logo

Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

595 KB
  “ Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili ” 
mavzusida yozilgan
1 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.   So‘z san’atining mustaqil  turi sifatida folklor
adabiyot   bilan   birgalikda   yonma-yon   ravishda   yashashda   davom   etmoqda.   Chunki
adabiyot   hayotni   tasvirlashda   va   inson   qalbini   zabt   etishda   ulkan   badiiy
topildiqlarga erishganligi, badiiy tafakkurni nihoyatda olg‘a siljitganligiga qaramay,
kishilik   jamiyatining   umumiy   estetik   talabi   va   ehtiyoji   asrlar   davomida   faqat
adabiyot  bilangina  emas,  balki   folklor  bilan  ham  bog‘liq bo‘lib qoldi.  So‘z  san’ati
bu   ikki   turning   mustaqil   rivoji,   folklor   va   adabiyot   asarlari   yaratilgan   ijtimoiy
muhitdagi   farqlar,   ijodiy   jarayonning   xilma-xilligi,   ularning   o‘zlariga   xos
xususiyatlarini yanada kuchaytiradi.  
O‘zbek   xalqi   o‘zining   chegaradosh   qo‘shni   xalqlari   bilan   ko‘pgina     o‘zaro
tarixiy,   madaniy,   iqtisodiy   va   ilmiy   sohalarda   mushtarak   munosabatlari   mavjud.
Jumladan,   tojik   va   o‘zbek   xalqlari   xalq   og‘zaki   ijodi   namunalarining   bir-biriga
hamohangligi   seziladi.   Folklor   janrlari   orasida   qo‘shiq,   maqol,   topishmoq,   afsona,
rivoyat,   lof,   ertak,   doston,   askiya,   og‘zaki   drama,   latifa,   zarbulmasal   va   boshqa
turdagi   namunalarning   mazkur   ikki   qardosh   millat   xalq   og‘zaki   ijodida     mazmun,
sujet, obraz  jihatlaridan  bir umumiy jihatlarni namoyon qiladi.
Tojikistonlik adabiyotshunos  olim  A.Samadov o‘zining “Пайвандҳои дўсти
ва   адаби”   (“Do‘stlik   va   adabiylik   payvandlari”)   kitobida   o‘zbek   va   tojik   xalq
og‘zaki ijodi o‘rtasidagi adabiy munosabatlar to‘g‘risida quyidagicha fikr bildiriladi:
“O‘zbek   va   tojik     xaqlari   adabiyoti   o‘rtasidagi   aloqa   eng   birinchi   uning   og‘zaki
ijodida  namoyon  bo‘ladi.  Ikki   xalq  og‘zaki   ijodida  afsona,  maqol,  latifa  doston  va
qo‘shiqlar   o‘zining   mazmun   mundarijasi   hamda   g‘oyasi   jihatidan   yaqinlik   kasb
etadiki,   bu   holat   janrlarning   ba’zan   qaysi   xalqning   ijodiy   me’rosi   ekanligini
aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi.” 1
Bugungi   kunda   o‘zbek   va   tojik   xalq   og‘zaki   ijodida   ifodalangan   ezgu
g‘oyalarni   keng   targ‘ib   qilib,   yosh   avlodni   buyuk   ajdodlarimizning   ma’naviy
qadriyatlari   ruhida   tarbiyalash   muhim   amaliy   ahamiyatga   ega.   Mamlakatimiz
1
 Самадов А. Пайвандҳои дўсти ва адаби. –Тошканд, Муҳаррир, 2012, 14-саҳ.
2 miqyosida   “xalqimizning   qadimiy   tarixi   va   boy   madaniyatini   tiklash,   buyuk
allomalarimiz,   aziz-avliyolarimizning   ilmiy,   diniy   va   ma’naviy   merosini   har
tomonlama   chuqur   o‘rganish   va   targ‘ib   etish,   muqaddas   qadamjolarni   obod   qilish,
yosh   avlodni   ularning   ezgu   an’analari   ruhida   tarbiyalash   bo‘yicha   ulkan   ishlar
amalga oshiriladi va izchil davom ettirilmoqda” 2
 O‘zbek va tojik xalqlari tomonidan
yaratilgan   va   asrlar   mobaynida   ko‘z   qorachig‘iday   saqlab   kelgan   folklor   asarlari,
jumladan,   janrlarning   tipologik   tasnifi,   atamalarning   qiyosi,   genezesi   va
etimologiyasini   maktab   adabiyot   darsliklari   asosida   o‘rganish   tadqiqotning   muhim
ahamiyati sanaladi. 
O‘zbek   xalq og‘zaki ijodi namunalarida insoniyat o‘tmishi, madaniy boyligi,
milliy qadriyatlari aks ettirilgan. Maktab adabiyot darslarida reja asosida o‘quvchiga
tanishtiriladigan   xalq   og‘zaki   ijodi   namunalarining   bir-biriga   o‘xshash   va   farqli
tomonlari  o‘rganish,   ularni   qiyosiy   sharhlash   bilan  bir  qatorda  folklor  xazinalarida
saqlanayotgan   atamalarni   bir-biriga   qiyoslash,   o‘zbek   va   tojik   millati   an’ana   va
madaniyatining tipologik xususiyatlarini yaqindan o‘rganilishiga zamin yaratadi.  
Shu   jihatdan   olganda   o‘zbek   va   tojik   xalq   og‘zaki   ijodiga   oid   terminlarini
qiyosiy-tipologik   sharhlash   masalasini   o‘rganish,   folklor   janrlarini   o‘qitish
samaradorligini oshirish ishimizning dolzarbligini belgilovchi omil sanaladi
Muammoning   o‘rganilganlik   darajasi.   Tanlangan   mavzu   bo‘yicha
B.N.Putilov, 3
  V.M.Jirmunskiy, 4
  shuningdek,   o‘zbek     folklorshunosligida     qiyosiy-
tipologik     metod     asosida   bir     qator     folklorshunos     olimlar   H.T.Zarifovning
M.Afzalov,   G‘.Jalolov,   K.Imomov,   X.Egamovlarning   M.Saidov,   M.Murodov,
T.Mirzayev,   S.Ro‘zimboyev,     H.Abdullayevlarning   ilmiy     tadqiqotlari     yaratilgan.
Bundan   tashqari   tadqiqotda   B.Sarimsoqov,   O.Safarov,     M.Jo‘rayev,   H.Ro‘zmetov
kabi o‘zbek, V. Asrori, R. Amonov, F.Zehniyeva, M.Shukurov, K.Raximov singari
tojik olimlarning ilmiy ishlaridan foydalanilgan.
2
  Ўзбекистон   Республикаси   Президенти   Шавкат   Мирзиёевнинг   2017   йил   24   майдаги   ПҚ-2995-сонли
«Қадимий   ёзма   манбаларни   сақлаш,   тадқиқ   ва   тарғиб   қилиш   тизимини   янада   такомиллаштириш   чора-
тадбирлари тўғрисида»ги қарори // «Халқ сўзи». – Тошкент, 2017, 25 май.  
3
  Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора. – Ленинград, “Наука”, 1976. 
144 с
4
  Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М.: ГИХЛ, 1947. – С.95-127.
3 Tadqiqotning   maqsadi   o‘zbek   va   tojik   maktab   adabiyot   darsilklarida
berilgan   xalq   og‘zaki   ijodiga   oid   terminlarni   qiyosiy   o‘rganish   va   atamalarni
nazariy, metodologik jihatdan qo‘llanilishini tadqiq qilish.
Tadqiqotning   predmeti ni   o‘zbek   va   tojik   xalq   og‘zaki   ijodi   janrlariga   oid
atamalarning     qiyosi   va   o‘zaro   munosabati,   darsliklardagi   xalq   og‘zaki   ijodi   bilan
bog‘liq   atamalarning   nazariy   o‘rganilishi,   ikki   xalq   folklorining   tarixiylik,
madaniylik   jihatdan   o‘zaro   ta’siri,   atamalarning   darsliklarda   berilish   metodikasi
tahlil qilinishi tashkil etadi.
Tadqiqotning vazifalari:
- o‘zbek  va  tojik xalq  og‘zaki  ijodi  namunalarining  g‘oyaviy-badiiy o‘ziga  xosligini
misollar asosida sharhlash; 
- maktab darsliklarida berilgan o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi terminlarini qiyosiy
tahlil qilish va ularning o‘ziga xosligini ko‘rsatib berish;
– doston va nasriy janrga oid atamalarning qo‘llanilishini tahlilga tortish;
–   o‘zbek   va   tojik   folklorida   lirik   hamda   maxsus   turga   mansub   atamalar   tahlining
o‘ziga xos qiyosiy usullarini yoritish;
– o‘zbek   va   tojik   xalq   og‘zaki   ijodini   o‘qitishda   ta’lim   samaradorligini   oshiruvchi
usullarni joriy qilish va tahliliy xuloslar chiqarish.
Ishning   ilmiy   yangiligi.   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablari   uchun
mo‘ljallangan   o‘zbek   va   tojik   adabiyot   darsliklarida   berilgan   xalq   og‘zaki   ijodi
atamalari qiyosi mazkur tadqiqot ishida birinchi marta o‘rganilmoqda.
O‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodining lirik, epik va maxsus turga oid janrlar,
xususan, doston janrining ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar tipologik usul
nuqtayi   nazardan   tahlil   qilingan   hamda   maktab   o‘quvchilari   uchun   mo‘ljallangan
o‘zbek   va   tojik   adabiyot   darsliklarida   folklor   atamalarining   keltirilish   o‘rni,     xalq
og‘zaki   ijodiga   oid   nazariy   ma’lumotlar   mavzusini   yoritishda   izchil   tahlillarga
asoslanilgan.
Ishning   tuzilishi   va   hajmi.   Mazkur   ish   ishimiz   uch   bob,   xulosa,
foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxati   va   ilovalardan   tashkil   topgan   bo‘lib,   umumiy
hajmi 82 sahifadan iborat.
4 Mundarija:
KIRISH ............................................................................................................................................................. 2
I BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORI EPIK JANRLARI ATAMALARINING QIYOSIY TIPOLOGIYASI ........................ 6
1.1. Doston va uning ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar .................................................................... 6
1.2. Xalq nasri janrlarining atamalari ............................................................................................................ 24
II BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORIDA LIRIK TUR HAMDA KICHIK JANRLARGA MANSUB ATAMALARNING 
QIYOSIY TAHLILI ........................................................................................................................................... 40
2.1. Lirik janrlar tipologiyasi ......................................................................................................................... 40
2.2.Kichik janrlarga mansub atamalarning qiyosiy tahlili ............................................................................. 54
III BOB. O‘ZBEK VA TOJIK XALQ OG‘ZAKI IJODI JANRLARINI O‘QITISH SAMARADORLIGI VA USULLARI ........ 63
XULOSA ........................................................................................................................................................ 73
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ................................................................................................................. 76
5 I BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORI EPIK JANRLARI
ATAMALARINING QIYOSIY TIPOLOGIYASI
1.1. Doston va uning ijrochilik an’analari bi lan bog‘liq atamalar
Xalq   og‘zaki   ijodi   tipologiyasining   qo‘llanilishi   zamirida   umumiy   g‘oyalar,
jamiyat   rivoji   va   tarixiy   madaniyati   bilan   bog‘liq   tushuncha,   aynan,   folklorning
rivojlanish   asosi   yotadi.   Folklorda   “o‘xshashlik   va   munosabat”   so‘zlarini
ifodalovchi   ko‘plab   atamalar   mavjud   bo‘lib,   ularga   ma’lum   bir   aniq   ma’no
biriktirilmagan:   “analoglar”,   “paralellar”,   “moslik”,   “umumiylik”,   “aloqa”,
“qarindoshlik”, “muvofiqlik”, “yaqinlik” va hokazo
N.I.Korovsovning fikriga ko‘ra eposda umumiylik – bu  bir xil qahramonlar, bir
xil   qo‘shiq   va   sujetlardir,   “o‘xshashlik”   esa   yaqin   sujetlarda,   yaqin   struktura   va
poetikada namoyon bo‘ladi.
Tillarni   tipologik   tahlil   qilish   –   bu   sinxron   darajadagi   tadqiqot   davomida
qiyosiy-tarixiy tilshunoslik uchun foydali natijalarni ko‘rsatishi mumkin. Har qaysi
millatning   xalq   og‘zaki   ijodi   bizning   oldimizda   namoyon   bo‘ladigan   ba’zi
qo‘shilgan tizimlar ko‘rinishidagi tadqiqot obyekti sanaladi. Mazkur butun bir tizim
ijtimoiy, ideologik xususiyat va sharoitlarda amal qiladi. Qarindosh xalqlarning xalq
og‘zaki   ijodini   qiyosiy-tipologik   jihatdan   o‘rganish,   folklor   tarixiy   davrining
oydinlashuviga,   o‘tgan   an’analarda   unitilgan   syujet,   davr,   janriy   har   xilliklar   yoki
tarixiy   rivojlanish   bosqichlarini   tiklashga   xizmat   qiladi.   Bu   yerda   har   qanday
shaxsiy topilmalar ham katta yutuq hisoblanadi.
Xalq og‘zaki ijodi deganda tarixiy folklor jarayonlari, folklorning bizga ma’lum
o‘ziga xos xususiyati va uning an’anaviyligini tushunishimiz mumkin. Xalq og‘zaki
ijodi paydo bo‘ladi, yashaydi, saqlanadi, rivojlanadi, an’anaviylik doirasida o‘zgarib
uning estetik dunyoqarashi bilan bog‘liq mohiyatini o‘zida namoyon etadi.
An’anaviylikning   asosiy   belgisi   –   o‘zgarmaslik   emas,   balki   ma’lum   bosqichda
barqarorlikni   saqlash   va   rivojlanishda   qo‘llaniladigan   aloqalarning
6 mustahkamligidadir. An’anaviylik hayotning o‘ziga xos xususiyati, xalq tarixining,
shuning bilan birga folklorning butun bir umumlashma harakati hodisasidir.
Folklor   asarlarining   og‘zaki   yaratilishi   va   og‘zaki   ijro   etilishi   ularning
o‘zgarmas, barqaror shakllari – an’anaviylikni yuzaga keltirgan. Folklor asarlaridagi
asosiy   syujetlar,   timsollar   va   badiiy   tasvir   vositalari   an’anaga   aylanadi   hamda
og‘izdan-og‘izga,   avloddan-avlodga   o‘tish   jarayonida   qisman   o‘zgaradi,   ayrim
detallar qo‘shiladi, biroq asosiy manba an’ana bo‘lib qolaveradi. 5
Ma’lumki,   xalq   og‘zaki   ijodi   an’analariga   murojaat   etish   yozuvchining   o‘ziga
xos badiiy qiyofasini, asarning g‘oyaviy-badiiy butunligi, uslubiy rang-barangligi va
syujetning originalligini ta’minlaydi. Shu bilan birga, ramziy-timsoliy tasvirlarning
bo‘yoqdorligini   oshirishda,   milliy   qadriyatlar   va   an’analarga   suyanib   ish   ko‘rgan
yozuvchi   o‘z   badiiy   niyatining   ro‘yobga   chiqishiga   erishadi.   U   asarning
xalqchilligini   va   milliyligini   ta’minlabgina   qolmay,   uning   kompozitson   qurilishi,
badiiy   tasvirning   yangiligi   va   qahramonlar   xarakterining   to‘laqonli   chiqishini   ham
ta’minlaydigan badiiy asosga ega bo‘ladi.
Ming  yillar   mobaynida  shakllangan   qadriyatlar,  madaniy-ma’naviy  boyliklar
hamisha jamiyat taraqqiyotiga, insonning g‘oyaviy-ruhiy poklanishiga xizmat qilib
kelgan.
Barcha xalqlar o‘zlarining turmushi, hayot tarzi, ruhiyat  ko‘zgusini ko‘rsatib
beruvchi   folklor   asarlari   ham   yillar   bo‘yi   to‘plangan   ijodiy   tajribalardan   iborat
bo‘lgan qimmatli ajdodlar o‘gitini o‘zida mujassam etadi. Afsona va ertaklar, qissa
va   rivoyatlar,   naqllar   va   dostonlar,   qo‘shiq   va   maqollar   inson   ma’naviy   hayotida
beqiyos ahamiyatga ega.
Ayniqsa,   doston   janri   va   uning   mazmun   mohiyatini   o‘quvchi   yoshlarga
tushuntirish,   yetarli   darajada   tahlil   qilishda   maktab   adabiyot   darsliklarining   o‘rni
bor.   Bugungi   kunda   O‘zbekistonda   maktab   o‘quvchilari   uchun   nashr   etilgan
adabiyot darsliklarida xalq og‘zaki ijodiga alohida soatlar ajratilgan bo‘lib, bunday
xususiyat tojik tilida nashr etilgan darsliklarda ham o‘z ifodasini topadi.
5
  Murodova M.Folklor va etnografiya..–T. “Aloqachi” , 2008., 8-bet
7 Yuqori sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik tilidagi adabiyot
darsliklarida  xalq og‘zaki ijodiga muayyan soatlar ajratilgan bo‘lib, mavzular bilan
bog‘liq nazorat ishlarni hisobga olganda 5-sinfada 25 soat, 6-sinfda xalq qo‘shiqlari
va   “Zarbulmasal”   asari   uchun   4   soat,   7-sinfda   “Ravshan”dostoni   uchun   5   soat,   8-
sinfda   “Kuntug‘mish”   dostonini   o‘rganishda   7   soat,   9-sinfda   “Alpomish”   dostoni
uchun   7   soat,   10-sinfda   5   soat,   11-sinfa   “Go‘ro‘glining   tug‘ilishi”   dostoni   uchun
jami 7 soat ajratilgan.
Avvalo,   gap   maktab   darsliklarda   berilgan   folklorning   epik   turga   mansub
atamalari   haqida   ketar   ekan,   birinchi   doston   atamasining   o‘zbek   va   tojik   maktab
adabiyot darsliklarida berilishi bilan tanishishimiz lozim. Jumladan, doston atamasi
haqida   ilk   nazariy   ma’lumotni   5-sinf   o‘zbek   adabiyot   darsligining   “Ertak-doston
haqida tushuncha” mavzusida  ko‘rishimiz  mumkin:  “Voqealami ma'lum bir syujet
asosida   bayon   qilib   beruvchi   yirik   she'riy   asarlar   doston   deb   ataladi.   Dostonlar
yaratilishiga   ko‘ra   ikki   xil   bo‘ladi:   xalq   dostonlari   va   adabiy   dostonlar.   Xalq
dostonlarining   muallifi   aniq   bo‘lmaydi.   U   baxshilar   tomonidan   kuylanadi   va
og‘izdan   og‘izga,   avloddan   avlodga   o‘tganda   ba'zi   bir   o‘zgarishlarga   uchrashi
mumkin.   Adabiy   dostonlarning   esa   muallifi   aniq   bo‘ladi,   ya'ni   ular   shoirlar
tomonidan ijod qilinadi.” 6
  
Doston atamasi yozma adabiyotda ham katta hajmdagi epik asarlarga nisbatan
keng   istifoda   etiladi.   Biroq   og‘zaki   va   yozma   adabiyotdagi   dostonlar   o‘ziga   xos
xususiyatlari   bilan   farqlanadi.   Bu   dostonlar   yozma   adabiyotdan   birinchi   navbatda
og‘zaki   o‘zlashtirilganligi,  og‘zaki   ijro  etilishi   va  og‘zaki   tarzda   meros   qoldirilishi
bilan ajralib turadi.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida   doston    atamasi     [fors.   – qissa, hikoya; tarix]
1.   Nazm   bilan   yozilgan   ulkan   hikoya,   qissa;   poema.   2   Xalq   qahramonlari   haqida
nazm va nasrda aytilgan epik asar.   3  Kechmish voqealar; sarguzasht; dard-u hasrat.
4   Og‘izdan   og‘izga   o‘tib   yurgan   ma’lum,   mashhur   sarguzasht   hikoyalar,   gap-
so‘zlar, ta’rif-tavsiflar .  5  ko‘chma  Ovoz, xonish; sayrash kabi ma’nolarda keladi. 7
 
6
  Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 5-sinfi  uchun
darslik. I qism / S. -  Т .: «Sharq», 2015, 87-bet
7
  Ўзбек тилининг изоҳли луғати: I  жилд.  – Т.:  "Ўзбекистон миллий энциклопедияси"   Давлат илмий нашриёти,
2006, 680 б.
8 O‘rta   va   Yaqin   sharq   xalqlari,   jumladan   turkiy   xalqlar   og‘zaki   va   yozma
adabiyotidagi katta hajmga ega bo‘lgan epik asarlar doston janrini yuzaga keltiradi.
Xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotdagi dostonlar garchi bir nom bilan atalsalar-
da, biroq ular o‘zlarining yaratilishi, takomillashib borishi, shakliy xususiyatlari, ijro
etilishi   jihatlaridan   bir-biri   bilan   farqlanadilar.   Shakldagi   farqlar:   turkiy   xalqlar
og‘zaki ijodidagi dostonlar ma’lum nisbatda navbatlashib kelgan   nasriy va she’riy
qismlardan iborat bo‘ladi. Yozma adabiyotdagi dodostonlar, asosan she’riy bo‘ladi.
Og‘zaki   ijoddagi   dostonlar   asosan   masnaviy   tarzidagi   qofiyalanishga   ega   bo‘ladi:
a, a; b, b; d, d kabi.
Yaratilishi   va   ijrosi   jihatidan   farqlar:   a)   xalq   dostonlari   ma’lum   shaxs
tomonidan   og‘zaki   tarzda   yaratilgan   bo‘lib,   ular   boshqa   ijodkorlar   tomonidan
aytilib,   avloddan-avlodga   o‘tib,   sayqal   topib,   kuchli   an’anaviylik   kasb   etadi.
Natijada uning aniq yaratuvchisini belgilash qiyin bo‘lib qoladi. Shuning uchun xalq
og‘zaki  ijodidagi dostonlar  jamoaviy ijod mahsuli  deb yuritiladi; b) og‘zaki  ijodda
dostonlar   kuy   vositasida   do‘mbira   jo‘rligida   yaratiladi,   ijro   etiladi   va   kuylanadi.
Yozma adabiyotdagi doston esa kuy vositasida yaratilmaydi va kuylanmaydi; d)xalq
dostonlarini   yaratuvchilar   turlicha   nomlar   bilan   yuritiladi:   Masaln,   o‘zbeklarda:
baxshi,   yuzboshi,   soqi ;   qoraqalpoqlarda     –   jirov ;   qozoqlarda   – oqin ;   qirg‘izlarda–
manaschi   va   hokazo.   Yozma   adabiyotdagi   doston   yaratuvchilari   esa   shoir   yoki
dostonnavis  deb yuritiladi. 8
Doston,   poema   –   liro-epik   janr;   shu   janrdagi   badiiy   asar.   O‘zbek   xalq,
og‘zaki   ijodi   va   o‘zbek   mumtoz   adabi yotida   keng   tarqalgan.   Dostonda   muayyan
voqea   liro-epik   tasvir   vositalari   yordami da   hikoya   qilinadi.   Unda   hayot,   voqe lik
keng   ko‘lamda   qamrab   olinadi,   bir   yoki   ikkita   bosh   qahramon   ishtirok   etadi,
personajlar esa ko‘p bo‘ladi. Syujeti sertarmoq, rang-barang. 9
 
Jahon   mumtoz   adabiyotidagi   dostonlar   keng   qamrovligi   va   hajmining
kattaligi,   ko‘tarib   chiqqan   ijtimoiy,   siyosiy,   axloqiy   muammolari,   syuje tining
8
  Ҳотамов   Н ., Саримсоқов   Б .  Адабиётшунослик   терминларининг   русча -ў збекча   изоҳли   луғати . –Т.: “Ўқитувчи”,
1979, 83-бет
9
  Ў збекистон миллий энциклопедияси.   III   жилд.   Давлат илмий нашриёти.   Тошкент – 2002 .  93  б
9 sertarmoqligi va dramatizmi ning o‘tkirligi, personajlarining  ko‘pligi bilan ajraladi.
Bunday   asarlar   markazida   jamiyat   va   xalq   taqdiri   tu radi,   jamiyat,   xalq   va
qahramon   yaxlit,   bir   butunlikda   tasvirlanadi,   ular   o‘rtasida   ziddiyat   bo‘lmaydi,
bal ki shu xalq, shu qahramon bilan tashqi dushmanlar o‘rtasidagi kurash, yaxshilik
bilan   yomonlik   o‘rtasidagi   ziddiyat   tasvirlanadi.   Ularda   vatanparvarlik,
qahramonlik,   insonparvarlik,   mehr- muhabbat,   do‘stlik   va   sadoqat,   mehnatsevarlik
g‘oyalari ilgari suriladi.
Shuningdek,     doston   atamasi   bevosita   dostonchilik   termini   bilan   bevosta
bog‘liq   bo‘lib,   O‘zbekiston   milliy   ensiklopediyasida   bu   so‘zga   quyidagicha   ta’rif
beriladi:   Dostonchilik   – xalq og‘zaki poetik ijodidagi qadimgi epik an’ana. Dast lab
qo‘shiq shaklidagi, musiqa asbobi siz kuylanadigan asarlar yaratilgan.   Keyinchalik
( X – XI   asrlar)   do‘mbira   jo‘rligida aytiladiganlari   yuzaga  kelgan.   Dostonchilik ning
bunday   namunalari   Kaspiy   va   Orol   dengizlari   bo‘ylaridagi   qadimgi   ko‘chmanchi
turkiy   qabilalar   orasida   vujudga  kelgan.  Epik  dostonlarni  yaratuvchi  va  kuylovchi
badihago‘ylar 10
  ko‘pay ib   borgan   sari   ustoz-shogirdlik   an’a nalari   vujudga   kela
boshladi. 
  Dostonchilik da qatiy  tartibga  rioya qilingan:   doston  eshitish  uchun  maxsus
kechalar   uyushtirilgan,   to‘y-hashamlar   ham   bax shilarsiz   o‘tmagan.   Tinglovchilar
bax shini   to‘rga   o‘tqazib,   atrofida   qo‘r   to‘kib   o‘tirganlar.   Baxshi   do‘mbirasi ni
sozlab, tinglovchilarga «Nima ay tay»  termasi   bilan   murojaat   qilgan,   «Kunlarim»,
«Do‘mbiram» termalari ni   aytib,   tinglovchilar   e’tiborini   o‘ziga   jalb   etgan.   Baxshi
ijro davo mida dostondagi har bir tasvirga mo s   so‘z topib, o‘sha so‘zlarga monand
xat ti-harakatlar   qilgan.   Tinglovchilar ni   qiziqtirish   bilan,   o‘zi   xam   tobora   avjga
chiqqan.   Iqtidorli   dostonchilar   ikki-uch   kecha   mobaynida,   hatto   oylab   doston
kuylay   olganlar.   Masalan,   S h er nazar   Berdinazar   o‘g‘li   ye tti   kecha   da vomida
doston   ayta   olgan.   Ba’zi   dos tonlarning   hajmi   ham   ikki-uch   kecha   muttasil   ijro
etishni taqozo etgan.  Dostonchi, odatda, voqea eng qiziq  joyga etganda kuylashni
to‘xtatib, ta naffus qilgan, bu esa tinglovchilarning qiziqishini yana ham oshirgan. 11
 
