logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili

Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

595 KB
Скачать
“ Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili ” mavzusida yozilgan 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. So‘z san’atining mustaqil turi sifatida folklor adabiyot bilan birgalikda yonma-yon ravishda yashashda davom etmoqda. Chunki adabiyot hayotni tasvirlashda va inson qalbini zabt etishda ulkan badiiy topildiqlarga erishganligi, badiiy tafakkurni nihoyatda olg‘a siljitganligiga qaramay, kishilik jamiyatining umumiy estetik talabi va ehtiyoji asrlar davomida faqat adabiyot bilangina emas, balki folklor bilan ham bog‘liq bo‘lib qoldi. So‘z san’ati bu ikki turning mustaqil rivoji, folklor va adabiyot asarlari yaratilgan ijtimoiy muhitdagi farqlar, ijodiy jarayonning xilma-xilligi, ularning o‘zlariga xos xususiyatlarini yanada kuchaytiradi. O‘zbek xalqi o‘zining chegaradosh qo‘shni xalqlari bilan ko‘pgina o‘zaro tarixiy, madaniy, iqtisodiy va ilmiy sohalarda mushtarak munosabatlari mavjud. Jumladan, tojik va o‘zbek xalqlari xalq og‘zaki ijodi namunalarining bir-biriga hamohangligi seziladi. Folklor janrlari orasida qo‘shiq, maqol, topishmoq, afsona, rivoyat, lof, ertak, doston, askiya, og‘zaki drama, latifa, zarbulmasal va boshqa turdagi namunalarning mazkur ikki qardosh millat xalq og‘zaki ijodida mazmun, sujet, obraz jihatlaridan bir umumiy jihatlarni namoyon qiladi. Tojikistonlik adabiyotshunos olim A.Samadov o‘zining “Пайвандҳои дўсти ва адаби” (“Do‘stlik va adabiylik payvandlari”) kitobida o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi o‘rtasidagi adabiy munosabatlar to‘g‘risida quyidagicha fikr bildiriladi: “O‘zbek va tojik xaqlari adabiyoti o‘rtasidagi aloqa eng birinchi uning og‘zaki ijodida namoyon bo‘ladi. Ikki xalq og‘zaki ijodida afsona, maqol, latifa doston va qo‘shiqlar o‘zining mazmun mundarijasi hamda g‘oyasi jihatidan yaqinlik kasb etadiki, bu holat janrlarning ba’zan qaysi xalqning ijodiy me’rosi ekanligini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi.” 1 Bugungi kunda o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodida ifodalangan ezgu g‘oyalarni keng targ‘ib qilib, yosh avlodni buyuk ajdodlarimizning ma’naviy qadriyatlari ruhida tarbiyalash muhim amaliy ahamiyatga ega. Mamlakatimiz 1 Самадов А. Пайвандҳои дўсти ва адаби. –Тошканд, Муҳаррир, 2012, 14-саҳ. 2 miqyosida “xalqimizning qadimiy tarixi va boy madaniyatini tiklash, buyuk allomalarimiz, aziz-avliyolarimizning ilmiy, diniy va ma’naviy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish va targ‘ib etish, muqaddas qadamjolarni obod qilish, yosh avlodni ularning ezgu an’analari ruhida tarbiyalash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshiriladi va izchil davom ettirilmoqda” 2 O‘zbek va tojik xalqlari tomonidan yaratilgan va asrlar mobaynida ko‘z qorachig‘iday saqlab kelgan folklor asarlari, jumladan, janrlarning tipologik tasnifi, atamalarning qiyosi, genezesi va etimologiyasini maktab adabiyot darsliklari asosida o‘rganish tadqiqotning muhim ahamiyati sanaladi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarida insoniyat o‘tmishi, madaniy boyligi, milliy qadriyatlari aks ettirilgan. Maktab adabiyot darslarida reja asosida o‘quvchiga tanishtiriladigan xalq og‘zaki ijodi namunalarining bir-biriga o‘xshash va farqli tomonlari o‘rganish, ularni qiyosiy sharhlash bilan bir qatorda folklor xazinalarida saqlanayotgan atamalarni bir-biriga qiyoslash, o‘zbek va tojik millati an’ana va madaniyatining tipologik xususiyatlarini yaqindan o‘rganilishiga zamin yaratadi. Shu jihatdan olganda o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodiga oid terminlarini qiyosiy-tipologik sharhlash masalasini o‘rganish, folklor janrlarini o‘qitish samaradorligini oshirish ishimizning dolzarbligini belgilovchi omil sanaladi Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tanlangan mavzu bo‘yicha B.N.Putilov, 3 V.M.Jirmunskiy, 4 shuningdek, o‘zbek folklorshunosligida qiyosiy- tipologik metod asosida bir qator folklorshunos olimlar H.T.Zarifovning M.Afzalov, G‘.Jalolov, K.Imomov, X.Egamovlarning M.Saidov, M.Murodov, T.Mirzayev, S.Ro‘zimboyev, H.Abdullayevlarning ilmiy tadqiqotlari yaratilgan. Bundan tashqari tadqiqotda B.Sarimsoqov, O.Safarov, M.Jo‘rayev, H.Ro‘zmetov kabi o‘zbek, V. Asrori, R. Amonov, F.Zehniyeva, M.Shukurov, K.Raximov singari tojik olimlarning ilmiy ishlaridan foydalanilgan. 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 24 майдаги ПҚ-2995-сонли «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги қарори // «Халқ сўзи». – Тошкент, 2017, 25 май. 3 Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора. – Ленинград, “Наука”, 1976. 144 с 4 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М.: ГИХЛ, 1947. – С.95-127. 3 Tadqiqotning maqsadi o‘zbek va tojik maktab adabiyot darsilklarida berilgan xalq og‘zaki ijodiga oid terminlarni qiyosiy o‘rganish va atamalarni nazariy, metodologik jihatdan qo‘llanilishini tadqiq qilish. Tadqiqotning predmeti ni o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi janrlariga oid atamalarning qiyosi va o‘zaro munosabati, darsliklardagi xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘liq atamalarning nazariy o‘rganilishi, ikki xalq folklorining tarixiylik, madaniylik jihatdan o‘zaro ta’siri, atamalarning darsliklarda berilish metodikasi tahlil qilinishi tashkil etadi. Tadqiqotning vazifalari: - o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi namunalarining g‘oyaviy-badiiy o‘ziga xosligini misollar asosida sharhlash; - maktab darsliklarida berilgan o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi terminlarini qiyosiy tahlil qilish va ularning o‘ziga xosligini ko‘rsatib berish; – doston va nasriy janrga oid atamalarning qo‘llanilishini tahlilga tortish; – o‘zbek va tojik folklorida lirik hamda maxsus turga mansub atamalar tahlining o‘ziga xos qiyosiy usullarini yoritish; – o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodini o‘qitishda ta’lim samaradorligini oshiruvchi usullarni joriy qilish va tahliliy xuloslar chiqarish. Ishning ilmiy yangiligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi atamalari qiyosi mazkur tadqiqot ishida birinchi marta o‘rganilmoqda. O‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodining lirik, epik va maxsus turga oid janrlar, xususan, doston janrining ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar tipologik usul nuqtayi nazardan tahlil qilingan hamda maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida folklor atamalarining keltirilish o‘rni, xalq og‘zaki ijodiga oid nazariy ma’lumotlar mavzusini yoritishda izchil tahlillarga asoslanilgan. Ishning tuzilishi va hajmi. Mazkur ish ishimiz uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tashkil topgan bo‘lib, umumiy hajmi 82 sahifadan iborat. 4 Mundarija: KIRISH ............................................................................................................................................................. 2 I BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORI EPIK JANRLARI ATAMALARINING QIYOSIY TIPOLOGIYASI ........................ 6 1.1. Doston va uning ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar .................................................................... 6 1.2. Xalq nasri janrlarining atamalari ............................................................................................................ 24 II BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORIDA LIRIK TUR HAMDA KICHIK JANRLARGA MANSUB ATAMALARNING QIYOSIY TAHLILI ........................................................................................................................................... 40 2.1. Lirik janrlar tipologiyasi ......................................................................................................................... 40 2.2.Kichik janrlarga mansub atamalarning qiyosiy tahlili ............................................................................. 54 III BOB. O‘ZBEK VA TOJIK XALQ OG‘ZAKI IJODI JANRLARINI O‘QITISH SAMARADORLIGI VA USULLARI ........ 63 XULOSA ........................................................................................................................................................ 73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ................................................................................................................. 76 5 I BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORI EPIK JANRLARI ATAMALARINING QIYOSIY TIPOLOGIYASI 1.1. Doston va uning ijrochilik an’analari bi lan bog‘liq atamalar Xalq og‘zaki ijodi tipologiyasining qo‘llanilishi zamirida umumiy g‘oyalar, jamiyat rivoji va tarixiy madaniyati bilan bog‘liq tushuncha, aynan, folklorning rivojlanish asosi yotadi. Folklorda “o‘xshashlik va munosabat” so‘zlarini ifodalovchi ko‘plab atamalar mavjud bo‘lib, ularga ma’lum bir aniq ma’no biriktirilmagan: “analoglar”, “paralellar”, “moslik”, “umumiylik”, “aloqa”, “qarindoshlik”, “muvofiqlik”, “yaqinlik” va hokazo N.I.Korovsovning fikriga ko‘ra eposda umumiylik – bu bir xil qahramonlar, bir xil qo‘shiq va sujetlardir, “o‘xshashlik” esa yaqin sujetlarda, yaqin struktura va poetikada namoyon bo‘ladi. Tillarni tipologik tahlil qilish – bu sinxron darajadagi tadqiqot davomida qiyosiy-tarixiy tilshunoslik uchun foydali natijalarni ko‘rsatishi mumkin. Har qaysi millatning xalq og‘zaki ijodi bizning oldimizda namoyon bo‘ladigan ba’zi qo‘shilgan tizimlar ko‘rinishidagi tadqiqot obyekti sanaladi. Mazkur butun bir tizim ijtimoiy, ideologik xususiyat va sharoitlarda amal qiladi. Qarindosh xalqlarning xalq og‘zaki ijodini qiyosiy-tipologik jihatdan o‘rganish, folklor tarixiy davrining oydinlashuviga, o‘tgan an’analarda unitilgan syujet, davr, janriy har xilliklar yoki tarixiy rivojlanish bosqichlarini tiklashga xizmat qiladi. Bu yerda har qanday shaxsiy topilmalar ham katta yutuq hisoblanadi. Xalq og‘zaki ijodi deganda tarixiy folklor jarayonlari, folklorning bizga ma’lum o‘ziga xos xususiyati va uning an’anaviyligini tushunishimiz mumkin. Xalq og‘zaki ijodi paydo bo‘ladi, yashaydi, saqlanadi, rivojlanadi, an’anaviylik doirasida o‘zgarib uning estetik dunyoqarashi bilan bog‘liq mohiyatini o‘zida namoyon etadi. An’anaviylikning asosiy belgisi – o‘zgarmaslik emas, balki ma’lum bosqichda barqarorlikni saqlash va rivojlanishda qo‘llaniladigan aloqalarning 6 mustahkamligidadir. An’anaviylik hayotning o‘ziga xos xususiyati, xalq tarixining, shuning bilan birga folklorning butun bir umumlashma harakati hodisasidir. Folklor asarlarining og‘zaki yaratilishi va og‘zaki ijro etilishi ularning o‘zgarmas, barqaror shakllari – an’anaviylikni yuzaga keltirgan. Folklor asarlaridagi asosiy syujetlar, timsollar va badiiy tasvir vositalari an’anaga aylanadi hamda og‘izdan-og‘izga, avloddan-avlodga o‘tish jarayonida qisman o‘zgaradi, ayrim detallar qo‘shiladi, biroq asosiy manba an’ana bo‘lib qolaveradi. 5 Ma’lumki, xalq og‘zaki ijodi an’analariga murojaat etish yozuvchining o‘ziga xos badiiy qiyofasini, asarning g‘oyaviy-badiiy butunligi, uslubiy rang-barangligi va syujetning originalligini ta’minlaydi. Shu bilan birga, ramziy-timsoliy tasvirlarning bo‘yoqdorligini oshirishda, milliy qadriyatlar va an’analarga suyanib ish ko‘rgan yozuvchi o‘z badiiy niyatining ro‘yobga chiqishiga erishadi. U asarning xalqchilligini va milliyligini ta’minlabgina qolmay, uning kompozitson qurilishi, badiiy tasvirning yangiligi va qahramonlar xarakterining to‘laqonli chiqishini ham ta’minlaydigan badiiy asosga ega bo‘ladi. Ming yillar mobaynida shakllangan qadriyatlar, madaniy-ma’naviy boyliklar hamisha jamiyat taraqqiyotiga, insonning g‘oyaviy-ruhiy poklanishiga xizmat qilib kelgan. Barcha xalqlar o‘zlarining turmushi, hayot tarzi, ruhiyat ko‘zgusini ko‘rsatib beruvchi folklor asarlari ham yillar bo‘yi to‘plangan ijodiy tajribalardan iborat bo‘lgan qimmatli ajdodlar o‘gitini o‘zida mujassam etadi. Afsona va ertaklar, qissa va rivoyatlar, naqllar va dostonlar, qo‘shiq va maqollar inson ma’naviy hayotida beqiyos ahamiyatga ega. Ayniqsa, doston janri va uning mazmun mohiyatini o‘quvchi yoshlarga tushuntirish, yetarli darajada tahlil qilishda maktab adabiyot darsliklarining o‘rni bor. Bugungi kunda O‘zbekistonda maktab o‘quvchilari uchun nashr etilgan adabiyot darsliklarida xalq og‘zaki ijodiga alohida soatlar ajratilgan bo‘lib, bunday xususiyat tojik tilida nashr etilgan darsliklarda ham o‘z ifodasini topadi. 5 Murodova M.Folklor va etnografiya..–T. “Aloqachi” , 2008., 8-bet 7 Yuqori sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik tilidagi adabiyot darsliklarida xalq og‘zaki ijodiga muayyan soatlar ajratilgan bo‘lib, mavzular bilan bog‘liq nazorat ishlarni hisobga olganda 5-sinfada 25 soat, 6-sinfda xalq qo‘shiqlari va “Zarbulmasal” asari uchun 4 soat, 7-sinfda “Ravshan”dostoni uchun 5 soat, 8- sinfda “Kuntug‘mish” dostonini o‘rganishda 7 soat, 9-sinfda “Alpomish” dostoni uchun 7 soat, 10-sinfda 5 soat, 11-sinfa “Go‘ro‘glining tug‘ilishi” dostoni uchun jami 7 soat ajratilgan. Avvalo, gap maktab darsliklarda berilgan folklorning epik turga mansub atamalari haqida ketar ekan, birinchi doston atamasining o‘zbek va tojik maktab adabiyot darsliklarida berilishi bilan tanishishimiz lozim. Jumladan, doston atamasi haqida ilk nazariy ma’lumotni 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligining “Ertak-doston haqida tushuncha” mavzusida ko‘rishimiz mumkin: “Voqealami ma'lum bir syujet asosida bayon qilib beruvchi yirik she'riy asarlar doston deb ataladi. Dostonlar yaratilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: xalq dostonlari va adabiy dostonlar. Xalq dostonlarining muallifi aniq bo‘lmaydi. U baxshilar tomonidan kuylanadi va og‘izdan og‘izga, avloddan avlodga o‘tganda ba'zi bir o‘zgarishlarga uchrashi mumkin. Adabiy dostonlarning esa muallifi aniq bo‘ladi, ya'ni ular shoirlar tomonidan ijod qilinadi.” 6 Doston atamasi yozma adabiyotda ham katta hajmdagi epik asarlarga nisbatan keng istifoda etiladi. Biroq og‘zaki va yozma adabiyotdagi dostonlar o‘ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi. Bu dostonlar yozma adabiyotdan birinchi navbatda og‘zaki o‘zlashtirilganligi, og‘zaki ijro etilishi va og‘zaki tarzda meros qoldirilishi bilan ajralib turadi. O‘zbek tilining izohli lug‘atida doston atamasi [fors. – qissa, hikoya; tarix] 1. Nazm bilan yozilgan ulkan hikoya, qissa; poema. 2 Xalq qahramonlari haqida nazm va nasrda aytilgan epik asar. 3 Kechmish voqealar; sarguzasht; dard-u hasrat. 4 Og‘izdan og‘izga o‘tib yurgan ma’lum, mashhur sarguzasht hikoyalar, gap- so‘zlar, ta’rif-tavsiflar . 5 ko‘chma Ovoz, xonish; sayrash kabi ma’nolarda keladi. 