik, deraza romlarining
chaspaklari, javon, shkaf kabilarning karnizlari,
umuman chorabzal randalar yordamida gul chiqarilgan
qismlarni biriktirishda) rejalash porsi go‘niya
yordamida bajariladi
Vintli porsi go‘niya chizg‘ichi kundaga vint yordamida qotiriladi, vintni
bo‘shatish yo‘li bilan chizg‘ichni kundaga nisbatan
ixtiyoriy burchakka burib o‘rnatish mumkin. Shuning
uchun vintli porsi go‘niya yordamida bir-biriga turli xil
burchaklar hosil qilib biriktiriluvchi qismlar rejalanadi.
Xatkash
aniq o‘lchamli qilib arralash, randalash, o‘yish-teshish
ishlarini bajarishda Yog’och materiallarning turli
tomonlariga ularning qirralariga parallel qilib reja
chiziqlari chizishda ishlatiladigan rejalash asbobi.
Sirkul
Duradgorlikda faneralar bilan ishlashda taxtalardan
doiraviy, egri chiziqli buyumlar tayyorlashda, Yog’och
ishlaydigan tokarlik dastgohlarida detal va
buyumlarning o‘lchamini yo‘nilgan sirtlarga
tushirishda sirkul yordamida rejalash ishlari bajariladi](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_54.png)
![Kronsirkul va
nutromer
Yog’och ishlanadigan tokarlik dastgohlarida
tayyorlanadigan buyumlarning tashqi va ichki
diametrlarini o‘lchashda, shuningdek, o‘lchamga
sozlashda kronsirkul va nutromerdan foydalaniladi.
Shtangensirkul
detallarni ± 0,02 dan ± 0,1 mm gacha aniqlik bilan o‘lchashga
imkon beradigan asbob.
Mikrometr
yupqadetallarni yoki arra polotnolarini ± 0,002 dan
± 0,1 mm gacha aniqlik bilan o‘lchash uchun ishlatiladi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_55.png)
![“DURADGORLIKDA ISHLATILADIGAN NAZORAT-O‘LCHOV VA
REJALASH ASBOBLARI” MAVZUSIGA “VENN DIAGRAMMASI”
TATBIG’I
DURADGORLIKDA ISHLATILADIGAN NAZORAT-O‘LCHOV VA
REJALASH ASBOBLARI” MAVZUSIGA “ASSISMENT” texnologiyasi
Yog‘ochlarni o‘yib ishlov berishda masshtabli chizg‘ich ham Go‘niya va
uning turlari ham birdea ahamiyatga ega. Chunki to‘g‘ri o‘lchamlar olishda,
burchaklarni to‘g‘ri tanlashda bu asboblar juda ahamiyatlidir.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_56.png)
![2.5.“DURADGORLIK” FANIDAN TALABALAR BILIM, KO‘NIKMA
VA MALAKALARINI BAXOLASH.
Kasb-xunar kollejlari o‘quvchilarining bilim saviyasi, ko‘nikma va
malakalarini nazorat qilio‘ning reyting tizimni O‘zbekiston Respublikasi “
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonun xamda “ O‘zbekiston
Respublikasida o‘rta maxsus, kasb-xunar talimini tashkil etish chora –tadbirlari
to‘g‘risida” Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 13 maydagi 204 sonli qaroriga
muofiq tashkil etiladi.
Kasb-xunar kollejlari o‘quvchilarining bilim saviyasi, ko‘nikma va
malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi “ O‘rta maxsus, kasb-xunar
talimini Davlat talim standartini tasdiqlash to‘g‘risida” O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2000 yil 16 oktyabrdagi 400-sonli qarori
bilan tasdiqlangan “ O‘rta maxsus, kasb-xunar talimi Davlat talim
standartlari”ning tarkibiy qismi bo‘lib, barcha kasb-xunar kollejlarida joriy
etiladi va mazkur Nizom asosida amalga oshiriladi.