10
  Badihago‘y –To‘satdan she’r to‘qiy oluvchi, hozirjavob
11
  Раззоқов Ҳ., Мирзаев Т. ва б., Ўзбек халқ оғзаки по этик ижоди, Т., 1980. 28-бет
10 O‘zbek   va   tojik   xalqlari   adabiyotini   tadqiq   qilgan   olim     I.S.Braginskiy
o‘zining   “Доир   ба   омўзиши   равобити   адаби   точику   ўзбек»   (“O‘zbek   va   tojik
adabiy munosabatlarining o‘rganilishiga doir”) maqolasida   ikki xalq epik asarlari,
xususan, “Alpomish” va “Go‘ro‘g‘li” qahramonlik dostonlarida adabiy va madaniy
aloqalar   va   farqli   jihatlarni   ko‘rsatib   bergan. 12
  Turkiyzabon   xalqlar   eposi   bo‘lmish
“Alpomish”   dostonining   andozasi   asosida   yaratilgan   varianti   tojik   xalqi   orasida
mashhurdir.   Tojik   “Go‘ro‘g‘li”   turkumidagi   dostonlar   ham   o‘zbek   tilidagi
variantlari   bilan   ko‘pgina  mushtarakligi   mavjud.   Garchand  mazkur   xalq  dostonlari
yagona   syujet   asosida   yuzaga   kelgan   bo‘lsa-da,   ular   alohida   mustaqil   asarlar
hisoblanadi.  
Olimlar    XIX    asr    oxiridan    XX    asrning    ikkinchi    yarmiga  qadar     o‘zbek
baxshilari  tomonidan  kuylangan  yuz  ellikka  yaqin  doston  borligini  aniqlashgan
va     variantlari     bilan     qo‘shib   hisoblaganda,     ulardan     to‘rt     yuztacha     asar     yozib
olingan. 
Folklorchi     olimlarning     aytishlaricha,     birgina     “Go‘ro‘g‘li”   turkumidagi
dostonlar   yuzdan   oshadi,   yolg‘iz   “Alpomish”ning qirqdan   ortiq   yozib   olingan
varianti     bor.   “Doston”     forscha     so‘z     bo‘lib,     qissa,     hikoya,     sarguzasht,   ta’rif
ma’nolarini  bildiradi.  Favqulodda  xususiyatlarga  ega qahramonlarning  boshidan
o‘tgan  qaltis  voqealar  she’r  va  nasriy yo‘lda  aralash  tasvirlangan  yirik  hajmli,
muallifi  noma’lum  epik  asarlar xalq dostonlari  deyiladi. 13
5-sinf tojik adabiyot darsligida badiiy adabiyot turlarini uchta asosiy guruhba
bo‘lib   ko‘rsatadi:   epik   ( ҳ амо сави ),   lirik   ( ғинои )   va   dramatik   .   Mazkur   turlar   o‘z
navbatida   yana   ichki   guruhlarga   bo‘linishi   ta’kidlanib,   epik   janrlar   tarkibida   o‘rta
epik janrlar sifatida qissa (povest) doston janrlari kiritilgan.
Tojik   xalq   og‘zaki   ijodida   doston   janri   “xalq   eposi”   yoki   “qahramonlik
eposi” ,   shuningdek   “doston”   atamasi   bilan   ham   yuritiladi.   Tojik   tilining   izohli
lug‘atida doston termini va ushbu so‘z asosida hosil bo‘lgan atamalarni quyidagicha
ko‘rishimiz   mumkin:   Д астон    دﺳﺘﺎن1 .   ниг .   достон .   2.   найранг ,   њила ,   тазвир .
12
 Шерназаров А, Э ч одиёти да ҳ анакии халқи то ч ик. Васоити  таълимї- услуби. ─ Самарқанд, с.  2016, 160  са ҳ.
13
 [9.44]
11 Дастонгў   دﺳﺘﺎن  ??ﮔﻮ   ниг .   Достонгў ;   Дастоннавоз     دﺳﺘﺎن ﻧﻮاز   кит.   дастонсаро,
наѓмасаро;   мурѓи   дастоннавоз   мурѓи   хушхон;   Дастоннавози     دﺳﺘﺎن ﻧﻮاز	
???ي
наѓмасарои,   наѓмапардози;   Дастонсаро(й)   ( ي )   دﺳﺘﺎن ﺳﺮا1 .   гўянда   ва
наќлкунандаи   достон .   2.   наѓмасаро ,   хушхон .   Дастонсоз   دﺳﺘﺎن ﺳﺎز   кит .   1.
навозанда ,  мусиќинавоз ;  хонанда ,  њофиз . 2.  мач .  фиребгар ,  афсунгар ,  њилагар .
Достони     اﺳﺘﺎﻧﻲ1 .  афсонави ,  достонзеб . 2.  мансуб   ба   достон   14
Yuqorida   ko‘rish   mumkinki,  doston   termini   xalq   og‘zaki   ijodi   janri   ma’nosi
bilan birga hiyla, nayrang,  makkorlik ma’nolarda istifoda qilinar ekan.  Shu o‘rinda
doston   va   uni   kuylash   bo‘yicha   bir     qator   terminlar   borki   uni   o‘zbek   tilidagi
ma’nolari bilan qiyoslaymiz.
1-jadval
№ Tojik tilidagi atama Atamaning o‘zbekcha ma’nosi
1 Достонгў(й)   ( ي ) ﮔﻮ داﺳﺘﺎن    гўяндаи  
достон, ќиссагўй, наќлкунандаи 
воќеа.   Doston   aytuvchi ,   qissaxon ,   voqeani
hikoya   qiluvchi ;
2 Достонгўи    ﮔﻮﺋﻲ داﺳﺘﺎن    ќиссагўи,  
наќли  достон Qissago‘y,  qissa aytuvchi;
3 Достоннавис    ﻧﻮ	
يﺲ داﺳﺘﺎن    он  ки  
достону шеър эчод мекунад, шоир, 
достонсаро. Doston   va   she’rlar   yozuvchi   kishi,
shoir;
4 Достоннависи    ﻧﻮ
يﺴﻲ داﺳﺘﺎن   
достоннависи, шоири. Dostonnavislik, shoirlik;
5 Достонсаро(й)   ( ي ) ﺳﺮا داﺳﺘﺎن   
хонанда ё сарояндаи достон; 
офаринандаи достон. Xonanda   yoki   dostonni     kuylovchi;
doston ijodkori;
6 Достонсарои    ﺳﺮاﺋﻲ داﺳﺘﺎن    хониши  
достон, сурудани достон; 
офаридани достон: достонсарои  Doston   mutolaa   qilish,   doston
kuylash;   doston   ijod   qilish:   doston
kuylash faoliyati;
14
  Фарҳанги  тафсирии  забони   то ч ики.   Иборат   аз   2 чилд,  Чилди   1,   Пажў ҳ ишго ҳ и  забон   ва  адабиёти  ба  номи
Рўдаки,  – Душанбе, с. 2008, 428  са ҳ .
12 кардан (намудан).
7 Достонсоз   ﺳﺎز داﺳﺘﺎن   ниг. 
достоннавис. Dostonchilik, dostonnavislik;
8 Достонхон   داﺳﺘﺎن ﺧﻮﺎﻧ   ниг . 
достонсарой   Doston kuylovchi kishi, baxshi;
9 Достонхони   داﺳﺘﺎن ﺧﻮاﻧﻲ   ниг . 
достонсарои . Doston xirgoyi qilish.
1930-yilning o‘rtalariga boribgina tojik og‘zaki qahramonlik eposi mavjudligi
ma’lum   bo‘ladi.   Ko‘pgina   Old   va   Markaziy   Osiyo   xalqalarida   har   xil   milliy
versiyalarda   tarqalgan   “Go‘ro‘g‘li”   tarkibiga   kiruvchi   qator     epik   dostonlarni
ijrochilar   og‘zidan   Qurbon   Jalil,     Hikmat   Rizo   va   boshqa   folklorshunos   olimlar
yozib oladilar. “Go‘ro‘g‘li” yoki “Go‘ro‘glishoh” deb nom olgan tojik varianti kelib
chiqishi bo‘yicha o‘zbekcha versiyasi bilan aloqador, lekin dostonda bosh qahramon
sifatida Go‘ro‘glining asrab olgan o‘g‘li Avaz olinganligi, alohida voqelar  rivoji va
ijodiy  yondashilganligi   bilan  ajralib  turadi.  O‘zbek  xalq  “Go‘ro‘g‘li”  dostoni  keng
epi л   dostonlardan   iborat   bo‘lib,   bu   janr   uchun   xos   bo‘lgan   nasr   va   nazm   ketma-
ketligida   yozilgan.   Tojik   xalq   “Go‘ro‘g‘li”   dostoni   dostoni   bo‘lsa   to‘liq   she’riy
shaklda yozilgandir.
“Go‘ro‘g‘li”   dostonini   ijro   etuvchilarni   “ гўрўғлигўй »,   “ гўрўғлихон ”   yoki
faqat   “ гўянда ”   nomi   bilan   tilga   olishgan.     Tojik   tilida   ijodkor   va   ijrochi   sifatida
ma’lum bo‘lgan hofiz, bashi, shoir atamalari “Go‘ro‘g‘li” dostonini ijro etuvchilarga
nisbatan   hech   vaqt   qo‘llanilmagan.   Go‘ro‘g‘lixonlik   maxsus   iste’dod   talab   qiladi.
Buning   uchun   ijrochidan   yoqimli   ovoz,   yaxshi   xotira,   she’r   to‘qiy   olish   va   uni
musiqaga   solish   talab   etiladi.   Ijrochi   shu   xislatlarning   birontasiga   ega   bo‘lmasa,   u
yaxshi go‘ro‘gligo‘y bo‘la olmaydi. 
Tojik folklorida ustoz va shogird ijrochilik an’analari ham  o‘ziga xosdir. Bu
jarayonda shogirdlar ustozlari bilan qishloqlarga safar qilib, ma’raka va tadbirlarda
ustozlarining ijrolarini eshitib, o‘zaro mushohada qilib yod olardilar. Shogirdlik ikki
13 yildan besh yilgacha davom etar edi. Bu davr ichida shogird ustozining uy, maishiy
ishlariga ko‘maklashardi.
Doston   kuylashni   to‘la   o‘rgangan   shogird   o‘z   ustozining   uyi   yoki   o‘z   uyida
mahallaning   obro‘li   insonlari   ishtirokida,   jamoa   oldida   imtihon   topshirishi   kerak
edi.   Agar   shogird   imtihondan   muvaffaqiyatli   o‘ta   olsa,   unga   ustozi   soqiylik
unvonini  berib, sarpo  kiyintiradi  va tantana bilan unga  javob beradi. Bundan  kelib
chiqib   shogird   endi   aholi   o‘rtasida   “Go‘ro‘g‘li”   dostonini   kuylashi   mumkin   edi.
Oradan bir necha yil o‘tib shogird yana ustozining  uyiga kelib undan ta’lim oladi va
hunarini mustahkamlab ketadi.
Odatda to‘y-u tadbirlarda “Go‘ro‘g‘li” dostoni ijrochisi ishtirok etsa, ijrochi 
odat   bo‘yicha   tashabbus   ko‘rsatmas   edi.   Ba’zi   go‘yandalar   kuylashni   xohlamay:
charchaganlari   yoki   ko‘pdan   beri   doston   ijro   etmaganliklarini   aytib   bahona   qilar
edilar.   Ijrochi   doston   aytishni   qanchalik   paysalga   solsa,   to‘y,   ma’raka   ahlining
iltimosi   ham   shunchalik   quvvat   oladi.   Shundan   so‘ng   ijrochi   qo‘liga   dutor   olib,
doston muqaddimasi vazifasini bajaruvchi (doston mavzusidan tashqari) oltmishdan
to yuz  misragacha iborat bo‘lgan terma yoki ruboiylarni kuylaydi. Doston aytuvchi
shundan   so‘nggina   bevosita   yoki   tanaffusdan   keyin   dostonning   o‘zini   kuylashga
kirishadi.  
O‘zbek   baxshi-shoirlari   orasida   kо‘plab   an’anaviy   dostonlarni,   qanchadan-
qancha termalarni  bilgan, kuylagan, yana o‘zi to‘quvchi – badihago‘ylarning borligi
–  shu an’anaviy ehtiyojning qondirilishiga va rivojlanishiga zamin yaratdi.
Turkiy xalqlarida doston aytuvchilarni qadimda   O‘zan   (o‘zan,   o‘zmak-o‘zib
ketmak, oldinga boruvchi, aqlli shoir) deb yuritilgan.   Jirov   tushunchasini Mahmud
Koshg‘ariy   quyidagicha   ifodalaydi:   jirov-yirg‘ov,   she’r   to‘quvchi   sozanda,   dono
oqsoqol. Jirovlar aytadigan eng sevimli janr bu to‘lg‘ovdir (to‘lg‘ov-o‘ylanish, fikr
yuritish)  Oshiq,  ba’zi turkshunos (A.Nabiyev, V Radlov, M. Taxmasib) olimlarning
fikriga   ko‘ra   “Oshiq”   va   “Ashula”   (Oshila-yedir,   hazm   qildir)   so‘zlarining   asosiy
o‘zagi   bir   bo‘lib,   qadimgi   turkiy   “osh”   oshilamoq,   (o‘z   fikrini,   maqsadini,
xohishini),   singdirmoq,   ruhiyatini   to‘yintirmoq   degan   ma’no   anglatadi.   Baxshi   –
14 mo‘g‘ulcha   va   buryatcha   baxsha,   bag‘sha-o‘qituvchi,   Sanskritcha     qalandar,
darvesh, ustoz, ma’rifatchi ma’nolarini anglatadi. 15
Tojik   tilida   nashr   qilingan   10-sinf   adabiyot   darsligida   “go‘yanda”   atamasi
berilgan bo‘lib, mazkur atama tojik tilining izohli lug‘atida quyidagicha beriladi:
Go‘yanda   –   1.   Hozirgi   zamon   .   fe’lidan   yasalgan   bo‘lib,   so‘zamol,   notiq,
gapga chechan; 2. Qissago‘y, afsonago‘y, naql qiluvchi, rivoyat aytuvchi, roviy;  3.
Ashulachi, hofiz; 4. Majoziy ma’noda   aza marosimlarida marhumni ovoz chiqarib
xotirlovchi  ayol, ovoz soluvchi kabi ma’nolari berilgan. 16
Go‘yanda so‘zi o‘zbek adabiyotida ham mavjud bo‘lib, buni Z.M.Boburning
“Boburnoma”   memuar   asarida   quyidagicha   ko‘rish   mumkin:   –   “Sozandalar   soz
chaladilar, go‘yandalar noma aytadilar”.
Alisher Navoiy asarlarida roviy, rivoyatchi, qissago‘y, qissaxon, qissapardoz,
go‘yanda,   yirov,   o‘zon   kabi   folklor   ijrochilari   nomini   bildiruvchi   atamalar   ham
keltirilgan.   Bu   ma’lumotlar   o‘zbek   folklori   janrlarining   tarixiy   asoslari   va
taraqqiyotini o‘rganishda muhim qimmatga ega. 17
Bu   ibora   ashulachilarga   nisbatan   Xorazmda   ham   ishlatiladi.   Go‘yandalik
bilan   shug‘ullanuvchi   odam   go‘yanda   deb   nomlangan.   Badiiy   so‘z   ijodkorligining
mumtoz an’analariga ko‘ra, go‘yandalik san’ati ijodkorlik jarayoni Hamd (xudoning
maqtovi) va na’t ( Muhammad (s.a.v) madhi)dan boshlanib, keyin aniq bir voqea va
hodisalar bayoniga kirishilgan. O‘rta asrlarda go‘yandalik san’ati g‘oyat rivojlangan
va   ijtimoiy   mavqega   ega   bo‘lgan.   Go‘yandalik   bilan   shug‘ullanuvchilar   esa   ikki
toifaga:   to‘y-hasham   va   ta’ziya   go‘yandaligiga   bo‘linadi.   Go‘yandalar   yakka   yoki
teatrlashgan   ansambl   tarzida   ijro   etishgan.   Ansambl   tarzidagi   go‘yandalar   tarkibi
saroyanda   (ashulachi)   va   navozanda   (cholg‘uchi)lardan   iborat   bo‘lib,   go‘yanda
hikoyasini   kuy-qo‘shiq   bilan   rivojlantirishga   xizmat   qilgan.   Bu   toifadagi
go‘yandalar  faqat erkaklardan iborat bo‘lgan. 18
15
  Матёқубов.  Б .   Д остон наволари.  Илмий нашр. ─ Т.: 2009, 11- бет ,
16
  Фарҳанги тафсирии забони то ч ики.  Иборат аз 2 чилд, Чилди 1,  Пажў ҳ ишго ҳ и забон ва адабиёти ба номи 
Рўдаки,  – Душанбе, с. 2008, 950  са ҳ .
17
  Jo‘rayev  M., Eshonqulov J. Folklorshunoslikka kirish. O‘quv qo‘llanma.– Т.: «Barkamol  fayz  media», 2017, 180
bet.
18
  Ў збекистан миллий энциклопедияси.   III   жилд.   Давлат илмий нашриёти.   Тошкент – 2002 .  705- бет
15 Ko‘rinadiki,   tojik   xalqida   go‘yanda   sifatida   ayol   aytuvchilar   tushunilsa,
o‘zbek   folklorida   bu   atama   erkaklarga   nisbatan   qo‘llanilar   ekan   va   buni   shartli
ravishda   to‘y   hamda   aza   marosimlarida   go‘yandalik   qiluvchi   toifaga   ajratishadi.
Ammo   go‘yandalikning   yuqorida   keltirilgan   boshqa   ma’nolari   ikki   xalq   og‘zaki
ijodining  hamohangligidan darak beradi.
Doston va dostonchilik   baxshi  nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu atama
sanskrit tiliga oid so‘z  bo‘lib, “ustoz” ma’nosiga ega.
Baxshi   bo‘lish   uchun   eng   avvalo,   yuksak   xotira   sohibi   bo‘lish,   musiqa
ilmidan boxabar bo‘lish xonandalik qobiliyatiga ega bo‘lish, biror musiqa asbobini
chala   bilish,   yuksak   nutq   madaniyatini   egallash   kabi   qator   shartlarning   uddasidan
chiqishi lozim bo‘ladi. 19
Shuni ham ta’kidlash joizki, baxshi atamasi xalq orasida afsungarlik, folbinlik
qiluvchi shaxsga nisbatan ham ishlatiladi.
10-sinf   adabiyot   darsligida   baxshilarning   dostonni   ichki   ovoz   bilan
kuylashini,   ming-ming   misrani   yoddan,   ohangga   solib   ijro   qilishini   eshitish
o‘quvchini  hayajonga solib, tuyg‘ularini junbushga keltirishi haqida yoziladi.
Ko‘pchilik   turkiy   xalqlarda   baxshi   atamasi   xalq   tabobati   bilan
shug‘ullanuvchi   shaman,   pirxon   (parixon)   folbin,   uyg‘urcha   yozuvchi   kotib
ma’nolarida   keladigan   bo‘lsa,   keyinchalik   shimoliy   O‘zbekistonda     ashulachi   –
hofiz sifatida qabul qilingan. 
Baxshi   atamasi   tojik   folklorida   1.Aytuvchi,   hofiz.   2.Duoxonlik   va
azayimxonlik   (kasallarga   dam   solib,   sehr-afsunlar   o‘qib   “davolash”ni   o‘ziga   kasb
qilib olgan odam), folbin  kabi ma’nolarda ishlatiladi. 20
O‘zbek folklorshunosligida baxshi – budda ruhoniysi, donishmandi;  duoxon;
darvesh.   Xalq   qo‘shiqlari   va   dostonlarini   yoddan   kuylovchi   shoir,   oqin.   2.Irim-
sirimlar qilib, duolar o‘qib, dam solib davolovchi tabib. 3. Eski tarixiy so‘z bo‘lib,
Buxoro xonligida qurilish uchun belgilangan mablag‘larning hisob-kitobini nazorat
19
  Рўзимбоев С, Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. Услубий  қўлланма. Урганч – 2007 9-бет
20
  Шерназаров А, Э љ одиёти да ҳ анакии халқи  тољик . Васоити таълим ї -услуби. Самарқанд ,  с.  2016 , 155 -бет
16 qiluvchi   lavozimli   kishi   kabi   ma’nolarga   ega.   O‘tmishda   bu   ikki   vazifani   ham   bir
kishi bajargan bo‘lishi mumkin.
O‘zbekistonning   Surxondaryo,   Qashqadaryo   viloyatlarida   baxshi   atamasi
o‘rnida “yuzboshi”, “sozanda”, Farg‘onada “sannovchi”, Tojikistondagi o‘zbeklarda
“soqi” kabi atamalar ishlatiladi. 21
Baxshidan u yoki bu dostonni ijro etishda shunchaki  voqea bayonini so‘zlab
berish emas, balki uni do‘mbira jo‘rligida tinglovchini rom etadigan darajada kuylab
berish   talab   etilgan.   Dostonchi   baxshilar   o‘z   san'atlarini   tinglovchiga  ma'qul   qilish
uchun   turli   usullarni   qo‘llaganlar   (musiqiy   qochirimlar,   so‘z   o‘yinlari,   dostonning
eng  qiziq   joyida  tanaffusli   chekinishlar   kabi).   Doston   aytish   ko‘p   hollarda   raqobat
asosida   kechgan.   Dostongo‘ylik   kechalarida   bir   necha   baxshi   ishtirok   etib,   o‘z
mahoratlarini namoyish etganlar, ijodiy bahs qilganlar.
A.Qahhorning “Bemor” hikoyasida baxshi  epizodik obrazi keltirilgan bo‘lib,
uning portreti hikoyada quyidagicha gavdalantiriladi: “Tabib”dan keyin xonadonga
baxshi   kirib   keladi.   U   xotinning   yonida   o‘tirib   bir   narsalarni   o‘qiydi.   Lekin   bu
o‘qigan narsalari xotinning dardiga em bo‘ladimi-yo‘qmi, bu bilan uning ishi yo‘q.
Baxshi   ham   qayerga   chaqirilsa,   qaysi   kasalga   ro‘para   kelsa,   hammasiga   ko‘r-
ko‘rona   yodlab   olgan   narsalarini   o‘qib,   chiqib   ketaveradi.   Uning   uchun   ko‘richak
ham, tomoq og‘riq ham, ruhiy xastaliklar ham bir – farqi yo‘q!
O‘quvchilar tasavvurida hikoyada keltirilgan baxshi obrazi qo‘lida do‘mbirasi
bor,   o‘ziga   xos   ovoz   bilan   kuylovchi   doston   ijrochisi   kelishi   mumkin.   Vaholanki,
“Bemor”   hikoyasidagi   bu   qahramon   qadimdan   xalq   og‘zaki   ijodida   uchraydigan
duoxonlik yoki   azayimxon (kasallarga  dam   solib, sehr-afsunlar   o‘qib  “davolash”ni
o‘ziga   kasb   qilib   olgan   odam),   folbin     kabi   ma’nolarda   kelmoqda.   Maktab
darsliklarida   asar   so‘ngida   keltirladigan   maxsus   xulosa   o‘rinlarida   mana   shunday
bo‘shliqlar   to‘ldirilsa,   o‘quvchiga   yanada   tushunatli,   aniq   ma’lumot   yetkazilishiga
erishilar edi.
Folklorning   ijrochilk   an’analarinini   kuzatar   ekanmiz,   unda   nafaqat   dostonni
aytish, kuylash bilan bog‘liq balki boshqa epik turga mansub janrlarnining ham ijro
21
  Рўзимбоев С, Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. Услубий  қўлланма. Урганч – 2007 9-бет
17 etilishi   haqidagi   atamalarni   tahlilga   tortamiz.   Epik   turga   mansub   qissa   janri
ijrochilik atamalarini  quyidagicha qiyoslash mumkin:
№ O‘zbek tili izohli lug‘atida Tojik tili izohli lug‘atida
1 Qissago‘y  [arabcha – qissa 
aytuvchi] 1. Qissa o‘quvchi, 
aytuvchi. 2. Qissa yozuvchi, 
qissanavis. Ќиссагўи   ﻪ ﮔﻮﺋﻲ  ﻗﺼ   исми амал аз ќисса 
гуфтан; машѓулияти ќиссагўй. 
(qissa aytish, qissago‘ylik  faoliyati)
2 Qissago‘ylik   Qissa aytish, o‘qish  Ќиссагўй    ﻪ ﮔﻮي  ﻗﺼ    он  ки  њикояте,  
ривояте  ё  саргузаштеро    барои   
дигарон    наќл    мекунад ,  достонгўй . 
(hikoyat, rivoyat va sarguzasht janridagi 
asarlarni omma oldida ijro etuvchi shaxs,
doston ijrochisi)
Ќиссапардоз   ﻪ ﭘﺮداز  ﻗﺼ   ниг .  Ќиссагўй . 
(Qissaqo‘y atamasi bilan ma’nodosh 
ijrochilik termini)
3 Qissaxon  [arab.+fors.-qissa 
o‘quvchi] Afsona, rivoyat va 
rivoyatlarni ifodali qilib aytish 
yoki badiiy o‘qish mahoratiga ega
bo‘lgan professional ijrochi. Ќиссахон   ﻪ ﺧﻮﺎﻧ   ﻗﺼ1 .  Он   ки   ќиссањоро  
аз   рўи   китоб    ба    дигарон    мехонад ,  
гўяндаи    достон ,  ќос . 2.  Шуғле   
будааст    мураввач    дар    байни   Ањли   
шиа    дар    давраи    сафавиён    ва    гурўње  
аз   шоирон ,  ки   бо   касби   ќиссахони   низ  
машњур   будаанд .  (Odamlarga kitob 
asosida qissa o‘qib beuvchi, doston 
aytuvchi, va’zxon. 2. Shia ahli o‘rtasida 
mavjud mashg‘ulot bo‘lib, safaviylar va 
shoirlar guruhi davrasida qissaxonlik 
kasbi mashhur bo‘lgan)
4 Qissaxonlik   Yig‘ilishib,  Ќиссахони    ﻪ ﺧﻮاﻧﻲ  ﻗﺼ    ќисса    хондан ;  
18 ko‘pchilik bo‘lib qissalar, 
hikoyalar o‘qish, aytish va 
eshitish an’anasi.
Qissachi so‘zlashuv tili (og‘zaki 
so‘zlashuv uslubi)da 
qo‘llaniladigan so‘z. Qissaxon, 
qissago‘y машѓу -лияти ќиссахон . (qissa o‘qish, 
qissaxonlik mashg‘uloti)
Tojik   maktab   adabiyot   darsliklarida   qissa,   rivoyat   janridagi   xalq   og‘zaki
ijodiga   oid   asarlani   ijro   etishda   qissaxonlik   atamasi   ishlatiladi.   10-sinf   adabiyot
darsligida qissaxon qanday ijrochi ekanligiga oydinlik kiritilib o‘tiladi.
Умуман ,  ҳар   як   асари   насри   ривояти ,  ки   сарчашмаи   он   эчодиёти   лафзии
хали   аст ,   ду   муаллиф   дошт ,   ки   яке   қиссахон   ва   дигаре   китобаткунанда   буд .
Офаринандаи   асарҳои   насри   ривояти   қиссахонон   буданд . 22
  ( Umuman,   har
qanday   ikki   muallifdan   iborat   hikoyachilik   asosida   yozilgan   asar   xalq   og‘zaki
ijodining   sarchashmasi   hisoblanib,     u   mualliflardan   biri   qissaxon,   ikkinchisi
asarning jamlovchisidir. Xalq og‘zaki ijodi nasriy asarlarini kuylovchi qissaxondir.)
O‘zbek   adabiyot   darsliklarida   qissa   termini   bilan   bog‘liq   qissanavislik   va
qissachilik   atamalarini   uchratamiz.   Faqat   Muhammadsharif   Gulxaniyning
“Zarbulmasal”   asaridagina     qissaxonlik   atamasining   qo‘llanganligini   ko‘rish
mumkin.
«Zarbulmasal»   xalq   orasida   «Yapaloqqush   hikoyasi»   nomi   bilan   mashhur
bo‘lib,   qissaxonlik   kechalarida  uni  eshitgan   shinavandalar   asarning  chuqur   hayotiy
mazmuniga qoyil qolishgan.
Bu   o‘rinda   ham   qissaxonning   aslida   kim   ekanligi,   uning   vazifasi,   qanday
asarlarni   ijro   etib   berishi   haqida   o‘quvchiga   batafsil   ma’lumot   berilmaydi.   6-sinf
adabiyot darsligida “Zarbulmasal” asarni tushunish bilan bog‘liq lug‘at va ularning
izohi   berilsa,   o‘quvchida   so‘z   boyligi   va   lug‘at   bilan   ishlash   ko‘nikmasi
shakllantirilar edi.
22
  Адабиёт: китоби дарсє барои синфи 10-уми муассисаµои таълими миёна/С. Саъдиев, Х. Ґамидов.  – Т.: 
Хонаи эїодии табъу нашри ба номи Чґлпон, 2017, – 256 саҳ
19 Xalq   og‘zaki   ijodi   namunalarini   ijro   etuvchilardan   katta   hozirjavoblik   va
improviztsiya   talab   qilingan.   O‘zbek   va   tojik   xalqi   adabiyotida   ana   shunday
tezkorlik va topqirlikni ifodalovchi badihago‘y atamasi qo‘llaniladi.
Badiha   [a rabcha   –   ichki   his-sezgi;   topqirlik,   hozirjavoblik]   Biror   voqea,
hodisa   munosabati   bilan   to‘satdan,   birdaniga   ijod   qilingan,   aytilgan   she’r   yoki
she’riy parcha, musiqa asari yoxud qo‘shiq  yoki   ekspromt  ma’nolarini bildiradi.
  O‘zbek   va   tojik   tili   izohli   lug‘atlarda   bu   atamaning   qiyosiy   o‘xshashligini
ko‘rish mumkin:
№ O‘zbek tili izohli lug‘atida Tojik tili izohli lug‘atida
1 Badihago‘y  [badiha+f.─   aytuvchi] 
To‘satdan she’r to‘qiy oluvchi; 
hozirjavob. Aytuvchining 
badihago‘yligi b il an bog‘liq   holda 
«Olqish»ning hajmi turlicha bo‘ladi. 
«O‘TA». -Yolg‘on, — dedi G‘aybarov,
— Men badihago‘y emasman. 
M.M.Do‘st, Galatepaga qaytish.  Бадењагў(й)   ( ي ) ﮔﻮ ﺑﺪيﻬﻪ    адш.  
шоире,  ки бадењатан,  фавран  ва  
бе  тайёрии  пешаки шеър мегўяд.
(adabiyotshunoslik   atamasi   hisob-
lanib,   tezkorlik   va   oldindan
tayyorgarliksiz she’r aytuvchi, shoir)
2 Badihago‘ylik   – Birdaniga, to‘satdan  
ijod qila olishlik. Badihago‘ylik – 
ijrochilik san’atini uzil-kesil e’tirof 
etuvchi bosqichdir. Gazetadan. Бадењагўи    ﮔﻮ
يﻲ ﺑﺪ	يﻬﻪ 1 . адш. 
бадењатан, фавран ва ҳозир-
чавобона шеър гуфтан. 2. 
сурудхонии ду нафар; бадеҳагўи 
кардан суруд хондани ду нафар ба 
чавоби якдигар.  (1.Tezkorlik va 
hozirjavoblik bilan she’r aytish. 2. 
Ikki nafar qo‘shiqchi; ikki nafar 
qo‘shiqchining bir-birlariga  tayyor-
garliksiz javob qaytarishi, badiha-
go‘ylik qilish.)
20 O‘zbek   tilida   nashr   etilgan   8-sinf   maktab   adabyot   darsliklarida   badiha   va
badihago‘ylik   atamasi   bilan   bog‘liq   quyidagi   ma’lumot   uchraydi:   “Dostonchilik
xalq og‘zaki  ijodida qadimiy epik an’ana hisoblanadi. Dostonlar, asosan,  do‘mbira
jo‘rligida aytiladi va ijrochidan ham  badihada , ham ijroda juda katta ijodiy mahorat
talab qiladi.” 23
  Bu ma’lumotdan ko‘rishimiz mumkinki kitobda badiha so‘ziga izoh
berilmagan.   Ammo  5  va  7-sinf  tojik  tili   adabiyot   darsliklarida  badiha  va  to‘satdan
ijro etish haqida nazariy ma’lumot beriladi. Masalan,   “Бадеҳа   низ як навъи суруд
буда, дар адабиёти шифоҳи мавқеи муҳим дорад. Тафовути бадеҳа аз сурудҳо
дар он аст, ки дар ин жанр ҳатман марду зан бояд ширкат дошта бошанд”
yoki   “Яке аз ин гуна сурудҳо алла аст. Алла сурудест, ки ҳангоми хобонидани
кўдак   месароянд.   Онро   модарон   вақти   гаҳворачунбони   бадеҳатан   эчод
мекунанд”.  
Mazkur   aniqlangan   atamalardan   tashqari   “Фарњанги   тафсирии   забони
точики”da   бадоњанавоз,   бадоњанавози,   бадоњапардоз,   бадоњасаро,
бадоњасарои, бадоњасоз   kabi musiqa yoki she’r parchalarini o‘ylab o‘tirmasdan,
oldindan hech qanday tayyorgarliksiz ijro etuvchi shoir va sozandalarni ifodalovchi
atamalar  haqida ma’lumot olish mumkin.
Xalqlarning  madaniy  turmush   tarzi,  ma’naviy  merosini  tadqiq  etishda   milliy
dostonlarning  musiqiy  an’analari,  ifoda  vositalari  juda   qimmatbaho   manbaa.  Bular
nafaqat san’at tarixining bo‘sh yerlarini to‘ldiradi balki ijtimoiy ruh akslarini, badiiy
tushuncha va tafakkurlarini o‘rganish nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyat kasb
etadi.   Doston   va   uni   kuylash,   ijrochilik   an’analarini   o‘rganar   ekanmiz,   o‘zbek   va
tojik   xalq   o‘g‘zaki   ijodida   folklor   asarlarini   ijro   etishda   ma’lum   cholg‘u   asboblari
xizmat qilgan.
Ma’lumki, shamanlar marosimida so‘z ko‘paygan sari unga ohang qo‘shilishi
natijasida   asta   sekinlik   bilan,   qissa   va   afsonalar   paydo   bo‘lib,   qo‘shiq   sifatida
kuylanib   kelingan.   Zamonlar   o‘tishi   bilan   bunday   ijrochilikda   jo‘rnavoz   cholg‘u
ehtiyoji   sezilgan   holda   ijodkor   qo‘liga   soz   olgan.   Turkiy   xalqlar   orasida   doston
23
  Adabiyot 8: darslik-majmua I  qism / S. Olimov, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov. - Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi 
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. 7-bet
21 qo‘shiqlariga   jo‘r   bo‘luvchi   bir   qancha   cholg‘u   asboblari   qo‘llanib,   shulardan
asosiylari:   qo‘biz,   do‘mbira,   dutor,   tor,   (Xorazm   baxshilari   XX   asr   boshlarida
o‘zlariga   qabul   qilgan   cholg‘u).   Garmon,   (kam   hollarda),   soz,   (Kavkaz   oldi
xalqlarining   tirnama   cholg‘usi)   hisoblanadi.   Bundan   tashqari   baxshilar   ansambli
tarkibiga jo‘r bo‘luvchi bulomon, g‘ijjak va doira kabi cholg‘ular ham jalb qilinadi.
Shunday bo‘lsa-da, doston ijrochilarining ibtidoiy cholg‘ularidan bo‘lgan qo‘biz va
do‘mbira   sozlari   haqida   qisqacha   ma’lumot   berish   o‘rinli.   qo‘biz   cholg‘usi   juda
qadimiy bo‘lib, turk o‘zanlari va jirovlarining asosiy jo‘rnavoz sozi hisoblangan. Bu
kamonchali   cholg‘u   hozirgi   davrda   qoraqalpoq   jirovlarida   saqlanib   qolgan.   Uni
paydo bo‘lishi haqida turli afsonalar mavjud. 24
Baxshilik   xalq   dostonlarini   biror   sozda,   ko‘p   yerlarda   do‘mbira,   ayrim
joylarda qo‘biz yoki dutorda kuylaydilar. Xorazm baxshilari esa, dostonlarni asosan
dutorda   ijro   etadilar,   ularga   g‘ijjak   va   balomonda   sozandalar   jo‘r   bo‘ladilar.   XX
asrning   30-yillaridan   Xorazm   baxshilari   esa   dostonlarni   tor   va   rubobda   kuylay
boshlaydilar.   Shu   munosabat   bilan   ayrim   baxshilar   ansamblda   skripkadan
foydalanish, ansamblga doirachi, hatto o‘yinchi olib kirish hollari bo‘ldi. Xorazmda
epik   asarlarni,   ulardan   olingan   parchalar   va   ayrim   termalarni   kuylovchi
ijodkorlarning   yana   bir   turini   xalfalar   deb   yuritadilar.   Xalfachilik   asosan   ayollar
orasida keng tarqalgan. 25
7-sinf   o‘zbek   adabiyot   darsligida   ijrochilarning   cholg‘u   asboblari   haqida
quyidagi ma’lumot keltiriladi: 
“…Xalq   dostonlarini   do‘mbira   yordamida   ijro   etuvchi,   kuylovchi   san’atkor
o‘zbeklarda   «shoir»   yoki   «baxshi»   deb   atalgan.   Xorazmda   dostonlar   tor   jo‘rligida
aytiladi   va   bu   xil   aytuvchilar   «xalfa»   deb   yuritiladi.” 26
  Do‘mbira   arabcha   tanbur
so‘zidan   olingan   bo‘lib   ikki   torli,   pardasiz,   dutorga   qaraganda   kaltaroq,   chertib
chalinadigan   cholg‘u   asbobidir.   Tor   esa   rubobga   o‘xshash   sim   torli   xalq   musiqa
asbobi sanaladi. Umuman torli musiqa asbobi ma’nosida qo‘llanilishi mavjud.
24
  Ҳотамов Н.,Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Т.: 
“Ўқитувчи”, 1979. 35-бет.
25
  Муродова М. Фольклор ва этнография. Ўқув қўлланма. ─Тошкент, 2006. 78-бет
26
  Adabiyot:  Umumiy  o‘rta  ta’lim  maktablarining 7-sinfi  uchun  darslik-majmua.  Qayta  ishlangan  4-nashri /  Q. 
Yo‘ldoshev, B. Qosimov, V. Qodirov, J. Yo‘l doshbekov. – T.: «Sharq», 2017. 162-bet
22 5-sinf   tojik   adabiyot   darsligida   doston   va   xalq   qo‘shiqlarini   ijro   etishda
ko‘plab   cholg‘u   asboblari   haqida   ma’lumotlar   keltiriladi:   Асбобҳои   мусиқии
точики :   дутор ,   танбўр ,   най ,   ғижжак ,   доира ,   рубоб ,   чанг   ва   ғайра   дар   ичрои
сурудҳо   ҳамоҳанг   мешаванд .   Бештари   сурудҳои   халқиро   бо   ҳамовозии
дуторча   ва   ё   доира   мехонанд   ва   қариб   ҳамеша   онҳоро   раис   ҳамроҳ и  мекунад .
Bundan xulosa qilish mumkinki, tojik xalq ijodida dutor, tanbur, nay, g‘ijjak,
doira,   rubob,   chang   cholg‘u   asboblaridan   keng   foydalanilar   ekan.   Dostonni   ijro
etishda o‘zbek xalqi ko‘pincha do‘mbirani ishlatsalar, tojik folklorida dutor cholg‘u
asbobidan   keng   foydalanadilar.   Tojik   folklorida   ham   do‘mbira   atamasi   mavjud:
Д унбура – мус. навъи асбоби мусиќи, ки тамбўрмонанди дасткўтоҳ аст (дар
гуфтугў   думбура   ва   думбурак   низ   мегўянд ).   Bunda   xalq   ijodiyoti   asarlari   qaysi
bir   cho‘lg‘u   asbobi   bilan   aytilmasin,   o‘zida   milliylik   bo‘yog‘ini,   tarixiy
an’anaviylikni   namoy etishi kabi, o‘zbek va tojik millati o‘zining mushtarak tarixi
singari   xalq   og‘zaki   ijodida   ham   ma’lum   o‘xshashliklarga   ega   ekanligiga   guvohi
bo‘lamiz.
Tasavvur   etish   mumkinki,   asrlar   davomida   yaralib,   rivojlanib,   sayqal   topib
bizgacha   yetib   kelgan   doston   ijodiyoti   va   namunalari   so‘z,   ovoz   va   soz
munosabatlarining   mushtarak   mumtoz   ko‘rinishidir.   Ma’lumki,   ko‘pincha   Sharq,
jumladan   o‘zbek   va   tojik   xalqlarning   roviylari,   go‘yandalari,   baxshi,   shoir   va
dostonchilari   ana   shu   mushtaraklik   tarkibidagi   hikoya,   nasr   bo‘limlarini   badiiy
ifodali   nutq   tarzida,   nazm(she’riy)   parchalarini   esa   o‘ziga   xos   an’ana   sifatida   ijro
etishgan.   Maktab   darsliklarida   berilgan   mazkur   folklor   atamalarining   izohiga
nazariy   jihatdan   qisqcha   to‘xtalib   o‘tilsa,   o‘quvchi   ongida   paydo   bo‘ladigan
bo‘shliqlarning   to‘ldirilishiga   va   milliy   an’ana   va   tariximiz   bilan   bog‘liq
dunyoqarashining   kengayishiga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatar   edi.   Zero,   tahliliy   o‘qish
bugungi   kunda   o‘quvchini   bir   xillikdan   uzoqlashtirib   uni   izlanishga,   fikrlashga
undaydi.
23 1.2. Xalq nasri janrlarining atamalari
Adabiyot   va   san’atda   bo‘lganidek,   folklor   asarlari   ham   tuzilishi,   g‘oyaviy-
badiiy   xususiyati   va   vazifalariga   ko‘ra   o‘zaro   o‘xshash   va   farqli   tomonlarga   ega
bo‘lib,   muayyan   guruhlarni   tashkil   etadilar.   Bunday   farqli   va   o‘xshash   tomonlarni
ko‘rsatish uchun fanda adabiy tur va janrlar  terminlari  qo‘llaniladi. Hayotni badiiy
tasvirlash shakli sifatida tarixan shakllangan adbiy tur va janrlarning paydo bo‘lishi,
taraqqiyoti,   o‘rin   almashishi   folklor   va   adbiyot   tarixida   yetakchi   jarayon
hisoblanadi.
O‘zbek   folklorining   janr   tarkibi   nihoyatda   boy   va   xilma-xildir.   Ular   bir-
biridan   qanchalik   faq   qilmasin,   ular   tarixan   tarkib   topgan   yaxlit   tizimdir.   O‘zbek
folklori   janrlari   o‘zining   ko‘p   asrlik   tarqqiyoti   davomida   xalqimiz   hayotini   har
tomonlama   aks   ettirish   orqali   yaxlit   bir   sistemaga   aylangan   ekan,   unda   boshqa
xalqlar   poetik   ijodida   mavjud,   ya’ni   umumfolklor   janrlari   (masalan,   ertak,
topishmoq,   maqol   kabi)   bilan   birga   uning  o‘ziga   xos   janrlari   ham   bor.  Bir   qancha
xalqlardagi   bir-biriga   o‘xshash   janrlar   ham   o‘zlarining   xarakteriga   ko‘ra   o‘zaro
farqlanadilar. Bu narsa har bir xalqning  tarixi, urf-odati, orzu-umidi, dunyoqarashi,
ijtimoiy   munosabatlari   va   bunday   turmush   tarzining   ifodasi   bo‘lgan   folklorning
o‘ziga xosligi bilan izohlanadi.
“Ma’lumki,   folklor   va   yozma   adabiyot   munosabati   o‘z   ichiga   ijodkor
asaridagi oddiy folklorizmdan tortib ijodiy metod munosabati, xalqchillik, milliylik
va   baynalmillalik,   ijodkorning   folklordan   ijodiy   foydalanish   yo‘llari   va   usullari,   u
yoki   bu   san’atkor   mahorati   yo‘nalishi   va   unda   folklor   an’analarining   ta’siri   kabi
masalalar   bilan   birgalikda   badiiy   shakl   sohasidagi   o‘zaro   ta’sir   masalalarigacha
qamrab olgan” 27
Yozma  adabiyotning eng  muhim  yutug‘i  shundaki,  u  unitilmaydi   va keyingi
avlodlarga o‘zgarmay yetib boradi. Bu ikkala turi doimo yonma-yon yashaydilar va
bir-birining   rivojiga   ijobiy   ta'sir   ko‘rsatadi.   Xalq   og‘zaki   ijodi   yozma   adabiyotdan
ancha ilgari paydo bo‘lgan va yozma adabiyotning bunyodga kelishi  uchun zamin.
O‘zbek folklorida turlar va janrlar quyidagicha: 
27
  Сайимов Б., Мўминов Ғ. Ўзбк фолклорининг эпик жанрлари. 2-жилд. –Тошкент, 1981. 7- бет.
24 1.Epik tur: mif, masal, naql, afsona, rivoyat, ertak, latifa, lof, doston va boshqa. 
2.Lirik  tur:  marosim  folklorining  barcha  ko‘rinishlar,  bolalar  folklorining  
ko‘pgina turlari, qo‘shiqning hamma xillari, ashulla ham shular jumlasidandir.  
3.Dramatik   tur:   og‘zaki   drama,   qo‘g‘irchoq   o‘yin,   askiya,   xalq   teatirlari   va   shu
kabilar. 
4.Maxsus tur ( parema ): maqol, matal, topishmoq. Shular xalq og‘zaki 
ijodining asosiy qismini egallaydi. 
Tadqiqotning   mazkur   faslida   folklorning   epik   janriy   terminlari   haqida   tahlil
o‘tkazar   ekanmiz,   birinchi   galda   xalq   og‘zaki   ijodida   epos   atamasi   bilan
tanishishimiz   joiz.   Epos   —   yunoncha   «epos»   –   rivoyat,   hikoya,   qo‘shiq   so‘zidan
iborat bo‘lib, so‘z san’atida biron hikoya, voqeani bayon qilish yoki hayotiy lavhani
ifodalash   ma’nosini   anglatadi.   Ta’rifdagi   qo‘shiq   so‘ziga   ajablanish   kerak   emas,
chunki qadimgi yunonlar nazarda tutgan qo‘shiqlar bizning tasavvurimizdagilardan
farqli   o‘laroq   voqea-hodisalar   bayonini   she’riy   tarzda   aks   ettirib   ohang   bilan   ijro
etish   xususiyatiga   ega   bo‘lgan.   Shunday   qilib,   «epos»   deganda,   aniq   bir   voqeani
badiiy tarzda hikoyalash tushunilar ekan. Umuman, hamma xalqlar og‘zaki  ijodida
epos   yoki   epik   janrdagi   asarlar   mavjud   bo‘lib,   ular   ertaklardan,   afsonalardan,
ruslarda bilinalardan, turkiy xalqlarning ko‘pchiligida dostonlardan iboratdir. Ammo
shu bilan birga o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa,
lof, doston kabi janrlarni epik asarlar deb atash mumkindir. 
Nasriy asarlar  nuqtayi  nazardan qaraganda  bu atama yozma adabiyotda  epik
turni   bildiradi.   Folklorda   asosan   dostonlarni   anglatadi.   Epos   dastlab   voqelikni   o‘z
holicha obyektiv tarzda aks ettirgan bo‘lsa, keyinchalik bu narsa tamoman buzildi,
ya’ni   eposda   obyektiv   voqelik   bayoni   yo   muallif   tomonidan,   yo   shartli   hikoyachi
tomonidan, yoxud asar qahramoni tilidan olib boriladigan bo‘ldi. Epos voqelikni aks
ettirish, inson ruhiy olamini chuqur yoritishning cheksiz imkoniyatlariga ega. Agar
lirikada voqelik lirik qahramon, biror subyekt yoki ijodkorning   his-hayajoni, ruhiy
kechinmalari orqali aks etsa, eposda voqelik ijodkor ideali, dunyoqarashi doirasida
obyektiv tasvirlanadi. Epos o‘ziga xos janrlar tizimiga ham ega. Eposni tor ma’noda
– xalq eposi, ya’ni og‘zaki yaratilgan va og‘zaki biror cholg‘u asbobi jo‘rligida ijro
25 etiladigan,   xalqning   qahramonona   o‘tmishi,   orzu-umidlarini   ifodalovchi   katta   epik
asarlar ma’nosini anglatadi. 
Har bir xalqning eposi o‘ziga xos milliy xususiyatlarga ega. Maktab  adabiyot
darsliklarida ham asosan epik turga oid janrlarga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Chunki
ularda shu eposni yaratgan xalqning qahramonona o‘rmishi, madaniyati, maishiy va
siyosiy hayoti, tili va urf-odatlari, orzu-umidlari aks etadi. Xalq eposi hamma vaqt
umumxalq  ijodi,  xalqning  milliy  iftixori,  “kishilarning  baxtli   bolaligi”ni   kuylovchi
milliy   madaniy   boylik   hisoblanadi.   Shuning   uchun   ham   xalq   eposi   hamma   vaqt
katta tarbiyaviy-ta’limiy ahamiyat kasb etadi.
8-sinf   o‘zbek   adabiyot   darligida   doston   so‘zining   tojik   tilidagi   istilohi   bilan
quyidagicha solishtiriladi:  “Doston xalq og‘zaki ijodi va o‘zbek mumtoz adabiyotida
keng   foydalanib   kelinayotgan   epik   shakllardan   biridir.   «Doston»   so‘zi   xilma-xil
ma’noni   bildirib   kelgan.   Masalan,   «doston»   forschada   epik   asar   nomini
anglatadigan so‘z bo‘lib, u hatto qissa, romandek katta nasriy asarlarga ham nisbat
beriladi.” 28
Doston   so‘zi   qissa,   hikoya,   shon-u   shuhrat,   sarguzasht,   ta’rif   va   maqtov
ma’nolarida ishlatiladi. Adabiy termin sifatida bu nom ostida xalq og‘zaki  ijodi va
yozma   adabiyotdagi   yirik   hajmli   epik   asarlar   nazarda   tutiladi.   Biroq   ular   hayotni
tasvirlash vositalari va usullari jihatidan bir-birlaridan jiddiy farq qiladi. Tojik tili va
o‘zbek   tili   dostonchiligi   haqida   so‘z   ketar   ekan,   quyidagi   ta’rifga   e’tibor   qaratish
o‘rinlidir: 
Достонҳои   халқии   то ч ику   ўзбек   гувоҳи   медиҳанд,   ки   точикону   ўзбекон
дар     тасаввури   худ   образҳои   паҳлавонони   афсонави   –   Алпомиш,   Гўрўғли   ва
Авазро   эчод   карда ,   тавассути   онҳо   оиди   озодиву   ободии   сарзамини   худ ,
муборизаи   қувваҳои   некию   бади   пайваста   мулоҳизаҳои   чолиби   диққатро   пеш
рондаанд .  Гўяндагони   точику   ўзбек     ба   ин   гуна   офаридаҳои   шифоҳи ,  ба   ҳаёти
маданию   маиши ,   урфу   одат   ва   завқу   табъи   халқи   худ   обуранг   ва   чилои   милли
бахшидаанд. 29
  Bunadn   anglash   mumkinki,   tojik-u   o‘zbek   xalq   og‘zaki   ijodi
28
  Adabiyot 8: darslik-majmua (I  II qismlar) / S. Olimov, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov. - Toshkent: G‘afur G‘ulom 
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014.  40-bet
29
  Шерназаров А. Э ч одиёти даханакии халқи то ч ик. – Самарканд, 2016. 28 са њ .
26 dostonchiligida qahramonlik dostonlari alohida o‘ringa ega.   Bu folklor namunalari
orasida  Alpomish, Go‘ro‘g‘li, To‘maris, Rustam, Siyovush kabi obrazlarning shaxs
g‘ururi, vatanga muhabbat, elga xizmat qilish istagi yetakchi g‘oya darajasida ilgari
suriladi   hamda   vatanga   xiyonat   qilgandan   ko‘ra   o‘limni   afzal   ko‘rgan   Ravshan,
butun   harakatini   parchalangan   yurtni   birlashtirishga   bag‘ishlagan   Alpomish,   o‘z
yurtini   ichki   va   tashqi   dushmandan   himoya   qilgan   Go‘ro‘g‘li   kabi   el   botirlari
kuylanadi.
O‘zbek   va   tojik   dostonlarini   tahlil   qilishda   maktab   darsliklarida   berilgan
“Go‘ro‘g‘li”   turkumidagi   “Ravshan”,   “Kuntug‘mish”,   “Go‘ro‘g‘lining   tug‘ulishi”
kabi   o‘zbek   dostonlarni   tojik   tilidagi   “Go‘rog‘li”   dostonlar   turkumi   bilan   qiyosiy
o‘rganish   mumkin.   “Go‘ro‘g‘li”   turkumi   dostonlari   ko‘pgina   xalqlar   orasida   juda
keng   tarqalgan   bo‘lib,   ayrim   xalqlarda   baxshilar   tomonidan   hozir   ham   kuylanib
kelinmoqda.   Bu   dostonlar   o‘zbek,   tojik,   turkman,   ozarboyjon,   turk,   qozoq,
qoraqalpoq,   arman,   gruzin,   kurd   xalqlari   epik   ijodiyotida   o‘ziga   xos   turkumlarni
tashkil   etadi.   Fanda   ularning   biri   Zakavkazye   va   Yaqin   Sharq   versiyalari
(ozarboyjon, arman, gruzin, turk va boshqalar) deb yuritilsa, ikkinchisi O‘rta Osiyo
versiyalari (o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq, turkman, tojik va boshqalar) deb ataladi. Bu
ikki tarmoqqa birlashgan versiyalar o‘zaro muayyan umumiyliklarga ega bo‘lsalar-
da, dostonlarda qamrab olingan voqelik, epik an'ana  va bosh  qahramonga  berilgan
baho jihatidan, ularning hajmi, tarkibi, kuylanish va tarqalish xususiyatlari bilan bir-
birlaridan   jiddiy   ravishda   farq   ham   qiladi.   O‘zbek   "Go‘ro‘g‘li"si   boshqa   xalqlar
"Go‘ro‘g‘li"sidan   turkumga   birlashgan   dostonlarning   hajman   kattaligi
(monumentalligi)   va   xilma-xilligi,   turkumlashishning   murakkab   jihatlariga
asoslanganligi bilan ajralib turadi .
Ko‘pgina   olimlar   “Go‘ro‘g‘li”   eposining   tojik   millatiga   mansubligi
masalasiga bir necha marotaba murojaat etishgan bo‘lib, ulardan V.M.Jirmunskiy va
H.T.Zarifovning   "Узбекский   народный   героический   эпос"   tadqiqotida   mazkur
dostonninig   boshqa   tillardagi   versiyalari   solishtiriladi. 30
  Tadqiqot   mualliflari
turkman, qozoq va tojik tilidagi doston versiyalarini o‘zbek an’analarining mustaqil
30
 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М., 1947, стр. 191
27 davomi   va   yangi   ijodiy   variant   hamda   tarmog‘i   sifatida   ko‘rsatishadi.   Shu  qatorda
tojik eposi haqida to‘xtalib o‘tgan turkman folkloristi B.A.Karrieva A.N. Boldireva
va   I.S.Braginskiyning   xulosalariga   hech   qanday   yangilik   qo‘shmaydi,   aksincha
V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovning xulosalarini tasdiqlab: “Shubhasiz, ma’lum bir
boshlanmadan, balki, o‘zbekcha manban olingan tojik “Go‘rog‘li” dostoni mahalliy
an’analar asosida rivojlanib boyib borgan”,– deya ta’kidlaydi. 31
“ Go‘ro‘g‘li ”   –   O‘zbek   xalq   eposi.   Bu   epos   o‘zbek   xalqi   orasida   ikkita
tarmoqda   tarqalgan.   Sharqiy   o‘zbeklar   orasida   bu   turkumning   qirqdan   oshiq
shaxobchasi mavjud bo‘lib, ularning deyarli barchasi yozib olingan va chop etilgan.
Eposning   Xorazm   versiyasi   26   ta   dostondan   tashkil   topgan   bo‘lib   ularning   18   tasi
yozib   olingan,   shulardan   16   tasi   2004-yilda   nashr   etilgan.   Bu   turkum   turkiy   va
turkiy bo‘lmagan 22 xalqning folkloridan o‘rin olgan. 32
 