7 6 Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. I qism / S. - Т .: «Sharq», 2015, 87-bet 7 Ўзбек тилининг изоҳли луғати: I жилд. – Т.: "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006, 680 б. 8 O‘rta va Yaqin sharq xalqlari, jumladan turkiy xalqlar og‘zaki va yozma adabiyotidagi katta hajmga ega bo‘lgan epik asarlar doston janrini yuzaga keltiradi. Xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotdagi dostonlar garchi bir nom bilan atalsalar- da, biroq ular o‘zlarining yaratilishi, takomillashib borishi, shakliy xususiyatlari, ijro etilishi jihatlaridan bir-biri bilan farqlanadilar. Shakldagi farqlar: turkiy xalqlar og‘zaki ijodidagi dostonlar ma’lum nisbatda navbatlashib kelgan nasriy va she’riy qismlardan iborat bo‘ladi. Yozma adabiyotdagi dodostonlar, asosan she’riy bo‘ladi. Og‘zaki ijoddagi dostonlar asosan masnaviy tarzidagi qofiyalanishga ega bo‘ladi: a, a; b, b; d, d kabi. Yaratilishi va ijrosi jihatidan farqlar: a) xalq dostonlari ma’lum shaxs tomonidan og‘zaki tarzda yaratilgan bo‘lib, ular boshqa ijodkorlar tomonidan aytilib, avloddan-avlodga o‘tib, sayqal topib, kuchli an’anaviylik kasb etadi. Natijada uning aniq yaratuvchisini belgilash qiyin bo‘lib qoladi. Shuning uchun xalq og‘zaki ijodidagi dostonlar jamoaviy ijod mahsuli deb yuritiladi; b) og‘zaki ijodda dostonlar kuy vositasida do‘mbira jo‘rligida yaratiladi, ijro etiladi va kuylanadi. Yozma adabiyotdagi doston esa kuy vositasida yaratilmaydi va kuylanmaydi; d)xalq dostonlarini yaratuvchilar turlicha nomlar bilan yuritiladi: Masaln, o‘zbeklarda: baxshi, yuzboshi, soqi ; qoraqalpoqlarda – jirov ; qozoqlarda – oqin ; qirg‘izlarda– manaschi va hokazo. Yozma adabiyotdagi doston yaratuvchilari esa shoir yoki dostonnavis deb yuritiladi. 8 Doston, poema – liro-epik janr; shu janrdagi badiiy asar. O‘zbek xalq, og‘zaki ijodi va o‘zbek mumtoz adabi yotida keng tarqalgan. Dostonda muayyan voqea liro-epik tasvir vositalari yordami da hikoya qilinadi. Unda hayot, voqe lik keng ko‘lamda qamrab olinadi, bir yoki ikkita bosh qahramon ishtirok etadi, personajlar esa ko‘p bo‘ladi. Syujeti sertarmoq, rang-barang. 9 Jahon mumtoz adabiyotidagi dostonlar keng qamrovligi va hajmining kattaligi, ko‘tarib chiqqan ijtimoiy, siyosiy, axloqiy muammolari, syuje tining 8 Ҳотамов Н ., Саримсоқов Б . Адабиётшунослик терминларининг русча -ў збекча изоҳли луғати . –Т.: “Ўқитувчи”, 1979, 83-бет 9 Ў збекистон миллий энциклопедияси. III жилд. Давлат илмий нашриёти. Тошкент – 2002 . 93 б 9 sertarmoqligi va dramatizmi ning o‘tkirligi, personajlarining ko‘pligi bilan ajraladi. Bunday asarlar markazida jamiyat va xalq taqdiri tu radi, jamiyat, xalq va qahramon yaxlit, bir butunlikda tasvirlanadi, ular o‘rtasida ziddiyat bo‘lmaydi, bal ki shu xalq, shu qahramon bilan tashqi dushmanlar o‘rtasidagi kurash, yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi ziddiyat tasvirlanadi. Ularda vatanparvarlik, qahramonlik, insonparvarlik, mehr- muhabbat, do‘stlik va sadoqat, mehnatsevarlik g‘oyalari ilgari suriladi. Shuningdek, doston atamasi bevosita dostonchilik termini bilan bevosta bog‘liq bo‘lib, O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida bu so‘zga quyidagicha ta’rif beriladi: Dostonchilik – xalq og‘zaki poetik ijodidagi qadimgi epik an’ana. Dast lab qo‘shiq shaklidagi, musiqa asbobi siz kuylanadigan asarlar yaratilgan. Keyinchalik ( X – XI asrlar) do‘mbira jo‘rligida aytiladiganlari yuzaga kelgan. Dostonchilik ning bunday namunalari Kaspiy va Orol dengizlari bo‘ylaridagi qadimgi ko‘chmanchi turkiy qabilalar orasida vujudga kelgan. Epik dostonlarni yaratuvchi va kuylovchi badihago‘ylar 10 ko‘pay ib borgan sari ustoz-shogirdlik an’a nalari vujudga kela boshladi. Dostonchilik da qatiy tartibga rioya qilingan: doston eshitish uchun maxsus kechalar uyushtirilgan, to‘y-hashamlar ham bax shilarsiz o‘tmagan. Tinglovchilar bax shini to‘rga o‘tqazib, atrofida qo‘r to‘kib o‘tirganlar. Baxshi do‘mbirasi ni sozlab, tinglovchilarga «Nima ay tay» termasi bilan murojaat qilgan, «Kunlarim», «Do‘mbiram» termalari ni aytib, tinglovchilar e’tiborini o‘ziga jalb etgan. Baxshi ijro davo mida dostondagi har bir tasvirga mo s so‘z topib, o‘sha so‘zlarga monand xat ti-harakatlar qilgan. Tinglovchilar ni qiziqtirish bilan, o‘zi xam tobora avjga chiqqan. Iqtidorli dostonchilar ikki-uch kecha mobaynida, hatto oylab doston kuylay olganlar. Masalan, S h er nazar Berdinazar o‘g‘li ye tti kecha da vomida doston ayta olgan. Ba’zi dos tonlarning hajmi ham ikki-uch kecha muttasil ijro etishni taqozo etgan. Dostonchi, odatda, voqea eng qiziq joyga etganda kuylashni to‘xtatib, ta naffus qilgan, bu esa tinglovchilarning qiziqishini yana ham oshirgan. 11 10 Badihago‘y –To‘satdan she’r to‘qiy oluvchi, hozirjavob 11 Раззоқов Ҳ., Мирзаев Т. ва б., Ўзбек халқ оғзаки по этик ижоди, Т., 1980. 28-бет 10 O‘zbek va tojik xalqlari adabiyotini tadqiq qilgan olim I.S.Braginskiy o‘zining “Доир ба омўзиши равобити адаби точику ўзбек» (“O‘zbek va tojik adabiy munosabatlarining o‘rganilishiga doir”) maqolasida ikki xalq epik asarlari, xususan, “Alpomish” va “Go‘ro‘g‘li” qahramonlik dostonlarida adabiy va madaniy aloqalar va farqli jihatlarni ko‘rsatib bergan. 12 Turkiyzabon xalqlar eposi bo‘lmish “Alpomish” dostonining andozasi asosida yaratilgan varianti tojik xalqi orasida mashhurdir. Tojik “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi dostonlar ham o‘zbek tilidagi variantlari bilan ko‘pgina mushtarakligi mavjud. Garchand mazkur xalq dostonlari yagona syujet asosida yuzaga kelgan bo‘lsa-da, ular alohida mustaqil asarlar hisoblanadi. Olimlar XIX asr oxiridan XX asrning ikkinchi yarmiga qadar o‘zbek baxshilari tomonidan kuylangan yuz ellikka yaqin doston borligini aniqlashgan va variantlari bilan qo‘shib hisoblaganda, ulardan to‘rt yuztacha asar yozib olingan. Folklorchi olimlarning aytishlaricha, birgina “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi dostonlar yuzdan oshadi, yolg‘iz “Alpomish”ning qirqdan ortiq yozib olingan varianti bor. “Doston” forscha so‘z bo‘lib, qissa, hikoya, sarguzasht, ta’rif ma’nolarini bildiradi. Favqulodda xususiyatlarga ega qahramonlarning boshidan o‘tgan qaltis voqealar she’r va nasriy yo‘lda aralash tasvirlangan yirik hajmli, muallifi noma’lum epik asarlar xalq dostonlari deyiladi. 13 5-sinf tojik adabiyot darsligida badiiy adabiyot turlarini uchta asosiy guruhba bo‘lib ko‘rsatadi: epik ( ҳ амо сави ), lirik ( ғинои ) va dramatik . Mazkur turlar o‘z navbatida yana ichki guruhlarga bo‘linishi ta’kidlanib, epik janrlar tarkibida o‘rta epik janrlar sifatida qissa (povest) doston janrlari kiritilgan. Tojik xalq og‘zaki ijodida doston janri “xalq eposi” yoki “qahramonlik eposi” , shuningdek “doston” atamasi bilan ham yuritiladi. Tojik tilining izohli lug‘atida doston termini va ushbu so‘z asosida hosil bo‘lgan atamalarni quyidagicha ko‘rishimiz mumkin: Д астон دﺳﺘﺎن1 . ниг . достон . 2. найранг , њила , тазвир . 12 Шерназаров А, Э ч одиёти да ҳ анакии халқи то ч ик. Васоити таълимї- услуби. ─ Самарқанд, с. 2016, 160 са ҳ. 13 [9.44] 11 Дастонгў دﺳﺘﺎن ??ﮔﻮ ниг . Достонгў ; Дастоннавоз دﺳﺘﺎن ﻧﻮاز кит. дастонсаро, наѓмасаро; мурѓи дастоннавоз мурѓи хушхон; Дастоннавози دﺳﺘﺎن ﻧﻮاز ???ي наѓмасарои, наѓмапардози; Дастонсаро(й) ( ي ) دﺳﺘﺎن ﺳﺮا1 . гўянда ва наќлкунандаи достон . 2. наѓмасаро , хушхон . Дастонсоз دﺳﺘﺎن ﺳﺎز кит . 1. навозанда , мусиќинавоз ; хонанда , њофиз . 2. мач . фиребгар , афсунгар , њилагар . Достони اﺳﺘﺎﻧﻲ1 . афсонави , достонзеб . 2. мансуб ба достон 14 Yuqorida ko‘rish mumkinki, doston termini xalq og‘zaki ijodi janri ma’nosi bilan birga hiyla, nayrang, makkorlik ma’nolarda istifoda qilinar ekan. Shu o‘rinda doston va uni kuylash bo‘yicha bir qator terminlar borki uni o‘zbek tilidagi ma’nolari bilan qiyoslaymiz. 1-jadval № Tojik tilidagi atama Atamaning o‘zbekcha ma’nosi 1 Достонгў(й) ( ي ) ﮔﻮ داﺳﺘﺎن гўяндаи достон, ќиссагўй, наќлкунандаи воќеа. Doston aytuvchi , qissaxon , voqeani hikoya qiluvchi ; 2 Достонгўи ﮔﻮﺋﻲ داﺳﺘﺎن ќиссагўи, наќли достон Qissago‘y, qissa aytuvchi; 3 Достоннавис ﻧﻮ يﺲ داﺳﺘﺎن он ки достону шеър эчод мекунад, шоир, достонсаро. Doston va she’rlar yozuvchi kishi, shoir; 4 Достоннависи ﻧﻮ يﺴﻲ داﺳﺘﺎن достоннависи, шоири. Dostonnavislik, shoirlik; 5 Достонсаро(й) ( ي ) ﺳﺮا داﺳﺘﺎن хонанда ё сарояндаи достон; офаринандаи достон. Xonanda yoki dostonni kuylovchi; doston ijodkori; 6 Достонсарои ﺳﺮاﺋﻲ داﺳﺘﺎن хониши достон, сурудани достон; офаридани достон: достонсарои Doston mutolaa qilish, doston kuylash; doston ijod qilish: doston kuylash faoliyati; 14 Фарҳанги тафсирии забони то ч ики. Иборат аз 2 чилд, Чилди 1, Пажў ҳ ишго ҳ и забон ва адабиёти ба номи Рўдаки, – Душанбе, с. 2008, 428 са ҳ . 12 кардан (намудан). 7 Достонсоз ﺳﺎز داﺳﺘﺎن ниг. достоннавис. Dostonchilik, dostonnavislik; 8 Достонхон داﺳﺘﺎن ﺧﻮﺎﻧ ниг . достонсарой Doston kuylovchi kishi, baxshi; 9 Достонхони داﺳﺘﺎن ﺧﻮاﻧﻲ ниг . достонсарои . Doston xirgoyi qilish. 1930-yilning o‘rtalariga boribgina tojik og‘zaki qahramonlik eposi mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Ko‘pgina Old va Markaziy Osiyo xalqalarida har xil milliy versiyalarda tarqalgan “Go‘ro‘g‘li” tarkibiga kiruvchi qator epik dostonlarni ijrochilar og‘zidan Qurbon Jalil, Hikmat Rizo va boshqa folklorshunos olimlar yozib oladilar. “Go‘ro‘g‘li” yoki “Go‘ro‘glishoh” deb nom olgan tojik varianti kelib chiqishi bo‘yicha o‘zbekcha versiyasi bilan aloqador, lekin dostonda bosh qahramon sifatida Go‘ro‘glining asrab olgan o‘g‘li Avaz olinganligi, alohida voqelar rivoji va ijodiy yondashilganligi bilan ajralib turadi. O‘zbek xalq “Go‘ro‘g‘li” dostoni keng epi л dostonlardan iborat bo‘lib, bu janr uchun xos bo‘lgan nasr va nazm ketma- ketligida yozilgan. Tojik xalq “Go‘ro‘g‘li” dostoni dostoni bo‘lsa to‘liq she’riy shaklda yozilgandir. “Go‘ro‘g‘li” dostonini ijro etuvchilarni “ гўрўғлигўй », “ гўрўғлихон ” yoki faqat “ гўянда ” nomi bilan tilga olishgan. Tojik tilida ijodkor va ijrochi sifatida ma’lum bo‘lgan hofiz, bashi, shoir atamalari “Go‘ro‘g‘li” dostonini ijro etuvchilarga nisbatan hech vaqt qo‘llanilmagan. Go‘ro‘g‘lixonlik maxsus iste’dod talab qiladi. Buning uchun ijrochidan yoqimli ovoz, yaxshi xotira, she’r to‘qiy olish va uni musiqaga solish talab etiladi. Ijrochi shu xislatlarning birontasiga ega bo‘lmasa, u yaxshi go‘ro‘gligo‘y bo‘la olmaydi. Tojik folklorida ustoz va shogird ijrochilik an’analari ham o‘ziga xosdir. Bu jarayonda shogirdlar ustozlari bilan qishloqlarga safar qilib, ma’raka va tadbirlarda ustozlarining ijrolarini eshitib, o‘zaro mushohada qilib yod olardilar. Shogirdlik ikki 13 yildan besh yilgacha davom etar edi. Bu davr ichida shogird ustozining uy, maishiy ishlariga ko‘maklashardi. Doston kuylashni to‘la o‘rgangan shogird o‘z ustozining uyi yoki o‘z uyida mahallaning obro‘li insonlari ishtirokida, jamoa oldida imtihon topshirishi kerak edi. Agar shogird imtihondan muvaffaqiyatli o‘ta olsa, unga ustozi soqiylik unvonini berib, sarpo kiyintiradi va tantana bilan unga javob beradi. Bundan kelib chiqib shogird endi aholi o‘rtasida “Go‘ro‘g‘li” dostonini kuylashi mumkin edi. Oradan bir necha yil o‘tib shogird yana ustozining uyiga kelib undan ta’lim oladi va hunarini mustahkamlab ketadi. Odatda to‘y-u tadbirlarda “Go‘ro‘g‘li” dostoni ijrochisi ishtirok etsa, ijrochi odat bo‘yicha tashabbus ko‘rsatmas edi. Ba’zi go‘yandalar kuylashni xohlamay: charchaganlari yoki ko‘pdan beri doston ijro etmaganliklarini aytib bahona qilar edilar. Ijrochi doston aytishni qanchalik paysalga solsa, to‘y, ma’raka ahlining iltimosi ham shunchalik quvvat oladi. Shundan so‘ng ijrochi qo‘liga dutor olib, doston muqaddimasi vazifasini bajaruvchi (doston mavzusidan tashqari) oltmishdan to yuz misragacha iborat bo‘lgan terma yoki ruboiylarni kuylaydi. Doston aytuvchi shundan so‘nggina bevosita yoki tanaffusdan keyin dostonning o‘zini kuylashga kirishadi. O‘zbek baxshi-shoirlari orasida kо‘plab an’anaviy dostonlarni, qanchadan- qancha termalarni bilgan, kuylagan, yana o‘zi to‘quvchi – badihago‘ylarning borligi – shu an’anaviy ehtiyojning qondirilishiga va rivojlanishiga zamin yaratdi. Turkiy xalqlarida doston aytuvchilarni qadimda O‘zan (o‘zan, o‘zmak-o‘zib ketmak, oldinga boruvchi, aqlli shoir) deb yuritilgan. Jirov tushunchasini Mahmud Koshg‘ariy quyidagicha ifodalaydi: jirov-yirg‘ov, she’r to‘quvchi sozanda, dono oqsoqol. Jirovlar aytadigan eng sevimli janr bu to‘lg‘ovdir (to‘lg‘ov-o‘ylanish, fikr yuritish) Oshiq, ba’zi turkshunos (A.Nabiyev, V Radlov, M. Taxmasib) olimlarning fikriga ko‘ra “Oshiq” va “Ashula” (Oshila-yedir, hazm qildir) so‘zlarining asosiy o‘zagi bir bo‘lib, qadimgi turkiy “osh” oshilamoq, (o‘z fikrini, maqsadini, xohishini), singdirmoq, ruhiyatini to‘yintirmoq degan ma’no anglatadi. Baxshi – 14 mo‘g‘ulcha va buryatcha baxsha, bag‘sha-o‘qituvchi, Sanskritcha qalandar, darvesh, ustoz, ma’rifatchi ma’nolarini anglatadi. 15 Tojik tilida nashr qilingan 10-sinf adabiyot darsligida “go‘yanda” atamasi berilgan bo‘lib, mazkur atama tojik tilining izohli lug‘atida quyidagicha beriladi: Go‘yanda – 1. Hozirgi zamon . fe’lidan yasalgan bo‘lib, so‘zamol, notiq, gapga chechan; 2. Qissago‘y, afsonago‘y, naql qiluvchi, rivoyat aytuvchi, roviy; 3. Ashulachi, hofiz; 4. Majoziy ma’noda aza marosimlarida marhumni ovoz chiqarib xotirlovchi ayol, ovoz soluvchi kabi ma’nolari berilgan. 16 Go‘yanda so‘zi o‘zbek adabiyotida ham mavjud bo‘lib, buni Z.M.Boburning “Boburnoma” memuar asarida quyidagicha ko‘rish mumkin: – “Sozandalar soz chaladilar, go‘yandalar noma aytadilar”. Alisher Navoiy asarlarida roviy, rivoyatchi, qissago‘y, qissaxon, qissapardoz, go‘yanda, yirov, o‘zon kabi folklor ijrochilari nomini bildiruvchi atamalar ham keltirilgan. Bu ma’lumotlar o‘zbek folklori janrlarining tarixiy asoslari va taraqqiyotini o‘rganishda muhim qimmatga ega. 17 Bu ibora ashulachilarga nisbatan Xorazmda ham ishlatiladi. Go‘yandalik bilan shug‘ullanuvchi odam go‘yanda deb nomlangan. Badiiy so‘z ijodkorligining mumtoz an’analariga ko‘ra, go‘yandalik san’ati ijodkorlik jarayoni Hamd (xudoning maqtovi) va na’t ( Muhammad (s.a.v) madhi)dan boshlanib, keyin aniq bir voqea va hodisalar bayoniga kirishilgan. O‘rta asrlarda go‘yandalik san’ati g‘oyat rivojlangan va ijtimoiy mavqega ega bo‘lgan. Go‘yandalik bilan shug‘ullanuvchilar esa ikki toifaga: to‘y-hasham va ta’ziya go‘yandaligiga bo‘linadi. Go‘yandalar yakka yoki teatrlashgan ansambl tarzida ijro etishgan. Ansambl tarzidagi go‘yandalar tarkibi saroyanda (ashulachi) va navozanda (cholg‘uchi)lardan iborat bo‘lib, go‘yanda hikoyasini kuy-qo‘shiq bilan rivojlantirishga xizmat qilgan. Bu toifadagi go‘yandalar faqat erkaklardan iborat bo‘lgan. 18 15 Матёқубов. Б . Д остон наволари. Илмий нашр. ─ Т.: 2009, 11- бет , 16 Фарҳанги тафсирии забони то ч ики. Иборат аз 2 чилд, Чилди 1, Пажў ҳ ишго ҳ и забон ва адабиёти ба номи Рўдаки, – Душанбе, с. 2008, 950 са ҳ . 17 Jo‘rayev M., Eshonqulov J. Folklorshunoslikka kirish. O‘quv qo‘llanma.– Т.: «Barkamol fayz media», 2017, 180 bet. 18 Ў збекистан миллий энциклопедияси. III жилд. Давлат илмий нашриёти. Тошкент – 2002 . 