Reyting tizimining maqsadi va vazifalari
Reyting tizimining maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat: 1.
Test.
Detallarni
± 0 ,02 dan
± ,1 0
mm gacha aniqlik bilan
o‘lchashga imkon beradigan
asbob nima?
a) Go‘niya
b) Shtangensirkul
c) sirkul
d)
М ikrometr . Qiyosiy tahlil3
Go‘niya
ва Xatkashlarni
б ir-
biriga qiyoslang.
2 . Tushuncha tahlili
Sirkul bu – ... 4 . Amaliy kо‘nikma
Kronsirkul va nutrome
рни
“ Rezyume” metodida
izoxlang.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_57.png)
![-Kasb-xunar kollejlari o‘quvchilarida Davlat talim standartlariga muvofiq
tegishli bilim, ko‘nikma va malakalairining shakllanish darajasini nazorat qilish;
-O‘quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarini baxolashning asosiy
tamoyillari: standartiga asoslanganlik, aniqlik, xaqqoniylik, ishonchlilik va
qulay shaklda baxolashni ta’minlash;
-O‘quvchilar bilimi, ko‘nikma va malakalari darajalairini taqqoslash va
talim jarayonida o‘zaro musobaqa muxitini yaratish;
-O‘quvchilarni fanlar bo‘yicha kollej xamda uzluksiz tayyorgarligini
taminlash;
-O‘qituvchi faoliyatidagi masuliyatini oshirish va uning pedagogik
mexnati samaradorligini xolisona baxolash;
-O‘quvchilarning xar bir fan va amaliyot turlari bo‘yicha o‘zlashtirish
darajasini aniqlash;
-O‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalar saviyasining shakllanish
suratini muntazam ravishda taxlil qilib berish;
Reyting tizimini asosiy tamoyillari va nazorat turlari.
O‘qitish saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat talim standartlariga
muvofiqligini taminlash uchun quyidagi nazorat tadbirlarini o‘tkazish nazarda
tutiladi:
-Joriy nazorat ( jn)- og‘zaki so‘rovlar, konferensiyalar, seminarlar,
yozma ishlar ( diktant, bayon, insho) labaratoriya ishlari, uy vazifalari, testlar va
shu kabi so‘rov shakllari orqali amalga oshiriladi;
-Oraliq nazorat ( on)- fanining malum bir qismi, bo‘limni
yakunlangandan so‘ng o‘tkaziladi. Oraliq nazoratni o‘tkazish tartibi va shakli
talim muassasi tegishli kafedra ( fan uyushma) lari tomonidan belgilanadi;
-YAkuniy nazorat (yan)- semestr tamom bo‘lgandan keyin amalga
oshiriladi. YAkuniy nazoratni o‘tkazish tartibi va shakli talim muassasining
ilmiy pedagogik kengashi tomonidan belgilanadi.
Reyting tizimini joriy qilishda quyidagi asosiy tamoyillarining bajarilishi
zarur:](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_58.png)
![-Xar bir predmet bo‘yicha tegishli kafedralar tomonidan maqullangan
varianilar asosida boshlang‘ich nazorat (bn) o‘tkaziladi. Boshlang‘ich
nazoratning reyting monitoringi va taxlil guruxi tomonidan o‘tkazilishi
maqsadga muvofiq;
-O‘quv dasturining mantiqan tugallangan bo‘lim bo‘yicha o‘quvchi
albatta baxolanishi shart va natija o‘tish ballidan (55 ball) past bo‘lganda shu
bo‘lim bo‘yicha qayta nazorat belgilanadi. Ushbu bo‘limlarni tegishli kafedralar
aniqlaydi;
-YAkuniy nazorat kafedra tomonidan tuzilgan variantlar asosida reyting
monitoringi va taxliliy guruxi kuzatuvi ostida o‘tkaziladi.
Semestr mobaynida o‘quv yuklamasi 24 soatdan kam bo‘lgan fanlardan
oraliq nazorat o‘tkazilishi shart emas.