“Go‘ro‘g‘li”   dostonining   tojik   tilidagi   versiyasi   30   dan   ortiq   dostonlardan
iborat. Dostonning tojik tilidagi vesiyasida millat, xalq himoyachisi sifatita nafaqat
Go‘ro‘g‘li,   balki   uning   asrab   olgan   o‘g‘li   Avaz   va   uning   so‘nggi   farzandlari
namoyon   bo‘ladi.     Eposda   Chambul   yurtining   barpo   etilishi   haqida   aytiladiki,
“kelajakda bu makonda yashovchilar oldin “qamishli chaylalarda” yashashgan, lekin
Go‘ro‘g‘li suvga mo‘l-ko‘l, ov qilish uchun ajoyib joy topadi va shu yerda Chambul
yurti bunyod etiladi.
Bu   bir-biriga   moslik   Buxoro   hududlarida   tarqalgan   “Go‘ro‘g‘li”   dostoning
versiyasi,   dostonning   tojik   tilidagi   versiyasining   yaratilishida   katta   ta’sir
o‘tkazganligi namoyon bo‘ladi. 33
. 
Umaman   olganda   “Go‘ro‘g‘li”   dostonining   o‘ zbek   va   tojik   tilidagi   variantlarida
quyidagi farqli jihatlarni kuztishimiz mumkin:
Versiyalar Bosh
qahramon Go‘ro‘g‘lining
asrab olgan
o‘g‘illari Go‘ro‘g‘lining
sadoqatli oti Go‘ro‘g‘lining
qal’as i
31
 3. Каррыев Б.А. Эпические сказания о Кероглы у тюркоязычных народов. –   М., 1968 ,    стр.  233 
32
 Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати.  –  Урганч, 2007 .15-бет
33
 Лалакова  З.  Сравнительный анализ среднеазиатских версий  э поса « Г ёроглы»Вестник Северо-Восточного 
федерального университета имени М. К. Аммосова: Серия Эпосоведение, № 2 (10) 2018
 
28 O‘zbek Go‘ro‘g‘li Avaz, Hasan G‘irot Chamlibel
Tojik Go‘ro‘g‘li
ba’zan
Go‘rguli
Go‘rulli,
Garavli,
Ko‘rulli  Avazxon,
Shodmon va
Hasan   Qirot, 
ba’zida Bulqir, 
Zaynulqir.  Jambul
11-sinf maktab o‘zbek adabiyot darsligida berilgan “Go‘ro‘glining tug‘ilishi”
dostonida Go‘ro‘g‘lining go‘rdan chiqib bolasi nobud bo‘lgan baytalning suti bilan
oziqlanishi va qahramonning jinsini aniqlashda ishlatiladigan vositalar ko‘rsatiladi: 
“…Baytalning   ko‘zi   Go‘ro‘g‘liga   tushib,   mehri     ko‘kragiga   joy   olib,   unga
suykanib   emiza   berdi.   Ana   endi   Go‘ro‘g‘li   shu   baytalni   emib,   qorni   to‘yib-
to‘ymasday bo‘lib yura berdi. …Rustambek, kelar oqshomi uch oshiq, bir qizil egar,
yana   bir-ikkita   qo‘g‘irchoq,   bir-ikki   ro‘mol,   uchta   bolalar   o‘ynaydigan   soqqa   oldi.
«Sinab   bilayin,   shu   bola   o‘g‘ilmikin,   qizmikin»,   –   deb   egar   bilan   uch   oshiqni   bir
yoqq a qo‘ydi. Ikki qo‘g‘irchoq bilan ro‘molni go‘rning bir yog‘iga qo‘ydi.” 34
Mazkur   tasvir   elementlari   tojik   tilida   yozilgan   “Go‘rzod”   afsonasida   ham
to‘liq mavjud ekanligini ko‘rishimiz mumkin:
— Эй   Сайёдбобо ,   ачойиб   сирре ,   ҳамин   байтал   ҳ ар   рўз   вақти   пешин   гум
шуда   меравад .   Як   рўз   аз   ақибаш   поида   рафтам ,   рафта   ба   болои   як
қабри   кўҳна   якпаҳлу   зад ,   аз   даруни   қ абр   як   кўдаки   луч   баромада ,
макид - макиду   даромада   рафт .
Сайёдбобо   гуфт :
—   Баройи   имтиҳон   як   чуфт   бучулу   як   чуфт   лўхтак   бурда   ба   болои   қабр
мондан   лозим   аст . 35
34
  Adabiyot   11-sinf:   darslik-majmua   /   B.   To‘xliyev   [va   boshq.],   –   Toshkent:   «O‘zbekiston   milliy   ensiklopediyasi»
Davlat il miy nashriyoti, 2018.  24-bet
35
  Амонов Р., Шукуров М. Намунаи фольклори диёри то ч ик. Нашриёти давлатии То ч икистон.  ─ Сталинобод, 
1958, са ҳ. 34
29 Mazkur   qiyoslashda   doston   va   afsonanning   bir-biriga   bo‘lgan   munosabatini
guvohi   bo‘lamiz.   B.N.   Putilov   mazkur   jarayon   xususida   fikr   bildirarkan:   “Afsona
rivoyat,   ertak   kabi   janrlar   sharoit,   talab,   ehtiyoj   asosida   juda   ko‘p   ijodiy   aktlar
tufayli   o‘sib,   doston   strukturasiga   aylanishi   mumkin.   Eng   muhimi   shundaki,   bu
jarayon   faqat   bir   tomonlama   yo‘nalgan   holda   voqe   bo‘ladi.   Masalan,   afsona,
rivoyat,   ertak   dostonga   aylanishi   mumkin,   ammo   doston   yoki   ertak   afsona   va
rivoyatga  aylana olmaydi”, 36
 – deya ta’kidlaydi.  
Bu   fikrga   zid   ravishda   ta’kidlashimiz   mumkinki,   madomiki   yuqorida
ta’kidlangan   tojik   “Go‘ro‘g‘li”   eposi   versiyasi   o‘zbek   tilida   yaratilgan   doston
ta’sirida mustaqil shakllangan ekan, “Go‘rzod” afsonada mavjud o‘xshashliklar ham
aynan   turkiy   tilda   yaratilgan   doston   namunalari   ta’sirida   vujudga   kelgan   bo‘lishi
mumkinligi   oydinlashadi   va   bu   B.N.Putilovning   yuqoridagi   asoslarini   ma’lum
darajada o‘zgartirishi mumkin.
 Xalq og‘zaki ijodida afsona atamasi bilan bog‘liq ko‘pgina so‘zlar o‘zbek va
tojik   adabiyot   darsliklarda   keltirilgan.   Afsona   (lotincha   legenda─   o‘qishga   tavsiya
qilingan   narsa   so‘zidan   olingan   bo‘lib,   xalq   ijodining   nasriy   janrlardan   biridir.
Uning   sujeti   asosida     ajoyib   g‘aroyib   fantastik   voqealar   yotadi   va   bu   narsa   uning
tuzilishi   tasviriy   vosita   hamda   usullarini   belgilab   beradi.   Afsonalar   ko‘pincha
rivoyatlar   asosida   yuzaga   keladi.   Bunda   rivoyatdagi   mavjud   tarixiy   harakat
elementlari yo‘qolib, birinchi o‘ringa afsonaviy motivlar – xayoliy, haqiqatdan yiroq
uydirmalar   o‘tadi.   Afsonaning   xususiyatlaridan   biri   boshqa   folklor   janrlari   bilan
yaqin munosabatda bo‘lishidir. Shu munosabat tufayli u ko‘pincha ertak sujetlariga
asoslanadi yoki ulardagi muhim motiv qoliplardan biri sifatida uchraydi. Afsonalar
o‘z mavzuyiga ko‘ra tarixiy, topnimik, diniy maishiy kabi turlarga bo‘linadi. 
Folklor atamalari izohli lug‘atida esa  “afsona”  termini – forscha bo‘lib, sehr-
u jodu hamda hayotiy uydirmalarga asoslangan nasriy hikoyalarni o‘z ichiga qamrab
oladi.   Boshqacha   aytganda,   afsonalar   ijtimoiy   hayot   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   voqea-
hodisalarni xayoliy uydirmalar asosida hikoya qiladi. Ularda ertaklar kabi an’anaviy
36
  Путилов Б.Н. Типология фольклорного историзма. ─ Сб: Типология народного эпоса. М.,1975, сю 164-181.
30 boshlanma   yoki   tugallanma   bo‘lmaydi.   Ularning   sujet   tuzulishi   ham   murakkab
emas.
Afsonalarning mavzu doirasi nihoyatda keng bo‘lib, ular ikkiga sof mifologik
va   tarixiy   voqea-hodisalar   haqida   hikoya   qiluvchi   afsonalarga   bo‘linadi.   Sof
mifologik afsonalarda fantastika hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ularning ayrimlari Xizr
nomi   bilan   bog‘lanadi.   Tarixiy   voqea-hodisalar   bilan   aloqador   afsonalarga   “Dev
qal’a”, “Kalta minor”, “Ilon buzgan” va boshqalarni kiritish mumkin.
O‘zbek   va   tojik   tili   izohli   lug‘ atida   afsona   janrini   atama   sifatida   shunday   qiyoslashimiz
mumkin:
O‘zbek tilining izohli lug‘ati   Фарханги   тафсирии   забони   точики
AFSONA  [fors.  – hikoya, naql; uydirma.]
1   Folklor janri: avloddan  avlodga, og‘izdan
og‘izga   o‘tib   kelgan   uydirma,   to‘qimadan
iborat,   ba’zan   diniy   mazmundagi   hikoya,
rivoyat .
2   ko‘chma   Asossiz   gap,   yolg‘on-yashiq,
uydirma.   3   ko‘chma   Aql   bovar
qilmaydigan , aqlga sig‘maydigan narsa, ish АФСОНА  1  هناسفا     қисса, достон, хикоят,
накл;  1. Яке аз жанрхои насрии эчодиёти
шифоҳии   халқ,   ки   асоси   онро   вокеаю
саргузаштои     бофтаю   хаёли   ташкил
медихад;   2.   Сухан њ ои   бофта,   њ икоя њ ои
беасл; афсона гардидан//афсона   шудан ,
овоза     шудан;     афсона     гуфтан     сафсата
хондан;
  ( qissa,   doston,   hikoya,   naql:     1   xalq
og‘zaki   ijodining   nasriy   janrlaridan   biri
bo‘lib,   asosida   xayolda   to‘qilgan   voqea   va
sarguzashtlar   yotadi;   2   to‘qima   gap,
asossiz hikoya; afsonaga aylanmoq// afsona
bo‘lmoq, ovoza bo‘lmoq, afsona aytmoq)
G‘aroyib   voqealarga   to‘la   uzun     va   hayvonlar   haqidagi   kichik   pandomuz
hikoyatlar,   ziyrak,   ayyor   odamlar   haqidagi   sarguzashtlar   afsona   deb   ataladi.
Aytilayotgan   yoki   xirgoyi   qilinayotgan   afsonalarga   go‘yanda   ham   eshituvchi   ham
ishona   olmaydi,   buni   tojik   xalq   afsonalarida   uchraydigan   quyidagi   misollarda
ko‘rish   mumkin:   echkining   qo‘shiq   kuylashi,   laylak   tulkini   mehmonga   chaqirishi,
shamdonning qasr qurishi, devning joni kabutarning ichidaligi va hokazo. 37
  Shuning
bilan   birga   afsonani   hayotiy   ahamiyatga   ega   emas   ham   deyolmaymiz.   Chunki
afsona   vositasi   orqali   insonda   ezgulik,   insof,   adolat   kabi   xislatlarning   uyg‘onishi,
insoniyat ozodligi yo‘lida shiddatli kurash olib borish yo‘lini o‘zida namoyon qiladi.
37
  Асрор ї  В .,   Амонов  Р.   Эчодиёти  да ҳ анакии  хал қ и  точик. – Душанбе,  Маориф, 1980,   са ҳ.  217
31 5-sinf   o‘zbek   adabiyot   darsligida   afsona   atamasi   bilan   ko‘p   o‘rinlarda
tanishsak-da, ammo atama haqidagi nazariy ma’lumotni uchratmaymiz. 
Aslida forscha so‘zidan o‘zlashgan bu so‘z ertak, doston, cho‘pchak, uydirma,
ertakka   taa’lluqli   yoki   aqlga   sig‘maydigan   yolg‘on   ma’nolarini   bildiradi. 38
  Yangi
tojikcha-ruscha   so‘zlar   lug‘atida     esa   afsona   atamsi   –   ertak,   to‘qima,   afsona,
uydirma   va   fantaziya   kabi   ma’nolarda   qo‘llanilishini   ko‘ramiz.   Ana   shu   nasriy
hikoyalar   Mahmud   Koshg‘ariyning   “Devonu   lug‘otit-turk”   asarida   “sap”   bilan
ifodalangan   va   u   hikoya   yoki   qissani   anglatadi   deb   izohlanadi.   Bundan   tashqari
Mahmud   Koshg‘ariy   mazkur   termini   “O‘tmish   voqealaridan   xabar   beruvchi”   deb
izohlaydi   va   fikrini   rivojlantrib   “hikoyalarda   faqat   o‘tganlar   haqida   aytilishi   shart
emas”   deb   ta’kidlaydi.   Demak,   “sap”   real   hamda   xayolan   to‘qilgan   voqea   va
hodisalarni hikoya qiladi. Ma’lum bo‘ladiki, mazkur atama o‘zining semantikasi va
strukturasi bilan turlicha bo‘lgan ikki mustaqil janrni anglatadi.
Bundan   anglashiladiki,   afsona   va   ertakda   umumiylik   jihatlari   mavjud.
Afsonalarning   sujeti   ko‘proq   bayon   formasida   bo‘lib,   voqea   hodisalar   talqinida
ertak va naqllar ta’siri ko‘zga tashlanadi. Tojik tilida ertak janrini bildiruvchi atama
sifatida afsona terminini ishlatilishini guvohi bo‘lamiz.
5-sinf tojik adabiyot darsligida esa afsona termini haqida ma’lumot berilib bu
atama   aslida   ertak   ma’nosida   qo‘llanganligini   guvohi   bo‘lamiz:   “Afsona   xalq
og‘zaki   ijodining   qadimiy   janrlaridan   biri   hisoblanadi.   Afsonalarning   katta   qismi
fantastik   mazmunda   yozilgan   bo‘lib,   ammo   uning   asosiy   g‘oyasini   hayot   haqiqati
tashkil qiladi. Afsonalarda asosan mehnatkash insonlarning shirin orzu-xayollari o‘z
aksini topadi. Ota-onalar va buvi-yu buvalar hamma zamonlarda ham jonivorlar va
g‘aroyibotlar   ishtirok   etadigan   afsonalar   vositasida   bolalarga   hayot   tarzini
o‘rgatishgan”.
Tojik xalqining donishmandligi va mulohazakorligi natijasida yuzaga kelgan
ertaklar   barcha   jahon   xalqari   kabi   farzand   tarbiyasida   asosiy   ahamiyat   kasb   etib,
ertaklarni bir kitob holida jamlaydilar va “Ming afsona” nomi bilan nashr etadilar.
38
  Vafoiy A,. Avezmetov Sh. O‘zbek tiliga o‘zlashgan forscha so‘zlar. “Al-Hudo” xalqaro nashriyoti, 
“Movarounnahr” nashriyoti,–Tehron-Toshkent, 2005, 4-bet
32 Afsonalar hajmi kichik, bayon   q ilinishi   sodda, badiiy tasvir vositalaridan   deyarli
xoli   bo‘ladi,  tuzilishiga   ko‘ra   ertak,   naql,  rivoyatlarta   o‘xshab  ke tadi.   O‘zbek   xalq
og‘zaki i j odida afsona janri an’anaviy boshlanma va final qismlar o‘ziga xos bo‘lib,
ular ertak kabi yirik epi k  shakllardan keskin farqlanib turadi, ya’ni afsonalarda qolip
holiga kelib qolgan boshlanma va final formulalar yo‘q; bu o‘rinlar rang-baranglik
kasb   etadi.   Buning   sababini   quyidagicha   izohlash   mumkin.   Afsonani   professional
ertakchi   yoki   naqlchi   aytishi   shart   emas.   Uni   eshitgan,   bilgan  shaxs   xohlagan   joy,
xohlagan payt va nihoyat xohlagan shaklda aytilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, agar
tinglovchilar   bolalardan   iborat   bo‘lsa,   asar   ertak   yoki   naqllar   shaklida,   agar
kattalardan   iborat   bo‘lsa,   u   holda   asarning   mazmuni   quruq   bayon   etiladi.   Qizig‘i
shundaki, muayyan fakt bilan bog‘langan afsona voqealari aytuvchi va tinglovchini
ishontirish   qudratiga   ega.   Afsonalarning   ana   shu   xususiyati   ularning   ertaklardan
farq   qiluvchi   tomonini   belgilaydi.   Chunki   u   yoki   bu   ertakni   aytuvchi   doimo
uydirma, afsonani haqiqat deb tushunadi.
Afsonalarning  r ivoyatdan farq li  jihati ular  zaminida albatta mo‘jiza, sehr-jodu
bo‘ladi. Afsonalar olam (Yer,  Quyosh va boshqa sayyoralar yuzaga kelishi)  haqida,
toponimik (Qof tog‘i, daryo, dengiz, shahar, qal’a, qishloq, tepa lik, Eram bog‘i va
hokazo),   elatlarning   kelib   chiqishi   (masalan,   turkiy   xalqlar ning),   hayvonot
dunyosi  (masalan,   sher,   ajdaho, anqo, semurg‘ )ga oid, ta biatdagi voqea, hodisalar
(masalan,   chaq moq,   zilzila,   shamol)   xususida,   tarixiy   shaxslar   (masalan,
turkiylardagi   Er   To‘nga,   To‘maris,   Shiroq,   anglo-saks lar   qiroli   Artur)   to‘g‘risida,
diniy   (masalan,   islomdagi   Nuh   payg‘am bar xususidagi, Abu Muslim jangno masi,
Avestodagi   Frangrasyan   (Afro siyob),   xristianlikdagi   Iso   Masih ning   havoriylari
bilan   sayohatiga   bog‘ lik   voqea-hodisalar   va   turli-tuman   mavzularda   bo‘lishi
mumkin. 39
Afsonalar   yozma   adabiyotning,   ayniqsa,   badiiy,   falsafiy,   dinga,   tarixga,
axloqqa   oid   asarlarning   mavzusi,   muayyan   qismi   tarzida   g‘oyaviy-estetik   vazifa ni
bajargan.   Masalan,   o‘zbek   maktab   adabiyot   darsliklarida   berilgan   «Qutadg‘u
bilig»,   Alisher   Navoiy ning   «Xamsa»,   Chingaz   Aytmatovning   «Oq   kema»,   Erkin
39
  Ў збекистон миллий энциклопедияси.  1-   жилд.   Давлат илмий нашриёти.   Тошкент – 2001 .   521- бет
33 Vohidovning   «Ruhlar   isyo ni»,   mavzulari   zamiridagi   afsonalar   mazkur   asarlarning
badi iy-estetik   va   ta’sir   kuchini   oshirish ga,   inson   ruhiyatini   yanada   chuqur   va
to‘laqonli tasvirlashga xizmat qilgan.
Maktab adabiyot darsliklarida berilgan epik janrlar ichida ertak janrining o‘rni
salmoqlidir.   Ertaklar   xalq   ijodiyotining   epik   turiga   kiradi. Voqeabandlik,   biror
voqeani     mukammal     tarzda     bayon     etish     ertakka     xos   bo‘lgan     asosiy
xususiyatlardir. Ertaklarda   mif,   afsona   va   rivoyatlarga   xos   barcha xususiyatlar
bordek   tuyuladi.   Biroq,   ertaklarda   xayoliy   va   hastiy uydirmalar   rsal   voqealar
bilan  aloqador  bo‘lib,  ularda  qadimiy tushunchalar, urf-odat  va marosimlarning
izlari  o‘zini  saqlab qolgan. 
Ertak  atamasi  M.Koshg‘ariyning  «Devon»ida  «etuk»  shaklida uchraydi  va
og‘zaki     hikoya     ma’nosini     anglatadi.     O‘zbekistonning     turli   joylarida     ertak
agamasi    turlicha   aytiladi.   Jumladan,   Farg‘onada   «matal», Buxoroda   «ushuk»,
Toshkent     atroflarida     «cho‘pchak»,     Xorazmda     «varsaqi»   kabi     atamalar
ishlatiladi.     S h uningdek,     ertak     o‘rnida     «o‘tirik»,     «tutal»   kabi     atama l ar   ham
uchraydi.
Ertak     atamasining     ma’nosiga     qaraydigan     bo‘lsak,     u     «erta»     so‘zi   bilan
aloqador     bo‘lib,    ertagi,    ilgari    bo‘lib    o‘tgan   voqealar    ma’nosini   beradi. Ertak
yirik  epik  janr  sifatida  bir  qancha  ichki  turlarga bo‘linadi. 40
Ertaklar   o‘zining   tarixiyligi   va   voqelikni   aks   ettirish   prinsiplari   bilan   ajralib
turadi.   Ertaklarning   yuzaga   kelishi   real   voqelikni   hissiy   qabul   qilish   va   uni   aks
ettirishdan   boshlangan.   Uydirma   –   ertak   asosini   tashkil   etadi.   U   ertak   voqealarini
boshqaradi   va   muvaffaqiyatli   yakunga   olib   keladi.   Syujet   voqealarining
dinamikasini   ta’minlab,   obrazlar   sistemasini   belgilaydi.   Biroq   uydirmani   hayot
haqiqatidan   tamoman   uzilgan   narsa   deb   bo‘lmaydi.   Aksincha,   u   o‘zgacha
dunyoqarash,   urf-odat   va   turli   xil   marosimlar   bilan   bog‘langan.   Bu   bog‘liqlik
ularning   badiiy   uydirmalarda   aks   ettirilganligi   bilan   tasdiqlanadi.     Tilsim   uzuk,
shamshir,   oynayi   jahonnoma,   qaynar   xumcha,   ur   to‘qmoq,   ochil   dasturxon,
40
  Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати.  –  Урганч, 2007  52-бет
34 chaqmoq   tosh,   sirli   cho‘p   singari   sehrli   buyumlardagi   mavjud   sehrli   kuch
hisoblanadi.
Ertak   va   dostonlarda   sujet   tugunini   tashkil   etuvchi   turli   tilsimlar   ko‘p
uchraydi. U notabiiy hodisalar tizimini tasvirlash orqali yaxshini yomondan, botirni
qo‘rqoqdan, tinchlikni urushdan  farqlaydi va xalqninig estetik idealini ifoda etadi.
Tilsim   atamasi   arabcha   tumor;   sirli   maxfiy   yozuv;   sir   ma’nolarida   kelib,   sehrlab
qo‘yilgan,   sehrli   narsa;   hech   kim   kira   olamydigan   va   sirli   topib   bo‘lmaydigan
yashirin joyni o‘zida ifodalaydi. Tojik tili izohli lug‘atida tilsim so‘zi jodu, jodugar
va folbinlar tomonidan yozib berilgan va uning egasini turli ofat va balo qazolardan
asraydigan   tumor   ma’nosini   anglatadi.   5-sinf   tojik   adabiyotida   “ Э ра ч и
тилисмшикан”   ertagi   berilgan   bo‘lib,   u   an’anaviy   ertaklarga   xos   bo‘lgan
boshlanma   bilan   boshlanadi.   Ertak   qahramoni   Eraj   turli   sehrli   tilsimlarni,   devni
yengishga   harakat   qiladi.   Umuman,   tojik   xalq   og‘zaki   ijodida   “afsona”   atamasi
ostida   nasriy   tarzda   yaratilgan   epik   hikoyalar   majmui   tushuniladi.   Aynan   tojik
tilidagi   afsonalar   ertaklar   kabi   bir   qancha   turlarga   bo‘linadi.   Bular:   tamsiliy   yo
topishmoqli   ertaklar,   sehrli   ertaklar,   hayotiy-maishiy   ertaklar   va   ishqiy-romantik
ertak turlaridir. 
Tojik   tili   izohli   lug‘atida   ertak   janri   ma’nosida   matal   atamasining
qo‘llanilishini   ko‘ramiz.   Матал   ﻣﺘﻞ   гуфт .   шуг ,   ќисса ;   афсона ;   зарбул масал
маќол ;   масал ;   матал   гуфтан ,   матал   за дан,   маќолу     масал     гуфтан ,   афсона
наќл    кар дан.  Tojik tilida ham mazkur so‘z shevada qo‘llanilib, qissa, ertak, maqol,
masal, ertak, maqol va masallar aytish ma’nosini anglatadi. 41
 