705- бет 15 Ko‘rinadiki, tojik xalqida go‘yanda sifatida ayol aytuvchilar tushunilsa, o‘zbek folklorida bu atama erkaklarga nisbatan qo‘llanilar ekan va buni shartli ravishda to‘y hamda aza marosimlarida go‘yandalik qiluvchi toifaga ajratishadi. Ammo go‘yandalikning yuqorida keltirilgan boshqa ma’nolari ikki xalq og‘zaki ijodining hamohangligidan darak beradi. Doston va dostonchilik baxshi nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu atama sanskrit tiliga oid so‘z bo‘lib, “ustoz” ma’nosiga ega. Baxshi bo‘lish uchun eng avvalo, yuksak xotira sohibi bo‘lish, musiqa ilmidan boxabar bo‘lish xonandalik qobiliyatiga ega bo‘lish, biror musiqa asbobini chala bilish, yuksak nutq madaniyatini egallash kabi qator shartlarning uddasidan chiqishi lozim bo‘ladi. 19 Shuni ham ta’kidlash joizki, baxshi atamasi xalq orasida afsungarlik, folbinlik qiluvchi shaxsga nisbatan ham ishlatiladi. 10-sinf adabiyot darsligida baxshilarning dostonni ichki ovoz bilan kuylashini, ming-ming misrani yoddan, ohangga solib ijro qilishini eshitish o‘quvchini hayajonga solib, tuyg‘ularini junbushga keltirishi haqida yoziladi. Ko‘pchilik turkiy xalqlarda baxshi atamasi xalq tabobati bilan shug‘ullanuvchi shaman, pirxon (parixon) folbin, uyg‘urcha yozuvchi kotib ma’nolarida keladigan bo‘lsa, keyinchalik shimoliy O‘zbekistonda ashulachi – hofiz sifatida qabul qilingan. Baxshi atamasi tojik folklorida 1.Aytuvchi, hofiz. 2.Duoxonlik va azayimxonlik (kasallarga dam solib, sehr-afsunlar o‘qib “davolash”ni o‘ziga kasb qilib olgan odam), folbin kabi ma’nolarda ishlatiladi. 20 O‘zbek folklorshunosligida baxshi – budda ruhoniysi, donishmandi; duoxon; darvesh. Xalq qo‘shiqlari va dostonlarini yoddan kuylovchi shoir, oqin. 2.Irim- sirimlar qilib, duolar o‘qib, dam solib davolovchi tabib. 3. Eski tarixiy so‘z bo‘lib, Buxoro xonligida qurilish uchun belgilangan mablag‘larning hisob-kitobini nazorat 19 Рўзимбоев С, Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. Услубий қўлланма. Урганч – 2007 9-бет 20 Шерназаров А, Э љ одиёти да ҳ анакии халқи тољик . Васоити таълим ї -услуби. Самарқанд , с. 2016 , 155 -бет 16 qiluvchi lavozimli kishi kabi ma’nolarga ega. O‘tmishda bu ikki vazifani ham bir kishi bajargan bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonning Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlarida baxshi atamasi o‘rnida “yuzboshi”, “sozanda”, Farg‘onada “sannovchi”, Tojikistondagi o‘zbeklarda “soqi” kabi atamalar ishlatiladi. 21 Baxshidan u yoki bu dostonni ijro etishda shunchaki voqea bayonini so‘zlab berish emas, balki uni do‘mbira jo‘rligida tinglovchini rom etadigan darajada kuylab berish talab etilgan. Dostonchi baxshilar o‘z san'atlarini tinglovchiga ma'qul qilish uchun turli usullarni qo‘llaganlar (musiqiy qochirimlar, so‘z o‘yinlari, dostonning eng qiziq joyida tanaffusli chekinishlar kabi). Doston aytish ko‘p hollarda raqobat asosida kechgan. Dostongo‘ylik kechalarida bir necha baxshi ishtirok etib, o‘z mahoratlarini namoyish etganlar, ijodiy bahs qilganlar. A.Qahhorning “Bemor” hikoyasida baxshi epizodik obrazi keltirilgan bo‘lib, uning portreti hikoyada quyidagicha gavdalantiriladi: “Tabib”dan keyin xonadonga baxshi kirib keladi. U xotinning yonida o‘tirib bir narsalarni o‘qiydi. Lekin bu o‘qigan narsalari xotinning dardiga em bo‘ladimi-yo‘qmi, bu bilan uning ishi yo‘q. Baxshi ham qayerga chaqirilsa, qaysi kasalga ro‘para kelsa, hammasiga ko‘r- ko‘rona yodlab olgan narsalarini o‘qib, chiqib ketaveradi. Uning uchun ko‘richak ham, tomoq og‘riq ham, ruhiy xastaliklar ham bir – farqi yo‘q! O‘quvchilar tasavvurida hikoyada keltirilgan baxshi obrazi qo‘lida do‘mbirasi bor, o‘ziga xos ovoz bilan kuylovchi doston ijrochisi kelishi mumkin. Vaholanki, “Bemor” hikoyasidagi bu qahramon qadimdan xalq og‘zaki ijodida uchraydigan duoxonlik yoki azayimxon (kasallarga dam solib, sehr-afsunlar o‘qib “davolash”ni o‘ziga kasb qilib olgan odam), folbin kabi ma’nolarda kelmoqda. Maktab darsliklarida asar so‘ngida keltirladigan maxsus xulosa o‘rinlarida mana shunday bo‘shliqlar to‘ldirilsa, o‘quvchiga yanada tushunatli, aniq ma’lumot yetkazilishiga erishilar edi. Folklorning ijrochilk an’analarinini kuzatar ekanmiz, unda nafaqat dostonni aytish, kuylash bilan bog‘liq balki boshqa epik turga mansub janrlarnining ham ijro 21 Рўзимбоев С, Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. Услубий қўлланма. Урганч – 2007 9-бет 17 etilishi haqidagi atamalarni tahlilga tortamiz. Epik turga mansub qissa janri ijrochilik atamalarini quyidagicha qiyoslash mumkin: № O‘zbek tili izohli lug‘atida Tojik tili izohli lug‘atida 1 Qissago‘y [arabcha – qissa aytuvchi] 1. Qissa o‘quvchi, aytuvchi. 2. Qissa yozuvchi, qissanavis. Ќиссагўи ﻪ ﮔﻮﺋﻲ  ﻗﺼ исми амал аз ќисса гуфтан; машѓулияти ќиссагўй. (qissa aytish, qissago‘ylik faoliyati) 2 Qissago‘ylik Qissa aytish, o‘qish Ќиссагўй ﻪ ﮔﻮي  ﻗﺼ он ки њикояте, ривояте ё саргузаштеро барои дигарон наќл мекунад , достонгўй . (hikoyat, rivoyat va sarguzasht janridagi asarlarni omma oldida ijro etuvchi shaxs, doston ijrochisi) Ќиссапардоз ﻪ ﭘﺮداز  ﻗﺼ ниг . Ќиссагўй . (Qissaqo‘y atamasi bilan ma’nodosh ijrochilik termini) 3 Qissaxon [arab.+fors.-qissa o‘quvchi] Afsona, rivoyat va rivoyatlarni ifodali qilib aytish yoki badiiy o‘qish mahoratiga ega bo‘lgan professional ijrochi. Ќиссахон ﻪ ﺧﻮﺎﻧ  ﻗﺼ1 . Он ки ќиссањоро аз рўи китоб ба дигарон мехонад , гўяндаи достон , ќос . 2. Шуғле будааст мураввач дар байни Ањли шиа дар давраи сафавиён ва гурўње аз шоирон , ки бо касби ќиссахони низ машњур будаанд . (Odamlarga kitob asosida qissa o‘qib beuvchi, doston aytuvchi, va’zxon. 2. Shia ahli o‘rtasida mavjud mashg‘ulot bo‘lib, safaviylar va shoirlar guruhi davrasida qissaxonlik kasbi mashhur bo‘lgan) 4 Qissaxonlik Yig‘ilishib, Ќиссахони ﻪ ﺧﻮاﻧﻲ  ﻗﺼ ќисса хондан ; 18 ko‘pchilik bo‘lib qissalar, hikoyalar o‘qish, aytish va eshitish an’anasi. Qissachi so‘zlashuv tili (og‘zaki so‘zlashuv uslubi)da qo‘llaniladigan so‘z. Qissaxon, qissago‘y машѓу -лияти ќиссахон . (qissa o‘qish, qissaxonlik mashg‘uloti) Tojik maktab adabiyot darsliklarida qissa, rivoyat janridagi xalq og‘zaki ijodiga oid asarlani ijro etishda qissaxonlik atamasi ishlatiladi. 10-sinf adabiyot darsligida qissaxon qanday ijrochi ekanligiga oydinlik kiritilib o‘tiladi. Умуман , ҳар як асари насри ривояти , ки сарчашмаи он эчодиёти лафзии хали аст , ду муаллиф дошт , ки яке қиссахон ва дигаре китобаткунанда буд . Офаринандаи асарҳои насри ривояти қиссахонон буданд . 22 ( Umuman, har qanday ikki muallifdan iborat hikoyachilik asosida yozilgan asar xalq og‘zaki ijodining sarchashmasi hisoblanib, u mualliflardan biri qissaxon, ikkinchisi asarning jamlovchisidir. Xalq og‘zaki ijodi nasriy asarlarini kuylovchi qissaxondir.) O‘zbek adabiyot darsliklarida qissa termini bilan bog‘liq qissanavislik va qissachilik atamalarini uchratamiz. Faqat Muhammadsharif Gulxaniyning “Zarbulmasal” asaridagina qissaxonlik atamasining qo‘llanganligini ko‘rish mumkin. «Zarbulmasal» xalq orasida «Yapaloqqush hikoyasi» nomi bilan mashhur bo‘lib, qissaxonlik kechalarida uni eshitgan shinavandalar asarning chuqur hayotiy mazmuniga qoyil qolishgan. Bu o‘rinda ham qissaxonning aslida kim ekanligi, uning vazifasi, qanday asarlarni ijro etib berishi haqida o‘quvchiga batafsil ma’lumot berilmaydi. 6-sinf adabiyot darsligida “Zarbulmasal” asarni tushunish bilan bog‘liq lug‘at va ularning izohi berilsa, o‘quvchida so‘z boyligi va lug‘at bilan ishlash ko‘nikmasi shakllantirilar edi. 22 Адабиёт: китоби дарсє барои синфи 10-уми муассисаµои таълими миёна/С. Саъдиев, Х. Ґамидов. – Т.: Хонаи эїодии табъу нашри ба номи Чґлпон, 2017, – 256 саҳ 19 Xalq og‘zaki ijodi namunalarini ijro etuvchilardan katta hozirjavoblik va improviztsiya talab qilingan. O‘zbek va tojik xalqi adabiyotida ana shunday tezkorlik va topqirlikni ifodalovchi badihago‘y atamasi qo‘llaniladi. Badiha [a rabcha – ichki his-sezgi; topqirlik, hozirjavoblik] Biror voqea, hodisa munosabati bilan to‘satdan, birdaniga ijod qilingan, aytilgan she’r yoki she’riy parcha, musiqa asari yoxud qo‘shiq yoki ekspromt ma’nolarini bildiradi. O‘zbek va tojik tili izohli lug‘atlarda bu atamaning qiyosiy o‘xshashligini ko‘rish mumkin: № O‘zbek tili izohli lug‘atida Tojik tili izohli lug‘atida 1 Badihago‘y [badiha+f.─ aytuvchi] To‘satdan she’r to‘qiy oluvchi; hozirjavob. Aytuvchining badihago‘yligi b il an bog‘liq holda «Olqish»ning hajmi turlicha bo‘ladi. «O‘TA». -Yolg‘on, — dedi G‘aybarov, — Men badihago‘y emasman. M.M.Do‘st, Galatepaga qaytish. Бадењагў(й) ( ي ) ﮔﻮ ﺑﺪيﻬﻪ адш. шоире, ки бадењатан, фавран ва бе тайёрии пешаки шеър мегўяд. (adabiyotshunoslik atamasi hisob- lanib, tezkorlik va oldindan tayyorgarliksiz she’r aytuvchi, shoir) 2 Badihago‘ylik – Birdaniga, to‘satdan ijod qila olishlik. Badihago‘ylik – ijrochilik san’atini uzil-kesil e’tirof etuvchi bosqichdir. Gazetadan. Бадењагўи ﮔﻮ يﻲ ﺑﺪ يﻬﻪ 1 . адш. бадењатан, фавран ва ҳозир- чавобона шеър гуфтан. 2. сурудхонии ду нафар; бадеҳагўи кардан суруд хондани ду нафар ба чавоби якдигар. (1.Tezkorlik va hozirjavoblik bilan she’r aytish. 2. Ikki nafar qo‘shiqchi; ikki nafar qo‘shiqchining bir-birlariga tayyor- garliksiz javob qaytarishi, badiha- go‘ylik qilish.) 20 O‘zbek tilida nashr etilgan 8-sinf maktab adabyot darsliklarida badiha va badihago‘ylik atamasi bilan bog‘liq quyidagi ma’lumot uchraydi: “Dostonchilik xalq og‘zaki ijodida qadimiy epik an’ana hisoblanadi. Dostonlar, asosan, do‘mbira jo‘rligida aytiladi va ijrochidan ham badihada , ham ijroda juda katta ijodiy mahorat talab qiladi.” 23 Bu ma’lumotdan ko‘rishimiz mumkinki kitobda badiha so‘ziga izoh berilmagan. Ammo 5 va 7-sinf tojik tili adabiyot darsliklarida badiha va to‘satdan ijro etish haqida nazariy ma’lumot beriladi. Masalan, “Бадеҳа низ як навъи суруд буда, дар адабиёти шифоҳи мавқеи муҳим дорад. Тафовути бадеҳа аз сурудҳо дар он аст, ки дар ин жанр ҳатман марду зан бояд ширкат дошта бошанд” yoki “Яке аз ин гуна сурудҳо алла аст. Алла сурудест, ки ҳангоми хобонидани кўдак месароянд. Онро модарон вақти гаҳворачунбони бадеҳатан эчод мекунанд”. Mazkur aniqlangan atamalardan tashqari “Фарњанги тафсирии забони точики”da бадоњанавоз, бадоњанавози, бадоњапардоз, бадоњасаро, бадоњасарои, бадоњасоз kabi musiqa yoki she’r parchalarini o‘ylab o‘tirmasdan, oldindan hech qanday tayyorgarliksiz ijro etuvchi shoir va sozandalarni ifodalovchi atamalar haqida ma’lumot olish mumkin. Xalqlarning madaniy turmush tarzi, ma’naviy merosini tadqiq etishda milliy dostonlarning musiqiy an’analari, ifoda vositalari juda qimmatbaho manbaa. Bular nafaqat san’at tarixining bo‘sh yerlarini to‘ldiradi balki ijtimoiy ruh akslarini, badiiy tushuncha va tafakkurlarini o‘rganish nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Doston va uni kuylash, ijrochilik an’analarini o‘rganar ekanmiz, o‘zbek va tojik xalq o‘g‘zaki ijodida folklor asarlarini ijro etishda ma’lum cholg‘u asboblari xizmat qilgan. Ma’lumki, shamanlar marosimida so‘z ko‘paygan sari unga ohang qo‘shilishi natijasida asta sekinlik bilan, qissa va afsonalar paydo bo‘lib, qo‘shiq sifatida kuylanib kelingan. Zamonlar o‘tishi bilan bunday ijrochilikda jo‘rnavoz cholg‘u ehtiyoji sezilgan holda ijodkor qo‘liga soz olgan. Turkiy xalqlar orasida doston 23 Adabiyot 8: darslik-majmua I qism / S. Olimov, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov. - Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. 7-bet 21 qo‘shiqlariga jo‘r bo‘luvchi bir qancha cholg‘u asboblari qo‘llanib, shulardan asosiylari: qo‘biz, do‘mbira, dutor, tor, (Xorazm baxshilari XX asr boshlarida o‘zlariga qabul qilgan cholg‘u). Garmon, (kam hollarda), soz, (Kavkaz oldi xalqlarining tirnama cholg‘usi) hisoblanadi. Bundan tashqari baxshilar ansambli tarkibiga jo‘r bo‘luvchi bulomon, g‘ijjak va doira kabi cholg‘ular ham jalb qilinadi. Shunday bo‘lsa-da, doston ijrochilarining ibtidoiy cholg‘ularidan bo‘lgan qo‘biz va do‘mbira sozlari haqida qisqacha ma’lumot berish o‘rinli. qo‘biz cholg‘usi juda qadimiy bo‘lib, turk o‘zanlari va jirovlarining asosiy jo‘rnavoz sozi hisoblangan. Bu kamonchali cholg‘u hozirgi davrda qoraqalpoq jirovlarida saqlanib qolgan. Uni paydo bo‘lishi haqida turli afsonalar mavjud. 24 Baxshilik xalq dostonlarini biror sozda, ko‘p yerlarda do‘mbira, ayrim joylarda qo‘biz yoki dutorda kuylaydilar. Xorazm baxshilari esa, dostonlarni asosan dutorda ijro etadilar, ularga g‘ijjak va balomonda sozandalar jo‘r bo‘ladilar. XX asrning 30-yillaridan Xorazm baxshilari esa dostonlarni tor va rubobda kuylay boshlaydilar. Shu munosabat bilan ayrim baxshilar ansamblda skripkadan foydalanish, ansamblga doirachi, hatto o‘yinchi olib kirish hollari bo‘ldi. Xorazmda epik asarlarni, ulardan olingan parchalar va ayrim termalarni kuylovchi ijodkorlarning yana bir turini xalfalar deb yuritadilar. Xalfachilik asosan ayollar orasida keng tarqalgan. 25 7-sinf o‘zbek adabiyot darsligida ijrochilarning cholg‘u asboblari haqida quyidagi ma’lumot keltiriladi: “…Xalq dostonlarini do‘mbira yordamida ijro etuvchi, kuylovchi san’atkor o‘zbeklarda «shoir» yoki «baxshi» deb atalgan. Xorazmda dostonlar tor jo‘rligida aytiladi va bu xil aytuvchilar «xalfa» deb yuritiladi.” 26 Do‘mbira arabcha tanbur so‘zidan olingan bo‘lib ikki torli, pardasiz, dutorga qaraganda kaltaroq, chertib chalinadigan cholg‘u asbobidir. Tor esa rubobga o‘xshash sim torli xalq musiqa asbobi sanaladi. Umuman torli musiqa asbobi ma’nosida qo‘llanilishi mavjud. 24 Ҳотамов Н.,Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Т.: “Ўқитувчи”, 1979. 35-бет. 25 Муродова М. Фольклор ва этнография. Ўқув қўлланма. ─Тошкент, 2006. 78-бет 26 Adabiyot: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua. Qayta ishlangan 4-nashri / Q. Yo‘ldoshev, B. Qosimov, V. Qodirov, J. Yo‘l doshbekov. – T.: «Sharq», 2017. 162-bet 22 5-sinf tojik adabiyot darsligida doston va xalq qo‘shiqlarini ijro etishda ko‘plab cholg‘u asboblari haqida ma’lumotlar keltiriladi: Асбобҳои мусиқии точики : дутор , танбўр , най , ғижжак , доира , рубоб , чанг ва ғайра дар ичрои сурудҳо ҳамоҳанг мешаванд . Бештари сурудҳои халқиро бо ҳамовозии дуторча ва ё доира мехонанд ва қариб ҳамеша онҳоро раис ҳамроҳ и мекунад . Bundan xulosa qilish mumkinki, tojik xalq ijodida dutor, tanbur, nay, g‘ijjak, doira, rubob, chang cholg‘u asboblaridan keng foydalanilar ekan. Dostonni ijro etishda o‘zbek xalqi ko‘pincha do‘mbirani ishlatsalar, tojik folklorida dutor cholg‘u asbobidan keng foydalanadilar. Tojik folklorida ham do‘mbira atamasi mavjud: Д унбура – мус. навъи асбоби мусиќи, ки тамбўрмонанди дасткўтоҳ аст (дар гуфтугў думбура ва думбурак низ мегўянд ). Bunda xalq ijodiyoti asarlari qaysi bir cho‘lg‘u asbobi bilan aytilmasin, o‘zida milliylik bo‘yog‘ini, tarixiy an’anaviylikni namoy etishi kabi, o‘zbek va tojik millati o‘zining mushtarak tarixi singari xalq og‘zaki ijodida ham ma’lum o‘xshashliklarga ega ekanligiga guvohi bo‘lamiz. Tasavvur etish mumkinki, asrlar davomida yaralib, rivojlanib, sayqal topib bizgacha yetib kelgan doston ijodiyoti va namunalari so‘z, ovoz va soz munosabatlarining mushtarak mumtoz ko‘rinishidir. Ma’lumki, ko‘pincha Sharq, jumladan o‘zbek va tojik xalqlarning roviylari, go‘yandalari, baxshi, shoir va dostonchilari ana shu mushtaraklik tarkibidagi hikoya, nasr bo‘limlarini badiiy ifodali nutq tarzida, nazm(she’riy) parchalarini esa o‘ziga xos an’ana sifatida ijro etishgan. Maktab darsliklarida berilgan mazkur folklor atamalarining izohiga nazariy jihatdan qisqcha to‘xtalib o‘tilsa, o‘quvchi ongida paydo bo‘ladigan bo‘shliqlarning to‘ldirilishiga va milliy an’ana va tariximiz bilan bog‘liq dunyoqarashining kengayishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatar edi. Zero, tahliliy o‘qish bugungi kunda o‘quvchini bir xillikdan uzoqlashtirib uni izlanishga, fikrlashga undaydi. 