O‘quvchilarning bilim saviyasini baxolash va yakuniy reyting
ko‘rsatkichlarini aniqlash
O‘quvchilarning bilim saviyasi ko‘nikma va malakalarini nazorat
qilishning reyting tizimi asosida o‘quvchining xar bir fan bo‘yicha o‘zlashtirish
darajasini ballar orqali ifodalash yotadi.
Xar nazorat turi qanday shaklda o‘tkazilishdan qat’iy nazar 100 ballik
tizimda butun sonlar yordamida baxolanadi.
Boshlang‘ich nazoratning natijasi boshqa nazoratdan olingan ballariga
qo‘shilmaydi. U o‘quvchining semestr davomida ushbu fan bo‘yicha
o‘zlashtirish sur’atini taxlil qilishda, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan ishlash
faoliyatining samarasi mezoni sifatida qo‘llaniladi.
Muayyan fan bo‘yicha o‘quvchining semestr mobaynida to‘plashi muxim
bo‘lgan umumiy ball ( R-semestr) maqsadida 100 ballni tashkil qilib,
quydagicha xisoblanadi:
R-
semestr JN+ON+YAN
3
bu
erda:](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_59.png)
![JN- o‘quvchining semestr davomida joriy nazorat bo‘yicha, butun songa
yaxlitlangan o‘rtacha ball (masalan, joriy nazorat 1o‘quvchi uchun 4marta
o‘tkazilgan bo‘lib, 50,62,70,80 ballarni tashkil etsa, o‘rtacha yakuniy jn
(50+62+70+80) 4 ya’ni 66ballni tashkil etadi);
ON- o‘quvchining semestr davomida oraliq nazoratlar bo‘yicha, butun
songa yaxlitlangan o‘rtacha ball (masalan, oraliq nazorat 1 o‘quvchi bilan 2
marta o‘tkazilib, natijalari 68, 72 ballarni tashkil etgan bo‘lsa, o‘rtacha yakuniy
ON ularning yig‘indisining o‘rtachasi ya’ni 70ballni tashkil etadi).
Agar fanning semestr bo‘yicha yuklamasi 24 soatdan kam bo‘lib, orliq
nazorat o‘tkazilgan xolda;
R-
semestr JN+ON+YAN bo‘ladi
2
Muayyan fanni o‘quv amaliyoti bo‘yicha yillik umumiy ball sifatida
semestrlarda to‘plangan umumiy ballarning o‘rtachasi olinadi:
R- yillik R1 semestr +R 2 semestr
2
Har bir fan bo‘yicha umumiy reyting ball R yillar bo‘yicha to‘plangan
umumiy reyting ballarining o‘rta qiymati kabi aniqlanadi. ( masalan fan 3 yil
o‘qitilsa):
R- R1 yil +R 2 yil R 3 yil
3
Ishlab chiqarish talim va semestiri uchun xam maksimal semestr ball 100
bal bo‘lib, reyting tizimi ularning o‘ziga xos xususiyatlarini etiborga olib,
loyixalashtirishadi.
Davlat imtixonlari, ixtisoslik masala ishlari xamda ( diplom) loyixalari
xam 100 ballik tizimda baxolanadi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_60.png)
![Joriy baxolashni baxolash me’zonlari
Baxolash
ko‘rsatkichi Baxolash mezonlari
Amaliy mashg‘ulot mavzusining nazariy asoslari bo‘yicha xar
tomonlama chuqur va mukammal bilishga ega. Mavzuni
ijodiy va ilmiy yondoshgan xolda nazariy bilimlar asosida
tushuntira oladi. Mavzu yuzasidan berilgan savollarga to‘liq
javob berib borilgan javoblarni izoxlab beradi. Amaliy
mashg‘ulot mavzulari daftarda to‘liq yoritiladi.
Amaliy mashg‘ulot mavzusining nazariy asoslari bo‘yicha
bilimga ega. Mavzuni yuzaki tushuntira oladi. Mavzu
yuzasidan berilgan savollarning ayrimlariga javob beradi.