O‘zbek   tilida   Surxondaryo,   Samarqand   va   Farg‘onada   matal   deb   yuritiluvchi
mazkur atama, aslida arabcha tugal ma’no ifodalamaydigan obrazli ibora, hikmatli
so‘z   (masalan,   “qizil   qor   yoqqanda”,   “tuyaning   dumi   yerga   tekkanda”)   ma’nosini
anglatadi. Boshqa ma’noda esa, matal atamasining qissa hamda masal janri o‘rnida
ham qo‘llanilishini ko‘rishimiz mumkin.  
41
  Фарҳанги   тафсирии  забони  точики.   Иборат  аз   2  чилд,  Чилди  1.   Пажў ҳ ишго ҳ и  забон   ва  адабиёти  ба  номи
Рўдаки,  – Душанбе, 2008.  771 са ҳ
35 Ertak   janri   atamaning   yana   bir   ko‘rinishi   bo‘lgan   “cho‘pchak   atamasi   o‘zbek
tilida   topishmoq,   jumboq;   xalq   og‘zaki   ijodida   hikoya,   ertak,   ushuk   ma’nolarida
keladi.   Shuningdek,   boshqa   ma’noda   yoqiladigan   mayda   quruq   shox-shabba,   xas
cho‘pni   ifodalaydi.   Tojik   tilida   esa   “ Чўбчак   ﭼﻮﺑﭽﻚ   чўбњои   хурду   резу   шикаста
барои сўзондан”.  Faqatgina yoqish uchun mayda sinib to‘ k ilgan shoxni anglatadi.
Epik janrlardan yana biri bu–   asotir   atamasidir.   Mif (grekcha mythos – so‘z,
rivoyat)   qadimgi   kishilarning   koinot,   tabiat   hodisalarining   mohiyati,   paydo   bo‘lish
sabablarini   tushunmasliklari   natijasida   shu   hodisalar,   xudolar   va   afsonaviy
qahramonlar   to‘g‘risidagi   aqida   va   xayollarini   bayon   qilgan   qarashlaridir.   Bunday
qarashlar   afsona   va   rivoyatlar   shaklida   uzoq   vaqtlar   yashab   keldi.   Shuni   aytish
kerakki,   har   qanday   asotir   asosida   ham   konkret   narsalar   yotadi,   biroq   bu
narsalarning   bajaradigan   funksiyasi   reallik   kasb   etmaydi.   Masalan,   uchar   ot.   Bu
mifologik obrazda ikki real predmet  mavjud. Bular ot va qanot. Biroq bu ikki real
narsaning birikib, biror funksiya bajarishi asotirni yuzaga keltiradi.
T/r O‘zbek tilining izohli lug‘ati   Фарханги   тафсирии   забони   точики
1 Asotir [ а .  اﺳﺎﻃﻴﺮ  —  rivoyatlar, 
uydirmalar] Rivoyatlar. Асотир а.  اﺳﺎﻃﻴﺮ 1 . ч. устура. 2. 
адш. ривоят ва ќиссаву  
афсонањои  ќадими  дар  бораи 
худоњо, ќањрамонњо, деву арвоњ 
ва ѓ. 
2 Asotiriy. Asotirga oid, rivoyatlarga 
asoslangan, turli afsona, naqllar 
asosidagi.  Асотири  ?اﺳﺎﻃﻴﺮﺷﻨﺎس   тањќиќи  
пайдоиши ќисмњо ва  афсонањои 
асотири 
3 Mifologiya [yun. mythos – afsona, 
rivoyat+ logos— fan, ta’limot] 
1.Miflar haqidagi fan. 2. Biror 
xalqning miflari, afsonalari majmui. Асотиршиноси   ?	
اﺳﺎﻃﻴﺮﺷﻨﺎﺳﻲ    адш.  
илме,  ки пайдоиши  ривояту  
ќиссањо  ва  афсонањои 
асотири  ва  инъикоси  њаётро  
дар  онњо меомўзад, мифология.  
7-sinf   tojik   adabiyot   darsligida   “Asotir   dunyo   va   hayotning   yaratilishida
odamlarning   urf-odat,   qadimiy   davr   diniy   aqidalari   haqidagi   tasavvurlari,   tabiat
36 voqea-hodisalari hamda afsonaviy qahramonlar haqida naql qiladi. Barcha rivoyat,
afsona, dostonlar asotirlardan iborat”   deyiladi.
O‘zbek   xalq   og‘zaki   ijodida   shunday   janrlar   mavjudki,   ularda   tarixiy
haqiqatni aks ettirish asosiy maqsadni tashkil etadi. Rivoyat ana shunday janrlardan
biridir.
Rivoyat   —   arabcha   hikoya,   qissa,   afsona   ma’nolarini   bildirib,   avloddan
avlodga o‘tib kelayotgan, voqea va hodisalarni, inson faoliyatini ba’zan uydirmalar
vositasida,   ba’zan   real   tasvirlovchi   og‘zaki   hikoya   ma’nolarida   qo‘llaniladi.
Rivoyatlarda   sujet   qisqa,   ko‘proq  bayon   xarakterida   bo‘lib,  asosan   tarixiy   haqiqat,
faktik   hodisalar   haqida   axborot   berish   funksiyasini   ham   ado   etadi.   Rivoyat   tarixiy
haqiqatni hikoya qilganligi uchun uning zamirida fantastika hamda diniy e’tiqod va
tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lgan voqea va hodisalar deyarli uchramaydi.
Ba’zi adabiyotlarda rivoyat va afsonaning bir mavzu ostida berilishi ko‘ramiz.
To‘g‘ri, afsona  va  rivoyatlarda  tarixiy  voqelik fantastika  libosida  bo‘ladi. Ular   o‘z
shakliga   ko‘ra   fantastik   ertaklarga   yaqin   turadi.   Rivoyat   bilan   afsona   o‘xshash
bo‘lsa ham o‘zaro farqlarga egadir. Rivoyatlarda afsonaga nisbatan tarixiylik ustun
turadi.   Aksincha,   afsonalar   rivoyatlarga   nisbatan   fantastik   bo‘yoq   va   diniy
elementlarga   boy   bo‘ladi.   To‘maris   va   Shiroq   afsonalari   rivoyatga   misol   bo‘la
oladi. 42
Rivoyat   atamasi   folklorshunoslik   lug‘atida   u   yoki   bu   voqea-hodisa   haqida
xabar   berish   ma’nosiga   ega   deyiladi.   Ular   ham   tarixiy   voqealar,   geografik   joylar,
ayrim   shaxlar   haqida   yaratiladi.   Rivoyatlar   mavzu   jihatidan   ikkiga   –   tarixiy   va
toponimik rivoyatlarga bo‘linadi. 43
 
Tarixiy   rivoyatlar   biror   shaxs   faoliyati   yoki   qahramonlarga   aloqador
voqealarni   aks   ettiradilar.   To‘maris,   Shiroq,   A.Navoiy,   Beruniy,   Mashrab   kabi
shaxslar haqidagi rivoyatlar bunga misol bo‘la oladi. Toponimik rivoyatlar biror joy
yoki   obyekt   nomi   bilan   bog‘lanib   keladi.   Biroq   bu   tipdagi   rivoyatlardan   haqiqat
42
 Ҳотамов Н.,Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Т.: 
“Ўқитувчи”, 1979.  284-бет
43
 Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати.  –  Урганч, 2007.  37-бет
37 izlarini topish ancha mushkul. “Anda jon qoldi”, “To‘rabekxonim maqbarasi” kabi
rivoyatlar shular jumlasidandir. 
O‘zbek   folklorshunosi   U.   Jumanazarov   afsona   va   rivoyatni   yorqin   farqlab
beradi.   Ularning   fikricha,   “afsona   fors-tojik   tilidagi   afsun   (yolg‘on,   uydirma)
so‘zidan   kelib   chiqqan   bo‘lib,   to‘qima   asosida   yuzaga   kelgan   janr   ma’nosini
ifodalaydi.   Ko‘rinadiki,   rivoyatning   afsonadan   farqi   uning   hayotiy   voqealardan
iborat   ekanligidadir.   Rus   folklorshunosi   S.I.   Azbelev   esa   folklor   ijodiyotini   ikki
turga   bo‘lishni   ta’kidlar   ekan,   afsonani   ongli   bo‘lmagan,   rivoyatni   esa   ongli
ravishdagi ijodga kirgizishni taklif qiladi.   44
5-sinf   tojik   adabiyot   darsligida   rivoyat   janri   bilan   batafsil   tanishtirilib   uning
qissa   va   naqlda   farqli   jihatlariga   e’tibor   qaratiladi.   Xususan,   rivoyat     xalq   og‘zaki
ijodining mustaqil janri bo‘lib, qissada voqea va hodisalar mufassal, badiiy jihatdan
to‘liqroq aks etadi. Rivoyatda esa axborot berish yetakchi hisoblanadi.
Rivoyatda   insoniyat   aqidalarining   ziyoratgohlar,   tarixiy   yodgorliklar,
mamlakatning mashhur kishi va sardorlari, ilm-u adabiyot yetakchilari, pahlavonlar
va   boshqa   narsalar   haqida   naql   qilinadi.   Bundan   ko‘rinadiki,   odamlar   o‘zaro
so‘zlashuv   tilida   “rivoyat”   so‘zi   o‘rnida   “naql”   so‘zi   ishlatilib,   bu   ikki   termin   bir
fikrni ifodalashda xizmat qiladi. 45
O‘zbek   xalq   og‘zaki   ijodida   naqllar   majozga   asoslangan   alohida   turi   bo‘lib,
hikoya qilingan voqea va hodisalar o‘qit yo‘naltirilgan obyekt uchun o‘rnak tarzida
bayon   etiladi.   Naqllar   ko‘proq   maishiy   ertaklarga   o‘xshab   ketadi.   Chunki   maishiy
ertaklarda ham, naqllarda ham didaktik ma’no yotadi. 
Naqlning janr xususiyatlaridan biri uning ramziy ma’noga ega ekanligidadir.
U   doimo   o‘git   tarqatadi   va   syujeti   ikki,   uch   epizoddan   tashkil   topib,   sarguzasht
xarakteriga ega emas, aksincha, qisqa  va lo‘nda bo‘lib, asosan  dialoglardan iborat.
Naqlning   sujet   chizig‘ida   hikoya   qilingan   ko‘chma   ma’no   ko‘pincha   maqol   bilan
yakunlanadi.   Keltirilgan   maqol   sujet   bilan   uzviy   bog‘langan   bo‘lib,   u   ibratli
44
 Керуенов Т.А. Сравнительно-типологический анализ теоретического определения преданий. Вестник 
РУДН, серия Теория языка. Семиотика. Семантика, 2014, № 4. 
45
  Адабиёт: Китоби дарси барои донишомґзони синфи 5-уми мактабҳои миёнаи таълими умуми / Ю. Азимов, 
Ж. Эшонқулов. – Т.: «O‘zbekiston»,2015.  60 са ҳ .
38 ifodalangan g‘oyaning xulosasi hisoblanadi. Bunday maqol naql mazmunidan kelib
chiqadi va nasihatomuz fikrni yaxlit shakllantiradi.
Yuqorida tahlil qilingan rivoyat, qissa va naql atamalarini tojik va o‘zbek tili 
izohli lug‘atida yana bir bor quyidagicha qiyoslash mumkin:
T/r O‘zbek tilining izohli lug‘ati   Фарханги   тафсирии   забони   точики
Rivoyat  [a.  روايﺖ   hikoya, qissa; 
afsona] 1.Avloddan avlodga o‘tib 
kelayotgan voqea va hodisalarni, inson 
faoliyatini ba’zan uydirmalar 
vositasida, ba’zan real tasvirlovchi 
og‘zaki hikoya; 2. Umuman og‘izdagi 
gap, hikoya; 3.  ko‘chma.din.  Biror 
masala yuzasidan shariat qonunlari 
asosida chiqarilgan hukm, xulosa Ривоят  a.  روا	يﺖ 1 .Kishilar haqida 
naql qilish, naql; 2.tarixiy. 
muftiyning biron da’vo masalasida 
shariat qonunlari yuzasidan yozgan 
hujjati; 3.Payg‘ambar sunnati, 
hayoti yoki hadislari haqida naql 
qilish.
Qissa  [a.   ﻪﱠﻗﺼ  —  tarix, hikoya, rivoyat,
voqea] 1.Asar asosida yotgan 
qamrovning romanga nisbatan 
torligi,hikoyaga nisbatan kengligi bilan
xarakterlanuvchi badiiy asar. 2. O‘zbek
mumtoz adabiyotida voqeiy hodisa 
yoki afsonalar bayon qilingan epic 
asar; hikoya rivoyat. 3. Biror narsa, 
kimsa, voqea-hodisa haqida og‘izdan 
og‘izga ko‘chib yuradigan hikoya, 
naql. Қисса  a.  ﻪﱠ ﻗﺼ1 . Hikoyat, naql; 
rivoyat; sarguzasht; xabar; hadis; 
holat sharhi; 2. Afsona ma’nosida, 
to‘qima gaplar; mufassal bayon 
qilingan hikoyadan qisqacha xulosa,
qissadan hissa qilmoq; 
Naql  [ a.  ﻧﻘﻞ   —  uzatish, o‘tkazish; 
tarjima; ko‘chirib yozish qayta hikoya 
qilish] 1. Xalq tomonidan to‘qilgan va 
avloddan avlodga o‘tib kelayotgan 
og‘zaki hikoya; rivoyat; 2. Umuman 
biro kimsa narsa yoki uning tarixi 
haqidagi gap, hikoya. 3.Xalq 
tomonidan yaratilgan hikmatli gap. Нақл   a.  ﻧﻘﻞ  1 . Bir joydan boshqa 
joyga olib bormoq, o‘tkazish, 
ko‘chirish. 2. Bir yerdan boshqa 
yerga ko‘chish vositasi, yuk tortish 
vositasi; 3. Hikoya qilmoq, bayon 
qilmoq, aytmoq; 4.Hikoya, qissa, 
doston, rivoyat a) ko‘chirib 
bo‘lmoq, tashib bo‘lmoq; b) aytib 
bo‘lmoq, naql qilmoq;  d) dunyodan 
ko‘z yumish ma’nosida, dunyo 
doridan naql qilmoq, o‘lmoq
39 Birinchi   bobda   tahlil   qilingan   o‘zbek   va   tojik   xalq   og‘zaki   ijodi   atamalari
shuni   ko‘rsatadiki,   terminlarning   ikki   xalq   maktab   adabiyot   darsliklarida   berilish
o‘rinlari,   ko‘lami   va   shakli   jihatidan   har   xillikni   ko‘rsatmoqda.   Jumldan   o‘zbek
adabiyot  darsliklarida terminlarning izohiga nisbatan  kamroq e’tibor  berilib, ularni
o‘quvchiga   to‘g‘ri   tushuntirib   berish,   anglatish   o‘qituvchining   zakiyligiga   yoki
o‘quvchining  o‘zi mustaqil izlanishi uchun qo‘yib berilgan. Asosiy e’tibor  esa xalq
og‘zaki ijodi janri na’munalariga qaratilgandir.
Tojik   tili   adabiyot   darslarida   esa   xalq   og‘zaki   ijodi   terminlarining   izohiga
batafsil to‘xtalib o‘tilgan bo‘lib, 5-7-sinfda berilgan har bir folklor janrlari kitobning
nazariy   ma’lumot   qismida   mufassalroq   va   umumiy   tarzda   birlashtirib,   qisqa
satrlarda   alohida   ma’lumotlar   berib   borilgan.   Bundan   tashqari   bir   janrning   boshqa
bir   janr   bilan   aloqasi   yoki   o‘xshash   tomonlarini   ham   o‘quvchi   darslikdan   o‘qib
tanishishi mumkin. 
O‘zbek   va   tojik   folklori   epik   terminlarning   ma’no-mazmuni   esa   ko‘p
o‘rinlarda   umumiy   xarakterga   ega   ekanligi   bilan   ajralib   turadi.   Ularning   qiyosiy-
tipologik   tahlili   mazkur   ikki   xalqning   ko‘p   asrlik   tarixiy   va   madaniy   mushtarak
xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladi.
II BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORIDA LIRIK TUR HAMDA KICHIK
JANRLARGA MANSUB ATAMALARNING QIYOSIY TAHLILI
2.1. Lirik janrlar tipologiyasi
Har   bir   xalqning   og‘zaki   ijodi   uning   ko‘p   asrlik   tarixi,   etnik   xususiyatlari,
dunyoqarashi,   urf-odatlari,   ijtimoiy-maishiy   turmushini   poetik   ifodalovchi   tarixiy,
badiiy-estetik hodisadir. U o‘zbek xalqining asrlar bo‘yi umuminsoniy qadriyatlarga
hissa   qo‘shib   kelgan   milliy   ma’naviyatining   tarkibiy   qismi   hamdir.   Bunda   eng
mo‘jaz   maqoldan   tortib,   ulkan   hajmlardagi   dostonlarning   ham   o‘z   o‘rni,   o‘z
ahamiyati bor. 
Adabiyotshunoslikda,   shu   jumladan,   folklorshunoslikda   badiiy   asarlarning
janrlari   masalasi   hamisha   muhim   ahamiyatga   ega   nazariy   ilmiy   muammo   sifatida
40 baholanib   kelingan.   Ma’lum   bir   janrga   oid   asarlarning   hajmi,   mazmuni,   nasr   va
nazm parchalar mutanosibligi qanday muhim belgilari bilan ajralib turishi olimlarni
qiziqtirib   kelgan.   Binobarin,   badiiy   asarlarning   janr   jihatidan   qaysi   atamaga
aloqadorligi faqat nazariy emas, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Lirika – inson
hayotida,   tabiatda   ro‘y   bergan   biron   hodisa,   lavhadan   ta’sirlanish   natijasida   unga
nisbatan   paydo   bo‘lgan   munosabatni   ichki   kechinmalar,   his-tuyg‘u   vositasida
ifodalashdir.   Lirika   o‘zida   ichki   kechinmalarni   ifodalash   xususiyati   bilan   epik
asarlardan farqlanadi. Chunki bunday asarlarda bosh maqsad sodir bo‘lgan hayotiy
voqeani   emas,   balki   ana   shu   voqeaga   nisbatan     munosabat   tarzida   ifodalanuvchi
ruhiy taassurotlarni ifodalashdan iboratdir.
Lirika badiiy adabiyotning har ikkala formasi – og‘zaki va yozma ijodga xos
adabiy   turidir.   Biroq   ular   o‘rtasida   umumiyliklar   bilan   birga   jiddiy   farqlar   ham
mavjud. “Lirik asarda, – deydi  I.Sulton, –dunyo ijodining ichki dunyosi orqaligina
o‘z ifodasini topadi”. 46
Xalq   lirikasi   dastlab   folklorga   xos   og‘zakilik,   jamoaviylik,   an’anaviylik,
variantlilik qonuniyatlari bilan adabiy lirik turdan jiddiy farqlanadi. Shunday ekan,
izlanishda   dastlabki   kuzatishni   lirika,   qo‘shiq,   ashula   atamalariga   munosabat
bildirish bilan boshlaymiz.
Ashula atamasini V.V.Radlov kuy – melodiya deb izohlagan. Musiqa folklori
mutaxassislari   fikricha,   ashula   qo‘shiqning   biror   cholg‘u   asbobi   bilan   ijrosini
anglatadi. Demak, ashula ham qo‘shiq anglatgan ma’no doirasiga kiradi.
“Ismiga   qaraganda,   –   deb   yozadi   Dj.Frezer,–   semitlar   shohi   Kinar   nomi
semitcha lira so‘zidan kelib chiqqan. Kinar ismi yunoncha – cinyra – ya’ni lira so‘zi
bilan bog‘liq bo‘lib, u o‘z navbatida semitcha kinnor – lira so‘zidan kelib chiqqan”.
Dj.Frezer   lira   yo   arfa   chalish   oddiy   ko‘ngilxushlik   bo‘lmay,   Dovudning   Saul
huzurida chalgan asbobi  lira  diniy marosimning tarkibiy elementi bo‘lganini aytadi.
Xalq   qo‘shiqlarining   yetuk   bilimdoni,   olima   M.Alaviya:   “...qo‘shiq
terminining   sof   o‘ziga   xosligi   va   ko‘p   asrlar   muqaddam   turkiy   tilda   paydo
46
  Султон И Адабиёт назарияси.–Т.:Ўқитувчи, 1980. 255-бет
41 bo‘lganligini, hozirda xalq poeziyasi ma’nosini anglatishini aytib, atama genezesini
aniqlashga   juda   yaqin   kelgan.   Mahmud   Koshg‘ariyning   “Devonu   lug‘otit   turk”
asarida qo‘shiq so‘zining arabcha she’r, qasida, rajaz ma’nolari qayd etiladi. Biroq,
qo‘shiq   atamasi   turkiy   xalqlar   folklorida   arab   bosqinchiligiga   qadar   ham   mavjud
bo‘lgan.   Masalan,   turkiy   xalqlar   orasida,   xususan,   turkmanlar   o‘z   qo‘shiqlarini   –
aydim , turk va ozorlar –  goshma , qoraqalpoqlar – qo‘shoq  deb  yuritadilar. 47
 