23 1.2. Xalq nasri janrlarining atamalari Adabiyot va san’atda bo‘lganidek, folklor asarlari ham tuzilishi, g‘oyaviy- badiiy xususiyati va vazifalariga ko‘ra o‘zaro o‘xshash va farqli tomonlarga ega bo‘lib, muayyan guruhlarni tashkil etadilar. Bunday farqli va o‘xshash tomonlarni ko‘rsatish uchun fanda adabiy tur va janrlar terminlari qo‘llaniladi. Hayotni badiiy tasvirlash shakli sifatida tarixan shakllangan adbiy tur va janrlarning paydo bo‘lishi, taraqqiyoti, o‘rin almashishi folklor va adbiyot tarixida yetakchi jarayon hisoblanadi. O‘zbek folklorining janr tarkibi nihoyatda boy va xilma-xildir. Ular bir- biridan qanchalik faq qilmasin, ular tarixan tarkib topgan yaxlit tizimdir. O‘zbek folklori janrlari o‘zining ko‘p asrlik tarqqiyoti davomida xalqimiz hayotini har tomonlama aks ettirish orqali yaxlit bir sistemaga aylangan ekan, unda boshqa xalqlar poetik ijodida mavjud, ya’ni umumfolklor janrlari (masalan, ertak, topishmoq, maqol kabi) bilan birga uning o‘ziga xos janrlari ham bor. Bir qancha xalqlardagi bir-biriga o‘xshash janrlar ham o‘zlarining xarakteriga ko‘ra o‘zaro farqlanadilar. Bu narsa har bir xalqning tarixi, urf-odati, orzu-umidi, dunyoqarashi, ijtimoiy munosabatlari va bunday turmush tarzining ifodasi bo‘lgan folklorning o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. “Ma’lumki, folklor va yozma adabiyot munosabati o‘z ichiga ijodkor asaridagi oddiy folklorizmdan tortib ijodiy metod munosabati, xalqchillik, milliylik va baynalmillalik, ijodkorning folklordan ijodiy foydalanish yo‘llari va usullari, u yoki bu san’atkor mahorati yo‘nalishi va unda folklor an’analarining ta’siri kabi masalalar bilan birgalikda badiiy shakl sohasidagi o‘zaro ta’sir masalalarigacha qamrab olgan” 27 Yozma adabiyotning eng muhim yutug‘i shundaki, u unitilmaydi va keyingi avlodlarga o‘zgarmay yetib boradi. Bu ikkala turi doimo yonma-yon yashaydilar va bir-birining rivojiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Xalq og‘zaki ijodi yozma adabiyotdan ancha ilgari paydo bo‘lgan va yozma adabiyotning bunyodga kelishi uchun zamin. O‘zbek folklorida turlar va janrlar quyidagicha: 27 Сайимов Б., Мўминов Ғ. Ўзбк фолклорининг эпик жанрлари. 2-жилд. –Тошкент, 1981. 7- бет. 24 1.Epik tur: mif, masal, naql, afsona, rivoyat, ertak, latifa, lof, doston va boshqa. 2.Lirik tur: marosim folklorining barcha ko‘rinishlar, bolalar folklorining ko‘pgina turlari, qo‘shiqning hamma xillari, ashulla ham shular jumlasidandir. 3.Dramatik tur: og‘zaki drama, qo‘g‘irchoq o‘yin, askiya, xalq teatirlari va shu kabilar. 4.Maxsus tur ( parema ): maqol, matal, topishmoq. Shular xalq og‘zaki ijodining asosiy qismini egallaydi. Tadqiqotning mazkur faslida folklorning epik janriy terminlari haqida tahlil o‘tkazar ekanmiz, birinchi galda xalq og‘zaki ijodida epos atamasi bilan tanishishimiz joiz. Epos — yunoncha «epos» – rivoyat, hikoya, qo‘shiq so‘zidan iborat bo‘lib, so‘z san’atida biron hikoya, voqeani bayon qilish yoki hayotiy lavhani ifodalash ma’nosini anglatadi. Ta’rifdagi qo‘shiq so‘ziga ajablanish kerak emas, chunki qadimgi yunonlar nazarda tutgan qo‘shiqlar bizning tasavvurimizdagilardan farqli o‘laroq voqea-hodisalar bayonini she’riy tarzda aks ettirib ohang bilan ijro etish xususiyatiga ega bo‘lgan. Shunday qilib, «epos» deganda, aniq bir voqeani badiiy tarzda hikoyalash tushunilar ekan. Umuman, hamma xalqlar og‘zaki ijodida epos yoki epik janrdagi asarlar mavjud bo‘lib, ular ertaklardan, afsonalardan, ruslarda bilinalardan, turkiy xalqlarning ko‘pchiligida dostonlardan iboratdir. Ammo shu bilan birga o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi mif, afsona, rivoyat, ertak, naql, latifa, lof, doston kabi janrlarni epik asarlar deb atash mumkindir. Nasriy asarlar nuqtayi nazardan qaraganda bu atama yozma adabiyotda epik turni bildiradi. Folklorda asosan dostonlarni anglatadi. Epos dastlab voqelikni o‘z holicha obyektiv tarzda aks ettirgan bo‘lsa, keyinchalik bu narsa tamoman buzildi, ya’ni eposda obyektiv voqelik bayoni yo muallif tomonidan, yo shartli hikoyachi tomonidan, yoxud asar qahramoni tilidan olib boriladigan bo‘ldi. Epos voqelikni aks ettirish, inson ruhiy olamini chuqur yoritishning cheksiz imkoniyatlariga ega. Agar lirikada voqelik lirik qahramon, biror subyekt yoki ijodkorning his-hayajoni, ruhiy kechinmalari orqali aks etsa, eposda voqelik ijodkor ideali, dunyoqarashi doirasida obyektiv tasvirlanadi. Epos o‘ziga xos janrlar tizimiga ham ega. Eposni tor ma’noda – xalq eposi, ya’ni og‘zaki yaratilgan va og‘zaki biror cholg‘u asbobi jo‘rligida ijro 25 etiladigan, xalqning qahramonona o‘tmishi, orzu-umidlarini ifodalovchi katta epik asarlar ma’nosini anglatadi. Har bir xalqning eposi o‘ziga xos milliy xususiyatlarga ega. Maktab adabiyot darsliklarida ham asosan epik turga oid janrlarga ko‘proq e’tibor qaratilgan. Chunki ularda shu eposni yaratgan xalqning qahramonona o‘rmishi, madaniyati, maishiy va siyosiy hayoti, tili va urf-odatlari, orzu-umidlari aks etadi. Xalq eposi hamma vaqt umumxalq ijodi, xalqning milliy iftixori, “kishilarning baxtli bolaligi”ni kuylovchi milliy madaniy boylik hisoblanadi. Shuning uchun ham xalq eposi hamma vaqt katta tarbiyaviy-ta’limiy ahamiyat kasb etadi. 8-sinf o‘zbek adabiyot darligida doston so‘zining tojik tilidagi istilohi bilan quyidagicha solishtiriladi: “Doston xalq og‘zaki ijodi va o‘zbek mumtoz adabiyotida keng foydalanib kelinayotgan epik shakllardan biridir. «Doston» so‘zi xilma-xil ma’noni bildirib kelgan. Masalan, «doston» forschada epik asar nomini anglatadigan so‘z bo‘lib, u hatto qissa, romandek katta nasriy asarlarga ham nisbat beriladi.” 28 Doston so‘zi qissa, hikoya, shon-u shuhrat, sarguzasht, ta’rif va maqtov ma’nolarida ishlatiladi. Adabiy termin sifatida bu nom ostida xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotdagi yirik hajmli epik asarlar nazarda tutiladi. Biroq ular hayotni tasvirlash vositalari va usullari jihatidan bir-birlaridan jiddiy farq qiladi. Tojik tili va o‘zbek tili dostonchiligi haqida so‘z ketar ekan, quyidagi ta’rifga e’tibor qaratish o‘rinlidir: Достонҳои халқии то ч ику ўзбек гувоҳи медиҳанд, ки точикону ўзбекон дар тасаввури худ образҳои паҳлавонони афсонави – Алпомиш, Гўрўғли ва Авазро эчод карда , тавассути онҳо оиди озодиву ободии сарзамини худ , муборизаи қувваҳои некию бади пайваста мулоҳизаҳои чолиби диққатро пеш рондаанд . Гўяндагони точику ўзбек ба ин гуна офаридаҳои шифоҳи , ба ҳаёти маданию маиши , урфу одат ва завқу табъи халқи худ обуранг ва чилои милли бахшидаанд. 29 Bunadn anglash mumkinki, tojik-u o‘zbek xalq og‘zaki ijodi 28 Adabiyot 8: darslik-majmua (I II qismlar) / S. Olimov, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov. - Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. 40-bet 29 Шерназаров А. Э ч одиёти даханакии халқи то ч ик. – Самарканд, 2016. 28 са њ . 26 dostonchiligida qahramonlik dostonlari alohida o‘ringa ega. Bu folklor namunalari orasida Alpomish, Go‘ro‘g‘li, To‘maris, Rustam, Siyovush kabi obrazlarning shaxs g‘ururi, vatanga muhabbat, elga xizmat qilish istagi yetakchi g‘oya darajasida ilgari suriladi hamda vatanga xiyonat qilgandan ko‘ra o‘limni afzal ko‘rgan Ravshan, butun harakatini parchalangan yurtni birlashtirishga bag‘ishlagan Alpomish, o‘z yurtini ichki va tashqi dushmandan himoya qilgan Go‘ro‘g‘li kabi el botirlari kuylanadi. O‘zbek va tojik dostonlarini tahlil qilishda maktab darsliklarida berilgan “Go‘ro‘g‘li” turkumidagi “Ravshan”, “Kuntug‘mish”, “Go‘ro‘g‘lining tug‘ulishi” kabi o‘zbek dostonlarni tojik tilidagi “Go‘rog‘li” dostonlar turkumi bilan qiyosiy o‘rganish mumkin. “Go‘ro‘g‘li” turkumi dostonlari ko‘pgina xalqlar orasida juda keng tarqalgan bo‘lib, ayrim xalqlarda baxshilar tomonidan hozir ham kuylanib kelinmoqda. Bu dostonlar o‘zbek, tojik, turkman, ozarboyjon, turk, qozoq, qoraqalpoq, arman, gruzin, kurd xalqlari epik ijodiyotida o‘ziga xos turkumlarni tashkil etadi. Fanda ularning biri Zakavkazye va Yaqin Sharq versiyalari (ozarboyjon, arman, gruzin, turk va boshqalar) deb yuritilsa, ikkinchisi O‘rta Osiyo versiyalari (o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq, turkman, tojik va boshqalar) deb ataladi. Bu ikki tarmoqqa birlashgan versiyalar o‘zaro muayyan umumiyliklarga ega bo‘lsalar- da, dostonlarda qamrab olingan voqelik, epik an'ana va bosh qahramonga berilgan baho jihatidan, ularning hajmi, tarkibi, kuylanish va tarqalish xususiyatlari bilan bir- birlaridan jiddiy ravishda farq ham qiladi. O‘zbek "Go‘ro‘g‘li"si boshqa xalqlar "Go‘ro‘g‘li"sidan turkumga birlashgan dostonlarning hajman kattaligi (monumentalligi) va xilma-xilligi, turkumlashishning murakkab jihatlariga asoslanganligi bilan ajralib turadi . Ko‘pgina olimlar “Go‘ro‘g‘li” eposining tojik millatiga mansubligi masalasiga bir necha marotaba murojaat etishgan bo‘lib, ulardan V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovning "Узбекский народный героический эпос" tadqiqotida mazkur dostonninig boshqa tillardagi versiyalari solishtiriladi. 30 Tadqiqot mualliflari turkman, qozoq va tojik tilidagi doston versiyalarini o‘zbek an’analarining mustaqil 30 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М., 1947, стр. 191 27 davomi va yangi ijodiy variant hamda tarmog‘i sifatida ko‘rsatishadi. Shu qatorda tojik eposi haqida to‘xtalib o‘tgan turkman folkloristi B.A.Karrieva A.N. Boldireva va I.S.Braginskiyning xulosalariga hech qanday yangilik qo‘shmaydi, aksincha V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovning xulosalarini tasdiqlab: “Shubhasiz, ma’lum bir boshlanmadan, balki, o‘zbekcha manban olingan tojik “Go‘rog‘li” dostoni mahalliy an’analar asosida rivojlanib boyib borgan”,– deya ta’kidlaydi. 31 “ Go‘ro‘g‘li ” – O‘zbek xalq eposi. Bu epos o‘zbek xalqi orasida ikkita tarmoqda tarqalgan. Sharqiy o‘zbeklar orasida bu turkumning qirqdan oshiq shaxobchasi mavjud bo‘lib, ularning deyarli barchasi yozib olingan va chop etilgan. Eposning Xorazm versiyasi 26 ta dostondan tashkil topgan bo‘lib ularning 18 tasi yozib olingan, shulardan 16 tasi 2004-yilda nashr etilgan. Bu turkum turkiy va turkiy bo‘lmagan 22 xalqning folkloridan o‘rin olgan. 32 “Go‘ro‘g‘li” dostonining tojik tilidagi versiyasi 30 dan ortiq dostonlardan iborat. Dostonning tojik tilidagi vesiyasida millat, xalq himoyachisi sifatita nafaqat Go‘ro‘g‘li, balki uning asrab olgan o‘g‘li Avaz va uning so‘nggi farzandlari namoyon bo‘ladi. Eposda Chambul yurtining barpo etilishi haqida aytiladiki, “kelajakda bu makonda yashovchilar oldin “qamishli chaylalarda” yashashgan, lekin Go‘ro‘g‘li suvga mo‘l-ko‘l, ov qilish uchun ajoyib joy topadi va shu yerda Chambul yurti bunyod etiladi. Bu bir-biriga moslik Buxoro hududlarida tarqalgan “Go‘ro‘g‘li” dostoning versiyasi, dostonning tojik tilidagi versiyasining yaratilishida katta ta’sir o‘tkazganligi namoyon bo‘ladi. 33 . Umaman olganda “Go‘ro‘g‘li” dostonining o‘ zbek va tojik tilidagi variantlarida quyidagi farqli jihatlarni kuztishimiz mumkin: Versiyalar Bosh qahramon Go‘ro‘g‘lining asrab olgan o‘g‘illari Go‘ro‘g‘lining sadoqatli oti Go‘ro‘g‘lining qal’as i 31 3. Каррыев Б.А. Эпические сказания о Кероглы у тюркоязычных народов. – М., 1968 , стр. 233 32 Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. – Урганч, 2007 .15-бет 33 Лалакова З. Сравнительный анализ среднеазиатских версий э поса « Г ёроглы»Вестник Северо-Восточного федерального университета имени М. К. Аммосова: Серия Эпосоведение, № 2 (10) 2018 28 O‘zbek Go‘ro‘g‘li Avaz, Hasan G‘irot Chamlibel Tojik Go‘ro‘g‘li ba’zan Go‘rguli Go‘rulli, Garavli, Ko‘rulli Avazxon, Shodmon va Hasan Qirot, ba’zida Bulqir, Zaynulqir. Jambul 11-sinf maktab o‘zbek adabiyot darsligida berilgan “Go‘ro‘glining tug‘ilishi” dostonida Go‘ro‘g‘lining go‘rdan chiqib bolasi nobud bo‘lgan baytalning suti bilan oziqlanishi va qahramonning jinsini aniqlashda ishlatiladigan vositalar ko‘rsatiladi: “…Baytalning ko‘zi Go‘ro‘g‘liga tushib, mehri ko‘kragiga joy olib, unga suykanib emiza berdi. Ana endi Go‘ro‘g‘li shu baytalni emib, qorni to‘yib- to‘ymasday bo‘lib yura berdi. …Rustambek, kelar oqshomi uch oshiq, bir qizil egar, yana bir-ikkita qo‘g‘irchoq, bir-ikki ro‘mol, uchta bolalar o‘ynaydigan soqqa oldi. «Sinab bilayin, shu bola o‘g‘ilmikin, qizmikin», – deb egar bilan uch oshiqni bir yoqq a qo‘ydi. Ikki qo‘g‘irchoq bilan ro‘molni go‘rning bir yog‘iga qo‘ydi.” 34 Mazkur tasvir elementlari tojik tilida yozilgan “Go‘rzod” afsonasida ham to‘liq mavjud ekanligini ko‘rishimiz mumkin: — Эй Сайёдбобо , ачойиб сирре , ҳамин байтал ҳ ар рўз вақти пешин гум шуда меравад . Як рўз аз ақибаш поида рафтам , рафта ба болои як қабри кўҳна якпаҳлу зад , аз даруни қ абр як кўдаки луч баромада , макид - макиду даромада рафт . Сайёдбобо гуфт : — Баройи имтиҳон як чуфт бучулу як чуфт лўхтак бурда ба болои қабр мондан лозим аст . 35 34 Adabiyot 11-sinf: darslik-majmua / B. To‘xliyev [va boshq.], – Toshkent: «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat il miy nashriyoti, 2018. 