Amaliy mashg‘ulotlar mavzulari to‘liq yoritiladi.
Amaliy mashg‘ulot mavzusining nazariy asoslari bo‘yicha
bilim to‘liq emas. Mavzu yuzasidan berilgan savollarga
mustaqil javob bera olmaydi. Daftarda amaliy mashg‘ulot
mavzularini yoritishda kamchiliklari mavjud.
Amaliy mashg‘ulot mavzusining nazariy asoslari bo‘yicha
bilimi juda kam. Mavzu yuzasidan berilgan savollarga javob
bera olmaydi. Daftarda amaliy mashg‘ulot mavzulari qisman
yoritilgan.
Oraliq baxolashni baxolash me’zonlari
Oraliq baxolash nazariy mashg‘ulot materiallari bo‘yicha o‘tkaziladi.
Semestr davomida 2 ta OB o‘tkaziladi.
Baxolanishi Baxolash omillari “YOzma ish”
umumiy baxosi
Xar bir savol
aloxida baxolanadi 1. Javobning to‘g‘riligi va to‘liqligi 3
“ YOzma ish”
bo‘yicha umumiy
baxolanadi 2. Javob berishda ijodiy yondashish 1
3. Xusnixat 1
“ 5”
alo
“4” yaxshi
“3”
qoniqarli
“2”
qoniqarsiz](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_61.png)
![XULOSA
1. Ushbu bituruv malakaviy ishida “Duradgorlik” fanini o'qitishning tashkil
qilinishi qayta ko'rib chiqildi va takomillahstirildi
2. “Duradgorlik” fanining uchta mavzusining mazmuni qayta ishlab chiqildi
va takomillashtirildi.
3. Fanni o'qitishni tashkil qilishda foydalaniladigan pedagogik usullar va
interfaol ta'lim usullari tanlandi va mazmuni ochib berildi.
4. “Duradgorlik” fanining tanlangan uchta mavzulariga oid B.Blum
taksonomiyasi kategoriyalarining har biri bo'yicha o'quv maqsadlari
belgilab olindi.
5. Tanlangan mavzular bo'yicha dars mashg'ulotlarini tashkil qilish uchun
texnologik xaritalar ishlab chiqildi.
6. Ta’lim oluvchi bilimini o‘zlashtirishi muntazam va samarali nazorat
qilinishi maqsadida o‘quv materiallariga oid nazorat savollari tuzildi.
7. Mavzularni keng yoritish maqsadida bir qator innovatsion ta’lim usullari
usullar: “FSMU”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “SVOT tahlil jadvali”,
“Venn diagrammasi”, “Tushunchalar tahlili”, “BBB”, “Assisment”
texnologiyalaridan foydalanildi.
8. Tanlab olingan mavzular bo‘yicha innovatsion ta’lim texnologiyalariga
tegishli bir qator interfaol usullardan foydalanish natijasida “Duradgorlik”
faning amaliy ahamiyati yanada keng va chuqurroq ochib berildi.
9. Ushbu mavzularni o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalarining bir
qator interfaol usullardan foydalanish ushbu fanning ma’ruza va amaliy
mashg‘ulotlarini o‘qitishning samaradorligini oshirishga olib keladi.
10. “Duradgorlik” fanidan talabalar bilim, ko’nikma va malakalarini baholash
tizimi takomillashtirildi.](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_62.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Mirziyoyev Sh. M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo’shma majlisidagi nutqi 13-14 b
2. Sh.M.Mirziyoev .“Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. T. “O’zbekiston” 488 b. 2017 y.
3. Bulatov S.S. O‘zbek xalq amaliy bezak san’ati. T.: Mehnat 1991.
4. Mirzaaxmedov M, Ergashev S. Yog’och o‘ymakorligi. T.: O‘qituvchi,
1995.