Bu   atamalarga   diqqat   qilsak,   ularning   ko‘pchiligi   asosida   qo‘sh   o‘zagi
turganligini   ko‘ramiz.   O‘zbek   qo‘shiqlarida   qo‘sh   so‘zining   sinonimlari   bo‘lgan
juft,   ikki,   jo‘ra,   egiz   so‘zlari   faqat   miqdoriy   ma’no   anglatmay,   ko‘pincha   magik
ahamiyat  kasb etadi va albatta biror  jihati  bilan sevgi, oila, farzand g‘oyalari bilan
bog‘lanadi. 
O‘zbek tilining etimologik lug‘atida qo‘shiq atamasi “ashula”, qadimgi turkiy
tilda   “birlashtir”–   ma’nosini   anglatuvchi   qosh   fe’lidan   -(u)g‘   qo‘shimchasidan
yasalganligi   ta’kidlanib,   bu   ot   asli   “she’r”,   “qasida”   ma’nosini   anglatgan.   Ma’no
taraqqiyoti   natijasida   “ashula   qilib   aytiladigan   she’r,   umuman   ashula   ma’nosi
yuzaga   kelgan;   eski   o‘zbek   tilida   bu   so‘z   oxiridagi   g‘   undoshi   q   undoshiga
almashgan;   keyinchalik   ikkinchi   bo‘g‘inidagi   u   unlisi   i   unlisiga   almashgan:   qosh
+ug‘=qoshug‘>qoshuq>qoshiq . 48
  [5.591]
Maktab   darsliklarida   xalq   qo‘shiqlari   haqida   nazariy   ma’lumot   berilar   ekan,
5-sinf tojik tili adabiyot darsligida qoshiq haqida quyidagicha to‘xtalib o‘tiladi: 
“Qo‘shiqlar   shakl   va   mazmun   jihatidan   bir   xil   bo‘lmaydi.   “ рубои”,
“дубайти”,   muxammas   va   qit’a lar   she’riy   shakl,   vazn   va   qofiya   jihatidan   xoslik
kasb   etmaydi.   Ammo   har   bir   mazkur   lirik   janr   qo‘shiq   bo‘lishi   mumkin.   Shundan
kelib chiqib xalq nazmining bir qismini  qo‘shiqlar tashkil  qiladi. Masalan, badeha,
alla,   marosim   qo‘shiqlari   ( наврўзи ,   бойчечак ,   хирманкўби ,   тўй ,   мотам )   va
hokazo.
Xalq   qo‘shiqlari   o‘zbek   adabiyot   darsliklarining   6-sinfida   tanishtiriladi   va
qo‘shiqlarning   quyidagi   ko‘rinishlariga   izoh   beriladi:   Tariximizda   xalq
47
  Мусақулов А. Ўзбек халқ лирикаси. –Тошкент: “Фан” нашриёти, 2010. – 27-28 б.
48
  Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. I қисм – Т.: “Университет” нашриёти, 2000. 591-бет
42 qo‘shiqlarining ko‘plab turlari mavjud bo‘lgan:  ov qo‘shiqlari, mavsum qo‘shiqlari,
to‘y   qo‘shiqlari   («Yor-yor»),   aza   qo‘shiqlari   (marsiya)   kabi.   Bundan   tashqari,
bolalarga   mo‘ljallangan   alla,   ovunchoq   qo‘shiqlar,   o‘yin   qo‘shiqlari
(«Boychechak», «Oq terakmi, ko‘k terak») ham keng tarqalgan.
O‘zbek   va   tojik   tili   izohli   lug‘atida   qo‘ shiq   va   ashula   terminini   quyidagicha
qiyoslash mumkin:
T.r O‘zbek tilining izohli lug‘ati   Фарханги   тафсирии   забони   то ч ики
1 Qo‘shiq   1.   Keng   ma’noda     she’riy
musiqiy janr; ashula.
2. Lapar, terma Суру д   ﺪﻮﺮﺴ 1 . Одам ёки 
паррандалар оҳанги, тарона; 
қўшиқ айтмоқ (куйламоқ), 
ҳофизлик қилмоқ.       2.  Куйлаш 
учун махсус айтиладиган шеър: 
( суруди озоди ) мустақиллик      
қўшиғи.  
2 Ashula 1. Yakka xonanda, guruh yoki 
xor ijro etadigan, kuy bastalangan 
(kuyga solingan) asar va uning ijrosi: 
qo‘shiq.  2. Eski ashula Eski gap, ko‘p 
aytilgan gap Ашўла   т уркий .   ﺷﻮﻟﻪا     қўшиқ, 
тарона муҳаббат қўшиғи, қўшиқ 
куйламоқ (айтмоқ).
Lirik   tur   janrlariga   alla,   bolalar   folklori   tizimidagi   lirik   qo‘shiqlarni   ham
kiritsak, o‘zbek xalq lirikasining quyidagi ma’lum bir janriy tasnifiga ega bo‘lamiz:
a)marosim   lirikasi:   to‘y   va   motam   qo‘shiqlari;   b)   nomarosim   lirikasi:   mehnat
qo‘shiqlari, allalar, termalar, ishqiy maishiy qo‘shiqlar; d) bolalar folkloridagi lirik
qo‘shiqlar.
Tojik folklorida esa qo‘shiqlarning asosiy to‘rt guruhi farqlanadi:   сурудҳойи
шодй   (to‘y, ziyofat va gap-gashtaklarda sho‘x ohangda ijro etiladigan qo‘shiqalar),
сурудҳойи   ҳачвий   (hajviy   qo‘shilar   bo‘lib,   davralarda   hazil   tariqasida   xalq
badehalari   masxarabozlar   tomonidan   ijro   etilgan),   сурудҳойи   ғамангез   (g‘amgin
qo‘shiqlar   bo‘lib,   maqsadiga   yetolmagan   oshiqlar   oh-u   nolasi,   boshiga   kulfat
tushgan, sitam ko‘rganlar ahvoli tasvirlanadi),   сурудҳои тарихи   (tarixiy qo‘shiqlar
matni   epik   va   lirik   shakllardan   iborat   bo‘lib,   doston   janridan   keskin   farqlanadi.
43 Unda ijtimoiy masalalar qalamga olinib, unga xalqning nuqtayi nazari real, konkret
tarzda ifodlanib beriladi. 49
 