24-bet 35 Амонов Р., Шукуров М. Намунаи фольклори диёри то ч ик. Нашриёти давлатии То ч икистон. ─ Сталинобод, 1958, са ҳ. 34 29 Mazkur qiyoslashda doston va afsonanning bir-biriga bo‘lgan munosabatini guvohi bo‘lamiz. B.N. Putilov mazkur jarayon xususida fikr bildirarkan: “Afsona rivoyat, ertak kabi janrlar sharoit, talab, ehtiyoj asosida juda ko‘p ijodiy aktlar tufayli o‘sib, doston strukturasiga aylanishi mumkin. Eng muhimi shundaki, bu jarayon faqat bir tomonlama yo‘nalgan holda voqe bo‘ladi. Masalan, afsona, rivoyat, ertak dostonga aylanishi mumkin, ammo doston yoki ertak afsona va rivoyatga aylana olmaydi”, 36 – deya ta’kidlaydi. Bu fikrga zid ravishda ta’kidlashimiz mumkinki, madomiki yuqorida ta’kidlangan tojik “Go‘ro‘g‘li” eposi versiyasi o‘zbek tilida yaratilgan doston ta’sirida mustaqil shakllangan ekan, “Go‘rzod” afsonada mavjud o‘xshashliklar ham aynan turkiy tilda yaratilgan doston namunalari ta’sirida vujudga kelgan bo‘lishi mumkinligi oydinlashadi va bu B.N.Putilovning yuqoridagi asoslarini ma’lum darajada o‘zgartirishi mumkin. Xalq og‘zaki ijodida afsona atamasi bilan bog‘liq ko‘pgina so‘zlar o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarda keltirilgan. Afsona (lotincha legenda─ o‘qishga tavsiya qilingan narsa so‘zidan olingan bo‘lib, xalq ijodining nasriy janrlardan biridir. Uning sujeti asosida ajoyib g‘aroyib fantastik voqealar yotadi va bu narsa uning tuzilishi tasviriy vosita hamda usullarini belgilab beradi. Afsonalar ko‘pincha rivoyatlar asosida yuzaga keladi. Bunda rivoyatdagi mavjud tarixiy harakat elementlari yo‘qolib, birinchi o‘ringa afsonaviy motivlar – xayoliy, haqiqatdan yiroq uydirmalar o‘tadi. Afsonaning xususiyatlaridan biri boshqa folklor janrlari bilan yaqin munosabatda bo‘lishidir. Shu munosabat tufayli u ko‘pincha ertak sujetlariga asoslanadi yoki ulardagi muhim motiv qoliplardan biri sifatida uchraydi. Afsonalar o‘z mavzuyiga ko‘ra tarixiy, topnimik, diniy maishiy kabi turlarga bo‘linadi. Folklor atamalari izohli lug‘atida esa “afsona” termini – forscha bo‘lib, sehr- u jodu hamda hayotiy uydirmalarga asoslangan nasriy hikoyalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Boshqacha aytganda, afsonalar ijtimoiy hayot bilan bog‘liq bo‘lgan voqea- hodisalarni xayoliy uydirmalar asosida hikoya qiladi. Ularda ertaklar kabi an’anaviy 36 Путилов Б.Н. Типология фольклорного историзма. ─ Сб: Типология народного эпоса. М.,1975, сю 164-181. 30 boshlanma yoki tugallanma bo‘lmaydi. Ularning sujet tuzulishi ham murakkab emas. Afsonalarning mavzu doirasi nihoyatda keng bo‘lib, ular ikkiga sof mifologik va tarixiy voqea-hodisalar haqida hikoya qiluvchi afsonalarga bo‘linadi. Sof mifologik afsonalarda fantastika hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ularning ayrimlari Xizr nomi bilan bog‘lanadi. Tarixiy voqea-hodisalar bilan aloqador afsonalarga “Dev qal’a”, “Kalta minor”, “Ilon buzgan” va boshqalarni kiritish mumkin. O‘zbek va tojik tili izohli lug‘ atida afsona janrini atama sifatida shunday qiyoslashimiz mumkin: O‘zbek tilining izohli lug‘ati Фарханги тафсирии забони точики AFSONA [fors. – hikoya, naql; uydirma.] 1 Folklor janri: avloddan avlodga, og‘izdan og‘izga o‘tib kelgan uydirma, to‘qimadan iborat, ba’zan diniy mazmundagi hikoya, rivoyat . 2 ko‘chma Asossiz gap, yolg‘on-yashiq, uydirma. 3 ko‘chma Aql bovar qilmaydigan , aqlga sig‘maydigan narsa, ish АФСОНА 1 هناسفا қисса, достон, хикоят, накл; 1. Яке аз жанрхои насрии эчодиёти шифоҳии халқ, ки асоси онро вокеаю саргузаштои бофтаю хаёли ташкил медихад; 2. Сухан њ ои бофта, њ икоя њ ои беасл; афсона гардидан//афсона шудан , овоза шудан; афсона гуфтан сафсата хондан; ( qissa, doston, hikoya, naql: 1 xalq og‘zaki ijodining nasriy janrlaridan biri bo‘lib, asosida xayolda to‘qilgan voqea va sarguzashtlar yotadi; 2 to‘qima gap, asossiz hikoya; afsonaga aylanmoq// afsona bo‘lmoq, ovoza bo‘lmoq, afsona aytmoq) G‘aroyib voqealarga to‘la uzun va hayvonlar haqidagi kichik pandomuz hikoyatlar, ziyrak, ayyor odamlar haqidagi sarguzashtlar afsona deb ataladi. Aytilayotgan yoki xirgoyi qilinayotgan afsonalarga go‘yanda ham eshituvchi ham ishona olmaydi, buni tojik xalq afsonalarida uchraydigan quyidagi misollarda ko‘rish mumkin: echkining qo‘shiq kuylashi, laylak tulkini mehmonga chaqirishi, shamdonning qasr qurishi, devning joni kabutarning ichidaligi va hokazo. 37 Shuning bilan birga afsonani hayotiy ahamiyatga ega emas ham deyolmaymiz. Chunki afsona vositasi orqali insonda ezgulik, insof, adolat kabi xislatlarning uyg‘onishi, insoniyat ozodligi yo‘lida shiddatli kurash olib borish yo‘lini o‘zida namoyon qiladi. 37 Асрор ї В ., Амонов Р. Эчодиёти да ҳ анакии хал қ и точик. – Душанбе, Маориф, 1980, са ҳ. 217 31 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida afsona atamasi bilan ko‘p o‘rinlarda tanishsak-da, ammo atama haqidagi nazariy ma’lumotni uchratmaymiz. Aslida forscha so‘zidan o‘zlashgan bu so‘z ertak, doston, cho‘pchak, uydirma, ertakka taa’lluqli yoki aqlga sig‘maydigan yolg‘on ma’nolarini bildiradi. 38 Yangi tojikcha-ruscha so‘zlar lug‘atida esa afsona atamsi – ertak, to‘qima, afsona, uydirma va fantaziya kabi ma’nolarda qo‘llanilishini ko‘ramiz. Ana shu nasriy hikoyalar Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida “sap” bilan ifodalangan va u hikoya yoki qissani anglatadi deb izohlanadi. Bundan tashqari Mahmud Koshg‘ariy mazkur termini “O‘tmish voqealaridan xabar beruvchi” deb izohlaydi va fikrini rivojlantrib “hikoyalarda faqat o‘tganlar haqida aytilishi shart emas” deb ta’kidlaydi. Demak, “sap” real hamda xayolan to‘qilgan voqea va hodisalarni hikoya qiladi. Ma’lum bo‘ladiki, mazkur atama o‘zining semantikasi va strukturasi bilan turlicha bo‘lgan ikki mustaqil janrni anglatadi. Bundan anglashiladiki, afsona va ertakda umumiylik jihatlari mavjud. Afsonalarning sujeti ko‘proq bayon formasida bo‘lib, voqea hodisalar talqinida ertak va naqllar ta’siri ko‘zga tashlanadi. Tojik tilida ertak janrini bildiruvchi atama sifatida afsona terminini ishlatilishini guvohi bo‘lamiz. 5-sinf tojik adabiyot darsligida esa afsona termini haqida ma’lumot berilib bu atama aslida ertak ma’nosida qo‘llanganligini guvohi bo‘lamiz: “Afsona xalq og‘zaki ijodining qadimiy janrlaridan biri hisoblanadi. Afsonalarning katta qismi fantastik mazmunda yozilgan bo‘lib, ammo uning asosiy g‘oyasini hayot haqiqati tashkil qiladi. Afsonalarda asosan mehnatkash insonlarning shirin orzu-xayollari o‘z aksini topadi. Ota-onalar va buvi-yu buvalar hamma zamonlarda ham jonivorlar va g‘aroyibotlar ishtirok etadigan afsonalar vositasida bolalarga hayot tarzini o‘rgatishgan”. Tojik xalqining donishmandligi va mulohazakorligi natijasida yuzaga kelgan ertaklar barcha jahon xalqari kabi farzand tarbiyasida asosiy ahamiyat kasb etib, ertaklarni bir kitob holida jamlaydilar va “Ming afsona” nomi bilan nashr etadilar. 38 Vafoiy A,. Avezmetov Sh. O‘zbek tiliga o‘zlashgan forscha so‘zlar. “Al-Hudo” xalqaro nashriyoti, “Movarounnahr” nashriyoti,–Tehron-Toshkent, 2005, 4-bet 32 Afsonalar hajmi kichik, bayon q ilinishi sodda, badiiy tasvir vositalaridan deyarli xoli bo‘ladi, tuzilishiga ko‘ra ertak, naql, rivoyatlarta o‘xshab ke tadi. O‘zbek xalq og‘zaki i j odida afsona janri an’anaviy boshlanma va final qismlar o‘ziga xos bo‘lib, ular ertak kabi yirik epi k shakllardan keskin farqlanib turadi, ya’ni afsonalarda qolip holiga kelib qolgan boshlanma va final formulalar yo‘q; bu o‘rinlar rang-baranglik kasb etadi. Buning sababini quyidagicha izohlash mumkin. Afsonani professional ertakchi yoki naqlchi aytishi shart emas. Uni eshitgan, bilgan shaxs xohlagan joy, xohlagan payt va nihoyat xohlagan shaklda aytilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, agar tinglovchilar bolalardan iborat bo‘lsa, asar ertak yoki naqllar shaklida, agar kattalardan iborat bo‘lsa, u holda asarning mazmuni quruq bayon etiladi. Qizig‘i shundaki, muayyan fakt bilan bog‘langan afsona voqealari aytuvchi va tinglovchini ishontirish qudratiga ega. Afsonalarning ana shu xususiyati ularning ertaklardan farq qiluvchi tomonini belgilaydi. Chunki u yoki bu ertakni aytuvchi doimo uydirma, afsonani haqiqat deb tushunadi. Afsonalarning r ivoyatdan farq li jihati ular zaminida albatta mo‘jiza, sehr-jodu bo‘ladi. Afsonalar olam (Yer, Quyosh va boshqa sayyoralar yuzaga kelishi) haqida, toponimik (Qof tog‘i, daryo, dengiz, shahar, qal’a, qishloq, tepa lik, Eram bog‘i va hokazo), elatlarning kelib chiqishi (masalan, turkiy xalqlar ning), hayvonot dunyosi (masalan, sher, ajdaho, anqo, semurg‘ )ga oid, ta biatdagi voqea, hodisalar (masalan, chaq moq, zilzila, shamol) xususida, tarixiy shaxslar (masalan, turkiylardagi Er To‘nga, To‘maris, Shiroq, anglo-saks lar qiroli Artur) to‘g‘risida, diniy (masalan, islomdagi Nuh payg‘am bar xususidagi, Abu Muslim jangno masi, Avestodagi Frangrasyan (Afro siyob), xristianlikdagi Iso Masih ning havoriylari bilan sayohatiga bog‘ lik voqea-hodisalar va turli-tuman mavzularda bo‘lishi mumkin. 39 Afsonalar yozma adabiyotning, ayniqsa, badiiy, falsafiy, dinga, tarixga, axloqqa oid asarlarning mavzusi, muayyan qismi tarzida g‘oyaviy-estetik vazifa ni bajargan. Masalan, o‘zbek maktab adabiyot darsliklarida berilgan «Qutadg‘u bilig», Alisher Navoiy ning «Xamsa», Chingaz Aytmatovning «Oq kema», Erkin 39 Ў збекистон миллий энциклопедияси. 1- жилд. Давлат илмий нашриёти. Тошкент – 2001 . 521- бет 33 Vohidovning «Ruhlar isyo ni», mavzulari zamiridagi afsonalar mazkur asarlarning badi iy-estetik va ta’sir kuchini oshirish ga, inson ruhiyatini yanada chuqur va to‘laqonli tasvirlashga xizmat qilgan. Maktab adabiyot darsliklarida berilgan epik janrlar ichida ertak janrining o‘rni salmoqlidir. Ertaklar xalq ijodiyotining epik turiga kiradi. Voqeabandlik, biror voqeani mukammal tarzda bayon etish ertakka xos bo‘lgan asosiy xususiyatlardir. Ertaklarda mif, afsona va rivoyatlarga xos barcha xususiyatlar bordek tuyuladi. Biroq, ertaklarda xayoliy va hastiy uydirmalar rsal voqealar bilan aloqador bo‘lib, ularda qadimiy tushunchalar, urf-odat va marosimlarning izlari o‘zini saqlab qolgan. Ertak atamasi M.Koshg‘ariyning «Devon»ida «etuk» shaklida uchraydi va og‘zaki hikoya ma’nosini anglatadi. O‘zbekistonning turli joylarida ertak agamasi turlicha aytiladi. Jumladan, Farg‘onada «matal», Buxoroda «ushuk», Toshkent atroflarida «cho‘pchak», Xorazmda «varsaqi» kabi atamalar ishlatiladi. S h uningdek, ertak o‘rnida «o‘tirik», «tutal» kabi atama l ar ham uchraydi. Ertak atamasining ma’nosiga qaraydigan bo‘lsak, u «erta» so‘zi bilan aloqador bo‘lib, ertagi, ilgari bo‘lib o‘tgan voqealar ma’nosini beradi. Ertak yirik epik janr sifatida bir qancha ichki turlarga bo‘linadi. 40 Ertaklar o‘zining tarixiyligi va voqelikni aks ettirish prinsiplari bilan ajralib turadi. Ertaklarning yuzaga kelishi real voqelikni hissiy qabul qilish va uni aks ettirishdan boshlangan. Uydirma – ertak asosini tashkil etadi. U ertak voqealarini boshqaradi va muvaffaqiyatli yakunga olib keladi. Syujet voqealarining dinamikasini ta’minlab, obrazlar sistemasini belgilaydi. Biroq uydirmani hayot haqiqatidan tamoman uzilgan narsa deb bo‘lmaydi. Aksincha, u o‘zgacha dunyoqarash, urf-odat va turli xil marosimlar bilan bog‘langan. Bu bog‘liqlik ularning badiiy uydirmalarda aks ettirilganligi bilan tasdiqlanadi. Tilsim uzuk, shamshir, oynayi jahonnoma, qaynar xumcha, ur to‘qmoq, ochil dasturxon, 40 Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. – Урганч, 2007 52-бет 34 chaqmoq tosh, sirli cho‘p singari sehrli buyumlardagi mavjud sehrli kuch hisoblanadi. Ertak va dostonlarda sujet tugunini tashkil etuvchi turli tilsimlar ko‘p uchraydi. U notabiiy hodisalar tizimini tasvirlash orqali yaxshini yomondan, botirni qo‘rqoqdan, tinchlikni urushdan farqlaydi va xalqninig estetik idealini ifoda etadi. Tilsim atamasi arabcha tumor; sirli maxfiy yozuv; sir ma’nolarida kelib, sehrlab qo‘yilgan, sehrli narsa; hech kim kira olamydigan va sirli topib bo‘lmaydigan yashirin joyni o‘zida ifodalaydi. Tojik tili izohli lug‘atida tilsim so‘zi jodu, jodugar va folbinlar tomonidan yozib berilgan va uning egasini turli ofat va balo qazolardan asraydigan tumor ma’nosini anglatadi. 5-sinf tojik adabiyotida “ Э ра ч и тилисмшикан” ertagi berilgan bo‘lib, u an’anaviy ertaklarga xos bo‘lgan boshlanma bilan boshlanadi. Ertak qahramoni Eraj turli sehrli tilsimlarni, devni yengishga harakat qiladi. Umuman, tojik xalq og‘zaki ijodida “afsona” atamasi ostida nasriy tarzda yaratilgan epik hikoyalar majmui tushuniladi. Aynan tojik tilidagi afsonalar ertaklar kabi bir qancha turlarga bo‘linadi. Bular: tamsiliy yo topishmoqli ertaklar, sehrli ertaklar, hayotiy-maishiy ertaklar va ishqiy-romantik ertak turlaridir. Tojik tili izohli lug‘atida ertak janri ma’nosida matal atamasining qo‘llanilishini ko‘ramiz. Матал ﻣﺘﻞ гуфт . шуг , ќисса ; афсона ; зарбул масал маќол ; масал ; матал гуфтан , матал за дан, маќолу масал гуфтан , афсона наќл кар дан. Tojik tilida ham mazkur so‘z shevada qo‘llanilib, qissa, ertak, maqol, masal, ertak, maqol va masallar aytish ma’nosini anglatadi. 41 O‘zbek tilida Surxondaryo, Samarqand va Farg‘onada matal deb yuritiluvchi mazkur atama, aslida arabcha tugal ma’no ifodalamaydigan obrazli ibora, hikmatli so‘z (masalan, “qizil qor yoqqanda”, “tuyaning dumi yerga tekkanda”) ma’nosini anglatadi. Boshqa ma’noda esa, matal atamasining qissa hamda masal janri o‘rnida ham qo‘llanilishini ko‘rishimiz mumkin. 41 Фарҳанги тафсирии забони точики. Иборат аз 2 чилд, Чилди 1. Пажў ҳ ишго ҳ и забон ва адабиёти ба номи Рўдаки, – Душанбе, 2008. 771 са ҳ 35 Ertak janri atamaning yana bir ko‘rinishi bo‘lgan “cho‘pchak atamasi o‘zbek tilida topishmoq, jumboq; xalq og‘zaki ijodida hikoya, ertak, ushuk ma’nolarida keladi. Shuningdek, boshqa ma’noda yoqiladigan mayda quruq shox-shabba, xas cho‘pni ifodalaydi. Tojik tilida esa “ Чўбчак ﭼﻮﺑﭽﻚ чўбњои хурду резу шикаста барои сўзондан”. Faqatgina yoqish uchun mayda sinib to‘ k ilgan shoxni anglatadi. Epik janrlardan yana biri bu– asotir atamasidir. Mif (grekcha mythos – so‘z, rivoyat) qadimgi kishilarning koinot, tabiat hodisalarining mohiyati, paydo bo‘lish sabablarini tushunmasliklari natijasida shu hodisalar, xudolar va afsonaviy qahramonlar to‘g‘risidagi aqida va xayollarini bayon qilgan qarashlaridir. Bunday qarashlar afsona va rivoyatlar shaklida uzoq vaqtlar yashab keldi. Shuni aytish kerakki, har qanday asotir asosida ham konkret narsalar yotadi, biroq bu narsalarning bajaradigan funksiyasi reallik kasb etmaydi. Masalan, uchar ot. Bu mifologik obrazda ikki real predmet mavjud. Bular ot va qanot. Biroq bu ikki real narsaning birikib, biror funksiya bajarishi asotirni yuzaga keltiradi. T/r O‘zbek tilining izohli lug‘ati Фарханги тафсирии забони точики 1 Asotir [ а . اﺳﺎﻃﻴﺮ — rivoyatlar, uydirmalar] Rivoyatlar. Асотир а. اﺳﺎﻃﻴﺮ 1 . ч. устура. 2. адш. ривоят ва ќиссаву афсонањои ќадими дар бораи худоњо, ќањрамонњо, деву арвоњ ва ѓ. 2 Asotiriy. Asotirga oid, rivoyatlarga asoslangan, turli afsona, naqllar asosidagi. Асотири ?اﺳﺎﻃﻴﺮﺷﻨﺎس тањќиќи пайдоиши ќисмњо ва афсонањои асотири 3 Mifologiya [yun. mythos – afsona, rivoyat+ logos— fan, ta’limot] 1.Miflar haqidagi fan. 2. Biror xalqning miflari, afsonalari majmui. Асотиршиноси ? اﺳﺎﻃﻴﺮﺷﻨﺎﺳﻲ адш. илме, ки пайдоиши ривояту ќиссањо ва афсонањои асотири ва инъикоси њаётро дар онњо меомўзад, мифология. 