5. O‘rolov A.S. Mo‘jiza yaratish san’ati. T.: Mehnat 1996.
6. Mehnat ta’limi fanidan o‘quv dasturi. T.: RTM, 2006.
7. Mehnat ta’limi fanidan yangi taxrirdagi DTS. T.: RTM, 2006.
8. Alimjonova Dj.I., Aliyev I.T. Kimyo va oziq-ovqat texnologiyasiga oid
fanlarni o'qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalar, T.: "Iqtisod -
Moliya", 2015, 276 b.
9. Mavlonov A., Abdalova S., Allamberganova M., Ilyasova Z. O’quv
mashg’ulotlarini tashkil etishda ta’lim texnologiyalari. O’quv qo’llanma.
T.: “Tafakkur bo’stoni”, 2013yil 142 b
10. A.Mavlyanov, S.Abdalova, X.Yuldashyev, M.Baymetov. Kasb - hunar
kollejlarida maxsus fanlarni o’qitish metodikasi. –T., “Tafakkur-bo’stoni”
2013. – 137 b.
11. Alimjonova J. I. Mutaxasislik o’qitish metodologiyasi (ma’ruzalar matni)
TKTI. – T.: 2009
12. Gogol.uz](/data/documents/3ea223b1-abb9-416e-b372-c92a4d596665/page_63.png)
DURODGORLIK FANINI O’QITISHDA INOVATSION TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH Reja: KIRISH …………………………………………………………………………………2 I-BOB. Duradgorlik” fani “o‘qitishda o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning nazariy asoslari 1.1. “ Duradgorlik” fanini o‘qitishning maqsad va vazifalari va o‘qitish xususiyatlari...................................................................................................................... 5 1.2. “ Duradgorlik” fanini o‘qitishda talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarida qo‘yilgan talabalar ............................................................................................................ 5 1.3. “ Duradgorlik” fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va aloqadorligi....................................................................................................................... 6 1.4. “ Duradgorlik” ajratilgan soat xajmi........................................................................... 7 1.5. “ Duradgorlik” fanining “ Yog’och o‘ymakorligi san’atining o‘ziga xos xususiyatlari”mavzusining mazmun va moxiyati.................................................................................. ................... 8 • “Yog’och materiallari” mavzusining mazmun va moxiyati......................................... 11 • “Duradgorlikda ishlatiladigan nazorat-o‘lchov asboblari ” mavzusining mazmun va moxiyati.................................................................................. .................... 23 2 BOB. “Duradgorlik” fanini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning amaliy asoslari 2.1. Innovatsion ta’lim texnologiyalarining nazariy asoslari........................................ 29 2.2. “ Duradgorlik” fanidan tanlangan mavzulari bo‘yicha o‘quv maqsadlarini ishlab chiqish................................ ……………………………… ………. 35 2.3. “ Duradgorlik” fanidan tanlangan mavzularning texnologik xaritasi ...……….. 41 2.4. “ Duradgorlik” fanining o‘qitish metodikasi.......................................................... 45 2.5. “ Duradgorlik” fanidan talabalar bilim, ko‘nikma va malakalarini baxolash……………………………………………………………………………….. 56 Xulosa............................................................................................................................61 Adabiyotlar ro‘yxati .................................................................................................62 1
KIRISH BMIning dolzarbligi : O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 20.04.2017 yil 2909 “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to’g’risidagi qarori e’lon qilindi. Ushbu farmonda Oliy ta’lim tizimida o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha dunyoning etakchi ilmiy-ta’lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari o‘rnatish, o‘quv jarayoniga ilg‘or xorijiy tajribalarini joriy etish, ayniqsa, istiqbolli pedagog va ilmiy kadrlarni xorijning etakchi ilmiy-ta’lim muassasalarida stajirovkadan o‘tkazish va malakasini oshirish borasidagi ishlar etarli darajada olib borilmayapti. Oliy ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan kelib chiqqanholda, kadrlar tayyorlash mazmunini tubdan qayta ko‘rish, xalqaro standartlar darajasiga mos oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash uchun zarur sharoitlar yaratilishini ta’minlash shart sharoitlari keltirib o‘tilgan. Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini ilg‘or, ilmiy-uslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash lozim. YOsh avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Barchamiz bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’limtarbiya olgan, jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan, jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib davom ettirish va yangi bosqichga ko‘tarishga qodir bo‘ladi.