Xalq   poeziyasi   lirik   tur   namunalarida   xalqning   qadimiy   ishonch-e’tiqodlari,
urf-odat,   marosim   va   irimlari   ko‘rinishlari   badiiy   ko‘chimlar   sifatida   sezilarli
darajada   saqlanib   qolgan.   Xalq   og‘zaki     ijodining   qaysi   bir   turi,   janrining   tarixiy
ildizlarini   o‘rganishga   qo‘l   urmaylik,   u,   albatta,   an’anaviy   tasavvurlar,   urf-odat,
marosimlar  xalqning magik-miflogik tafakkuriga duch kelamiz.   Shu sababli, jahon
xalqlari   san’atining   barcha   sohalari,   xususan,   folklorning   asosi   bir   zaminga   borib
taqaladi.
Folklor  asarlari  badiiy tasvirlash usuli, ifodalsh yo‘llaridan tashqari, maishiy
xarakterga ega bo‘lganligi uchun marosimlarga munosabati bilan ham farqlanadilar.
Shuning uchun folklorshunoslik fanida og‘zaki ijod namunalari dastlab marosim va
nomarosim atamalari bilan ikki katta turkumga bo‘linadi. Aynan mazkur bobimizda
lirik   tur   namunalarini   tadqiq   obyektimizga   manba   qilib   olganmiz.   Marosim
folklorining   yaxlit   tasnifi   B.   Sarimsoqov   monografiyasida   mukammal   yoritilgan. 50
Olim   tasnifidagi   to‘y   va   motam   marosimlari   tarkibidagi:   jar,   yor-yor,   o‘lan,   lapar,
kelin   salom,   kuyov   salom,   to‘y   olqishlari,   yig‘i-yo‘qlovlar   va   motam   marosim
lirikasining namunalari, aniqrog‘i, janrlari hisoblanadi.
Abdurauf     Fitart     talqinicha,     ashula     barmoq     vaznida   bo‘libgina   qolmay,
unda   kuy,   ohang   mujassamlashadi.   U   o‘sha   davrda   “ashula”     deb     atagan     xalq
og‘zaki     ijodining     bu     janri     hozirda   “qo‘shiq”     deb     yuritiladi.     “Qo‘shiq”
atamasining     ilmiy     istiloh   holatiga     keltirilganligiga     juda     ko‘p     asrlar     bo‘lgan.
Zero,    u   keng ma’noda    xalq    poeziyasini     anglatsa,    tor    ma’noda    xalq    lirikasi
shaklini   –   janrini     ifodalaydi.     Bu     holatni     qoraqalpoq,   ozarbayjon   va   uyg‘ur
folklorida   bo‘lganidek,   tojik   folklorida   ham     kuzatish     mumkin.   Chunonchi,
tojikcha   “surud”, ozarbayjoncha   “qo‘shma”   va   uyg‘urcha   “qo‘shoq”   istilohlari
shunday estetik mohiyatga ega.
Mahmud     Koshg‘ariyning     “Devonu     lug‘otit     turk”     asarida     ham   xalq
qo‘shiqlari     o‘zining     qadimiy     tili,     ohangi     bilan     o‘rin     olgan.   Fitrat     o‘z
49
  Асрор ї  В.,  Амонов Р. Э чодиёти  да ҳ анакии  хал қи  то ч ик. – Душанбе, Маориф, 1980. 107-118-б.
50
  Саримсоқов Б. Ўзбек маросим фолклори. –Т.: ФАН, 1986. –216 б.
44 qarashlariga  yanada  ochiqlik  kiritib, shunday deydi: “Ashula, she’rlarimizdan eng
ko‘pi     to‘rtliklardir.   Bir     ashulada     o‘qilaturg‘an     she’rlar     olti-etti     to‘rtlikdan
iboratdir.   Biroq   bir –   ikki   misra   “naqarot”   har   to‘rtlikda   aylanib   turadi.   Har
to‘rtlikning     o‘ziga     qofiyasi     bo‘ladir.   Yana     bir     narsaga     e’tibor     qarataylik:
O.Safarov,     D.O‘raeva   “O‘zbek     xalq     og‘zaki     badiiy     ijodi”     qo‘llanmasining
birinchi qismida:  “Qo‘shiq xalq she’ri  sifatida ham barmoq, ham  aruz vaznlarida
yaratilsa-da,   jamoa,   sozlik   (kuyli) va sozsiz   (kuysiz) ijrolarga   mo‘ljallanganligi
bilan  o‘zaro  farq  qiladi”, – deb yozishadi. 51
 Haqiqatdan  ham,  xalq  qo‘shiqlarida
bu  holat  juda  ko‘p  uchraydi. Xalq  qo‘shiqlarining  mavzular  ko‘lami  keng.  Shu
mavzulardan  eng  ommabop  turi  bu  ishqiy  mavzudagi  xalq  qo‘shiqlaridir. Xalq
qo‘shiqlari,   ya’ni   folklor   she’rlarida   so‘z san’ati   keng   emas. Lekin xalq   qalbi
tub-tubida  yotgan  chinakam chapani  so‘zlar  asosida  she’r  dunyoga  keladi. Axir
badiiy   so‘z   san’atining   eng   qadimgi   va   uzoq   tarixga   ega   bo‘lgan   sohasi,   bu
folklordir.   Mashaqqatli   mehnat   jarayonida   inson   tajribasining   ortishi,   nutqining
shakllanishi   bilan   inson   ongi   rivojlandi,     tabiat     va     jamiyat     haqidagi     fikr
tushunchalarni   obrazlar     vositasida     tasvirlashga     intilish     og‘zaki     ijod     paydo
bo‘lishiga turtki bo‘ldi.
5-sinf   tojik   adabiyot   darsligida   qo‘shiqlarning   ( дубайти   ва   рубои)   ikki
misralik she’r va ruboiylardan farqli jihati ko‘rsatilib, ularning hajmi 4-10 misradan
30-40   misragacha   bo‘lishi   ta’kidlanadi.   Qo‘shiqlar   alohida   uslub   va     o‘ziga   xos
badiiy   san’tlardan   iborat   bo‘lib,   ma’no-mundarijasiga   ko‘ra   alohida   guruhlarga
ajratiladi:   marosim   qo‘shiqlari,   ijtimoiy   qo‘shiqlar   va   tarixiy   qo‘shiqlar.   Har   bir
qo‘shiq namunasining alohida o‘ziga xosligi mavjud.
7-sinf   tojik   adabiyot   darsligida   lirik   janrlarning   qisqacha   izohi   keltirilgan
bo‘lib,   qo‘shiqning   ikki   asosiy   turi   ko‘rsatiladi:   xalq   qo‘shiqlari   va   tarixiy
qo‘shiqlar.     Xalq   qo‘shiqlari   to‘y   marosimlari,   bayramlar   va   motam   qo‘shiqlarini
o‘z ichiga oladi. Tarixiy qo‘shiqlar esa tojik xalq og‘zaki ijodida muhim ahamiyat
51
 Фитрат А. Адабиёт қоидалари. – Т.: Ўқитувчи, 1995. –82-83 б.
45 kasb etadi. Chunki bu qo‘shiq turlari millat tarixi, madaniyatini ko‘rsatib beruvchi
xazina bo‘lib, xalq ma’naviyatini mustahkamlovchi omillardan biri hisoblanadi. 52
O‘zbek   adabiyorshunoslik   terminlari   izohli   lug‘atida   marosim   she’r   yoki
qo‘shiq termini haqida quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: 
Xalq   og‘zaki   ijodidagi   turli   marosimlar   bilan   bog‘liq   qo‘shiqlar   asosan   ikki
turkumga bo‘linadi: 1. To‘y-hasham va o‘lim marosimlarida yoki turli diniy hamda
mavsumiy urf-odatlarga bog‘liq marosimlarda aytiladigan qo‘shiqlar.   Bularga yor-
yor, o‘lan, kelin salom, yig‘i-yo‘qlov, ramazon kabi poeziya xillari kiradi.  2. Turli
mavsum   bilan   bog‘liq   marosimlarda   aytiladigan   qo‘shiqlar.   Bularga   navro‘z
bayramlarida, bahor kelishi, yoz kelishi yoki birinchi qor yog‘ishi munosabati bilan
aytiladigan   qo‘shiqlar   mansubdir.   Bu   qo‘shiqlarning   yaratilshi   va   ijro   etilishi
o‘tmishdagi   qo‘shiqlarning   dunyoqarashlari   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   ular   har   bir
faslning   xislatlarini   turlicha   izohlaganlar   va   tushunganlar.   Shuning   uchun   ham   yil
fasllari   va   urf-odatlar   ko‘pgina   o‘ziga   xos   bayram   yoki   marosimlar   bilan   kutib
olingan.  Bularga  sumalak  majlisi,  navro‘z  bayrami,  yerga  birinchi   qo‘sh  solinishi,
laylak   kelishi,   g‘allaga   birinchi   o‘roq   tushishi   yoki   birinchi   qor   yog‘ishi   bilan
bog‘liq   qo‘shiqlar   mansubdir.   Umuman   xalq   qo‘shiqlari   xalq   turmushining   turli
tomonlarini o‘zida aks ettiradi.
Umuman   olganda   o‘zbek   va   tojik   qo‘shiq   janri   turlari   ikki   xalq   og‘zaki   ijodida
shakl   jihatidan   bir   xil   bo‘linganini   ko‘ramiz.   Ammo   ikki   turga   ajratilgan   qo‘shiq
turlarida biri-ikkinchisini takrorlamaydigan qo‘shiqlarni guvohi bo‘lamiz. Masalan,
o‘zbek folklorshunoslik atamalari qisqacha lug‘atida   tarixiy  qo‘shiqlar ining  xalq
qo‘shiqlariga  xos  asosiy  xususiyatlardan biri  ularning  davr  bilan  uzviy  bog‘liq
holda  hozirjavoblik  bilan yaratilishidir.
Har   bir   davrda   kechgan   dolzarb   voqealar   dastlab   kuchli   hissiyot   bilan
bog‘liq   bo‘lgan     qo‘shiqlarda   o‘z   badiiy     ifodasini     topadi.     Davr     o‘tishi   bilan
mazkur  qo‘shiqlar tarixiy  asarlar sifatida yashab qolishadi.
Folklorshunos   U.   Jumanazarovning     tadqiqotlarida   ta’kidlanishicha,   o‘zbek
xalq poeziyasida tarixiy  qo‘shiqlarning  ikkita – lirik  va  liro-epik  turlari  mavjud.
52
  Адабиёт. Китоби дарсє барои донишомўзони синф 7-уми мактабµои таълими миёнаи умумє. Муаллифон: З. 
Файзуллоева, Ч. Эшонқулов, М. Кабиров. Нашри чорум. Хонаи эїодии табъу нашри «O‘zbekiston», 2017, . 7 саҳ.
46 Ularning     birinchisida     xalq    haqida  yorqin    iz    qoldirgan   tarixiy    voqea-hodisalar
yoki  tarixiy  shaxslar haqida hikoya  qilib  berish  yetakchi  o‘rin  egallaydi.  Bunga
“Xon   zulmi”, “Isfandiyor   xon   bo‘ldi”   qo‘shiqlarini   kiritish   mumkin.   Ikkinchi
turdagi qo‘shiqlarda   tarixiy   voqelikni   chuqur   lirizm,   ichki   kechinmalar   orqali
ifodalash     xususiyati     ko‘zga     tashlanadi.     Aniqroq     aytganda,     birinchi     tip
qo‘shiqlarda epik hikoyalash, ikkinchi tip qo‘shiqlarda   lirik   ifodalash hukmronlik
qiladi.     Ikkinchi     tur     qo‘shiqlarga     Xonim     xalfaning     “Bevafo   zolim”     qo‘shig‘i
misol  bo‘la oladi. “Poezdingni jildiratgan...”  qo‘shig‘i  ham  o‘sha  tipga  kiradi.
Aslini   olganda, tarixiy qo‘shiqlarning paydo bo‘lishi   uzoq davrlarga   borib
taqaladi. M. Koshgariyning “Devoni   lugatit  turk” asaridagi Alp Erto‘nga haqidagi
qo‘shiqlar bunga misol   bo‘la oladi. Ayrim   hollarda   tarixiy   qo‘shiq bilan   tarixiy
doston tushunchalari ham bir-biri  bilan  almashib  yuradi. Masalan, Fozil  shoirning
“Jizzax qo‘zgoloni”, Po‘lkanning “Hasan   batrak”   asarlari   tarixiy doston   sifatida
qayd etilsa-da,  aslida ular  tarixiy  qo‘shiqlardir.
Mehnat   qo‘shiqlari   –   Qo‘shiqlar     shakl     va     mazmuniga   qarab   bir   qancha
turlarga  bo‘linadi.  Ularning eng qadimgisi mehnat qo‘shiqlari  bo‘lib, ular  asosan
dehqonchilikka,  chorvachilikka  va  hunarmandchilikka oid  mavzularga bo‘linadi.
A)    Dehqonchilikka     oid    qo‘shiqiar    ham    mehnat     turiga   qarab   yana   bir
qancha  mavzularni o‘z ichiga  oladi.
1.  Qo‘sh  qo‘shiqlari;
2.  O‘rim  qo‘shig‘i;
3.  “Turey-turey” – qo‘ylarni sog‘ishda aytiladigan qo‘shiqlar;
4.  Churiyalar (echki sog‘ishda aytiladigan qo‘shiqlar);
Ushbu  qo‘shiqlarning  barchasi  sigir,  qo‘y, echkilarni  sog‘ish jarayonida,  mehnat
mashg‘uloti     bilan     birgalikda     hayvonlarni   tinchlantirish,   iydirishda   foydalanish
uchun  ijro etilgan.
B)  Hunarmandlikka oid qo‘shiqlar.
1.  Charx  qo‘shiqlari;
2.  Bo‘zchi qo‘shiqlari;
3.  O‘rmak  qo‘shiqlari  (gilam, sholcha  to‘qish);
47 4.  Kashta  qo‘shiqlari.
Mehnat     qo‘shiqlarining  barchasi     ish    mashg‘uloti     jarayonida    yaratilgan   va
ijro   etilgan.   Ular     ish     jarayonini     ko‘ngilli     o‘tkazish,   mehnat     qiluvchini
zeriktirmaslik,     mehnat     unumdorligini     oshirish     borasida     muhim     vosita   bo‘lib
xizmat   qilgan. Ammo   bu   qo‘shiqlar   hozirda   o‘sha    mehnat  mashg‘ulotlarining
texnika  zimmasiga  o‘tganligi  uchun  asta-sekin  yo‘qolib bormoqda. 53
  O‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida to‘y va aza-motam marosimlari haqida
gapirilar   ekan   mazkur   terminlarning   izohiga   to‘xtalib   o‘tilmagan.   Masalan,   6-sinf
o‘zbek   adabiyoti   darsligida   to‘y   qo‘shiqlari   («Yor-yor»),   aza   qo‘shiqlari   (marsiya)
kabi marosim qo‘shiq atamalari keltiriladi.
Professor   B.Sarimsoqov   marosim   folklorini   uchga   –   mavsumiy   marosimlar;
oilaviy   maishiy   marosimlar;   so‘z   sehriga   asoslangan   marosimlarga   bo‘ladi.
Olimning tadqiqotiga ko‘ra, yozgi va kuzgi mavsumiy marosimlar bo‘yicha asosan
shamol   chaqirish   va   uni   to‘xtatish   hamda   yomg‘ir   chaqirish   marosimiga   aloqador
odatlar saqlanib qolgan.
Oilaviy-maishiy   marosim   qo‘shiqlarining   aksariyati   esa   to‘y   marosimlari
bilan aloqadordir. Ular   “Yor-yor”, “Kelin salom” tarzida ko‘proq tarqalgan. Yig‘i
qo‘shiqlari   ham   azaldan   aytilib,   marosim   poeziyasiga   mansub   xalq   og‘zaki   ijodi
janrlari hisoblanadi. Yig‘ilar o‘z mazmuni jihatidan o‘lgan shaxsning bevaqt vafoti,
undan ajralishning og‘irligi, o‘limidan shikoyat, oila a’zolarida achinish, dunyoning
foniyligi   kabi   motivlardan   tashkil   topgan.   Yig‘ilar   ba’zan   “Marsiya”,   Xorazmda
“Aytimchilik”   deb   nomlanadi.   Ular   biron   kishi   vafot   qilganida   yig‘i   bilan   birga
aytiladi. 
Marsiya dastlab xalq og‘zaki ijodida kishilik jamiyatining juda ham qadimgi
bosqichlarida paydo bo‘lgan. (Masalan, “Devonu lug‘ot at-turk”dagi Alp Er To‘nga
marsiyasini.) keyinchalik marsiyalar turli xalqlarda turlicha qat’iy shaklga kirib, bir
necha   xil   versiya   va   variantlarda   keng   tarqalgan.   O‘zbek   mumtoz   adabiyotida
Alisher   Navoiyning   Jomiy   vafoti   munosabati   bilan   bitgan   marsiyasi   mashhurdir.
Hozirgi   marsiyalarda   o‘lgan   shaxsning   jamiyatdagi   o‘rni,   xizmatlari   eslanadi   va
53
  Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати.  –  Урганч, 2007 53-бет
48 uning o‘limi munosabati bilan shoir o‘zining va xalqning qayg‘usi, iztirobini bayon
etadi.
11-sinf o‘zbek adabiyotida   Alp Er To‘nga haqidagi marsiya berilgan bo‘lib,
asar   yuzasidan   keltirilgan   nazariy   ma’lumotda   marsiya   janri   haqida   batafsil
tushunchalar   beriladi:   “Marsiya,   odatda,   jamiyat   tarixida   muayyan   iz   qoldirgan
kishilarga   bag‘ishlab   yoziladi   yoki   to‘qiladi.   Alp   Er   To‘nga   haqidagi   marsiya   –
og‘zaki   ijod   mahsuli.   Marsiya   turli   she’riy   shakllarda   ifodalanishi   mumkin.
Adabiyotimizning   keyingi   bosqichlarida   g‘azal,   qasida,   muxammas,   musaddas,
tarjiband,   tarkibband   shakllarida   yozilgan   marsiyalar   uchraydi.   Alp   Er   To‘nga
haqidagi marsiya murabba’ shaklidadir. Uning har bir bandi to‘rt misradan iborat. 
Misralar   asosan   a a a b   qofiyalanish   tartibiga   ega.   Mumtoz   adabiyotimizdagi
marsiyalarning   asosiy   qismi   aruz   vaznida   bitilgan.   Alp   Er   To‘nga   marsiyasi   esa
barmoq vaznidadir. Turoqlar, asosan, 4 + 3 shaklida bo‘ladi.”
Tojik   xalq   og‘zaki   ijodida   ham   motam   marosimlari   va   marsiya   janri   qadim
davrdan hozirgi  kunga  qadar  ijro qilib  kelinib,  vafot  qilgan  kishi  sharafiga  muallif
yoki   marhumning   qarindoshlari   tomonidan   fig‘on   va   qayg‘u   ifodalanib   yozilgan
yoxud   aytiladigan   qo‘shiq   yoki   she’rdir.   Ba’zi   marsiya   namunalarida   marhumning
vafot  etgan  sanasi  abjad hisobiga  solininb aytilgan. Tojik folklorida   “Чони бобо”,
“Тарма”,   “Усмончонуме”,   “Мотам”   kabi   yana   bir   qancha   marsiyalar   borki,   ular
xalq marsiyalarining yorqin namunasi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Ko‘plab
marsiyalarning   mazmun,   vazn,   qofiyada   nuqsoni   sezilsada,   mazmun,   fikrning
obrazliligi va ramziy ifodaliligi jihatidan diqqatga sazovordir. Motam marosimlarida
asosan   ayollar   marsiyaxonlik   qilishadi   va   ularning   atrofida   maxsus   mahoratga   ega
ovoz solib turadigan ayollar jam bo‘lishgan.
O‘zbek     folklorshunosligida   janrlararo   munosabat   masalalari   ma’lum   bir
darajada   o‘rganilgan. 54
  Bu muammoga bag‘ishlangan ishlar orasida 1947-yil e’lon
qilingan   V.M.Jirmunskiy,   H.T.Zarifovlar     asaridagi     mulohazalar   va     eng   keyingi
54
  Жирмунский     В.М.,     Зарифов     Х.Т.     Узбекский     народный     героический     эпос.   –   М.:   ГИХЛ,   1947;
Имомов   К.   Достонларда   эртак   мотивлари   //   Фозил   шоир.     –   Тошкент:   Фан,   1973.   –   Б.97-104;     Жалолов   Ғ.
Ўзбек   фольклорида   жанрлараро   муносабат.   –Тошкент:   Фан,   1979;   Жалалов   Г.О.   Узбекский   народный
сказочный   эпос.   –   Ташкент:   Фан,   1980;   Эгамов   Х.   Типология     и     взаимосвязи     сказочной     традиции
тюркоязычных   народов   Советского Востока. Дис… док. филол. наук. – Ташкент, 1988. – С.46;  Алимов С.
Жанрлараро муносабатга доир // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1998,  –№5. – Б.30-33 ва бошқалар.
49 tadqiqot   G.   Egamberdievaning   nomzodlik   dissertatsiyasidagi   kuzatishlar 55
  bizning
mavzumizga   juda   yaqin   turadi.   Xususan   olganda,   V.M.Jirmunskiy   va
H.T.Zarifovlar   dostonchilik   munosabati   bilan   doston   va   terma,   ularning   genetik
aloqadorligini ko‘rsatib berdilar.
Terma   bir   xil   qofiya   tuzulishi   va   vaznga   ega   bo‘lgan   bir   necha   bandlar
yig‘indisidan   iborat   xalq   qo‘shiqlari   turi   hisoblanadi.   Termalarning     janr     sifatida
shakllanishi   va   rivojida   barqaror   kompozitsion,   so‘z,   so‘z   birikmali,   misraviy
formulalar yetakchi rol o‘ynagan. Bizgacha yetib kelgan an’anaviy termalar, asosan,
uch   tipdagi   kompozitsion   formulalar,   so‘z,   so‘z   birikmali,   misraviy   formulalar
doirasida   yaratilganini   ko‘rsatadi.   So‘z,   so‘z   birikmali,   misraviy   formulalar   poetik
takrorlarning  ko‘rinishlaridir. 
Tojik   xalq   og‘zaki   ijodi   dostonchiligida   termalar   kirish   so‘z,   aniqrog‘i,
muqaddima   vazifasini   bajaradi.   Unda   dunyoning   foniy   va   o‘tkinchiligi,   hayotning
g‘animatligi,   yaxshi   odamlar   suhbatidan   bahramand   bo‘lib   qolishlik,   yomon
insonlar   bilan   oshnochilikning   zarari,   do‘stlik   zarurati,   yaxshilik   va   ezgulik   qilish
haqida  so‘z ketadi.  Termalar  60  misradan  100 misragacha  iborat  bo‘lishi   mumkin.
Go‘yanda   termani   aytib   bo‘lgach,   bir   fursat   dam   oladi   yoki   birdan   dostonni
kuylashga o‘tib ketadi.
O‘zbek   folklorining   asosan   barcha   janrlari   qadimdan   boshlab   kattalarga   va
yosh avlodga baravar xizmat qilib kelgan. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida barcha uchun
umumiy   bo‘lgan   janrlar   qatorida   faqat   bolalar   uchun   xos   bo‘lgan   alohida   janrlar
ham   mavjud.   Bular:   allalar,   aytim   olqishlar,   erkalama   va   ovutmachoqlar,
boychechak,   yalinchoqlar,   hukmlagichlar,   aytishuv,   tegishmachoq,   sanamalar,   tez
aytish, chandishlar va aldanmachoqlardir.
Maktab   adabiyot   darslarida   quyi   sinf   o‘quvchilari,   asosan,   bolalar   folkori
namunalari   bilan   tanishtiriladi.   Masalan,   5-sinf   tojik   adabiyot   darsligida   alla
qo‘shig‘i   va   uning   xususiyatlari   haqida   ma’lumot   beriladi:   “Folklorning   boshqa
janrlariga   nisbatan   qo‘shiq   va   taronalar,   inson   hali   bolaligidayoq   ko‘proq   ta’sir
55
  Egamberdieva  G.  Ertak  tip  syujetli  Xorazm  dostonlari  poetikasi: Filol. fan. nom. dis... avtoref. – Toshkent, 
2005. – B.13-24.
50 etadi. Shunday qo‘shiqlardan biri alladir. Alla go‘dakni uxlatish uchun kuylanadigan
qo‘shiqdir.   Onalar   allani   beshikni   tebratish   paytida,   odatda   hech   qanday
tayyorgarliksiz,   badehatan   ijro   etadilar.   Alla   o‘ziga   xos   shaklga   ega   bo‘lib,   bu   tur
qo‘shiqlarda   yagona   matn   mavjud   emasdir.   Alla   matni   XX   asrga   kelibgina   paydo
bo‘lib,   qo‘shiq   g‘oyasi   va   mazmun-mundarijasi   oldingilaridan   farq   qiladi.   Allada
ona   farzandining   sog‘lom,   ilm-u   ma’rifatli   bo‘lishi   kabi   asosiy   o‘rinlarga   e’tibor
qaratadi.
O‘zbek   xalq   og‘zaki   ijodida   “Alla”   atamasi   uxlatish,   yotqizish   ma’nolariga
ega.   Bola   tug‘ilganidan   boshlab   to   3-4   yoshga   to‘lgunicha   uni   uxlatish   uchun   alla
aytiladi. Bola uchun allaning so‘ziga qaraganda ko‘proq ohangi muhimdir. Chunki,
har qanday yoqimli kuy, ohang inson ruhiyatiga ijobiy ta’sir qilib, uni orom olishga
chorlaydi.
Allalar to‘rt, olti, sakkiz qator bo‘lishi mumkin. Biroq, alla bilan tugaydigan
misralar   doimo   naqarot   sifatida   takrorlanadi.   Allalarning   mazmuni   aytuvchiga
bog‘liq  bo‘lib,  ularda  ijrochining  individual   kechinmalari   ham   aks  etadi.   Allalarda
“qo‘zim,   toychog‘im,   gulim,   lolam,   bulbulim”   kabi   timsollar   ko‘plab   ishlatiladi.
Allalar   dastlab   vazmin   ritm   va   beshikning   unga   mos   tebratilishi   jarayonida
yaratilgani uchun  beshik qo‘shiqlari  atamasi bilan ham yuritiladi. 
O‘zbek   allalarining   tojik   xalq   allalaridan   ma’lum   farqini   allaning
ayrimlarigina   muayyan   sujetga   ega   ekanligi   va   voqeabandlik   kasb   etishi
mumkinligida ko‘rishimiz mumkin. 
Bolalar folkloridan o‘rin olgan janrlardan yan biri bu boychechak mavsumiy
qo‘shig‘idir.   6-sinf   o‘zbek   adabiyot   darsligida   bahor   elchisi   boychechakka   va
qizaloqlar aytadigan «Chittigul» kabi qo‘shiq namunalari keltirilgan. “Boychechak”
qo‘shig‘i,   odatda,   bahor   faslida   ijro   etilgan.   Boychechak   gulining   qo‘shiqqa   solib
aytilishi  tasodifiy emas.  Chunki  bu gul  – bahor  darakchisi. Qishloq  bolalari  ushbu
gulni ko‘tarib uyma-uy qo‘shiq bilan suyunchi so‘rab borishgan, xonadon sohiblari
bolalarga   hadyalar   berishgan.   Boychechakni   ko‘rgan   keksalar   uni   ko‘zlariga
surtishgan. Negaki boychechak bahorga yetib kelganlik, shukronalik belgisi sifatida
qabul qilingan.
51 «Boychechak»   qo‘shig‘ining   to‘rt,   olti,   sakkiz   qatorli   ko‘rinishlari   mavjud.
Qo‘shiq   bolalarga   xos   sodda,   samimiy,   hazil-mutoyiba   tarzidagi   misralar   bilan
boshlanadi:
Boychechagim boylandi,
Qozon to‘la ayrondi.
Ayroningdan bermasang,
Qozonlaring vayrondir.
Tojik   xalq   og‘zaki   ijodi   kitobida   “ Соли   нав ”(Yangi   yil)   ya’ni   Navro‘z
bayrami   arafasida   O‘rta  Osiyao   (Farg‘ona,  Samarqand,   Qashqadaryo)da  yashovchi
tojik   tilli   xalaqlar   orasida     “Boychechak”   nomli   gul   aylantirib   chiqish   marosimi
mashurligi   ta’kidlangan.   “Boychechak”   aytish   marosimi   bahor   oyi   boshlarida
(huting   oxiri   va   hamal   oyining   boshlarida)   o‘tkazilgan.   Matnni   bolalar   ichidan
saylangan   bir   sardor   baland   ovozda   kuylab,   qolgan   ishtirokchilar   qo‘shiqning   har
bandi oxirida “Boychechak! Boychechak!” deb jo‘r bo‘lishadi. Masalan:
Сардор :  Бойчечака   аслаш   гул            Sardor:      Boychechak asli bir guldir
                Гулзор   макони   булбул                             Bulbul makoni gulzordir
Дигарон :  Бойчечак !  Бойчечак !        Boshqalar:  Boychechak! Boychechak!
Сардор :  Таги   остона   дутор               Sardor:     Ostona osti dutor
                Будем   баҳорба   хумор                             Bahorga bo‘ldik xumor
Дигарон :  Бойчечак !  Бойчечак !        Boshqalar: Boychechak! Boychechak!
“Boychechak”   qo‘shig‘iga   o‘xshash     yana   “Г ули   сияҳгўш ”   (qoraqosh),
“ Баҳор   омад ” (Bahor keldi) gul aylantirish marosim qo‘shiqlari mavjud bo‘lib, ular
aytilishi  va matn shakli jihatdan o‘zaro farqlanadi.
Quyida   o‘zbek   va   tojik   tili   izohli   lug‘atlarida   keltirilgan   bolalar   folklori
namunlarini jadval asosida solishtiramiz:
T.r O‘zbek tilining izohli lug‘ati   Фарханги   тафсирии   забони   то ч ики
1 Alla  1. Go‘dakni uxlatishda  Алла    اﻟّّﻪ    таронаи  модарон  барои  
52 yakkaxon usulda aytiladigan 
qo‘shiq. 2. Beshik to‘yida beshik 
olib kelgan ayollar tomonidan 
aytiladigan qo‘shiq. 
Alla qilmoq   1)charxpalak qilmoq, 
ko‘tarib urmoq; 2) ko‘chma boplab 
aldamoq, firib bermoq хобонидани кўдак; алла гуфтан 
суруди алларо хондан. 
Alla  اﻟّّﻪ   Go‘dakni uxlatish uchun 
aytiladigan onalar qo‘shig‘i
2 Boychechak  1. Piyozguldoshlarga 
mansub ilk bahorda ochiladigan ko‘p
yillik o‘simlik. 
2. Erta ko‘klam boychechak chiqqan
paytda esikma-eshik yurib 
aytiladigan maxsus xalqona qo‘shiq. Бойчечак    ﺑﺎ	
يﭽﻴﭽﻚ    бот .   гиёњи   
гули    зарду   сафедчадор ,  ки   дар  
кўњу   сањро   баъди   тамом   шудани   
барфњо    мерўяд    ва   муждарасони  
бањор    шумурда    мешавад ,   гули   
бањман ,   наргис .
Boychechak   ﺑﺎ
يﭽﻴﭽﻚ   sariq va oq 
rangli gul bo‘lib, sahro va tog‘larda 
qor tugashidan keyin chiqadi va 
bahor kelganidan darak beradi. Sariq
rangli gul, nargis. 
Bu   qiyosiy   o‘rganishdan   shuni   ko‘rish   mumkinki,   o‘zbek   va   tojik   xalq
og‘zaki   ijodining   lirik   janri   ijod   mahsuli   an’anaviyli gi ,   lirik   “men”ning   xarakteri,
musiqa   bilan   munosabati   va   tarixiy   asoslariga   ko‘ra   umumiylikka   ega.   Ammo   bir
narsa aniqki, folklor asarlari, qanday shakllarda voqe bo‘lmasin, o‘zlarining tarixiy,
badiiy-stetik, ilmiy-ma’rifiy, tarbiyaviy va ma’naviy munosabatini umumlashtirgan
milliy-ma’naviy ahamiyatini saqlab qoladi.
O‘zbek va tojik maktab adabiyot darsliklarida folklorning lirik janr atamalari,
ularning   xususiyatlari   haqida   turli   ko‘lamda   ma’lumot   berilgan.   Masalan,   5-7-sinf
tojik   adabiyot   darsliklarida   lirik   atamalar   va   ularning   izohiga   kengroq   to‘xtalib
o‘tilgan bo‘lsa, 6-sinf o‘zbek  adabiyot darsligida esa xalq qo‘shiqlari namunalariga
ko‘proq e’tibor  berilgan. Shu jihatdan hozirgi  sharoitda  o‘quvchining so‘z boyligi,
kompitentligini   oshirishda   nazariy   ma’lumotlar   zamirida   amaliy   ko‘nikma   hosil
qilish ko‘proq ustuvorlik kasb etadi.
53 2.2.Kichik janrlarga mansub atamalarning qiyosiy tahlili
Xalq     og‘zaki   ijodi     janrlari,     ularning     tarkibi     haqida     gap     borar     ekan,
janrlarning o‘zaro munosabatlarini   ham   hisobga   olish   lozim.   Avvalo, janrlararo
munosabatlar o‘ta murakkab jarayon ekanini nazarda tutish kerak. Ma’lumki, o‘zbek
xalq   og‘zaki   ijodi   dunyodagi   eng   qadimiy   so‘z   san’ati   namunasiga   oid   asarlardan
tashkil  topgan. Hech   ikkilanmay   aytish   mumkinki,   eramizdan keyingi   ikkinchi
ming   yillikning   o‘zida   og‘zaki   ijodimiz   mahorat jihatidan   juda   ko‘p   hayotiy
sinovlarga     duch     kelgan.     Natijada,   kichik   janrlar   deb   atalmish   maqol,   matal,
topishmoqlardan birikkan epik asarlar maydonga  kelgan  bo‘lishi  mumkin.
Xalq   og‘zaki   ijodi   bevosita   bu   san’at   namunalarini   yaratgan   xalqning
ijtimoiy,   madaniy,   iqtisodiy   hayoti   bilan   uzviy   aloqadadir. Xalqimiz tarixidagi
muhim   voqealar   ayrim   janrlarning   yo‘qolib   borishiga   sababchi   bo‘lgan.   Kichik
janrlarga   kiruvchi    maqol,   matal    va   topishmoqlar    bizning zamonamizga    kelib
ham     o‘zining     shakli     va     mazmuniga     mos     ravishda     og‘zaki   ijod     xazinasidan
munosib  o‘rin  egalladi.  Binobarin,  kichik  janrlarni o‘rganish jarayonida mazkur
janrlarning   g‘oyasi,   tarbiyaviy  ahamiyati,   estetik   jihatlari     bilan     bir     qatorda    janr
xususiyatlari  va  badiiyatiga  ahamiyat berish maqsadga muvofiqdir.
Maqollarning     hayotda     tutgan     o‘rni     va     ahamiyatiga     rus     yozuvchisi
L.N.Tolstoy     ham     juda     katta     baho     berib:     “Har     bir     maqolda     shu     maqolni
yaratgan  xalqning  siymosi  ko‘rinadi”, 56
  degan  edi.  Darhaqiqat,  maqollarda ota-
bobolarimiz   bosib   o‘tgan   yo‘lni,   kechirgan   turmushlarini,   shodliklari   va   chekkan
azob-uqubatlarini     teran     mazmunli     pand-nasihatlarini,     qadimgi   davrlarda,   o‘rta
asrlar   va   undan   keyingi   asrlarda   yashagan   ajdodlarimizning   urf-odatlarini,
an’analarini  ko‘ramiz  va  his  etamiz.
Maqol,   matal,   masal,   zarbulmasal,   naql,   hikmat,   hikmatli   so‘z,   tanbeh,
mashoyixlar   so‘zi,   donolar   yoki   donishmandlar   so‘zi,   oqinlar   so‘zi   va   otalar   so‘zi
56
  Ismatullaev H. “Inlizcha maqol, matal va idiomalar”. T., “O‘qituvchi”, 1969, 3-bet.  
54 atamalari   bilan   el   orasida   yurgan   bu   janr   namunalari   g‘oyat   ommaviy   bo‘lib,
umumfolklor hodisasi hisoblanadi.
Maqol   arabcha   “qavvala”   so‘zidan   olingan   va   “aytmoq,   so‘zlamoq”
ma’nolarini   anglatadi.   Biroq   Fitrat   maqol   so‘zi   o‘rnida   ko‘pincha   “el   so‘zi”
atamasini qo‘llagan.
Xalq   og‘zaki   ijodining   ko‘pchilik   janrlarida,   jumladan,   maqollarda   xalq
jamiyatdagi   munosabatlar,   hodisa   va   holatlarni   soddaroq,   oydinroq     ifodalamoq
maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli predmetlar /
hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy-jihozlari, kiyim-kechaklar, ish
qurollar,   mehnat   mahsulotlari   va   hokozolar   /   obrazidan   ustalik   bilan   foydalanadi.
Ana   shu   perdmetlarning   har   birini   timsol   qilib   olib   ular   vositasida   muayyan
sifatlarga / xoh ijobiy, xoh salbiy / ega bo‘lgan kishilarning obrazini gavdalantiradi.
Masalan:   xalqimiz   sherni   –   mard,   dovyurak,   botirligi;   tuyani     el-yurt     og‘alariga,
buzruklariga,   shuningdek   kuchli,   chidamli,   sabr-matonatli,   ba’zi   hollarda   esa
takabbur   kishilarga;   eshak   va   ho‘kizni   –   befahm,   befarosat   dangasalarga;   ko‘ngli
yuvosh,     muloyim     tabiatli   kishilarga;   echkini   –   ayyorlarga   yengil   tabiatlilarga;
bo‘ta, buzoq, toy, qulun, uloq,  kuchuk,  ho‘tikni – bolalarga:  it  –  ochko‘z,  sulloh,
tamagir, urushqoq,   kaltafahm,   ahmoq,   dangasa   va   shu   kabi   insoniy   illatlarga
ega   bo‘lgan     kishilardir;   bo‘rini   –   qonxo‘r   zolimlarga;   tulkini   –   ayyor,
ikkiyuzlamachilarga;   quyonni   – qo‘rqoqlarga;  kulonni   –   sergak,  hushyor,  aqlli
tadbirkorlarga;     sichqon,     kalamush:     chumchuq,     chigirtkani     –     tekinxo‘r;     va
zararkunandalarga   /   ayrim   hollarda   –   sichqonni   mazlumlarga;     qurbaqani     –
ishyoqmas,  dangasa,  quruq  va  maqtanchoqlarga;  qovoq,  tarrak,  arpa, qoramug‘,
kurmak singarilarni – yomon odamga tashbiq etadi va hokozo.  
O‘zbek maqollari mavzu jihatdan xilma-xil va rang-barang. Chunonchi, vatan
va   vatanparvarlik,   mehnatsevarlik   va   ishyoqmaslik,   halollik   va   tekinxo‘rlik,
to‘g‘rilik va egrilik, yaxshilik va yomonlik, adolat, insof va insofsizlik, do‘stlik va
dushmanlik,   tinchlik   va   notinchlik,   botirlik   va   qo‘rqoqlik,   donolik   va   nodonlik,
mardlik   va   nomardlik,   epchillik   va   noshudlik,   mehr-oqibat   va   oqibatsizlik,   qadr-
qimmat   va   qadrsizlik,   tadbirkorlik,   umid,   ishonch,   ahillik,   or-nomus,   ehtiyoj   va
55 zarurat, vaqt va fursat qadri kabi ko‘plab mavzularda yaratilgan xalq maqollari ana
shular jumlasidandir. 
Ayni   chog‘da   o‘zbek   xalq   maqollari   yaratilishi   jihatidan   juda   qadimiy
zamonlarda   yashagan   ajdodlarimiz   ijodini   tashkil   etadi.   Bu   haqda   10-sinf   o‘zbek
adabiyot   darsligida   quyidagi   ma’lumot   keltiriladi:   “Mahmud   Koshg‘ariy   o‘zining
“Devonu lug‘ot at-turk” asarida kitobni “Hikmatli so‘zlar, sajlar, maqollar, rajaz va
nasr  deb atalgan adabiy parchalar” bilan bezaganini  aytadi. “Devonu lug‘otit  turk”
ga   300   ga   yaqin   maqollar   berilganki,   xalqlarning   madaniy   merosi   naqadar
boyligining eng yorqin ifodasidir.”
Hech   ikkilanmasdan   alohida   qayd   etish   lozimki,   bunday   ulkan   xazinaga
dunyodagi   kamdan-kam   xalqlar   ega   bo‘lishi   mumkin.   Hayot   tajribasi   shuni
ko‘rsatadiki,   bironta   shoirtabiat   inson   qattiq   ehtirosga   berilgan   paytida   qo‘shiq
to‘qib tashlashi mumkin. Ammo bitta maqolning badiiy jihatdan mukammal tarzda
shakllanishi   va   xalq   qalbidan   joy   olishi   uchun   o‘nlab   yillar   ko‘p   vaqtlar   zarur
bo‘ladi.   Ana   endi   Mahmud   Koshg‘ariy   turkiy   so‘zlarning   lug‘ati   yo‘nalishida
keltirilgan   300   maqolga   va   13   mingdan   ortiq   bu   janr   namunalariga   baho   berib
ko‘raylik.   Ma’lum   bo‘ladiki,   bu   qadar   ko‘p   va   badiiy   mukammal   xalq   hikmatli
so‘zlarini   ijod   qilish   faqat   dono,   zukko,   har   bir   hayot   voqeasini   mulohaza
loboratoriyasidan o‘tkaza olgan ajdodlarimizga nasib etishi mumkin.
Maqollar   fikrni   nisbiy,   tugal   hukm   tarzida   ifodalashi   va   barqaror   shaklga
egaligi   bilan   matallardan   faqr   qiladi.   Maqollar   nutq   jarayonida   u   yoki   bu   vaziyat
munosabati   bilan   fikrni   lo‘nda,   obrazli   tarzda   ifodalashda   juda   ham   qo‘l   keladi.
Shuning   uchun   ham   maqol   badiiy   asarlarda   ko‘p   ishlariladi.   Maqol   o‘z   tabiatiga
ko‘ra, nutqda ko‘chma yoki o‘z ma’nosida qo‘llaniladi, ya’ni ayrim maqollar faqat
ko‘chma ma’noda (“Qarg‘a qarg‘aning ko‘zini cho‘qimaydi”, “Quruq qoshiq og‘iz
yirtar”),   ba’zan   o‘z   ma’nosida   (“Ona   yurting   omon   bo‘lsa,   rangi-ro‘ying   somon
bo‘lmas”) ishlatiladi.
Maqollar   shaklan   ikki   xil   bo‘ladi:   a)   nasriy   maqollar:   “Do‘st   bo‘lsang,
do‘stingning   aybini   tuzat”,   “Boshingga   qilich   kelsa   ham,   rost   so‘zla   va   hokazo;
b)she’riy maqollar:
56 Oltovlon ola bo‘lsa,
Og‘zidagini oldirar.
To‘rtovlon tugal bo‘lsa,
Tepadagini endirar. 57
  O‘zbek   adabiyot   darsligida   maqol   janri   haqida   5   va   10-sinflarda   ma’lumot
berilsa,   tojik   adabiyot   darsligida   o‘quvchilar   ketma-ket   5   va   6-sinflarda
tanishtiriladi. 
5-sinf   tojik   adabiyot   darsligida     maqol   janriga   quyidagicha   sharh   beriladi:
“Zarbulmasal   va   maqollar   maxsus   ijod   qilinmaydi.   Ular   xalq   hayoti   tajriba   va
xulosalari   natijasida   vujudga   keladi.   Zarbulmasallar   avloddan   avlodga,   og‘izdan
og‘izga   ko‘chigan   holda   sayqal   topib,   bizgacha   yetib   kelgan.   Inson   hayotiga   oid
biron   mavzu   yoki   soha   yo‘qki,   u   haqida   zarbulmasal-u   maqollar   yaratilmagan
bo‘lsa.   Shundan   kelib   chiqib,   zarbulmasal   va   maqollar   ovqat   tarkibidagi   tuz
misolidir.   Zarbulmasal   va   maqol   odatda,   bir   o‘rinda   keltiriladi   ammo   ular   o‘zaro
farqlanish xususiyatiga egadir. Zarbulmasallarda gapdagi ma’no va maqsad yashirin
bo‘ladi.   Binobarin,   ularda   zohiriy   ma’no   asosiy   hisoblanmay,   botiniy   ya’ni   ichki
ma’no birinchi darajali ahamiyatga egadir. Masalan:
1.Аз зари падар ҳунар беҳ. Otaning bergan zaridan hunar afzal.
2. Бузурги ба ақл аст, на ба сол. Aql bo‘yda emas, o‘yda.
3.   Сад   задани   сўзангару   як   задани
оҳангар. Ignachining ming urgani —
Temirchining bir urgani.
4. Панч панча баробар нест. Besh barmoq barobar emas.
5. Одам аз гул нозук, аз санг сахт. Insonning joni – toshdan qattiq,  
Ko‘ngli — guldan nozik.
6. Об аз сар лой. Suv   boshidan   loyqa .
Mazkur   tojik   tilida   berilgan   matallarni   o‘zbekcha   varianti   bilan
qiyoslaganimizda   mazmunan   birlikni   ko‘rishimiz   mumkin.   Ko‘p   variantlilik
57
  Adabiyot: Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. I  qism / S. Ahmedov, B. Qosimov, R. 
Qo‘chqorov, Sh. Rizayev. – Т.: «Sharq», 2015.10-bet
57 maqollar   uchun   xos   hodisa.   Ammo   bu   maqollarni   istagancha   o‘zgartirish   mumkin
degani   emas.   Variantlilikning   ham   o‘ziga   xos   tabiiy   qonuniyatlari   bor.   Maqollar
ketma-ket   kelganda,   biri   ikkinchisini   inkor   etgandek,   bir-biriga   ziddek   tuyulishi
mumkin.   Aslida   esa   qo‘llanish   vaziyatga   qarab   turli-tuman   ma'no-mazmunni
ifodalaganligini unutmaslik kerak. Masalan,
Ko‘pni yomonlagan ko‘muvsiz qolar
Ko‘pni yomonlagan ko‘milar. 58
Xuddi   shunday   o‘zbek   folklorida   maqollar   bilan   bir   qatorda   xalq   matallari
ham ishlatiladi. Matallar shakl va mazmun jihatidan maqollarga juda o‘xshash janr
hisoblanadi. Ularning matni, hajmi, badiiyligi jihatidan maqollarga yaqinligini juda
ko‘p   olimlar   tasdiqlaganlar.   Hatto,   ko‘pincha   matal   atamasi   ham   maqol   bilan
almashgan holda qo‘llanilishi ham ko‘zga tashlanadi. Matallar  so‘zlovchi nutqning
ta’sirchanligini oshiradi, shaklan go‘zallashtiriladi. Ammo maqol bilan matalni janr
jihatidan o‘ziga xos xususiyatlari  borki, ularni  hamisha bir-biridan farqlagan holda
tasavvur qilish mumkin. Gap shundaki, maqollarda hayotda ro‘y bergan bir voqeaga
umumlashtirilgan   holda   hukm   chiqariladi.   Bu   hukm   tasdiq   yoki   inkor   ma’nosini
bildiradi,   ayni   paytda   xalq   maqollari   mazmunan   tugal   fikrga   ega   bo‘ladi   va   ular
alohida   qo‘llanilsa   ham   ma’no   anglataveradi.   Matallar   esa   so‘zlovchi   nutqni
tartibining biron muhim qismi sifatida ishlatiladi. 
Matallarni alohida qo‘llash mumkin bo‘lmaydi, chunki   matallar   mazmunan
tugal   fikr   anglatmaydi.   Masalan:   “Falonchi   ilon   inidan   chiqadigan   qilib   gapirdi”
degan   jumlani   olaylik.   Agar   “ilon   inidan   chiqadigan”   matali   bu   jumladan   olib
tashlansa   uning   o‘rniga   yaxshi   so‘zni   qo‘yish   mumkin.   Natijada   “Falonchi   ilon
inidan   chiqadigan   qilib   gapirdi”   jumlasi   “falonchi   yaxshi   gapirdi”   jumlasiga   teng
bo‘ladi. Ammo “ilon inidan chiqadi” so‘z birikmasi  alohida qo‘llanganda mustaqil
ma’no   anglatmaydi.   Shu   bilan   birga   “Yaxshi   so‘z   bilan   ilon   inidan,   yomon   so‘z
bilan qilich qinidan chiqar” maqolini ham esga olish mumkin.  
58
  Mirzayev T.,Musoqulov A.,Sarimsoqov O‘zbek xalq maqollari.─ Toshkent , “ Sharq ”, 2005, 3- bet
58 Ma’lum   bo‘ladiki,   maqol   va   matal   aslini   olganda   xalq   hayotida   tutgan   o‘rni
maishiy   vaziyatlarni   ifodalash   darajasi   bilan   bir-biriga   yaqin   turar   ekan   faqat
ularning   biri   tarixan   maqol   bo‘lib   shakllanishga   ulgurgan,   ikkinchisi   esa   matal
sifatida   yashayvergan.   Demak,   maqol   va   matallar   bir-biriga   shakl   va   mazmun
jihatidan   yaqin   turadi,   ammo   maqollar     nisbatan   mustaqil   janr   bo‘lsa,   matalda   bu
mustaqillik ko‘zga tashlanmaydi.
Tadqiqotchi   T.M.Akimova   maqol   va   matalning   o‘zaro   farqini   tushuntirar
ekan, mazkur kichik janrlar o‘zaro o‘xshashligini ta’kidlaydi. Maqollar bu – ega va
kesimi   mavjud   tugallandan   gap.   Matal   esa   o‘z   oldida   turgan   maqsadnigina
gavdalantiradi.  Masalan,   Birovning   qo‘li   bilan   osh   pishirmoq   -   Бо    дасти   бегона
(ғайр)     ош     пухтан     (Бо     дасти     ғайр     оҳаки     тафтаро     бардоштан)   masal
hisoblanaib,   unda   tugal   fikr   ifodalanmagan.   Agar   mazkur   matalni   to‘ldirsak,   u
maqolga   aylanishi   mumkin:   “Birovning   qo‘li   bilan   osh   pishirish   oson” 59
  yoki
o‘zbek xalq maqoli  “Birovning qo‘li bilan tikan yulish oson”.
Quyida   maqol   matal   va   zarbulmasal   atamalarining   o‘zbek   va   tojik   izohli
lug‘atlarda berilishini o‘zaro qiyoslaymiz:
1 ZARBULMASAL   [arab.   –   turli   masallar,
maqollar]   Ramzli   gap,   hikoya;   masal.
Zarbulmasal   bo‘lmoq.   Mashhur   bo‘lmoq,
tanilmoq; kulgi bo‘lmoq. ЗАРБУЛМАСАЛ   а .   لامثل ب ضر   сухани
хикматноки   пандомўз   ва   вирди
забонгашта ,   ки   дар   нутқ   ҳамчун   мисол
оварда   мешавад .   (nutqda   ham   misol
keltirib   bo‘ladigan,   pand-nasihat   va   tilda
takror   aytiluvchi   hikmat   asosida   qurilgan
janr) 
2 MAQOL   [ arab.   Maqola,   kichik   asar;   so‘z,
nutq]   Hayotiy   tajriba   asosida   xalq
tomonidan   yaratilgan,   odatda   pand-nasihat
mazmuniga   ega   bo‘lgan   ixcham,   obrazli,
tugal ma’noli va hikmatli ibora, gap. МАҚОЛ   а .    مقلا . 1   гуфтор ,  сухан ,  нутқ .  2
Як   жанри   фолклории   бештар   иборат   аз
ифодаю   иборахои   рехтаи     мў ч аз   ва
бар ч астаи   вирди   забон   гардида ,   ки   дар
нутқ   барои   мисол   ва   далел   ба   кор
мебаранд ,  масал ;            ( 1  nutq, gap, so‘z.  2
folklorning   katta   qismi   tashkil   etib,butun
ifoda va iboralardan iborat ixcham, lo‘nda
tarzda nutqda misol va dalil keltirish uchun
qo‘llaniladi.)
59
  Игболов О. Лексико-семантический анализ особенностей пословиц и поговорок в таджикском и английском
языках. Диссертация на соискание  ученой степени кандидата филологических  наук.– Душанбе, 2017 , 33 стр.  
59 Hozirgi   tojik   tilshunosligida   maqol   va   matalning   o‘zaro   chegarasini
aniqlashda ikki xil pozitsiya ko‘zga tashlanadi. Birinchi guruh “Zarbulmasal”-maqol
–   ikki   qismdan:   birinchiq   qism   –   fikr,   mulohaza,   ikkinchisi–xulosadan   iborat   deb
hisoblaydi.   “Maqol”-matal     bu   –   faqat   mulohaza   bo‘lib,   maqolning   birinchi   qismi
sanaladi. Boshqa guruh “Zarbulmasal”dan “maqol” tushunchasini ularning mantiqiy
yoki   sintaktik   tomondan   emas,   balki   poetik   voqelanishi   tomonidan   farqlaydilar.
“Zarbulmasal”ning   asosiy   xususiyati   uning   majoziyligida   ko‘rinsa,   “maqol”   esa
majozsiz o‘z ma’nosida ifodalaniladi. 60
Xalq   maqollarining   matni   bilan   tanishar   ekanmiz,   xalqimiz   el   farzandlarini
bir-biriga hamkor, halol, pok bo‘lishi bilan birga mard, vatanparvar, ilmni sevuvchi
shaxs   darajasiga   ko‘tarilishini   ham   xohlaganligiga   ishonamiz.   Respublikamiz
mustaqillikka   erishgandan   so‘ng   uzoq   o‘tmishda   yashab   o‘tgan   o‘nlab   olim   va
allomalarning   nomlari,   asarlari,   kashfiyotlari   haqidagi   ma’lumotlar   qayta   tiklandi.
Masalan, “Olim bo‘lsang, olam seniki”, “Olimdan ot qoladi, nodondan dod”,  “Ota-
onasini tanimagan, tangrisini tanimas” kabi maqollar shular jumlasidandir. Ma’lum
bo‘ladiki,   asrlar   davomida   xalqimiz   o‘zining   dunyoqarashini   ijobiy   fazilat   va
nuqsonlarga   bo‘lgan   munosabatini,   ezgulik   va   yovuzlik   haqidagi   fikr   va
mulohazalarini   o‘z   maqollarida   ifoda   etgan.   Bu   hikmatli   so‘zlar   har   bir   o‘zbek
farzandi  uchun ota bobosidan qolgan pand-nasihat  sifatida qabul qilinmog‘i  lozim.
Chunki   maqollar   ming-ming  yillar   davomida ajdodlarimiz hayot   tajribasidan   o‘tib,
zamon sinovlariga bardosh bergan holda bizgacha etib kelgan.
Topishmoq ham asrlar davomida yaratilib, avloddan-avlodga o‘tib, sayqal topib
kelayotgan folklorning mustaqil kichik janridir. Topishmoq juda qadim zamonlarda
vujudga   kelgan.   Ba’zi   topishmoqlarning   ob’ekti,   shakli   mazmuni   qadimiyligini
ozmi-ko‘pmi aniqlashga  imkon beradi. 
Topishmoq qadimda tabiat, tabiat hodisalari va narsalarni bir-biriga taqqoslash,
o‘xshatish   orqali   borliqni,   undagi   mavjud   narsalarning   mohiyatini   ko‘proq
belgilashga   yordam   bergan.   Kishilar   qadim   zamonlardan   boshlab   hozirgacha   asta-
sekin tabiat va jamiyatidagi inson uchun foydali va zararli bo‘lgan hodisalar, jonli,
60
  Негматова М.М. О пословицах и поговорках. Вестник ТГУПБП №4(44) 2010. 165  стр.
60 jonsiz   narsalar,   umuman   har   xil   obyektlarni   o‘z   zamoni   va   tushunchasi   doirasida
anglagan   holda   topishmoq   yaratib   kelganlar.   Topishmoq   bugungi   kunda   ham   o‘z
ahamiyatini yo‘qotgan emas, balki  kundan-kun yangi-yangi topishmoqlar yaratilib,
ommalashib   bormoqda.   Insonga   atrof-muhitdagi   narsalarning   umumiy,   mushtarak
va xususiy belgilarini ajratib, taqqoslab, uning eng nozik belgilarini yashirib aytish
uchun   ob’ektiv   borliqni   sezib,   a’zolari   orqali   bilib   idrok   etib,   tasavvur   hosil   qilib,
umumlashtirish-tahlil asosida fikrlab, boshqalarga “jumboq” taqdim etish kuzatiladi.
Topishmoq     –     “muammo”,   “chiston”,   “jumboq”,   “lug‘z”   deb   nomlanib,   u
turlicha   ta’riflanadi.   Ya’ni   “topishmoq   konkret   predmetni   uning   kelib   chiqishi,
vazifasi   va   hayot   dialektikasida   bilib   olib,   ifoda   etadi, 61
”topishmoqlar   so‘z
obrazining kalitidir.  
Topishmoqlar xalq orasida  jumboq, topmacha, top-top, cho‘pchak, matal, masal,
ushuk   atamalari   bilan   ham   atab   kelingani   ma’lum.   Ilmiy   asarlarda   “topishmoq”
termini   “to”   buyruq   fe’liga   “ish”   harakat   hosil   qiluvchi   shakl   va   “moq”
qo‘shimchalarini   qo‘shish   orqal   hosil   bo‘lgan   deb   ko‘rsatiladi.   Natijada
“topishmoq”   so‘zi   xalq   og‘zaki   ijodidagi   alohida   janr   nomini   bildirgan.   Keyingi
paytlarda   shevalardagi   yuqrida   ko‘rsatilgan   atamalar   deyarli   yo‘qolgan.   Asosan
“topishmoq” nomi saqlanib qolgan.
Topishmoq – doston va ertaklar ichida ko‘p uchraydi. Bu narsa ayniqsa ertakka
xarakterlidir.   Bu   janrlar   tarkibidagi   topishmoq   orqali   ertak   personajlaridagi   aql-
zakovat,   farosat,   donolik,   topqirlik,   hozirjavoblik   sinaladi.   Topishmoq   aralashgan
ertaklar   ikki   xil   tuzilishga   ega:   biri   topishmoqli   ertaklar.   Bunda   topishmoq   ertak
ichida   keladi.   Ikkinchisi   –   ertak   topishmoq.   Bunday   ertak   butun   syujeti   bilan
topishmoq   asosida   quriladi.   Shuning   uchun   ham   ertak   topishmoqlar   odatda   qisqa
shaklda aytiladi. Ertak topishmoqlar boshidan oxirigacha ertak janriga xos mazmun
va   formani   saqlagan   holda   hamma   vaqt   biror   topishmoq   asosida   tuzilgan   bo‘ladi.
Ertakdan topishmoqni  olib tashlab bo‘lmaydi. Topishmoq olib tashlansa,  ertakning
61
  Homidiy   X .,  Abdullaeva   SH ,.  Ibrohimova S.Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati. T.,1967. 225-bet.
61 o‘zi ham qolmaydi. Mana shunday ertak topishmoqlardan ko‘plab misollar keltirish
mumkin.
Tojik   folklorida   topishmoq   janri   “chiston”   atamasi   bilan   yuritiladi.   Chistonlar
har   usulda   ijod   qilinadi.   Masalan,   bir   guruh   chistonlarda   yagona   predmet
yashiringan bo‘ladi:   «Ғуломи   сиёҳаки мо, хонапояки мо» (қулф) .(Qora qulim uy
qo‘rar).   Sanash   asosida   hosil   qilinadiga   topishmoqlar   bo‘lib,   ular   “arifmetik”
chistonlar   deb   nomlanadi.   Bu   tur   chistonlarda   har   bir   tilga   olingan   raqam   maxsus
ahamiyat   kasb   etib,   chistonning   javobini   topishda   ham   asos   bo‘lib   xizmat   qiladi.
Masalan:   «Худаш якта, чашмаш садта». (Элак)- (O‘zi bitta, ko‘zi mingta);  « Дар
як   хонача   шаст   ходача ». ( Гўгирд ) - (O‘zi bitta, hassasi yetmish beshta).
Chistonlar   mazmun   va   shakl   jihatidan   ikki   guruhga   –   sodda   va   murrakkab
chistonlarga bo‘linadi. Sodda chistonlar bir nechta savol gaplardan iborat bo‘lib, bir-
ikki predmet sifatidan hosil qilinadi: «Сан дуқча  —  пури   мехча » ( анор ),  “Kichkina
sandiqcha   Ichi   to‘la   mixcha”(anor);   « Тобистон   бозор ,   зимистон   мазор »   ( ток ),
“Qishda   mozor,   yozda   mozor”(tok,   uzum) ;   « Аз   саг   паст ,   аз   асп   баланд »   ( зин ),
“Otdan baland, Itdan past” (egar).
Гуле   дидам ,  ки   он   бехор   бошад ,                     Gul ko‘rdim, uning tikani bo‘lmas,
На дар дашту на дар бозор бошад.               U na dashtda, na bozorda bo‘lmas.
На   кас   ўро   харад ,  на   кас   фурўшад ,               Hech kim uni sotmas, sotib ololmas,
Ҳамеша бар сараш бозор бошад.  ( Илм )       Har kimning boshida bo‘lar u bozor 62
  