7-sinf tojik adabiyot darsligida “Asotir dunyo va hayotning yaratilishida odamlarning urf-odat, qadimiy davr diniy aqidalari haqidagi tasavvurlari, tabiat 36 voqea-hodisalari hamda afsonaviy qahramonlar haqida naql qiladi. Barcha rivoyat, afsona, dostonlar asotirlardan iborat” deyiladi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida shunday janrlar mavjudki, ularda tarixiy haqiqatni aks ettirish asosiy maqsadni tashkil etadi. Rivoyat ana shunday janrlardan biridir. Rivoyat — arabcha hikoya, qissa, afsona ma’nolarini bildirib, avloddan avlodga o‘tib kelayotgan, voqea va hodisalarni, inson faoliyatini ba’zan uydirmalar vositasida, ba’zan real tasvirlovchi og‘zaki hikoya ma’nolarida qo‘llaniladi. Rivoyatlarda sujet qisqa, ko‘proq bayon xarakterida bo‘lib, asosan tarixiy haqiqat, faktik hodisalar haqida axborot berish funksiyasini ham ado etadi. Rivoyat tarixiy haqiqatni hikoya qilganligi uchun uning zamirida fantastika hamda diniy e’tiqod va tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lgan voqea va hodisalar deyarli uchramaydi. Ba’zi adabiyotlarda rivoyat va afsonaning bir mavzu ostida berilishi ko‘ramiz. To‘g‘ri, afsona va rivoyatlarda tarixiy voqelik fantastika libosida bo‘ladi. Ular o‘z shakliga ko‘ra fantastik ertaklarga yaqin turadi. Rivoyat bilan afsona o‘xshash bo‘lsa ham o‘zaro farqlarga egadir. Rivoyatlarda afsonaga nisbatan tarixiylik ustun turadi. Aksincha, afsonalar rivoyatlarga nisbatan fantastik bo‘yoq va diniy elementlarga boy bo‘ladi. To‘maris va Shiroq afsonalari rivoyatga misol bo‘la oladi. 42 Rivoyat atamasi folklorshunoslik lug‘atida u yoki bu voqea-hodisa haqida xabar berish ma’nosiga ega deyiladi. Ular ham tarixiy voqealar, geografik joylar, ayrim shaxlar haqida yaratiladi. Rivoyatlar mavzu jihatidan ikkiga – tarixiy va toponimik rivoyatlarga bo‘linadi. 43 Tarixiy rivoyatlar biror shaxs faoliyati yoki qahramonlarga aloqador voqealarni aks ettiradilar. To‘maris, Shiroq, A.Navoiy, Beruniy, Mashrab kabi shaxslar haqidagi rivoyatlar bunga misol bo‘la oladi. Toponimik rivoyatlar biror joy yoki obyekt nomi bilan bog‘lanib keladi. Biroq bu tipdagi rivoyatlardan haqiqat 42 Ҳотамов Н.,Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Т.: “Ўқитувчи”, 1979. 284-бет 43 Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. – Урганч, 2007. 37-бет 37 izlarini topish ancha mushkul. “Anda jon qoldi”, “To‘rabekxonim maqbarasi” kabi rivoyatlar shular jumlasidandir. O‘zbek folklorshunosi U. Jumanazarov afsona va rivoyatni yorqin farqlab beradi. Ularning fikricha, “afsona fors-tojik tilidagi afsun (yolg‘on, uydirma) so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, to‘qima asosida yuzaga kelgan janr ma’nosini ifodalaydi. Ko‘rinadiki, rivoyatning afsonadan farqi uning hayotiy voqealardan iborat ekanligidadir. Rus folklorshunosi S.I. Azbelev esa folklor ijodiyotini ikki turga bo‘lishni ta’kidlar ekan, afsonani ongli bo‘lmagan, rivoyatni esa ongli ravishdagi ijodga kirgizishni taklif qiladi. 44 5-sinf tojik adabiyot darsligida rivoyat janri bilan batafsil tanishtirilib uning qissa va naqlda farqli jihatlariga e’tibor qaratiladi. Xususan, rivoyat xalq og‘zaki ijodining mustaqil janri bo‘lib, qissada voqea va hodisalar mufassal, badiiy jihatdan to‘liqroq aks etadi. Rivoyatda esa axborot berish yetakchi hisoblanadi. Rivoyatda insoniyat aqidalarining ziyoratgohlar, tarixiy yodgorliklar, mamlakatning mashhur kishi va sardorlari, ilm-u adabiyot yetakchilari, pahlavonlar va boshqa narsalar haqida naql qilinadi. Bundan ko‘rinadiki, odamlar o‘zaro so‘zlashuv tilida “rivoyat” so‘zi o‘rnida “naql” so‘zi ishlatilib, bu ikki termin bir fikrni ifodalashda xizmat qiladi. 45 O‘zbek xalq og‘zaki ijodida naqllar majozga asoslangan alohida turi bo‘lib, hikoya qilingan voqea va hodisalar o‘qit yo‘naltirilgan obyekt uchun o‘rnak tarzida bayon etiladi. Naqllar ko‘proq maishiy ertaklarga o‘xshab ketadi. Chunki maishiy ertaklarda ham, naqllarda ham didaktik ma’no yotadi. Naqlning janr xususiyatlaridan biri uning ramziy ma’noga ega ekanligidadir. U doimo o‘git tarqatadi va syujeti ikki, uch epizoddan tashkil topib, sarguzasht xarakteriga ega emas, aksincha, qisqa va lo‘nda bo‘lib, asosan dialoglardan iborat. Naqlning sujet chizig‘ida hikoya qilingan ko‘chma ma’no ko‘pincha maqol bilan yakunlanadi. Keltirilgan maqol sujet bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, u ibratli 44 Керуенов Т.А. Сравнительно-типологический анализ теоретического определения преданий. Вестник РУДН, серия Теория языка. Семиотика. Семантика, 2014, № 4. 45 Адабиёт: Китоби дарси барои донишомґзони синфи 5-уми мактабҳои миёнаи таълими умуми / Ю. Азимов, Ж. Эшонқулов. – Т.: «O‘zbekiston»,2015. 60 са ҳ . 38 ifodalangan g‘oyaning xulosasi hisoblanadi. Bunday maqol naql mazmunidan kelib chiqadi va nasihatomuz fikrni yaxlit shakllantiradi. Yuqorida tahlil qilingan rivoyat, qissa va naql atamalarini tojik va o‘zbek tili izohli lug‘atida yana bir bor quyidagicha qiyoslash mumkin: T/r O‘zbek tilining izohli lug‘ati Фарханги тафсирии забони точики Rivoyat [a. روايﺖ hikoya, qissa; afsona] 1.Avloddan avlodga o‘tib kelayotgan voqea va hodisalarni, inson faoliyatini ba’zan uydirmalar vositasida, ba’zan real tasvirlovchi og‘zaki hikoya; 2. Umuman og‘izdagi gap, hikoya; 3. ko‘chma.din. Biror masala yuzasidan shariat qonunlari asosida chiqarilgan hukm, xulosa Ривоят a. روا يﺖ 1 .Kishilar haqida naql qilish, naql; 2.tarixiy. muftiyning biron da’vo masalasida shariat qonunlari yuzasidan yozgan hujjati; 3.Payg‘ambar sunnati, hayoti yoki hadislari haqida naql qilish. Qissa [a. ﻪﱠﻗﺼ — tarix, hikoya, rivoyat, voqea] 1.Asar asosida yotgan qamrovning romanga nisbatan torligi,hikoyaga nisbatan kengligi bilan xarakterlanuvchi badiiy asar. 2. O‘zbek mumtoz adabiyotida voqeiy hodisa yoki afsonalar bayon qilingan epic asar; hikoya rivoyat. 3. Biror narsa, kimsa, voqea-hodisa haqida og‘izdan og‘izga ko‘chib yuradigan hikoya, naql. Қисса a. ﻪﱠ ﻗﺼ1 . Hikoyat, naql; rivoyat; sarguzasht; xabar; hadis; holat sharhi; 2. Afsona ma’nosida, to‘qima gaplar; mufassal bayon qilingan hikoyadan qisqacha xulosa, qissadan hissa qilmoq; Naql [ a. ﻧﻘﻞ — uzatish, o‘tkazish; tarjima; ko‘chirib yozish qayta hikoya qilish] 1. Xalq tomonidan to‘qilgan va avloddan avlodga o‘tib kelayotgan og‘zaki hikoya; rivoyat; 2. Umuman biro kimsa narsa yoki uning tarixi haqidagi gap, hikoya. 3.Xalq tomonidan yaratilgan hikmatli gap. Нақл a. ﻧﻘﻞ 1 . Bir joydan boshqa joyga olib bormoq, o‘tkazish, ko‘chirish. 2. Bir yerdan boshqa yerga ko‘chish vositasi, yuk tortish vositasi; 3. Hikoya qilmoq, bayon qilmoq, aytmoq; 4.Hikoya, qissa, doston, rivoyat a) ko‘chirib bo‘lmoq, tashib bo‘lmoq; b) aytib bo‘lmoq, naql qilmoq; d) dunyodan ko‘z yumish ma’nosida, dunyo doridan naql qilmoq, o‘lmoq 39 Birinchi bobda tahlil qilingan o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi atamalari shuni ko‘rsatadiki, terminlarning ikki xalq maktab adabiyot darsliklarida berilish o‘rinlari, ko‘lami va shakli jihatidan har xillikni ko‘rsatmoqda. Jumldan o‘zbek adabiyot darsliklarida terminlarning izohiga nisbatan kamroq e’tibor berilib, ularni o‘quvchiga to‘g‘ri tushuntirib berish, anglatish o‘qituvchining zakiyligiga yoki o‘quvchining o‘zi mustaqil izlanishi uchun qo‘yib berilgan. Asosiy e’tibor esa xalq og‘zaki ijodi janri na’munalariga qaratilgandir. Tojik tili adabiyot darslarida esa xalq og‘zaki ijodi terminlarining izohiga batafsil to‘xtalib o‘tilgan bo‘lib, 5-7-sinfda berilgan har bir folklor janrlari kitobning nazariy ma’lumot qismida mufassalroq va umumiy tarzda birlashtirib, qisqa satrlarda alohida ma’lumotlar berib borilgan. Bundan tashqari bir janrning boshqa bir janr bilan aloqasi yoki o‘xshash tomonlarini ham o‘quvchi darslikdan o‘qib tanishishi mumkin. O‘zbek va tojik folklori epik terminlarning ma’no-mazmuni esa ko‘p o‘rinlarda umumiy xarakterga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Ularning qiyosiy- tipologik tahlili mazkur ikki xalqning ko‘p asrlik tarixiy va madaniy mushtarak xususiyatlarini o‘zida namoyon qiladi. II BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORIDA LIRIK TUR HAMDA KICHIK JANRLARGA MANSUB ATAMALARNING QIYOSIY TAHLILI 2.1. Lirik janrlar tipologiyasi Har bir xalqning og‘zaki ijodi uning ko‘p asrlik tarixi, etnik xususiyatlari, dunyoqarashi, urf-odatlari, ijtimoiy-maishiy turmushini poetik ifodalovchi tarixiy, badiiy-estetik hodisadir. U o‘zbek xalqining asrlar bo‘yi umuminsoniy qadriyatlarga hissa qo‘shib kelgan milliy ma’naviyatining tarkibiy qismi hamdir. Bunda eng mo‘jaz maqoldan tortib, ulkan hajmlardagi dostonlarning ham o‘z o‘rni, o‘z ahamiyati bor. Adabiyotshunoslikda, shu jumladan, folklorshunoslikda badiiy asarlarning janrlari masalasi hamisha muhim ahamiyatga ega nazariy ilmiy muammo sifatida 40 baholanib kelingan. Ma’lum bir janrga oid asarlarning hajmi, mazmuni, nasr va nazm parchalar mutanosibligi qanday muhim belgilari bilan ajralib turishi olimlarni qiziqtirib kelgan. Binobarin, badiiy asarlarning janr jihatidan qaysi atamaga aloqadorligi faqat nazariy emas, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Lirika – inson hayotida, tabiatda ro‘y bergan biron hodisa, lavhadan ta’sirlanish natijasida unga nisbatan paydo bo‘lgan munosabatni ichki kechinmalar, his-tuyg‘u vositasida ifodalashdir. Lirika o‘zida ichki kechinmalarni ifodalash xususiyati bilan epik asarlardan farqlanadi. Chunki bunday asarlarda bosh maqsad sodir bo‘lgan hayotiy voqeani emas, balki ana shu voqeaga nisbatan munosabat tarzida ifodalanuvchi ruhiy taassurotlarni ifodalashdan iboratdir. Lirika badiiy adabiyotning har ikkala formasi – og‘zaki va yozma ijodga xos adabiy turidir. Biroq ular o‘rtasida umumiyliklar bilan birga jiddiy farqlar ham mavjud. “Lirik asarda, – deydi I.Sulton, –dunyo ijodining ichki dunyosi orqaligina o‘z ifodasini topadi”. 46 Xalq lirikasi dastlab folklorga xos og‘zakilik, jamoaviylik, an’anaviylik, variantlilik qonuniyatlari bilan adabiy lirik turdan jiddiy farqlanadi. Shunday ekan, izlanishda dastlabki kuzatishni lirika, qo‘shiq, ashula atamalariga munosabat bildirish bilan boshlaymiz. Ashula atamasini V.V.Radlov kuy – melodiya deb izohlagan. Musiqa folklori mutaxassislari fikricha, ashula qo‘shiqning biror cholg‘u asbobi bilan ijrosini anglatadi. Demak, ashula ham qo‘shiq anglatgan ma’no doirasiga kiradi. “Ismiga qaraganda, – deb yozadi Dj.Frezer,– semitlar shohi Kinar nomi semitcha lira so‘zidan kelib chiqqan. Kinar ismi yunoncha – cinyra – ya’ni lira so‘zi bilan bog‘liq bo‘lib, u o‘z navbatida semitcha kinnor – lira so‘zidan kelib chiqqan”. Dj.Frezer lira yo arfa chalish oddiy ko‘ngilxushlik bo‘lmay, Dovudning Saul huzurida chalgan asbobi lira diniy marosimning tarkibiy elementi bo‘lganini aytadi. Xalq qo‘shiqlarining yetuk bilimdoni, olima M.Alaviya: “...qo‘shiq terminining sof o‘ziga xosligi va ko‘p asrlar muqaddam turkiy tilda paydo 46 Султон И Адабиёт назарияси.–Т.:Ўқитувчи, 1980. 255-бет 41 bo‘lganligini, hozirda xalq poeziyasi ma’nosini anglatishini aytib, atama genezesini aniqlashga juda yaqin kelgan. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida qo‘shiq so‘zining arabcha she’r, qasida, rajaz ma’nolari qayd etiladi. Biroq, qo‘shiq atamasi turkiy xalqlar folklorida arab bosqinchiligiga qadar ham mavjud bo‘lgan. Masalan, turkiy xalqlar orasida, xususan, turkmanlar o‘z qo‘shiqlarini – aydim , turk va ozorlar – goshma , qoraqalpoqlar – qo‘shoq deb yuritadilar. 47 Bu atamalarga diqqat qilsak, ularning ko‘pchiligi asosida qo‘sh o‘zagi turganligini ko‘ramiz. O‘zbek qo‘shiqlarida qo‘sh so‘zining sinonimlari bo‘lgan juft, ikki, jo‘ra, egiz so‘zlari faqat miqdoriy ma’no anglatmay, ko‘pincha magik ahamiyat kasb etadi va albatta biror jihati bilan sevgi, oila, farzand g‘oyalari bilan bog‘lanadi. O‘zbek tilining etimologik lug‘atida qo‘shiq atamasi “ashula”, qadimgi turkiy tilda “birlashtir”– ma’nosini anglatuvchi qosh fe’lidan -(u)g‘ qo‘shimchasidan yasalganligi ta’kidlanib, bu ot asli “she’r”, “qasida” ma’nosini anglatgan. Ma’no taraqqiyoti natijasida “ashula qilib aytiladigan she’r, umuman ashula ma’nosi yuzaga kelgan; eski o‘zbek tilida bu so‘z oxiridagi g‘ undoshi q undoshiga almashgan; keyinchalik ikkinchi bo‘g‘inidagi u unlisi i unlisiga almashgan: qosh +ug‘=qoshug‘>qoshuq>qoshiq . 48 [5.591] Maktab darsliklarida xalq qo‘shiqlari haqida nazariy ma’lumot berilar ekan, 5-sinf tojik tili adabiyot darsligida qoshiq haqida quyidagicha to‘xtalib o‘tiladi: “Qo‘shiqlar shakl va mazmun jihatidan bir xil bo‘lmaydi. “ рубои”, “дубайти”, muxammas va qit’a lar she’riy shakl, vazn va qofiya jihatidan xoslik kasb etmaydi. Ammo har bir mazkur lirik janr qo‘shiq bo‘lishi mumkin. Shundan kelib chiqib xalq nazmining bir qismini qo‘shiqlar tashkil qiladi. Masalan, badeha, alla, marosim qo‘shiqlari ( наврўзи , бойчечак , хирманкўби , тўй , мотам ) va hokazo. Xalq qo‘shiqlari o‘zbek adabiyot darsliklarining 6-sinfida tanishtiriladi va qo‘shiqlarning quyidagi ko‘rinishlariga izoh beriladi: Tariximizda xalq 47 Мусақулов А. Ўзбек халқ лирикаси. –Тошкент: “Фан” нашриёти, 2010. – 27-28 б. 48 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. I қисм – Т.: “Университет” нашриёти, 2000. 591-бет 42 qo‘shiqlarining ko‘plab turlari mavjud bo‘lgan: ov qo‘shiqlari, mavsum qo‘shiqlari, to‘y qo‘shiqlari («Yor-yor»), aza qo‘shiqlari (marsiya) kabi. Bundan tashqari, bolalarga mo‘ljallangan alla, ovunchoq qo‘shiqlar, o‘yin qo‘shiqlari («Boychechak», «Oq terakmi, ko‘k terak») ham keng tarqalgan. O‘zbek va tojik tili izohli lug‘atida qo‘ shiq va ashula terminini quyidagicha qiyoslash mumkin: T.r O‘zbek tilining izohli lug‘ati Фарханги тафсирии забони то ч ики 1 Qo‘shiq 1. Keng ma’noda she’riy musiqiy janr; ashula. 2. Lapar, terma Суру д ﺪﻮﺮﺴ 1 . Одам ёки паррандалар оҳанги, тарона; қўшиқ айтмоқ (куйламоқ), ҳофизлик қилмоқ. 2. Куйлаш учун махсус айтиладиган шеър: ( суруди озоди ) мустақиллик қўшиғи. 2 Ashula 1. Yakka xonanda, guruh yoki xor ijro etadigan, kuy bastalangan (kuyga solingan) asar va uning ijrosi: qo‘shiq. 2. Eski ashula Eski gap, ko‘p aytilgan gap Ашўла т уркий . ﺷﻮﻟﻪا қўшиқ, тарона муҳаббат қўшиғи, қўшиқ куйламоқ (айтмоқ). Lirik tur janrlariga alla, bolalar folklori tizimidagi lirik qo‘shiqlarni ham kiritsak, o‘zbek xalq lirikasining quyidagi ma’lum bir janriy tasnifiga ega bo‘lamiz: a)marosim lirikasi: to‘y va motam qo‘shiqlari; b) nomarosim lirikasi: mehnat qo‘shiqlari, allalar, termalar, ishqiy maishiy qo‘shiqlar; d) bolalar folkloridagi lirik qo‘shiqlar. Tojik folklorida esa qo‘shiqlarning asosiy to‘rt guruhi farqlanadi: сурудҳойи шодй (to‘y, ziyofat va gap-gashtaklarda sho‘x ohangda ijro etiladigan qo‘shiqalar), сурудҳойи ҳачвий (hajviy qo‘shilar bo‘lib, davralarda hazil tariqasida xalq badehalari masxarabozlar tomonidan ijro etilgan), сурудҳойи ғамангез (g‘amgin qo‘shiqlar bo‘lib, maqsadiga yetolmagan oshiqlar oh-u nolasi, boshiga kulfat tushgan, sitam ko‘rganlar ahvoli tasvirlanadi), сурудҳои тарихи (tarixiy qo‘shiqlar matni epik va lirik shakllardan iborat bo‘lib, doston janridan keskin farqlanadi. 43 Unda ijtimoiy masalalar qalamga olinib, unga xalqning nuqtayi nazari real, konkret tarzda ifodlanib beriladi. 