Har tomonlama yetuk, barkamol yoshlarni yetishtirish uchun albatta malakali, o’z mutaxassisligini chuqur egallagan o’qituvchilar zarur. SHuning uchun xozirgi kunda o‘qituvchilar oldiga juda ko‘p vazifalar qo‘yilmoqda. SHu bilan birga talabalarga xam. Ayniqsa “Kasb ta’lim”i yo‘nalishi bitiruvchilariga. CHunki ular xam “Pedagogika”ni xam o‘zlarining yo‘nalishlari bo‘yicha mutaxassisliklarini xam bilishlari lozim. Xozirgi kunda “Duradgorlik” fani Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining gullab-yashnashi uchun xalq xo‘jaligi, jumladan, qishloq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini yangi texnologiya va texnika asosida rivojlantirish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Buning uchun xomashyolar va ularning manbalaridan oqilona foydalanish zarur. Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligi va sanoatning barcha tarmoqlarida xomashyo, yarim tayyor mahsulot sifatida yog’ochning roli kundan-kunga oshib bormokda. Yog’ochdan asosan tabiiy yoki qayta ishlangan holda foydalaniladi. Shu bilan ayrim turli-tuman buyumlarning asosi yog’och hisoblanadi. Xalq xo‘jaligida ishlatilish hajmi va turli-tumanligi bilan yog’och boshqa materiallarga nisbatan ko‘proq ishlatiladi. Yog’och deganda, biz arralab yiqitilgan va ildiz hamda shox- shabbalardan tozalangan daraxt tanasini tushunamiz. Yog’ochdan qurilishda rom, eshik, pollar qurishda keng foydalaniladi: undan shuningdek, mebel, idishlar, shpallar, sport inventari ko‘prik va kemalarning elementlari, musiqa asboblari va hokazolar yasaladi. Tabiiy va presslangan yog’ochdan mashinasozlikda foydalaniladi; u kon sanoatida mahkamlash materiali sifatida ishlatiladi; yog’och sellyuloza-qog‘oz sanoatida, oziq achitqilari olishda, kord (shina sanoatida), viskoza tolasi (to‘qimachilik sanoatida), furfurol (plastmassa, sintetik tolalar) ishlab chiqarishda asosiy xomashyo bo‘lib xizmat qiladi. Yog’ochning ko‘p ishlatilishiga sabab, uning yuqori fizika-kimyoviy xossalari, yaxshi ishlanuvchanligi, shuningdek, kimyoviy va mexanikaviy ishlov berish yo‘li bilan yog’ochning ayrim xossalarini samarali o‘zgartirishning usullari mavjudligidir. Yog’och oson ishlanadi va issiqlik o‘tkazuvchanligi past, etarli darajada mustahkam, zarba hamda tebranish nagruzkalariga yaxshi qarshilik ko‘rsatadi, quruq sharoitda uzoq vaqt chidaydi. Yog’och quruq sharoitda uzoq 3
vaqt chidaydi, shu bilan birgalikda yog’ochning kamchiliklari ham mavjud, u yonadi, chiriydi, hashorat va zamburug‘lar ta’sirida emiriladi. Gikroskopligi sababli shishadi va quriydi egiladi va yoriladi. Yog’ochdan buyumlar tayyorlashda yelimlar, lak, bo‘yoqlar, pardozlash plyonkalari, plasmassalar va boshqa materiallardan ham foydalaniladi. Masalan, yelimlangan yog’och foksirindida tayyorlanadi. Yog’ochning xossalari hisobiga olingan holda undan qishloq xo‘jaligi va sanoatning turli sohalarida foydalaniladi . BMIning maqsadi: va vazifasi : Dars jarayonida o`quvchilarga ma’qul shart-sharoitlarini yaratish zamonaviy texnik-texnologik vositalarni kasb-xunar kolleji ustaxonalari moslashtirishni ilmiy metodik asoslarini yaratish. Yog’ochlarga ishlov berish yo`nalishidagi darslarni olib borish metodikasini yangi pedagogik texnologiya asosida ishlab chiqish. 