Topishmoqlarda muayyan bir narsa-hayvon, parranda, o‘simlik, ish quroli, yoki
tabiat hodisalari haqida so‘z yuritiladi. Topishmoqlar madaniy rivojlanishining quyi
va   o‘rta   bosqichlarida   paydo   bo‘lgan.   O‘tmishda   uzoq   qish   kechalarida   yig‘ilishib
topishmoq   aytish   rasm   bo‘lgan.   Bu   jarayonda   kishilarning   ziyrakligi,   tafakkur
quvvati namoyon bo‘lgan.
Topishmoqlarni asosan quyidagicha tasnif qilish mumkin:
62
  Qodirov A. tarjimasi
62   Metaforik   topishmoqlar,   savol-javob   tarzidagi   topishmoqlar,   sanoq   sonlari   bilan
aloqador   topishmoqlar,   masala-topishmoqlar,   ertak   topishmoqlar,   hazil
topishmoqlar. 63
O‘zbek va tojik tili izohli lug‘atida topishmoq janri quyidagicha ifodalaniladi:
T/r O‘zbek tilining izohli lug‘ati   Фарханги   тафсирии   забони
точики
1 TOPISHMOQ  1. Topishmachoq 
o‘yinida: topilishi kerak bo‘lgan narsa, 
hodisa va shu kabilarning ramz va 
o‘xshatmalar orqali ifodalangan qisqa 
tavsifi; jumboq. Xalq topishmoqlari. 2. 
Ko‘chma Tushunilishi qiyin narsa; 
jumboq, muammo. ЧИСТОН   چيستان   тасвири   ягон  
муаммо   ба   воситаи   ж умла   ё  
шеър ,  ки   ч авобро   талаб   мекунад ,
чист   он ?   жанри   фолклор .  (Bu) u 
nimadir? Biror muammo tasviri 
berilib, unga javob talab qiluvchi 
she’r yoki nasriy yo‘lda 
yoziladigan folklor janrlaridan 
biri)2 CHISTON  [ fors.  (bu) nimadir?! ]  1 
Topishmoq, jumboq, she’r.  2  Qochiriqli 
gap, ibora; qochiriq, qochirim
Ko‘rinadiki tojik xalq og‘zaki ijodida topishmoq va chiston bir atama nomi bilan
yuritiladi. 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida “chiston” atamasiga sharh berilib, uning
alohida   janr   ekanligi   ta’kidalanadi:   “Chiston”   asli   forscha   so‘z   bo‘lib,   topishmoq,
jumboq   ma'nosini   anglatadi.   Chiston   mumtoz   adabiyotning   kichik   lirik   janri
hisoblanib,   savol-javob   shaklida   paydo   bo‘lgan.   Undagi   narsa-hodisalar   ko‘chma
ma'noda   tasvirlanib,   fard,   bayt,   qit'a,   ruboiy   va   g‘azal   shaklida   yoziladi.   Chiston
ko‘proq ma'rifiy, ijtimoiy-siyosiy mazmunga ega bo‘ladi”.  
   Shunday   qilib,   topishmoqlar   xalq   og‘zaki   ijodining   kichik   janrlaridan   biri
bo‘lib,   mohiyat   jihatidan   millat   vakillarining   ziyrak,   sinchkov,   kuzatuvchan
bo‘lishlari  uchun  xizmat   qiladi.  Topishmoqlar   xalq  hayotida  ma’lum   e’tiborga  ega
bo‘lgan narsa-predmetlar nomini topishga bag‘ishlanadi va ahamiyatli hisoblanadi.  
III BOB. O‘ZBEK VA TOJIK XALQ OG‘ZAKI IJODI JANRLARINI
O‘QITISH SAMARADORLIGI VA USULLARI
63
  Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати.  –  Урганч, 2007. 40-бет
63 Badiiy   adabiyot   ta’lim   bosqichlarida   ham   san’atning   bir   turi,   ham   o‘quv
predmeti   sifatida   o‘rganiladi.   Shunga   ko‘ra   o‘quvchilar   badiiy   adabiyotning   so‘z
san’ati   sifatida   o‘ziga   xosliklari,   uning   yashash   tarzi,   namoyon   bo‘lish   shakllari,
rivojlanish   qonuniyatlari   ularning   yosh   xususiyatlarini   e’tiborga   olgan   holda
o‘rgatiladi.   Bunda   o‘quvchilarning   badiiy   adabiyotdagi   asosiy   mazmun   va
mohiyatni, ularda aks etgan nafosatni his etishiga alohida urg‘u beriladi.  
Adabiyot fani o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishning eng
qulay, ta’sirchan va samarali vositalaridan biridir. Aslida badiiy asarni o‘qish va uni
tahlil   qilish   jarayoni   bevosita   nutqiy   jarayonlar   olamida   yashashning   o‘zidir.
O‘quvchilarda   milliy   o‘zlikni   anglash   tuyg‘usini   tarkib   toptirishda   va
ajdodlarimizga   xos   bo‘lgan   umuminsoniy   qadriyatlarni   o‘quvchilarga   yetkazishda
folklor asarlarining imkoniyati beqiyos. Ushbu imkoniyatlardan foydalanish, ularni
bor   ko‘lami   bilan   yuzaga   chiqarish   esa   faqat   o‘quvchining   o‘ziga   emas,   balki
adabiyot   o‘qituvchisining   shaxsiy   fazilatlariga,   undagi   pedagogik   mahoratning
darajasiga ham bog‘liq. 
  “Sharq     estetikasi,   –   deb   yozadi   professor   Q.Yo‘ldoshev,   –   asarning     eng
kichik   unsuridan   ham   go‘zallik   qidirgan   va   topa   bilgan.   Badiiy   asarlardan
chiqadigan ma’no, fikr, g‘oya nafosatning tabiiy hosilasi   sifatida qaralgan. Chunki
har qanday go‘zal shakl, avvalo, tamkinlik, uyg‘unlik, mutanosiblik deb qaralgan va
unda albatta, yetuk fikr, chuqur mazmun bo‘lishi tabiiy hisoblangan” 64
.  
Xalq   og‘zaki   ijodini   o‘rganish   –   xalq   tarixi,   urf-odati,   an’analari,   o‘y-
kechinmalari,   buguni   va   kelajagini   tadqiq   etish   demakdir.   Unda   millatning   o‘zini
anglashi,   o‘zligini   namoyon   qilish   xislatlari,   intilishlari,   hayot   tarzi,   dunyoqarashi
aks etgan. Ana shunday yuksak ma’naviyatimizning asosi hisoblangan xalq og‘zaki
ijodini   tom   ma’noda   anglash   uchun   esa   uning   g‘oyaviy-badiiy   va   janr   xususiyati,
poetik strukturasi, tarixiy ildizlari hamda mifologik asoslari atroflicha  tadqiq etilishi
lozim bo‘ladi. Xalq og‘zaki ijodini o‘rganishda bunday kompleks yondoshuv uning
jonli   og‘zaki   ijro   sharoitida   o‘ziga   xos   ravishda   yaratish,   tarqalish   xususiyatlarini,
uzoq asrlik taraqqiyot jarayonida xalq dunyoqarashi va ruhiyati bilan bog‘liq ayrim
64
  Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари.-Т.: Ўқитувчи, 1996. 77-78- б.
64 hodisalarning   aks   etishi   darajasi,   konkret   asarlar   syujeti,   obrazlar   tizimida   turgan
o‘rni, badiiy vazifasi hamda mohiyatini alohida-alohida tadqiq etishni talab etadi. 
  Inson   hayotida   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   o‘qish   faoliyati   barcha
predmet   darslarida   amalga   oshiriladi.   Lekin   o‘qishga   o‘rgatish   yo‘l-yo‘riqlarini
o‘qish   metodikasi   ishlab   chiqadi.   O‘qish   metodikasi   kichik   yoshdagi
o‘quvchilarning   umumiy   rivojlanishi,   psixologiya,   xususiy   metodika   sohasidagi
yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. 
Adabiyot darslarining samaradorligi ko‘p jihatdan ta'lim metodlarining to‘g‘ri
tanlanishiga  bog‘liq. Binobarin, fanning  o‘zi  kabi  o‘qitish  metodlari  ham doimiy
rivojlanishda   bo‘ladi.   Masalan,   eski   maktablarda   o‘qish   quruq   yod   olish   metodi
asosida   o‘rgatilgan   bo‘lsa,   hozir   izohli   yoki   keng   ma’noda   tahliliy   o‘qish   asosida
olib   boriladi.   Yod   olish   metodida   matndagi   so‘zlarga   izoh   berishga,   ma'nosini
tushuntirishga,   o‘qilganni   qayta   hikoyalashga,   umuman   olganda,   o‘qishning   ongli
bo‘lishiga   mutlaqo   e'tibor   berilmagan.   Ularda   ko‘proq   to‘g‘ri   talaffuz,   qiroat   bilan
o‘qish, ifodali o‘qish nazarda tutilgan.
Izohli o‘qish quyidagi tamoyillarga to‘liq amal qilingandagina muvaffaqiyatli 
bo‘ladi: 
1. O‘qishni hayot bilan bog‘liq holda tashkil etish. 
2.   O‘qishning   ongli   va   ta'sirchan   bo‘lishi   uchun   o‘quvchilarning   hayotiy
tajribalariga, taassurotlariga asoslanish. 
3. O‘qishni ko‘rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar
uyushtirish,   hayvonot   olami   va   o‘simliklar   dunyosini   kuzatish,   rasmlar,   jadvallar,
predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o‘quvchining ifodali o‘qishi tarzida olib
borish. 
Olib   borgan   tadqiqot   ishimizdan   shuni   guvohi   bo‘lish   mumkinki,   folklor
janrlari   o‘zbek   va   tojik   adabiyot   darsliklarining   asosiy   va   ajralmas   tarkibiy   qismi
hisoblanadi.   Xususan   darsliklarda   doston,   ertak,   rivoyat,   afsona,   maqol   va
topishmoqlar   boshqa   shu   kabi   folklor   asarlari   o‘qib   o‘rganiladi.   Tabiiyki,   ularning
har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir
janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi.
65 O‘zbek   adabiyot   darsliklarida   5-6-sinflarda   o‘quvchilarning   yosh
xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda   maqol,   topishmoq,   ertak   va   xalq   qo‘shiqlari
namunalari beriladi. 7-sinfdan boshlab 11-sinfgacha esa xalq dostonlardan berilgan
parchalar o‘quvchiga tanishtirilib boriladi.
Bolaning   xalq   madaniyati   bilan   muloqoti   uning   tug‘ilishidanoq   boshlanadi.
Ko‘p   hollarda   bolalarning   xalq   merosi   bilan   tanishuvi   folklor   asarlari   orqali
boshlanadi va u ilk yoshidayoq xalq og‘zaki ijodi kichik janrlari bilan tanishadi. Ilk
adabiyot   mashg‘ulotlarida ham o‘quvchi maqol va topishmoqlarni o‘rganadi, tahlil
qiladi.
Maqol  va   topishmoq   –  bu  ikki   tushuncha  inson   tafakkurining  shakllanishida
katta   ahamiyatga   ega.   Maqollar   insonni   axloq-odobga   o‘rgatsa,   topishmoqlar   uni
mantiqiy   fikrlashga,   topqirlikka,   hozirjavoblikka   undaydi.   Maqol   inson   nutqini
bezaydi   (xalqimizda   «So‘z   ko‘rki   maqol»,   deb   bejiz   aytilmagan),   uning   ta’sir
kuchini   oshiradi.   Biror-bir   fikrni   uqtirishda   ishlatilgan   maqol   uni   chuqur
o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Maqollar pand-nasihatlar, tarbiyaviy suhbatlarda o‘git
sifatida ham keladi. Shuning uchun uni «Otalar so‘zi» ham deyishadi.
Aynan   maqollar   bilan   ishlashda   o‘qituvchining   vazifasi   inson   o‘z   nutqida
qo‘llaydigan hikmatli so‘zlari nutqning o‘ziga xos badiiy, aniq nishonga ko‘zlangan
va   ifodali   tarzda   bo‘lishini   o‘quvchilarga   ko‘rsatib   berishi   va   o‘quvchi   o‘z   xulqi,
tarbiyasi va fikrlarini xalq qarashlari bilan solishtirishga imkoniyat yaratishi lozim.
Masalan, 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida – “Bir kun tuz ichgan joyingga qirq kun
salom   ber!”   maqoli   keltirilgan.   Biz   shu   maqolning   bir   nechta   variantdoshlarni
keltirib o‘tishimiz lozim. Masalan:
1. To‘ygan yerga to‘qqiz kun ta’zim;
2. Tuzni ichib, tuzlugiga tupurma;
3. Bir kungi tanishga ming kun salom ber;
Bular   bilan:   “Yaxshilik   ko‘rgan   yeringni,   odamingni   also   unutma,   unga   sira
ham yomonlikni ravo ko‘rma, uni hamisha hurmat hurmat qil” deb o‘git beriladi
66 va   o‘quvchining   shaxsiy   fikrlarini   yuzaga   chiqarish   uchun   quyidagi   savollar
bilan murojaat qilish mumkin:
– Mazkur maqoldan nimani tushundingiz?
– Maqol mazmunidan kelib chiqib qanday hayotiy misol keltira olasiz?
– Aytilganlardan qanday xulosa qilish mumkin?
– Maqoldan kelib chiqib siz qanday yo‘l tutgan bo‘lar edingiz?
Maqolni to‘g‘ri tushunish – xalq an’analari, hayot  haqiqatini chuqur anglash
demak.   Mazkur   mavzuda   mashg‘ulot   o‘tkazish   murakkab   va   shuning   bilan
qiziqarlidir. Ta’lim vositalari sifatida maqollarga ishlangan yorqin illyustratsiyalar,
yozuvchi,   olim   va   jamoat   arboblarining   maqol   va   matallar   haqida   aytgan   so‘zlari
yozilgan tasviriy plakat hamda o‘quvchining yosh xususiyatini hisobga olgan holda
mavzuga   oid   taqdimotlardan   foydalanish   mumkin.   Hozirgi   sharoitda   esa   axborot
kommunikatsiya vositalarisiz zamonaviy dars mashg‘ulotlarini tasavvur etish qiyin.
Aynan   xalq   og‘zaki   ijodi   namunalarini   o‘quvchiga   yetkazishda   video   va   audio
media mahsulotlar  bilan birgalikda “offline” tartibda katta ekranda turli  darajadagi
testlar   bilan   ishlash   yaxshi   samara   beradi.   Bu   jarayonda   maxsus   yaratilgan
“easyQuizzy”, “MyTestX” dasturiy ta’minotlaridan keng foydalanish mumkin.
Maqollarni o‘zaro solishtirishda turli xil mashq va topshiriqlardan foydalanish
mumkin. Ulardan biri maqolni unga mos keladigan jumla bilan qayta tiklash:
O‘zbek xalq maqollari Tojik xalq maqollari
Do‘st achitib gapiradi… «Дўст гирёнда гап мезанад…
Husn husn emas … Ҳусн ҳусн нест …
Avval o‘z aybingni bil,  
So‘ngra … Айби худ пеш ору баъд…
 