49 Xalq poeziyasi lirik tur namunalarida xalqning qadimiy ishonch-e’tiqodlari, urf-odat, marosim va irimlari ko‘rinishlari badiiy ko‘chimlar sifatida sezilarli darajada saqlanib qolgan. Xalq og‘zaki ijodining qaysi bir turi, janrining tarixiy ildizlarini o‘rganishga qo‘l urmaylik, u, albatta, an’anaviy tasavvurlar, urf-odat, marosimlar xalqning magik-miflogik tafakkuriga duch kelamiz. Shu sababli, jahon xalqlari san’atining barcha sohalari, xususan, folklorning asosi bir zaminga borib taqaladi. Folklor asarlari badiiy tasvirlash usuli, ifodalsh yo‘llaridan tashqari, maishiy xarakterga ega bo‘lganligi uchun marosimlarga munosabati bilan ham farqlanadilar. Shuning uchun folklorshunoslik fanida og‘zaki ijod namunalari dastlab marosim va nomarosim atamalari bilan ikki katta turkumga bo‘linadi. Aynan mazkur bobimizda lirik tur namunalarini tadqiq obyektimizga manba qilib olganmiz. Marosim folklorining yaxlit tasnifi B. Sarimsoqov monografiyasida mukammal yoritilgan. 50 Olim tasnifidagi to‘y va motam marosimlari tarkibidagi: jar, yor-yor, o‘lan, lapar, kelin salom, kuyov salom, to‘y olqishlari, yig‘i-yo‘qlovlar va motam marosim lirikasining namunalari, aniqrog‘i, janrlari hisoblanadi. Abdurauf Fitart talqinicha, ashula barmoq vaznida bo‘libgina qolmay, unda kuy, ohang mujassamlashadi. U o‘sha davrda “ashula” deb atagan xalq og‘zaki ijodining bu janri hozirda “qo‘shiq” deb yuritiladi. “Qo‘shiq” atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda ko‘p asrlar bo‘lgan. Zero, u keng ma’noda xalq poeziyasini anglatsa, tor ma’noda xalq lirikasi shaklini – janrini ifodalaydi. Bu holatni qoraqalpoq, ozarbayjon va uyg‘ur folklorida bo‘lganidek, tojik folklorida ham kuzatish mumkin. Chunonchi, tojikcha “surud”, ozarbayjoncha “qo‘shma” va uyg‘urcha “qo‘shoq” istilohlari shunday estetik mohiyatga ega. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida ham xalq qo‘shiqlari o‘zining qadimiy tili, ohangi bilan o‘rin olgan. Fitrat o‘z 49 Асрор ї В., Амонов Р. Э чодиёти да ҳ анакии хал қи то ч ик. – Душанбе, Маориф, 1980. 107-118-б. 50 Саримсоқов Б. Ўзбек маросим фолклори. –Т.: ФАН, 1986. –216 б. 44 qarashlariga yanada ochiqlik kiritib, shunday deydi: “Ashula, she’rlarimizdan eng ko‘pi to‘rtliklardir. Bir ashulada o‘qilaturg‘an she’rlar olti-etti to‘rtlikdan iboratdir. Biroq bir – ikki misra “naqarot” har to‘rtlikda aylanib turadi. Har to‘rtlikning o‘ziga qofiyasi bo‘ladir. Yana bir narsaga e’tibor qarataylik: O.Safarov, D.O‘raeva “O‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodi” qo‘llanmasining birinchi qismida: “Qo‘shiq xalq she’ri sifatida ham barmoq, ham aruz vaznlarida yaratilsa-da, jamoa, sozlik (kuyli) va sozsiz (kuysiz) ijrolarga mo‘ljallanganligi bilan o‘zaro farq qiladi”, – deb yozishadi. 51 Haqiqatdan ham, xalq qo‘shiqlarida bu holat juda ko‘p uchraydi. Xalq qo‘shiqlarining mavzular ko‘lami keng. Shu mavzulardan eng ommabop turi bu ishqiy mavzudagi xalq qo‘shiqlaridir. Xalq qo‘shiqlari, ya’ni folklor she’rlarida so‘z san’ati keng emas. Lekin xalq qalbi tub-tubida yotgan chinakam chapani so‘zlar asosida she’r dunyoga keladi. Axir badiiy so‘z san’atining eng qadimgi va uzoq tarixga ega bo‘lgan sohasi, bu folklordir. Mashaqqatli mehnat jarayonida inson tajribasining ortishi, nutqining shakllanishi bilan inson ongi rivojlandi, tabiat va jamiyat haqidagi fikr tushunchalarni obrazlar vositasida tasvirlashga intilish og‘zaki ijod paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi. 5-sinf tojik adabiyot darsligida qo‘shiqlarning ( дубайти ва рубои) ikki misralik she’r va ruboiylardan farqli jihati ko‘rsatilib, ularning hajmi 4-10 misradan 30-40 misragacha bo‘lishi ta’kidlanadi. Qo‘shiqlar alohida uslub va o‘ziga xos badiiy san’tlardan iborat bo‘lib, ma’no-mundarijasiga ko‘ra alohida guruhlarga ajratiladi: marosim qo‘shiqlari, ijtimoiy qo‘shiqlar va tarixiy qo‘shiqlar. Har bir qo‘shiq namunasining alohida o‘ziga xosligi mavjud. 7-sinf tojik adabiyot darsligida lirik janrlarning qisqacha izohi keltirilgan bo‘lib, qo‘shiqning ikki asosiy turi ko‘rsatiladi: xalq qo‘shiqlari va tarixiy qo‘shiqlar. Xalq qo‘shiqlari to‘y marosimlari, bayramlar va motam qo‘shiqlarini o‘z ichiga oladi. Tarixiy qo‘shiqlar esa tojik xalq og‘zaki ijodida muhim ahamiyat 51 Фитрат А. Адабиёт қоидалари. – Т.: Ўқитувчи, 1995. –82-83 б. 45 kasb etadi. Chunki bu qo‘shiq turlari millat tarixi, madaniyatini ko‘rsatib beruvchi xazina bo‘lib, xalq ma’naviyatini mustahkamlovchi omillardan biri hisoblanadi. 52 O‘zbek adabiyorshunoslik terminlari izohli lug‘atida marosim she’r yoki qo‘shiq termini haqida quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: Xalq og‘zaki ijodidagi turli marosimlar bilan bog‘liq qo‘shiqlar asosan ikki turkumga bo‘linadi: 1. To‘y-hasham va o‘lim marosimlarida yoki turli diniy hamda mavsumiy urf-odatlarga bog‘liq marosimlarda aytiladigan qo‘shiqlar. Bularga yor- yor, o‘lan, kelin salom, yig‘i-yo‘qlov, ramazon kabi poeziya xillari kiradi. 2. Turli mavsum bilan bog‘liq marosimlarda aytiladigan qo‘shiqlar. Bularga navro‘z bayramlarida, bahor kelishi, yoz kelishi yoki birinchi qor yog‘ishi munosabati bilan aytiladigan qo‘shiqlar mansubdir. Bu qo‘shiqlarning yaratilshi va ijro etilishi o‘tmishdagi qo‘shiqlarning dunyoqarashlari bilan bog‘liq bo‘lib, ular har bir faslning xislatlarini turlicha izohlaganlar va tushunganlar. Shuning uchun ham yil fasllari va urf-odatlar ko‘pgina o‘ziga xos bayram yoki marosimlar bilan kutib olingan. Bularga sumalak majlisi, navro‘z bayrami, yerga birinchi qo‘sh solinishi, laylak kelishi, g‘allaga birinchi o‘roq tushishi yoki birinchi qor yog‘ishi bilan bog‘liq qo‘shiqlar mansubdir. Umuman xalq qo‘shiqlari xalq turmushining turli tomonlarini o‘zida aks ettiradi. Umuman olganda o‘zbek va tojik qo‘shiq janri turlari ikki xalq og‘zaki ijodida shakl jihatidan bir xil bo‘linganini ko‘ramiz. Ammo ikki turga ajratilgan qo‘shiq turlarida biri-ikkinchisini takrorlamaydigan qo‘shiqlarni guvohi bo‘lamiz. Masalan, o‘zbek folklorshunoslik atamalari qisqacha lug‘atida tarixiy qo‘shiqlar ining xalq qo‘shiqlariga xos asosiy xususiyatlardan biri ularning davr bilan uzviy bog‘liq holda hozirjavoblik bilan yaratilishidir. Har bir davrda kechgan dolzarb voqealar dastlab kuchli hissiyot bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shiqlarda o‘z badiiy ifodasini topadi. Davr o‘tishi bilan mazkur qo‘shiqlar tarixiy asarlar sifatida yashab qolishadi. Folklorshunos U. Jumanazarovning tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, o‘zbek xalq poeziyasida tarixiy qo‘shiqlarning ikkita – lirik va liro-epik turlari mavjud. 52 Адабиёт. Китоби дарсє барои донишомўзони синф 7-уми мактабµои таълими миёнаи умумє. Муаллифон: З. Файзуллоева, Ч. Эшонқулов, М. Кабиров. Нашри чорум. Хонаи эїодии табъу нашри «O‘zbekiston», 2017, . 7 саҳ. 46 Ularning birinchisida xalq haqida yorqin iz qoldirgan tarixiy voqea-hodisalar yoki tarixiy shaxslar haqida hikoya qilib berish yetakchi o‘rin egallaydi. Bunga “Xon zulmi”, “Isfandiyor xon bo‘ldi” qo‘shiqlarini kiritish mumkin. Ikkinchi turdagi qo‘shiqlarda tarixiy voqelikni chuqur lirizm, ichki kechinmalar orqali ifodalash xususiyati ko‘zga tashlanadi. Aniqroq aytganda, birinchi tip qo‘shiqlarda epik hikoyalash, ikkinchi tip qo‘shiqlarda lirik ifodalash hukmronlik qiladi. Ikkinchi tur qo‘shiqlarga Xonim xalfaning “Bevafo zolim” qo‘shig‘i misol bo‘la oladi. “Poezdingni jildiratgan...” qo‘shig‘i ham o‘sha tipga kiradi. Aslini olganda, tarixiy qo‘shiqlarning paydo bo‘lishi uzoq davrlarga borib taqaladi. M. Koshgariyning “Devoni lugatit turk” asaridagi Alp Erto‘nga haqidagi qo‘shiqlar bunga misol bo‘la oladi. Ayrim hollarda tarixiy qo‘shiq bilan tarixiy doston tushunchalari ham bir-biri bilan almashib yuradi. Masalan, Fozil shoirning “Jizzax qo‘zgoloni”, Po‘lkanning “Hasan batrak” asarlari tarixiy doston sifatida qayd etilsa-da, aslida ular tarixiy qo‘shiqlardir. Mehnat qo‘shiqlari – Qo‘shiqlar shakl va mazmuniga qarab bir qancha turlarga bo‘linadi. Ularning eng qadimgisi mehnat qo‘shiqlari bo‘lib, ular asosan dehqonchilikka, chorvachilikka va hunarmandchilikka oid mavzularga bo‘linadi. A) Dehqonchilikka oid qo‘shiqiar ham mehnat turiga qarab yana bir qancha mavzularni o‘z ichiga oladi. 1. Qo‘sh qo‘shiqlari; 2. O‘rim qo‘shig‘i; 3. “Turey-turey” – qo‘ylarni sog‘ishda aytiladigan qo‘shiqlar; 4. Churiyalar (echki sog‘ishda aytiladigan qo‘shiqlar); Ushbu qo‘shiqlarning barchasi sigir, qo‘y, echkilarni sog‘ish jarayonida, mehnat mashg‘uloti bilan birgalikda hayvonlarni tinchlantirish, iydirishda foydalanish uchun ijro etilgan. B) Hunarmandlikka oid qo‘shiqlar. 1. Charx qo‘shiqlari; 2. Bo‘zchi qo‘shiqlari; 3. O‘rmak qo‘shiqlari (gilam, sholcha to‘qish); 47 4. Kashta qo‘shiqlari. Mehnat qo‘shiqlarining barchasi ish mashg‘uloti jarayonida yaratilgan va ijro etilgan. Ular ish jarayonini ko‘ngilli o‘tkazish, mehnat qiluvchini zeriktirmaslik, mehnat unumdorligini oshirish borasida muhim vosita bo‘lib xizmat qilgan. Ammo bu qo‘shiqlar hozirda o‘sha mehnat mashg‘ulotlarining texnika zimmasiga o‘tganligi uchun asta-sekin yo‘qolib bormoqda. 53 O‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida to‘y va aza-motam marosimlari haqida gapirilar ekan mazkur terminlarning izohiga to‘xtalib o‘tilmagan. Masalan, 6-sinf o‘zbek adabiyoti darsligida to‘y qo‘shiqlari («Yor-yor»), aza qo‘shiqlari (marsiya) kabi marosim qo‘shiq atamalari keltiriladi. Professor B.Sarimsoqov marosim folklorini uchga – mavsumiy marosimlar; oilaviy maishiy marosimlar; so‘z sehriga asoslangan marosimlarga bo‘ladi. Olimning tadqiqotiga ko‘ra, yozgi va kuzgi mavsumiy marosimlar bo‘yicha asosan shamol chaqirish va uni to‘xtatish hamda yomg‘ir chaqirish marosimiga aloqador odatlar saqlanib qolgan. Oilaviy-maishiy marosim qo‘shiqlarining aksariyati esa to‘y marosimlari bilan aloqadordir. Ular “Yor-yor”, “Kelin salom” tarzida ko‘proq tarqalgan. Yig‘i qo‘shiqlari ham azaldan aytilib, marosim poeziyasiga mansub xalq og‘zaki ijodi janrlari hisoblanadi. Yig‘ilar o‘z mazmuni jihatidan o‘lgan shaxsning bevaqt vafoti, undan ajralishning og‘irligi, o‘limidan shikoyat, oila a’zolarida achinish, dunyoning foniyligi kabi motivlardan tashkil topgan. Yig‘ilar ba’zan “Marsiya”, Xorazmda “Aytimchilik” deb nomlanadi. Ular biron kishi vafot qilganida yig‘i bilan birga aytiladi. Marsiya dastlab xalq og‘zaki ijodida kishilik jamiyatining juda ham qadimgi bosqichlarida paydo bo‘lgan. (Masalan, “Devonu lug‘ot at-turk”dagi Alp Er To‘nga marsiyasini.) keyinchalik marsiyalar turli xalqlarda turlicha qat’iy shaklga kirib, bir necha xil versiya va variantlarda keng tarqalgan. O‘zbek mumtoz adabiyotida Alisher Navoiyning Jomiy vafoti munosabati bilan bitgan marsiyasi mashhurdir. Hozirgi marsiyalarda o‘lgan shaxsning jamiyatdagi o‘rni, xizmatlari eslanadi va 53 Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. – Урганч, 2007 53-бет 48 uning o‘limi munosabati bilan shoir o‘zining va xalqning qayg‘usi, iztirobini bayon etadi. 11-sinf o‘zbek adabiyotida Alp Er To‘nga haqidagi marsiya berilgan bo‘lib, asar yuzasidan keltirilgan nazariy ma’lumotda marsiya janri haqida batafsil tushunchalar beriladi: “Marsiya, odatda, jamiyat tarixida muayyan iz qoldirgan kishilarga bag‘ishlab yoziladi yoki to‘qiladi. Alp Er To‘nga haqidagi marsiya – og‘zaki ijod mahsuli. Marsiya turli she’riy shakllarda ifodalanishi mumkin. Adabiyotimizning keyingi bosqichlarida g‘azal, qasida, muxammas, musaddas, tarjiband, tarkibband shakllarida yozilgan marsiyalar uchraydi. Alp Er To‘nga haqidagi marsiya murabba’ shaklidadir. Uning har bir bandi to‘rt misradan iborat. Misralar asosan a a a b qofiyalanish tartibiga ega. Mumtoz adabiyotimizdagi marsiyalarning asosiy qismi aruz vaznida bitilgan. Alp Er To‘nga marsiyasi esa barmoq vaznidadir. Turoqlar, asosan, 4 + 3 shaklida bo‘ladi.” Tojik xalq og‘zaki ijodida ham motam marosimlari va marsiya janri qadim davrdan hozirgi kunga qadar ijro qilib kelinib, vafot qilgan kishi sharafiga muallif yoki marhumning qarindoshlari tomonidan fig‘on va qayg‘u ifodalanib yozilgan yoxud aytiladigan qo‘shiq yoki she’rdir. Ba’zi marsiya namunalarida marhumning vafot etgan sanasi abjad hisobiga solininb aytilgan. Tojik folklorida “Чони бобо”, “Тарма”, “Усмончонуме”, “Мотам” kabi yana bir qancha marsiyalar borki, ular xalq marsiyalarining yorqin namunasi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Ko‘plab marsiyalarning mazmun, vazn, qofiyada nuqsoni sezilsada, mazmun, fikrning obrazliligi va ramziy ifodaliligi jihatidan diqqatga sazovordir. Motam marosimlarida asosan ayollar marsiyaxonlik qilishadi va ularning atrofida maxsus mahoratga ega ovoz solib turadigan ayollar jam bo‘lishgan. O‘zbek folklorshunosligida janrlararo munosabat masalalari ma’lum bir darajada o‘rganilgan. 54 Bu muammoga bag‘ishlangan ishlar orasida 1947-yil e’lon qilingan V.M.Jirmunskiy, H.T.Zarifovlar asaridagi mulohazalar va eng keyingi 54 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М.: ГИХЛ, 1947; Имомов К. Достонларда эртак мотивлари // Фозил шоир. – Тошкент: Фан, 1973. – Б.97-104; Жалолов Ғ. Ўзбек фольклорида жанрлараро муносабат. –Тошкент: Фан, 1979; Жалалов Г.О. Узбекский народный сказочный эпос. – Ташкент: Фан, 1980; Эгамов Х. Типология и взаимосвязи сказочной традиции тюркоязычных народов Советского Востока. Дис… док. филол. наук. – Ташкент, 1988. – С.46; Алимов С. Жанрлараро муносабатга доир // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1998, –№5. – Б.30-33 ва бошқалар. 49 tadqiqot G. Egamberdievaning nomzodlik dissertatsiyasidagi kuzatishlar 55 bizning mavzumizga juda yaqin turadi. Xususan olganda, V.M.Jirmunskiy va H.T.Zarifovlar dostonchilik munosabati bilan doston va terma, ularning genetik aloqadorligini ko‘rsatib berdilar. Terma bir xil qofiya tuzulishi va vaznga ega bo‘lgan bir necha bandlar yig‘indisidan iborat xalq qo‘shiqlari turi hisoblanadi. Termalarning janr sifatida shakllanishi va rivojida barqaror kompozitsion, so‘z, so‘z birikmali, misraviy formulalar yetakchi rol o‘ynagan. Bizgacha yetib kelgan an’anaviy termalar, asosan, uch tipdagi kompozitsion formulalar, so‘z, so‘z birikmali, misraviy formulalar doirasida yaratilganini ko‘rsatadi. So‘z, so‘z birikmali, misraviy formulalar poetik takrorlarning ko‘rinishlaridir. Tojik xalq og‘zaki ijodi dostonchiligida termalar kirish so‘z, aniqrog‘i, muqaddima vazifasini bajaradi. Unda dunyoning foniy va o‘tkinchiligi, hayotning g‘animatligi, yaxshi odamlar suhbatidan bahramand bo‘lib qolishlik, yomon insonlar bilan oshnochilikning zarari, do‘stlik zarurati, yaxshilik va ezgulik qilish haqida so‘z ketadi. Termalar 60 misradan 100 misragacha iborat bo‘lishi mumkin. Go‘yanda termani aytib bo‘lgach, bir fursat dam oladi yoki birdan dostonni kuylashga o‘tib ketadi. O‘zbek folklorining asosan barcha janrlari qadimdan boshlab kattalarga va yosh avlodga baravar xizmat qilib kelgan. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida barcha uchun umumiy bo‘lgan janrlar qatorida faqat bolalar uchun xos bo‘lgan alohida janrlar ham mavjud. Bular: allalar, aytim olqishlar, erkalama va ovutmachoqlar, boychechak, yalinchoqlar, hukmlagichlar, aytishuv, tegishmachoq, sanamalar, tez aytish, chandishlar va aldanmachoqlardir. Maktab adabiyot darslarida quyi sinf o‘quvchilari, asosan, bolalar folkori namunalari bilan tanishtiriladi. Masalan, 5-sinf tojik adabiyot darsligida alla qo‘shig‘i va uning xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi: “Folklorning boshqa janrlariga nisbatan qo‘shiq va taronalar, inson hali bolaligidayoq ko‘proq ta’sir 55 Egamberdieva G. Ertak tip syujetli Xorazm dostonlari poetikasi: Filol. fan. nom. dis... avtoref. – Toshkent, 2005. – B.13-24. 