1. “Duradgorlik”faniga oid adabiyotlarni o‘rganish va fanning mazmunini aniqlab , fanning tanlab olingan mavzularini chuqur o‘rganish. 2. Fanning tanlab olingan mavzularini o‘qitishda interfaol usularni qo‘llash. 3. Mavzularni o‘qitishda B.Blum taksonomiyasi asosida o‘quv maqsadlarini aniqlash. 4. “Duradgorlik” fanidan tanlab olingan mavzularning o‘qitish bo‘yicha texnologik xaritasini yaratish. 5. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi bo‘yicha qo‘yilgan maqsad yo‘lidagi izlanishlar , olingan natijalar yuzasidan tegishli xulosalar chiqarish. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi. Fanning tanlab olingan mavzulari xozirga qadar ananaviy usulda o‘rganilib kelingan va bitiruv malakaviy ishini bajarish jarayonida Interfaol ta’lim usularidan foydalangan xolda o‘qitish tavsiya etilayapti. Tanlangan mavzular bo‘yicha o‘quv maqsadlari, ishlanmalar va o‘qitish metodikasi birinchi marta amalga oshirilayalti. Talabalar bilim, ko‘nikmasini aniqlash uchun “Assisment” texnologiyasi namunasi ishlab chiqiladi.
I-BOB. “DURADGORLIK” FANI “O‘QITISHDA O‘QITISHDA INNOVATSION TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. “Duradgorlik” fanning maqsad va vazifalari Fanning maqsadi, mohiyati, vazifalari va ta’lim berishda hamda malakali kadrlar tayyorlashda tutgan o‘rni. Duradgorlik materiallari, konstruksiyalar va buyumlar ishlab chiqarish sohasidagi fan va texnika yutuqlari to‘g‘risida qisqacha ma’lumot. Duradgorlik buyumlari va detallarni standartlashtirish to‘g‘risida tushuncha. Mamlakatimizda yog’och materiallari va yog’och buyumlar ishlab chiqarish tarixi va istiqbollari. YAngi texnika, texnologiyalar va dastgohlar bilan ta’minlash borasida Respublikamizda amalga oshirilayotgan ishlar. Duradgorlik fanining maqsadi, vazifalari va turlari. Yog’och o‘ymakorlik o‘quv ustaxonalarida o‘quvchilar mehnatini ilmiy tashkil qilish. Xavfsizlik texnikasi va shaxsiy gigena qoidalariga rioya qilish. 1.2. “Duradgorlik”fani bo’yicha talabalarning bilimi, ko’nikama va malakalariga qo’yiladigan talablar Amaliyotni shakllantirishda duradgorlik fanining o‘rni beqiyosdir. O‘quvchilarni madaniy darajasini yuksaltirishda yog’och o‘ymakorligi san’ati sir-asrorlarini bosqichga ko‘tarilishiga erishish vazifasi hamda ushbu maqsadlar yo‘lida yoshlarning badiiy ta’lim olishlari, zarur bilim, va axloqiy tarbiya, hamda mehnat ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, malakalarini rivojlantirish vazifalari e’tiborda turadi. duradgorlik fanining asosiy maqsadi tahsil olayotgan talabalarga har bir ishlatiladigan xom-ashyolar bo‘yicha miqdor, texnika vositalari, asbob-uskunalarni mukammal bilish, o‘quvchilarga badiiy shakllarni yaratishi, ashyolardan to‘g‘ri foydalanish, ularni texnologiyasi va ishlab chiqarish uslublarini yuqori saviyada bilishni vazifa qilib qo‘yadi. 5