67 Mazkur   topshiriqning   asosiy   jihati   o ‘ quvchining   qanchalik   topqirligini   sinash ,
maqolning   davomini   topa   olishi   yoki   topmasligida   emas ,   balki   ularning   diqqatini
xalq   hikmatlari   donoligi   va   ona   tilining   qanchalik   go ‘ zalligiga   e ’ tibor   qaratishdan
iboratdir .
Bir   dars   mashg ‘ ulotlarida   o ‘ quvchiga   beriladigan   maqollar  7-9  tadan   oshmasa
ularning   40   daqiqa   ichida   maqolni   to ‘ la   anglashlari   va   eslab   qolishlariga   zamin
yaratadi .   Bu   jarayonda   esa   o ‘ quvchining   shaxsiy   axloqiy   sifatlari ,   obrazli   fikrlashi ,
yuqori   ta ’ sirchan   nutq   tuza   olish   ko ‘ nikmalarini   rivojlantirishimiz   va   o ‘ z   ona   tilining
bor   go ‘ zalligini   ko ‘ rsata   olishimiz   mumkin . 
Topishmoqlarning   mohiyati ,   ma ’ rifiy - tarbiyaviy   ahamiyati   olam   sirlaridan
kishilarni   voqif   qilish ,   bilishga ,   shu   bilan   birga ,   insoniyatning   tabiat   va   hayvonot
dunyosi   bilan   qadimdan   uzviy   bog ‘ liqligini   ta ’ kidlash ,   ularni   sevish ,   ardoqlash
tuyg ‘ usi   ham   yashiringanidadir .
Topishmoqlar   bugungi   kunda   ham   yoshlar   zehnini   o ‘ tkirlashtirishda ,
muhokama   doirasini   oshirishda   muhim   ma ’ rifiy - ta ’ limiy   va   tarviyaviy   ahamiyatga
ega .   O ‘ quvchilarni   topishmoqlar   bilan   tanishtirish   bilan   birgalikda   ularda   ijodiy
fikrlashni   rivojlantirish   hozirgi   ta ’ lim   tizimining   asosini   tashkil   etadi .   Bugungi
kunda   “ PISA ”   xalqaro   baholash   dasturi   hamda   “ STEAM ”   o ‘ qitish   tizimining   bir
yo ‘ nalishi   sifatida   e ’ tiborga   olingan   jihat   ham   aynan   o ‘ quvchini   ijodiy   fikrlashi   va
topshiriqlarga   ijodiy   yondashishga   qarabi   bilan   alohida   baholanadi .
Topishmoqlarning   o‘quvchining   o‘zi   tomonidan   ijod   qilinishiga   o‘rgatish,   ularda
ana   shu   ko‘nikmani   rivojlantirishga   yordam   beradi.   Buni   o‘quvchiga   eslatma
shaklidagi jadvalda quyidagicha tushuntirish mumkin:
Topishmoq
xuxusiyatlari Tushuntirilishi Namuna
Topishmoq  shakl 
jihatidan kichik folklor 
asari Topishmoqlar asosan 1-3 
ta gapdan iborat bo‘ladi.
68 Har bir topishmoq 
yashirin yoki ochiq 
shakldagi savoldan iborat 
bo‘ladi. Ochiq savol – so‘roq gap 
shaklida beriladi Nima doim o‘z o‘rnida 
yuradi? (soat)
Yashirin savol – (bu 
nima?) savolga tayanadi Yuzi oppoq, qor emas, 
Non bo‘lmaydi, un emas. 
                          (shakar)
Topishmoqning   maqsadi : 
suhbatdoshini   qiyin  
vaziyatga   qoldirib ,  uni  
o ‘ ylashga   undash Topishmoqda ochiq 
ishoralar bo‘lmasligi 
lozim Ustida qopqoq,
Tagida qopqoq,
Ichida yaproq.
(kitob)
Topishmoqda obrazli so‘z
va so‘z birikmlari 
ishlatiladi Metafora – so‘zlarning 
ko‘chma ma’noda 
qo‘llanilishi Yer tagida oltin qoziq.
(sabzi)
Jonlantirish – jonsiz 
predmetlarni jonli yoki 
insonga xos 
xususiyatlarga qiyoslash Yurib-yurib tolmaydi,
Orqaga qarolmaydi. (suv)
Qiyoslash – bir predmetni
boshqa bir hodisa bilan 
qiyoslash Osti sariq, usti sariq,
Shirin, totli ichi tariq.
(anjir)
O‘zbek   va   tojik   tilida   berilgan   topishmoq   janri   namunalari   o‘zaro   farqli
shaklda   berilgan.   Masalan,   5-sinf   o‘zbek   adabiyot   darsligida   topishmoqlar   mavzu
jihatidan   aralash   holda   keltirilsa,   tojik   adabiyot   darsligida   mavzulashtirilgan
(do‘stlik, mehnat, odob, ilm olish kabi) tartibda beriladi. Mazkur  janr xalq og‘zaki
badiiy ijodining qadimgi turi sifatida yozma adabiyotga barakali ta’sir ko‘rsatdi. O‘z
navbatida   yozma   adabiyot   ham   juda   ko‘p   topishmoqlarning   paydo   bo‘lishi   va   el
orasida keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. 
Topishmoqlar   bilan   ishlashda   avval   soddalikdan   murakkablikka   boruvchi
topishmoqlarning   javobini   o‘quvchilar   bilan   aniqlab,   keyin   mustaqil   topishmoqlar
tuzish   tavsiya   etiladi.   Mustaqil   tarzda   topishmoqlar   yaratish   hozirgi   yaratilayotgan
69 zamonaviy   topishmoqlarning   vujudga   kelishi   uchun   o‘zining   tom   ma’nodagi
hissasini qo‘sha oladi.
  Ertaklar   insonlar   axloq,   odob,   tarbiyasiga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatishi   sabab,
o‘zbek   va   tojik   maktab   adabiyot   darsliklarining   ilk   sinflarida   unga   alohida   e’tibor
qaratilgan.   Ertaklarda   voqealar   asosan   mo‘jizali   tarzda   ifodalanadi.   Binobarin,
mo‘jiza   yoki   fantaziya   voqea   va   hodisalarni   hayot   bilan   bog‘lab,   haqiqat,   ozodlik,
to‘g‘rilik,   odamiylik   kabi   didaktik   g‘oyalarni   tashviq   etadi,   syujet   rivojiga   kuch
bag‘ishlaydi, tinglovchi e’tiborini o‘ziga jalb qilib, ajoyibotlar olamiga olib kiradi.
Darhaqiqat,   ertaklar   bolalarga   mo‘ljallangan   ijod   turi   bo‘lib,   ularni   tuzilishi
jihatidan bolalarning yosh xususiyatiga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin:
Kichik yoshdagi bolalar ertaklari (2  yoshdan 6 yoshgacha); 
O‘rta yoshdagi bolalar ertaklari ( 7 yoshdan 11 yoshgacha); 
O‘smir yoshdagi bolalar ertaklari ( 12 yoshdan 16 yoshgacha).
5-6   sinf   o‘quvchilariga   asosan,   o‘smir   yoshdagi   bolalar   kiradi.   Bu     davr
yoshidagi   bolalarda   katta   ishlarni   amalga   oshirish,   qahramonliklarga   intilish,
fantaziyaga   qiziqish   yuqori   bo‘ladi.   Ular   ko‘proq   aql   va   tafakkurni   charxlaydigan,
bahodirlik,   afsonaviy,   sarguzasht     xarakterdagi   ertaklarni   qiziqib,   sevib   o‘qiydilar.
Ertak qahramoni aql bilan ish tutib, qiyin jumboqlarni yechadi, tadbir bilan ish tutib,
dahshatli   kuchlarni   yengadi.   Masalan,   “Susambil”,   “Uch   og‘a-ini   botirlar”
ertaklarida   sujet   tuzilishi   ixcham   voqea   va   hodisalardan   iboratligi,   sodda
ifodalanishi   o‘qimishlilikni   ta`minlaydi.   Ma’lum   bo‘ladiki,   qahramon   ismi   berilsa
ham,   berilmasa   ham   asosiy   maqsad   ertakdagi   hikoya   qilinayotgan   voqea   oddiy
maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Keyingi maqsad
asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh avlodning
barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir. «Uch
og‘a-ini   botirlar»   ertagida   mo‘ysafid   ota   o‘z   o‘g‘illarini   qo‘rqmas,   jasur   qilib
o‘stiradi.   O‘z   farzandlarini   baxt   topish   safariga   otlantirar   ekan,   ularga   uchta
maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga
qolmaysiz.   Dangasa   bo‘lmang,   baxtsiz   bo‘lmaysiz».   Bu   pand   mohiyatini   tahlil
70 qilsak,   hayotga   tayyorlanishi   lozim   insonning   haqiqiy   amal   qilishi   kerak
hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz. 
Bu     ertaklarda   tarbiyaviylik,   ma`naviy   yetuklik,   komillik,   odamiylik,   fikran
teranlik ustivor darajada tavsiflanadi.
Yuqorida   ta’kidlaganimizdek   7-11   sinf   o‘zbek   adabiyot   darsliklarida   doston
janri   namunalari   berilgan   bo‘lib,   uni   o‘qitish   metodikasi   mukammal   ishlab
chiqilmagan.   O‘qituvchilar   dostonni   o‘zlari   bilgan   usul   va   tartibda   o‘quvchilarga
yetkazmoqdalar.   Adabiy   atama   sifatida   bu   nom   xalq   og‘azki   ijodi   va   yozma
adabiyotdagi   yirik   hajmli   epik   asarlarni   anglatadi.   Biroq   ular   hayotni   tasvirlash
vositalari va usullari jihatidan bir-biridan farq qiladi.
9-sinf maktab o‘zbek maktab adabiyot darsligida o‘zbek xalqining asriy orzu-
umidlarini ifoda etuvchi, o‘zligini ko‘rsatib beruvchi “Alpomish” dostoni berilagan.
Dostonni   millat   tarixi,   qadriyatlar   majmuasi   desak   xato   bo‘lmaydi.   Unda
pedagogika   fanlari   doktori,   professor,   adabiyot   darsliklari   muallifi   Qozoqboy
Yo‘ldoshev ta’biri bilan aytganda, aytilganlaridan aytilmaganlari ko‘p, ya’ni asosiy
mazmun   matn   ichida,   harflar   vositasida   ifodalanmagan.   Shuning   uchun   bu
jarayonda   adabiyot   o‘qituvchisidan   zukkolik   bilan   yondashish   talab   etiladi.
O‘quvchilarga   metodik   yordam   sifatida   Q.Yo‘ldoshevning   “Alpomish   talqinlari”
nomli asaridan, Usmon Azim asarlaridan foydalanishlarini tavsiya qilish mumkin.
“Alpomish” dostoni ustida tizimli ishlashni quyidagicha izohlash mumkin: 65
“Alpomish” dostoni ustida ishlash
Dostonning   boshqa   xalq   dostonlaridan
farqini tushuntirish Doston   xalqimizning   milliy   mentaliteti,
qadriyatlar   majmuasi   ekanligiga   urg‘u
berish
Uning   qahramonlik   dostoni   ekanligini
asoslab berish Asarning syujeti o‘quvchiga multfilm va
kino   orqali   ma’lum.   Ularda
ifodalanmagan   o‘rinlarni   muhokama
qilish lozim.
65
  Hamroyev   G‘.,   Pavlanova   N.   Adabiy   o‘qish   yoki   mutolaa   zavqi   (Adabiyot   darslari   va   darsdan   tashqari
mashg‘ulotlarda foydalanish uchun metodik qo‘llanma). Toshkent: “Bayoz” 2018, 32-bet
71 Turmush   tarzi   tasviri,   har   bir   detalning
vazifasi   udumlarning   ahamiyatini   ochib
berish Alpomish   ham   Jumong   kabi   xalq
qahramoni   ekanligini   ko‘rsatib   bera
olish
Ko‘pincha   xalq   dostonlari   shunchaki
o‘qiladi, voqealarga e’tibor qilinadi. Asarning   eng   muhim   qismi   asosida
qahramonning shaxsiyati  ochib berilishi
kerak
Baxshilardan   bizga   me’ros   bo‘lib   kelgan   va   maktab   darsliklarda   keltirilgan
“Alpomish”,  “Go‘ro‘g‘li”,  “Rustamxon”,  “Kuntug‘mish”   kabi   badiiy  obidalar  ham
milliy madaniyat, tarix va o‘zligimizning muhim bo‘lagi hisoblanadi.  
Alloma   Xodi   Zarifov   “Folklor   asarlarining   ilmiy   va   badiiy   qiymati   ularning
lug‘at   boyligi   bilan   belgilanadi”,   –   degan   edi.   Shuning   uchun   xalq   dostonlarining
tilini   tadqiq   etish   bir   tomondan   til   tarixining   qadimiy   ildizlari   haqida   kengroq
ma’lumot   bersa,   ikkinchi   tomondan   hozirgi   zamon   o‘zbek   adabiy   tilini   to‘laqonli
o‘rganishda, uni boyitishda asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. 66
Demak, o‘zbek adabiy tili  leksikasining shakllanish,  rivojlanish va o‘zgarish
bosqichlarining   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   aniqlashda   epik   ijod   namunalari   alohida
o‘rin   tutadi.   Ayniqsa,   maktab   o‘quvchilarga   doston,   maqol   va   topishmoqlarda
keltirilgan tushunilishi qiyin, ma’nosi unutilgan so‘z va birikmalarni tushuntirishda
ularni tahliliy o‘qib o‘rganish, izohli va etimologik lug‘atlardan unumli foydalanish
lozim bo‘ladi.
Hozirgi   o‘zbek   va   boshqa   qardosh,   xususan,   tojik   tilida   olib   boriladigan
umumta’lim     maktab   o‘qituvchilari   yuklamasida   sinfdagi   dars   mashg‘ulotlaridan
tashqari   o‘tiladigan   to‘garaklar   faoliyati   yo‘lga   qo‘yilgan.   Masalan,   “Yosh
adabiyotshunoslar”, “Yosh tilshunoslar” “Yosh ijodkorlar” va hokazo. Ammo aynan
xalq   og‘zaki   ijodi   janrlari   yoki   yo‘nalishlariga   bag‘ishlanib   tashkil   qilingan
to‘garaklar sanoqlidir.
Adabiyot  darslari  va u bo‘yicha  sinfdan tashqari  ishlar  o‘zarо uzviy alоqada
bo‘ladi.   Sinfdan   tashqari   ishlar   adabiyot   darslaridan   kеlib   chiqib,   ularning   davоmi
66
  Мирзаев Т.,Эшонқул Ж., Фидокор С. «Алпомиш» достониниг изоҳли луғати. – Т.: 2007, 3-бет
72 hisоblanishi,   o‘quvchilarda   yangi   aхlоqiy   sifatlar   shakllanishiga   хizmat   qilishi,
darslar   hamisha   o‘quvchining   sinfdan   tashqari   bilimlar   zahirasiga,   shakllantirgan
insоniy fazilatlar ja’miga tayangan hоlda оlib bоrilishi, shuningdеk, darsda bеrilgan
bilimlar,   aytilgan   ma’lumоtlar   o‘quvchini   ko‘prоq   mustaqil   o‘qishga   оdatlantirishi
kеrakligi,   xalq   og‘zaki   ijodi   bo‘yicha   sinfdan   tashqari   ishlarda   a)   adabiy
kоnfеrеnsiya;b)   adabiy   sayohat;   v)   adabiy   bahslar;   g)   adabiy   mоntaj   (qurоq);   d)
adabiy   ko‘rgazmalar;   е)   adabiy   kеchalar   singari   mavjud   turlardan   foydalanish
yaxshi samara beradi.
Fikrimizcha,   maktabda   sinfdan   tashqari   tashkil   qilinadigan   xalq   og‘zaki
ijodiga bag‘ishlangan to‘garaklar, xalq ijodiyoti an’analari, milliy qo‘shiqlar, doston
va   ko‘plab   folklor   jarlarining   o‘quvchilar   tilida   barhayot   yashashi   va   ularni   kelasi
avlodga   to‘laligicha   qoldirish   uchun   bizda   ishonch   va   umid   hislarini   uyg‘otadi.
Masalan,   “Doston   navolari”,   “Alpomish   bilimdonlari”,   “Xaql   merosi”   va   “Yosh
folklorshunoslar”   kabi   to‘garaklar   barcha   umumta’lim   maktablarda   tashkil   etilsa,
o‘quvchilar   folklorning   nafaqat   yozma   manbalarini,   balki,   o‘z   hududlarining   xalq
og‘zaki   ijod   namunalarini   o‘rganib,   uni   yozma   tarzda   umumlashtirishlari   mumkin.
Bu   esa   o‘z   o‘rnida   o‘zbek   va   tojik   xalqiga   mansub   ko‘plab   bizga   yashirin
yangiliklar va folklor asarlarining kashf etilishiga sabab bo‘ladi.
XULOSA
Adabiyot   va   san’atda   bo‘lganidek,   xalq   og‘zaki   ijodi   asarlari   ham   tuzilishi,
g‘oyaviy-badiiy   xususiyati   va   funksiyalariga   ko‘ra   o‘zaro   o‘xshash   va   farqli
tomonlarga   ega   bo‘lib,   muayyan   guruhlarni   tashkil   etadilar.   Bunday   farqli   va
o‘xshash   tomonlarni   ko‘rsatish   uchun   fanda   adabiy   tur   va   janrlar   terminlari
qo‘llaniladi.  Hayotni badiiy tasvirlash shakli sifatida tarixan shakllangan adabiy tur
va   janr   atamalarining   o‘zbek   va   tojik   xalq   og‘zaki   ijodida   paydo   bo‘lishi,
taraqqiyoti,   o‘rin   almashishi   o‘rganish,   qiyoslash   va   o‘zro   tahlil   qilish,   shu   bilan
birgalida   ikki   xalq   maktab   adabiyot   darsliklarida   berilgan   folklor   atamalarini
solishtirish   va   ularni   o‘qitishda   samarador   usullardan   foydalanish   tadqiqot
73 ishimizning asosini belgilab berdi. Olib borgan izlanishimiz yuzasidan esa quyidagi
xulosa va tahlillarni keltirib o‘tamiz:
1. Adabiyotshunoslik,   xususan,   folklor   terminlari   o‘z  semantik  chegarasining   xiyla
noaniqligi va beqarorligi bilan xarakterlanadi. Bu terminlarning ishlatilish doirasi,
masalan,   texnika   terminlarining   ishlatilish   doirasiga   nisbatan   ancha
cheklangandir.   Ularning   o‘ziga   xos   bunday   xususiyatlari   ba’zan   adabiyotshunos
mutaxassislariga,   adabiyot   o‘qituvchilariga   ham   birday   tushunarli   va   aniq
bo‘lavermasligini   ko‘rsatadi.   Shu   jihatdan   maktab   darsliklarining   nazariy
ma’lumot   qismida   tushunilishi   qiyin   bo‘lgan   folklor   terminlariga   qisqa   izoh
berilib o‘tilishi lozim. 
2. O‘zbek va tojik xalqlar dostonchiligi juda qadim, boy, murakkab va ayni chog‘da
o‘zaro mushtarak ekanligi adabiyotshunoslar tomonidan e’tirof etilgan. Dostonlar
sinkretik san’at bo‘lib, bunda so‘z, soz tomosha va boshqa unsurlar o‘xshashdir.
Ko‘pincha   Sharq,   jumladan   o‘zbek   va   tojik   xalqlarning   roviylari,   go‘yandalari,
baxshi,   shoir   va   dostonchilari   ana   shu   mushtaraklik   tarkibidagi   hikoya,   nasr
bo‘limlarini badiiy ifodali nutq tarzida, nazm(she’riy) parchalarini esa o‘ziga xos
an’ana   sifatida   ijro   etishgan.   Dostonning   so‘z   tomoni   ko‘p   o‘rganilgan,   ammo
ijrochilik an’analariga kam e’tibor qaratilgan. Vaholanki dostonlarning ijrochilari,
musiqasi   umumiy   va   yaxlit   tizim   ichidagi   o‘zicha   yana   bir   alohida   tizim
hisoblanadi.   Maktab   darsliklarida  berilgan   mazkur   folklor   atamalarining   izohiga
nazariy   jihatdan   qisqcha   to‘xtalib   o‘tilsa,   o‘quvchi   ongida   paydo   bo‘ladigan
bo‘shliqlarning   to‘ldirilishiga   va   milliy   an’ana   va   tariximiz   bilan   bog‘liq
dunyoqarashining kengayishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
3. Folklor  janrlari  bir-birlaridan  qanchalik farq qilmasin,  ular  tarixan tarkib topgan
yaxlit   tizimdir.   Xilma-xil   va   murakkab   tuzilishga   ega   bo‘lgan   o‘zbek   folklori
janrlari   o‘zining   ko‘p   asrlik   taraqqiyoti   davomida   xalqimiz   hayotini   har
tomonlama   aks   ettirish   orqali   yaxlit   tizimga   aylangan   ekan,   unda   tojik   xalq
ijodida mavjud, ya’ni umumfolklor janrlari bilan birga, uning o‘ziga xos jihatlari
bor.   Masalan,   “afsona”   termini   o‘zbek     folklorshunosligida   ertak   atamasidan
74 farqlansa, tojik adabiyotida bular bir nom “afsona” atamasi ostida xizmat qiladi.
Bu   har   bir   xalqning   tarixi,   urf-odati,   orzu-umidi,   dunyoqarashi,   ijtimoiy
munosabatlari   va   bunday   turmush   tarzining   ifodasi   bo‘lgan   folklorning   o‘ziga
xosligi bilan izohlanadi.
4. O‘zbek   adabiyot   darsliklarida   terminlarning   izohiga   nisbatan   kamroq   e’tibor
berilib, asosiy e’tibor   xalq og‘zaki ijodi janri na’munalariga qaratilgandir. Tojik
tili   adabiyot   darslarida   esa   xalq   og‘zaki   ijodi   terminlarining   izohiga   batafsil
to‘xtalib   o‘tilgan   bo‘lib,   har   bir   folklor   janrlari   kitobning   nazariy   ma’lumot
qismida   mufassalroq   va   umumiy   tarzda   birlashtirib   qisqa   satrlarda   alohida
ma’lumotlar   berib   borilgan.   Bundan   tashqari   bir   janrning   boshqa   bir   janr   bilan
aloqasi   yoki   o‘xshash   tomonlarini   ham   o‘quvchi   darslikdan   o‘qib   tanishishi
mumkin.
5. O‘ zbek va tojik xalq og‘zaki ijodining lirik janri ijod mahsulidagi  an’anaviyligi,
lirik   “men”ning   xarakteri,   musiqa   bilan   munosabati   va   tarixiy   asoslariga   ko‘ra
umumiylikka   ega.   Maktab   adabiyot   darslilaridagi   marosim   va   nomarosim   lirik
qo‘shiqlari,   termalar   va   bolalar   folklori   namunalari   shakl   hamda   ijro   etilishi
jihatidan farqlansa-da, mazmunan juda yaqin o‘zaro munosabatlarni ko‘rsatadi. 
6. O‘zbek va tojik xalq paremik janr atamalari qiyosiy jihatdan biroz o‘zgachalikni
namoyon   qiladi.   Maqol   janri   tojik   adabiyotida   zarbulmasal   termini   bilan
birgalikda qo‘llaniladi. Maqol va matal terminlari  majozning qo‘llanilishi hamda
tugal xulosaga ega bo‘lish yoki bo‘lmasligi bilan o‘zaro farqlanadi. Topishmoqni
topish, uni doimiy yechib borish natijasida bolada sistemali, davomli, rejali idrok
qilish   qobiliyati,   kuzatuvchanlik   topishmoqni   yechishdan   avvalroq   ham   mavjud
bo‘ladi.   Bu   qobiliyat   topishmoqlar   yordamida   bolada   hayot   tajribasi   va   ilmiy
bilishning taraqqiy etishiga olib keladi.Topishmoq janrining chiston termini bilan
yaqin ma’nodoshligi   sezilib,  tojik xalq  og‘zaki  ijodida topishmoq  va  chiston  bir
atama nomi bilan yuritiladi.  5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida “chiston” atamasiga
sharh berilib, uning alohida janr ekanligi ta’kidalanadi.
7. Umumta’lim   maktab adabiyot   darsliklarida berilgan  xalq og‘zaki  ijodi   janrlarini
o‘qitish   usullarini   o‘rganish,   yangicha   metodik   tavsiyalar   ishlab   chiqish   folklor
75 sohadagi  tadqiqotlarning ilk poydevori  bo‘la oladi. Dars  mashg‘ulotlarida ijodiy
o‘qish   va   ijodiy   topshiriqlar   bilan   ishlash   o‘quvchining   bilim   olish   faoliyatini
faollashtiradi. Bunda darslikda berilgan maqol, topishmoq, ertak, doston va xalq
qo‘shiqlari   singari   asosiy   janrlarni   sinfdan   tashqari   mashg‘ulotlarda   o‘rganishni
keng   davom   ettirish   lozim.   O‘quvchini   xalq   og‘zaki   ijodini   o‘rganishiga
qiziqtirish,   u   uchun   keng   ijodiy   maydon   yaratish   bilan   amalga   oshishi   mumkin.
Folklor   ta’limga   ijodiy   yondashuv   o‘quvchini   milliy   o‘zlikni   anglash,   xalq
an’analarini o‘zlashtirish va xalq og‘zaki  ijodining ko‘plab yashirin namunalarini
yuzaga kelishiga zamin hozirlaydi.
8. Maktab   darsliklarida   berilgan   xalq   og‘zaki   ijodi   kichik   janrlarini   o‘qitish
samaradorligini   oshirish   uchun   quyidagi   usullarni   qo‘llash   tavsiya   etiladi:   1)
adabiyot darslarida o‘tiladigan har bir badiiy asarga unga mos keladigan maqol va
matallar   tanlash;  2)   maqol   va  matallar   yuzasidan   mavzulashtirilgan  lug‘at  tutish
va   yuritish;   3)   darslikda   berilgan   she’riy   yoki   nasriy   asarlar   bilan   bog‘liq
topishmoq aytish va uni topishda hayotiy misollarga asoslanish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
Metodologik adabiyotlar:
1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажакни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2017. – 488 б .
2. Ўзбекистон   Республикаси   Президенти   Шавкат   Мирзиёевнинг   2017   йил
24   майдаги   ПҚ -2995- сонли   « Қадимий   ёзма   манбаларни   сақлаш ,   тадқиқ
ватарғиб   қилиш   тизимини   янада   такомиллаштириш   чора - тадбирлари
тўғрисида » ги   қарори  // « Халқ   сўзи ». –  Тошкент , 2017,  25  май .  
3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”//  Barkamol
avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining   poydevori. – Toshkent:  “O‘zbekiston”, –
1997. 
76 4.   O‘zbekiston     Respublikasining     “Ta’lim     to‘g‘risida”gi     Qonun     (1997-yil
29-avgustda     qabul     qilingan)     //     Barkamol     avlod     –     O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 1997. 
II.Monografiya, darslik, o‘quv qo‘llanmalari
1. Adabiyot   10-sinf:   darslik   majmua   /   B.   To‘xliyev   [va   boshq.],–   Toshkent:
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2017. –184 b.
2. Adabiyot   11-sinf:   darslik-majmua   /   B.   To‘xliyev   [va   boshq.],   –   Toshkent:
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat il miy nashriyoti, 2018. – 200 b
3. Adabiyot   8:   darslik-majmua   (I     II   qismlar)   /   S.   Olimov,   S.Ahmedov,
R.Qo‘chqorov.  –  Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,
2014.  –  192 6.
4. Adabiyot:  Umumiy  o‘rta  ta’lim  maktablarining 7-sinfi  uchun  darslik-majmua.
Qayta     ishlangan     4-nashri   /     Q.   Yo‘ldoshev,   B.   Qosimov,   V.   Qodirov,   J.   Yo‘l
doshbekov. – T.: «Sharq», 2017. – 368 b
5. Adabiyot:   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarining   9-   sinfi   uchun   darslik.   /
Q.Yo‘ldoshev,   V.   Qodirov,   J.   Yo‘ldoshbekov.   Qayta   ishlangan   4-nashri.   –   T.:
«O‘zbekiston» NMIU, 2019.  –  368 b.
6. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. I   qism / S.
Ahmedov, B. Qosimov, R. Qo‘chqorov, Sh. Rizayev. – Т.: «Sharq», 2015. – 176
b.
7. Adabiyot :   Umumiy   o‘rta   ta'lim   maktablarining   6-sinf i   uchun   darslik-majmua.
Ahmedov S, Qo‘chqorov R, Rizayev Sh.   1.   2 -qismlar   –  Toshkent: «Ma’naviyat»,
2017.  – 160 b.
8. Hamroyev   G‘.,   Pavlanova   N.   Adabiy   o‘qish   yoki   mutolaa   zavqi   (Adabiyot
darslari   va   darsdan   tashqari   mashg‘ulotlarda   foydalanish   uchun   metodik
qo‘llanma). Toshkent: “Bayoz” 2018,  – 32-b .
9. Ismatullaev  H. “Inlizcha  maqol, matal   va idiomalar”   –T.:  “O‘qituvchi”,  1969. –
3-b.
77 10. Jo‘rayev   M.,   J.Eshonqulov.   Folklorshunoslikka   kirish.   O‘quv   qo‘llanma.   –   Т.:
«Barkamol fayz media», 2017,  – 180 b.
11. Madayev O., Sobitova T. Xalq o‘gzaki poetik ijodi. – T.: “Sharq”, 2010. – 208 b
12. Mirzayev   T.,Musoqulov   A.,Sarimsoqov   O‘zbek   xalq   maqollari.   –   Toshkent,
“Sharq”, 2005. – 257 b.
13. Murodova  M. Folklor va etnografiya.–T.: “Aloqachi”,  2008. – 100 b.
14. Адабиёт.   Китоби   дарси   барои   донишомўзони   синф   7-уми   мактабµои
таълими   миёнаи   умуми.   Муаллифон:   З.   Файзуллоева,   Ч.   Эшонқулов,   М.
Кабиров.   Нашри   чорум.   Хонаи   эчодии   табъу   нашри   «O‘zbekiston»,   2017.   –
256 саҳ.
15. Адабиёт: китоби дарси барои синфи 10-уми муассисаҳои таълими миёна /
С. Саъдиев, Х. Ҳамидов.  – Т.: Хонаи эчодии табъу нашри ба номи Чҳлпон,
2017. – 256 саҳ.
16. Адабиёт: китоби дарси барои синфи 11-уми муассисаҳои таълими миёна /
И. Ҳамроев, О. Давлатов,  Х. Ҳамидов. – Т.:  Хонаи эчодии табъу  нашри ба
номи Чҳлпон, 2018.– 256 саҳ.
17. Адабиёт:   китоби   дарси   барои   синфи   8-уми   муассисаҳои   таълими   миёна   /
А.Қамарзода, Ч.Эшонқулов, У. Қамарова. – Т.: “O‘zbekiston”. 2019.  –   360 с.
18. Адабиёт: китоби дарси барои синфи 9-уми муассисаҳои таълими миёна/Ч.
Ҳамроев.  – Т.: “O‘zbekiston” ,   2019 .  –  304 с.
19. Адабиёт:   Китоби   дарси   барои   донишомҳзони   синфи   5-уми   мактабҳои
миёнаи   таълими   умуми   /   Ю.   Азимов,   Ж.   Эшонқулов.   –   Т.:   «O‘zbekiston»,
2015.  – 240 с.
20. Адабиёт:   Китоби   дарси   барои   донишомҳзони   синфи   6-уми   мактабҳои
миёнаи таълими умуми /Садри Саъдиев, Абдусалом Самадов. Муҳаррирони
масъул Ҳ. Қудратуллоев, Ю. Азимов — Т.: СШСТН «Sharq», 2013 .  –240 с.
21. Амонов Р. Шукуров М. Намунаи фольклори диёри Рўдакй. –   Сталинобод:
“Нашриёти Давлатии Точикистон”, 1958.  –  232 саҳ.
22. Асрори В. Жанрҳои хурди фолклори точик. – Душанбе.: “Маориф”, 1990. –
225 саҳ.
78 23. Асрори   В.,     Амонов   Р.   Эчодиёти     даҳанакии     халқи     точик.   –   Душанбе:
Маориф, 1980. – 304 саҳ. 
24. Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. –
М.: ГИХЛ, 1947. – С.95-127.
25. Йўлдошев   Қ.   Адабиёт   ўқитишнинг   илмий-назарий   асослари.   –   Т.:
Ўқитувчи, 1996. –77-78- б.
26. Кошғарий  М.  Девону  луғотит  турк.  Уч  томлик.  Т.1.–  Т.:  Фан,  1960.–
495 б. 
27.  Мусақулов А. Ўзбек халқ лирикаси.  –  Т.: “Фан” нашриёти, 2010.  –  308 б.
28. Путилов   Б.Н.   Методология   сравнительно-исторического   изучения
фольклора. – Ленинград, “Наука”, 1976.  –  144 с .
29. Путилов   Б.Н.   Типология   фольклорного   историзма.   –   Сб:   Типология
народного эпоса. – М.,1975,  с. 164-181.
30. Раззоқов   Ҳ.,   Мирзаев   Т.   ва   б.,   Ўзбек   халқ   оғзаки   по этик   ижоди .   – Т. :   Фан,
1980.  –  28-бет.
31. Сайимов   Б.,   Мўминов   Ғ.   Ўзбк   фолклорининг   эпик   жанрлари.   2-жилд.   –
Тошкент ,  1981.  – 160 бет.
32. Самадов  А.   Пайвандҳои  дўсти   ва  адаби.   –Тошканд,  Муҳаррир,   2012,  –14-
бет 
33. Саримсоқов   Б.   Мақоллар.   Ўзбeк   фольклорининг   очeрклари.   2-жилд.   –
Тошкент, 1989. –320 бет
34. Саримсоқов Б. Ўзб e к фольклорининг жанрлари состави. Ўзб e к фольклори
оч e рклари. 1-жилд. –Т ошкент , 1988. 
35. Султон И. Адабиёт назарияси.  – Т.: Ўқитувчи, 1980.  –  392 б.
36. Фитрат А. Адабиёт қоидалари. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 82-83 б.
37. Ҳусаинова   З.   Топишмоқлар.   –   Тошкент:   Ғафур   Ғулом   номидаги   Адабиёт
ва санъат нашриёти, 1981. – 367 саҳ. 
38. Шерназаров А. Эчодиёти даханакии халқи точик. – Самарканд, 2016   – 130
б .
Gazeta va jurnallarda chop etilgan maqolalar, dissertatsiya va 
79 ma’ruza matnlari :
1. Rahimov   K.   Structure   of   syllables   in   Tajik   folk   epic   “Gurughli”   Herald   of
culture scientific and analytical edition.  –  Dushanbe, 2014, № 4 (28)
2. Игболов   О.   Лексико-семантический   анализ   особенностей   пословиц   и
поговорок в таджикском  и английском  языках. Диссертация  на соискание
ученой   степени   кандидата   филологических     наук.–   Душанбе,   2017 ,   –   33
стр.
3. Каррыев   Б.А.   Эпические   сказания   о   Кероглы   у   тюркоязычных   народов.   –
М., 1968 ,  –  стр.233
4. Керуенов   Т.А.   Сравнительно-типологический   анализ   теоретического
определения   преданий.   Вестник   РУДН,   серия   Теория   языка.   Семиотика.
Семантика, 2014, № 4. 
5. Лалакова   З.   Сравнительный   анализ   среднеазиатских   версий   э поса
« Г ёроглы»Вестник   Северо-Восточного   федерального   университета   имени
М. К. Аммосова: Серия Эпосоведение, № 2 (10) 2018
6. Негматова М. О пословицах и поговорках. Вестник ТГУПБП №4(44) 2010.
–   165  стр.
7. Раҳимова   Ш.   Халқ   оғзаки   ижоди   кичик   жанрларда   қофия.   Магистрлик
диссeртацияси. –   Андижон, 2013.  –  74 б .
8.   Рахимова   Ш.А.,   Бабаджанова   У.Б.,   Ташанова   Б.М.     Роль   народных
дастанов в развитии фольклора. Педагогические науки, 150-153 стр.
9. Саримсоқов     Б.     Фольклор     ва     ёзма     адабиёт     муносабатларига     доир
изланишлар // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1976. – № 5. – Б.85. 
10. Сеферова   Ф.   Сравнительно-типологическое   исследование   эпических
сказаний   (дестанов)   тюркоязычных   народов .   Вопросы   крымскотатарской
филологии, истории и культуры, 2019 г. 28-35 стр.
11. Щербакова   М.   Специфика   изучения   фольклорных   произведений   в   школе.
Выпускная квалификационная работа.  –  Тольятти, 2015. 72 стр.
Lug‘atlar :
80 1. Homidiy X., Abdullaeva SH,. Ibrohimova S.Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati.
T.,1967. 225-bet.
2. Vafoiy   A,.   Avezmetov   Sh.   O‘zbek   tiliga   o‘zlashgan   forscha   so‘zlar.   “Al-Hudo”
xalqaro nashriyoti, “Movarounnahr” nashriyoti,–Tehron-Toshkent, 2005, 228 b.
3. Адабаиётшунослик терминлари луғати. – Т.: Ўқитувчи, 1967. – 300 б.  
4. Калонтаров Я. Фарханги нави точики-руси.– Душанбе, 2008.  –  320 саҳ.
5. Мирзаев   Т.,Эшонқул   Ж.,   Фидокор   С.   «Алпомиш»   достониниг   изоҳли
луғати. – Т.: 2007,  – 164 б.
6. Раҳматуллаев   Ш.   Ўзбек   тилининг   этимологик   луғати.   1-3   қисм   –   Т.:
“Университет” нашриёти, 2000.  –  600 б.
7. Рўзимбоев   С.,   Рўзметов   Ҳ.   Фольклор   атамалари   қисқача   луғати.   –   Урганч,
2007 – 56 б.
8. Ўзбек   тилининг   изоҳли   луғати.   1-5   жилдлар.   "Ўзбекистон   миллий
энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006. 
9. Ў збекистон миллий энциклопедияси.   1-10   жилд.   Давлат илмий нашриёти.
Тошкент – 2001-2006 .  
10. Фарҳанги   тафсирии   забони   точики.   Иборат   аз   2   чилд,   Чилди   1,   2.
Пажў ҳ ишго ҳ и забон ва адабиёти ба номи Рўдаки,  – Душанбе, 2008.
11. Фарханги   тафсирии   забони   точики.   Чилди   1-2.   Пажўхишгохи   забон   ва
адабиёти Рўдаки, –  Душанбе,  2008. 
12. Ҳотамов   Н.,Саримсоқов   Б.   Адабиётшунослик   терминларининг   русча-
ўзбекча изоҳли луғати. –Т.: “Ўқитувчи”, 1979,  –  361  б.
13. Шомақсудов   Ш.,   Шораҳмедов   Ш.   Ҳикматнома.   Ўзбек   мақолларининг
изоҳли луғати.–Тошкент, 1990. – 527 саҳ.
Internet materiallari:
1. http://www.ziyonet.uz/   
2. http://www.dissecat.com/     
3. https://cyberleninka.ru/     
4. http://library.ziyonet.uz/uz/book/     
81 5. http:// www.ta’lim.uz / 
6. http:// www.search.re.uz / 
82

“ Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili ” mavzusida yozilgan 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. So‘z san’atining mustaqil turi sifatida folklor adabiyot bilan birgalikda yonma-yon ravishda yashashda davom etmoqda. Chunki adabiyot hayotni tasvirlashda va inson qalbini zabt etishda ulkan badiiy topildiqlarga erishganligi, badiiy tafakkurni nihoyatda olg‘a siljitganligiga qaramay, kishilik jamiyatining umumiy estetik talabi va ehtiyoji asrlar davomida faqat adabiyot bilangina emas, balki folklor bilan ham bog‘liq bo‘lib qoldi. So‘z san’ati bu ikki turning mustaqil rivoji, folklor va adabiyot asarlari yaratilgan ijtimoiy muhitdagi farqlar, ijodiy jarayonning xilma-xilligi, ularning o‘zlariga xos xususiyatlarini yanada kuchaytiradi. O‘zbek xalqi o‘zining chegaradosh qo‘shni xalqlari bilan ko‘pgina o‘zaro tarixiy, madaniy, iqtisodiy va ilmiy sohalarda mushtarak munosabatlari mavjud. Jumladan, tojik va o‘zbek xalqlari xalq og‘zaki ijodi namunalarining bir-biriga hamohangligi seziladi. Folklor janrlari orasida qo‘shiq, maqol, topishmoq, afsona, rivoyat, lof, ertak, doston, askiya, og‘zaki drama, latifa, zarbulmasal va boshqa turdagi namunalarning mazkur ikki qardosh millat xalq og‘zaki ijodida mazmun, sujet, obraz jihatlaridan bir umumiy jihatlarni namoyon qiladi. Tojikistonlik adabiyotshunos olim A.Samadov o‘zining “Пайвандҳои дўсти ва адаби” (“Do‘stlik va adabiylik payvandlari”) kitobida o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi o‘rtasidagi adabiy munosabatlar to‘g‘risida quyidagicha fikr bildiriladi: “O‘zbek va tojik xaqlari adabiyoti o‘rtasidagi aloqa eng birinchi uning og‘zaki ijodida namoyon bo‘ladi. Ikki xalq og‘zaki ijodida afsona, maqol, latifa doston va qo‘shiqlar o‘zining mazmun mundarijasi hamda g‘oyasi jihatidan yaqinlik kasb etadiki, bu holat janrlarning ba’zan qaysi xalqning ijodiy me’rosi ekanligini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi.” 1 Bugungi kunda o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodida ifodalangan ezgu g‘oyalarni keng targ‘ib qilib, yosh avlodni buyuk ajdodlarimizning ma’naviy qadriyatlari ruhida tarbiyalash muhim amaliy ahamiyatga ega. Mamlakatimiz 1 Самадов А. Пайвандҳои дўсти ва адаби. –Тошканд, Муҳаррир, 2012, 14-саҳ. 2

miqyosida “xalqimizning qadimiy tarixi va boy madaniyatini tiklash, buyuk allomalarimiz, aziz-avliyolarimizning ilmiy, diniy va ma’naviy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish va targ‘ib etish, muqaddas qadamjolarni obod qilish, yosh avlodni ularning ezgu an’analari ruhida tarbiyalash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshiriladi va izchil davom ettirilmoqda” 2 O‘zbek va tojik xalqlari tomonidan yaratilgan va asrlar mobaynida ko‘z qorachig‘iday saqlab kelgan folklor asarlari, jumladan, janrlarning tipologik tasnifi, atamalarning qiyosi, genezesi va etimologiyasini maktab adabiyot darsliklari asosida o‘rganish tadqiqotning muhim ahamiyati sanaladi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarida insoniyat o‘tmishi, madaniy boyligi, milliy qadriyatlari aks ettirilgan. Maktab adabiyot darslarida reja asosida o‘quvchiga tanishtiriladigan xalq og‘zaki ijodi namunalarining bir-biriga o‘xshash va farqli tomonlari o‘rganish, ularni qiyosiy sharhlash bilan bir qatorda folklor xazinalarida saqlanayotgan atamalarni bir-biriga qiyoslash, o‘zbek va tojik millati an’ana va madaniyatining tipologik xususiyatlarini yaqindan o‘rganilishiga zamin yaratadi. Shu jihatdan olganda o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodiga oid terminlarini qiyosiy-tipologik sharhlash masalasini o‘rganish, folklor janrlarini o‘qitish samaradorligini oshirish ishimizning dolzarbligini belgilovchi omil sanaladi Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tanlangan mavzu bo‘yicha B.N.Putilov, 3 V.M.Jirmunskiy, 4 shuningdek, o‘zbek folklorshunosligida qiyosiy- tipologik metod asosida bir qator folklorshunos olimlar H.T.Zarifovning M.Afzalov, G‘.Jalolov, K.Imomov, X.Egamovlarning M.Saidov, M.Murodov, T.Mirzayev, S.Ro‘zimboyev, H.Abdullayevlarning ilmiy tadqiqotlari yaratilgan. Bundan tashqari tadqiqotda B.Sarimsoqov, O.Safarov, M.Jo‘rayev, H.Ro‘zmetov kabi o‘zbek, V. Asrori, R. Amonov, F.Zehniyeva, M.Shukurov, K.Raximov singari tojik olimlarning ilmiy ishlaridan foydalanilgan. 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 24 майдаги ПҚ-2995-сонли «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги қарори // «Халқ сўзи». – Тошкент, 2017, 25 май. 3 Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора. – Ленинград, “Наука”, 1976. 144 с 4 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М.: ГИХЛ, 1947. – С.95-127. 3

Tadqiqotning maqsadi o‘zbek va tojik maktab adabiyot darsilklarida berilgan xalq og‘zaki ijodiga oid terminlarni qiyosiy o‘rganish va atamalarni nazariy, metodologik jihatdan qo‘llanilishini tadqiq qilish. Tadqiqotning predmeti ni o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi janrlariga oid atamalarning qiyosi va o‘zaro munosabati, darsliklardagi xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘liq atamalarning nazariy o‘rganilishi, ikki xalq folklorining tarixiylik, madaniylik jihatdan o‘zaro ta’siri, atamalarning darsliklarda berilish metodikasi tahlil qilinishi tashkil etadi. Tadqiqotning vazifalari: - o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi namunalarining g‘oyaviy-badiiy o‘ziga xosligini misollar asosida sharhlash; - maktab darsliklarida berilgan o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi terminlarini qiyosiy tahlil qilish va ularning o‘ziga xosligini ko‘rsatib berish; – doston va nasriy janrga oid atamalarning qo‘llanilishini tahlilga tortish; – o‘zbek va tojik folklorida lirik hamda maxsus turga mansub atamalar tahlining o‘ziga xos qiyosiy usullarini yoritish; – o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodini o‘qitishda ta’lim samaradorligini oshiruvchi usullarni joriy qilish va tahliliy xuloslar chiqarish. Ishning ilmiy yangiligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi atamalari qiyosi mazkur tadqiqot ishida birinchi marta o‘rganilmoqda. O‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodining lirik, epik va maxsus turga oid janrlar, xususan, doston janrining ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar tipologik usul nuqtayi nazardan tahlil qilingan hamda maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida folklor atamalarining keltirilish o‘rni, xalq og‘zaki ijodiga oid nazariy ma’lumotlar mavzusini yoritishda izchil tahlillarga asoslanilgan. Ishning tuzilishi va hajmi. Mazkur ish ishimiz uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tashkil topgan bo‘lib, umumiy hajmi 82 sahifadan iborat. 4

Mundarija: KIRISH ............................................................................................................................................................. 2 I BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORI EPIK JANRLARI ATAMALARINING QIYOSIY TIPOLOGIYASI ........................ 6 1.1. Doston va uning ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar .................................................................... 6 1.2. Xalq nasri janrlarining atamalari ............................................................................................................ 24 II BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORIDA LIRIK TUR HAMDA KICHIK JANRLARGA MANSUB ATAMALARNING QIYOSIY TAHLILI ........................................................................................................................................... 40 2.1. Lirik janrlar tipologiyasi ......................................................................................................................... 40 2.2.Kichik janrlarga mansub atamalarning qiyosiy tahlili ............................................................................. 54 III BOB. O‘ZBEK VA TOJIK XALQ OG‘ZAKI IJODI JANRLARINI O‘QITISH SAMARADORLIGI VA USULLARI ........ 63 XULOSA ........................................................................................................................................................ 73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ................................................................................................................. 76 5