50 etadi. Shunday qo‘shiqlardan biri alladir. Alla go‘dakni uxlatish uchun kuylanadigan qo‘shiqdir. Onalar allani beshikni tebratish paytida, odatda hech qanday tayyorgarliksiz, badehatan ijro etadilar. Alla o‘ziga xos shaklga ega bo‘lib, bu tur qo‘shiqlarda yagona matn mavjud emasdir. Alla matni XX asrga kelibgina paydo bo‘lib, qo‘shiq g‘oyasi va mazmun-mundarijasi oldingilaridan farq qiladi. Allada ona farzandining sog‘lom, ilm-u ma’rifatli bo‘lishi kabi asosiy o‘rinlarga e’tibor qaratadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida “Alla” atamasi uxlatish, yotqizish ma’nolariga ega. Bola tug‘ilganidan boshlab to 3-4 yoshga to‘lgunicha uni uxlatish uchun alla aytiladi. Bola uchun allaning so‘ziga qaraganda ko‘proq ohangi muhimdir. Chunki, har qanday yoqimli kuy, ohang inson ruhiyatiga ijobiy ta’sir qilib, uni orom olishga chorlaydi. Allalar to‘rt, olti, sakkiz qator bo‘lishi mumkin. Biroq, alla bilan tugaydigan misralar doimo naqarot sifatida takrorlanadi. Allalarning mazmuni aytuvchiga bog‘liq bo‘lib, ularda ijrochining individual kechinmalari ham aks etadi. Allalarda “qo‘zim, toychog‘im, gulim, lolam, bulbulim” kabi timsollar ko‘plab ishlatiladi. Allalar dastlab vazmin ritm va beshikning unga mos tebratilishi jarayonida yaratilgani uchun beshik qo‘shiqlari atamasi bilan ham yuritiladi. O‘zbek allalarining tojik xalq allalaridan ma’lum farqini allaning ayrimlarigina muayyan sujetga ega ekanligi va voqeabandlik kasb etishi mumkinligida ko‘rishimiz mumkin. Bolalar folkloridan o‘rin olgan janrlardan yan biri bu boychechak mavsumiy qo‘shig‘idir. 6-sinf o‘zbek adabiyot darsligida bahor elchisi boychechakka va qizaloqlar aytadigan «Chittigul» kabi qo‘shiq namunalari keltirilgan. “Boychechak” qo‘shig‘i, odatda, bahor faslida ijro etilgan. Boychechak gulining qo‘shiqqa solib aytilishi tasodifiy emas. Chunki bu gul – bahor darakchisi. Qishloq bolalari ushbu gulni ko‘tarib uyma-uy qo‘shiq bilan suyunchi so‘rab borishgan, xonadon sohiblari bolalarga hadyalar berishgan. Boychechakni ko‘rgan keksalar uni ko‘zlariga surtishgan. Negaki boychechak bahorga yetib kelganlik, shukronalik belgisi sifatida qabul qilingan. 51 «Boychechak» qo‘shig‘ining to‘rt, olti, sakkiz qatorli ko‘rinishlari mavjud. Qo‘shiq bolalarga xos sodda, samimiy, hazil-mutoyiba tarzidagi misralar bilan boshlanadi: Boychechagim boylandi, Qozon to‘la ayrondi. Ayroningdan bermasang, Qozonlaring vayrondir. Tojik xalq og‘zaki ijodi kitobida “ Соли нав ”(Yangi yil) ya’ni Navro‘z bayrami arafasida O‘rta Osiyao (Farg‘ona, Samarqand, Qashqadaryo)da yashovchi tojik tilli xalaqlar orasida “Boychechak” nomli gul aylantirib chiqish marosimi mashurligi ta’kidlangan. “Boychechak” aytish marosimi bahor oyi boshlarida (huting oxiri va hamal oyining boshlarida) o‘tkazilgan. Matnni bolalar ichidan saylangan bir sardor baland ovozda kuylab, qolgan ishtirokchilar qo‘shiqning har bandi oxirida “Boychechak! Boychechak!” deb jo‘r bo‘lishadi. Masalan: Сардор : Бойчечака аслаш гул Sardor: Boychechak asli bir guldir Гулзор макони булбул Bulbul makoni gulzordir Дигарон : Бойчечак ! Бойчечак ! Boshqalar: Boychechak! Boychechak! Сардор : Таги остона дутор Sardor: Ostona osti dutor Будем баҳорба хумор Bahorga bo‘ldik xumor Дигарон : Бойчечак ! Бойчечак ! Boshqalar: Boychechak! Boychechak! “Boychechak” qo‘shig‘iga o‘xshash yana “Г ули сияҳгўш ” (qoraqosh), “ Баҳор омад ” (Bahor keldi) gul aylantirish marosim qo‘shiqlari mavjud bo‘lib, ular aytilishi va matn shakli jihatdan o‘zaro farqlanadi. Quyida o‘zbek va tojik tili izohli lug‘atlarida keltirilgan bolalar folklori namunlarini jadval asosida solishtiramiz: T.r O‘zbek tilining izohli lug‘ati Фарханги тафсирии забони то ч ики 1 Alla 1. Go‘dakni uxlatishda Алла اﻟّّﻪ таронаи модарон барои 52 yakkaxon usulda aytiladigan qo‘shiq. 2. Beshik to‘yida beshik olib kelgan ayollar tomonidan aytiladigan qo‘shiq. Alla qilmoq 1)charxpalak qilmoq, ko‘tarib urmoq; 2) ko‘chma boplab aldamoq, firib bermoq хобонидани кўдак; алла гуфтан суруди алларо хондан. Alla اﻟّّﻪ Go‘dakni uxlatish uchun aytiladigan onalar qo‘shig‘i 2 Boychechak 1. Piyozguldoshlarga mansub ilk bahorda ochiladigan ko‘p yillik o‘simlik. 2. Erta ko‘klam boychechak chiqqan paytda esikma-eshik yurib aytiladigan maxsus xalqona qo‘shiq. Бойчечак ﺑﺎ يﭽﻴﭽﻚ бот . гиёњи гули зарду сафедчадор , ки дар кўњу сањро баъди тамом шудани барфњо мерўяд ва муждарасони бањор шумурда мешавад , гули бањман , наргис . Boychechak ﺑﺎ يﭽﻴﭽﻚ sariq va oq rangli gul bo‘lib, sahro va tog‘larda qor tugashidan keyin chiqadi va bahor kelganidan darak beradi. Sariq rangli gul, nargis. Bu qiyosiy o‘rganishdan shuni ko‘rish mumkinki, o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodining lirik janri ijod mahsuli an’anaviyli gi , lirik “men”ning xarakteri, musiqa bilan munosabati va tarixiy asoslariga ko‘ra umumiylikka ega. Ammo bir narsa aniqki, folklor asarlari, qanday shakllarda voqe bo‘lmasin, o‘zlarining tarixiy, badiiy-stetik, ilmiy-ma’rifiy, tarbiyaviy va ma’naviy munosabatini umumlashtirgan milliy-ma’naviy ahamiyatini saqlab qoladi. O‘zbek va tojik maktab adabiyot darsliklarida folklorning lirik janr atamalari, ularning xususiyatlari haqida turli ko‘lamda ma’lumot berilgan. Masalan, 5-7-sinf tojik adabiyot darsliklarida lirik atamalar va ularning izohiga kengroq to‘xtalib o‘tilgan bo‘lsa, 6-sinf o‘zbek adabiyot darsligida esa xalq qo‘shiqlari namunalariga ko‘proq e’tibor berilgan. Shu jihatdan hozirgi sharoitda o‘quvchining so‘z boyligi, kompitentligini oshirishda nazariy ma’lumotlar zamirida amaliy ko‘nikma hosil qilish ko‘proq ustuvorlik kasb etadi. 53 2.2.Kichik janrlarga mansub atamalarning qiyosiy tahlili Xalq og‘zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi haqida gap borar ekan, janrlarning o‘zaro munosabatlarini ham hisobga olish lozim. Avvalo, janrlararo munosabatlar o‘ta murakkab jarayon ekanini nazarda tutish kerak. Ma’lumki, o‘zbek xalq og‘zaki ijodi dunyodagi eng qadimiy so‘z san’ati namunasiga oid asarlardan tashkil topgan. Hech ikkilanmay aytish mumkinki, eramizdan keyingi ikkinchi ming yillikning o‘zida og‘zaki ijodimiz mahorat jihatidan juda ko‘p hayotiy sinovlarga duch kelgan. Natijada, kichik janrlar deb atalmish maqol, matal, topishmoqlardan birikkan epik asarlar maydonga kelgan bo‘lishi mumkin. Xalq og‘zaki ijodi bevosita bu san’at namunalarini yaratgan xalqning ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy hayoti bilan uzviy aloqadadir. Xalqimiz tarixidagi muhim voqealar ayrim janrlarning yo‘qolib borishiga sababchi bo‘lgan. Kichik janrlarga kiruvchi maqol, matal va topishmoqlar bizning zamonamizga kelib ham o‘zining shakli va mazmuniga mos ravishda og‘zaki ijod xazinasidan munosib o‘rin egalladi. Binobarin, kichik janrlarni o‘rganish jarayonida mazkur janrlarning g‘oyasi, tarbiyaviy ahamiyati, estetik jihatlari bilan bir qatorda janr xususiyatlari va badiiyatiga ahamiyat berish maqsadga muvofiqdir. Maqollarning hayotda tutgan o‘rni va ahamiyatiga rus yozuvchisi L.N.Tolstoy ham juda katta baho berib: “Har bir maqolda shu maqolni yaratgan xalqning siymosi ko‘rinadi”, 56 degan edi. Darhaqiqat, maqollarda ota- bobolarimiz bosib o‘tgan yo‘lni, kechirgan turmushlarini, shodliklari va chekkan azob-uqubatlarini teran mazmunli pand-nasihatlarini, qadimgi davrlarda, o‘rta asrlar va undan keyingi asrlarda yashagan ajdodlarimizning urf-odatlarini, an’analarini ko‘ramiz va his etamiz. Maqol, matal, masal, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli so‘z, tanbeh, mashoyixlar so‘zi, donolar yoki donishmandlar so‘zi, oqinlar so‘zi va otalar so‘zi 56 Ismatullaev H. “Inlizcha maqol, matal va idiomalar”. T., “O‘qituvchi”, 1969, 3-bet. 54 atamalari bilan el orasida yurgan bu janr namunalari g‘oyat ommaviy bo‘lib, umumfolklor hodisasi hisoblanadi. Maqol arabcha “qavvala” so‘zidan olingan va “aytmoq, so‘zlamoq” ma’nolarini anglatadi. Biroq Fitrat maqol so‘zi o‘rnida ko‘pincha “el so‘zi” atamasini qo‘llagan. Xalq og‘zaki ijodining ko‘pchilik janrlarida, jumladan, maqollarda xalq jamiyatdagi munosabatlar, hodisa va holatlarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli predmetlar / hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy-jihozlari, kiyim-kechaklar, ish qurollar, mehnat mahsulotlari va hokozolar / obrazidan ustalik bilan foydalanadi. Ana shu perdmetlarning har birini timsol qilib olib ular vositasida muayyan sifatlarga / xoh ijobiy, xoh salbiy / ega bo‘lgan kishilarning obrazini gavdalantiradi. Masalan: xalqimiz sherni – mard, dovyurak, botirligi; tuyani el-yurt og‘alariga, buzruklariga, shuningdek kuchli, chidamli, sabr-matonatli, ba’zi hollarda esa takabbur kishilarga; eshak va ho‘kizni – befahm, befarosat dangasalarga; ko‘ngli yuvosh, muloyim tabiatli kishilarga; echkini – ayyorlarga yengil tabiatlilarga; bo‘ta, buzoq, toy, qulun, uloq, kuchuk, ho‘tikni – bolalarga: it – ochko‘z, sulloh, tamagir, urushqoq, kaltafahm, ahmoq, dangasa va shu kabi insoniy illatlarga ega bo‘lgan kishilardir; bo‘rini – qonxo‘r zolimlarga; tulkini – ayyor, ikkiyuzlamachilarga; quyonni – qo‘rqoqlarga; kulonni – sergak, hushyor, aqlli tadbirkorlarga; sichqon, kalamush: chumchuq, chigirtkani – tekinxo‘r; va zararkunandalarga / ayrim hollarda – sichqonni mazlumlarga; qurbaqani – ishyoqmas, dangasa, quruq va maqtanchoqlarga; qovoq, tarrak, arpa, qoramug‘, kurmak singarilarni – yomon odamga tashbiq etadi va hokozo. O‘zbek maqollari mavzu jihatdan xilma-xil va rang-barang. Chunonchi, vatan va vatanparvarlik, mehnatsevarlik va ishyoqmaslik, halollik va tekinxo‘rlik, to‘g‘rilik va egrilik, yaxshilik va yomonlik, adolat, insof va insofsizlik, do‘stlik va dushmanlik, tinchlik va notinchlik, botirlik va qo‘rqoqlik, donolik va nodonlik, mardlik va nomardlik, epchillik va noshudlik, mehr-oqibat va oqibatsizlik, qadr- qimmat va qadrsizlik, tadbirkorlik, umid, ishonch, ahillik, or-nomus, ehtiyoj va 55 zarurat, vaqt va fursat qadri kabi ko‘plab mavzularda yaratilgan xalq maqollari ana shular jumlasidandir. Ayni chog‘da o‘zbek xalq maqollari yaratilishi jihatidan juda qadimiy zamonlarda yashagan ajdodlarimiz ijodini tashkil etadi. Bu haqda 10-sinf o‘zbek adabiyot darsligida quyidagi ma’lumot keltiriladi: “Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘ot at-turk” asarida kitobni “Hikmatli so‘zlar, sajlar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar” bilan bezaganini aytadi. “Devonu lug‘otit turk” ga 300 ga yaqin maqollar berilganki, xalqlarning madaniy merosi naqadar boyligining eng yorqin ifodasidir.” Hech ikkilanmasdan alohida qayd etish lozimki, bunday ulkan xazinaga dunyodagi kamdan-kam xalqlar ega bo‘lishi mumkin. Hayot tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bironta shoirtabiat inson qattiq ehtirosga berilgan paytida qo‘shiq to‘qib tashlashi mumkin. Ammo bitta maqolning badiiy jihatdan mukammal tarzda shakllanishi va xalq qalbidan joy olishi uchun o‘nlab yillar ko‘p vaqtlar zarur bo‘ladi. Ana endi Mahmud Koshg‘ariy turkiy so‘zlarning lug‘ati yo‘nalishida keltirilgan 300 maqolga va 13 mingdan ortiq bu janr namunalariga baho berib ko‘raylik. Ma’lum bo‘ladiki, bu qadar ko‘p va badiiy mukammal xalq hikmatli so‘zlarini ijod qilish faqat dono, zukko, har bir hayot voqeasini mulohaza loboratoriyasidan o‘tkaza olgan ajdodlarimizga nasib etishi mumkin. Maqollar fikrni nisbiy, tugal hukm tarzida ifodalashi va barqaror shaklga egaligi bilan matallardan faqr qiladi. Maqollar nutq jarayonida u yoki bu vaziyat munosabati bilan fikrni lo‘nda, obrazli tarzda ifodalashda juda ham qo‘l keladi. Shuning uchun ham maqol badiiy asarlarda ko‘p ishlariladi. Maqol o‘z tabiatiga ko‘ra, nutqda ko‘chma yoki o‘z ma’nosida qo‘llaniladi, ya’ni ayrim maqollar faqat ko‘chma ma’noda (“Qarg‘a qarg‘aning ko‘zini cho‘qimaydi”, “Quruq qoshiq og‘iz yirtar”), ba’zan o‘z ma’nosida (“Ona yurting omon bo‘lsa, rangi-ro‘ying somon bo‘lmas”) ishlatiladi. Maqollar shaklan ikki xil bo‘ladi: a) nasriy maqollar: “Do‘st bo‘lsang, do‘stingning aybini tuzat”, “Boshingga qilich kelsa ham, rost so‘zla va hokazo; b)she’riy maqollar: 56 Oltovlon ola bo‘lsa, Og‘zidagini oldirar. To‘rtovlon tugal bo‘lsa, Tepadagini endirar. 57 O‘zbek adabiyot darsligida maqol janri haqida 5 va 10-sinflarda ma’lumot berilsa, tojik adabiyot darsligida o‘quvchilar ketma-ket 5 va 6-sinflarda tanishtiriladi. 5-sinf tojik adabiyot darsligida maqol janriga quyidagicha sharh beriladi: “Zarbulmasal va maqollar maxsus ijod qilinmaydi. Ular xalq hayoti tajriba va xulosalari natijasida vujudga keladi. Zarbulmasallar avloddan avlodga, og‘izdan og‘izga ko‘chigan holda sayqal topib, bizgacha yetib kelgan. Inson hayotiga oid biron mavzu yoki soha yo‘qki, u haqida zarbulmasal-u maqollar yaratilmagan bo‘lsa. Shundan kelib chiqib, zarbulmasal va maqollar ovqat tarkibidagi tuz misolidir. Zarbulmasal va maqol odatda, bir o‘rinda keltiriladi ammo ular o‘zaro farqlanish xususiyatiga egadir. Zarbulmasallarda gapdagi ma’no va maqsad yashirin bo‘ladi. Binobarin, ularda zohiriy ma’no asosiy hisoblanmay, botiniy ya’ni ichki ma’no birinchi darajali ahamiyatga egadir. Masalan: 1.Аз зари падар ҳунар беҳ. Otaning bergan zaridan hunar afzal. 2. Бузурги ба ақл аст, на ба сол. Aql bo‘yda emas, o‘yda. 3. Сад задани сўзангару як задани оҳангар. Ignachining ming urgani — Temirchining bir urgani. 4. Панч панча баробар нест. Besh barmoq barobar emas. 5. Одам аз гул нозук, аз санг сахт. Insonning joni – toshdan qattiq, Ko‘ngli — guldan nozik. 6. Об аз сар лой. Suv boshidan loyqa . Mazkur tojik tilida berilgan matallarni o‘zbekcha varianti bilan qiyoslaganimizda mazmunan birlikni ko‘rishimiz mumkin. Ko‘p variantlilik 57 Adabiyot: Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. I qism / S. Ahmedov, B. Qosimov, R. Qo‘chqorov, Sh. Rizayev. – Т.: «Sharq», 2015.10-bet 57 maqollar uchun xos hodisa. Ammo bu maqollarni istagancha o‘zgartirish mumkin degani emas. Variantlilikning ham o‘ziga xos tabiiy qonuniyatlari bor. Maqollar ketma-ket kelganda, biri ikkinchisini inkor etgandek, bir-biriga ziddek tuyulishi mumkin. Aslida esa qo‘llanish vaziyatga qarab turli-tuman ma'no-mazmunni ifodalaganligini unutmaslik kerak. Masalan, Ko‘pni yomonlagan ko‘muvsiz qolar Ko‘pni yomonlagan ko‘milar. 58 Xuddi shunday o‘zbek folklorida maqollar bilan bir qatorda xalq matallari ham ishlatiladi. Matallar shakl va mazmun jihatidan maqollarga juda o‘xshash janr hisoblanadi. Ularning matni, hajmi, badiiyligi jihatidan maqollarga yaqinligini juda ko‘p olimlar tasdiqlaganlar. Hatto, ko‘pincha matal atamasi ham maqol bilan almashgan holda qo‘llanilishi ham ko‘zga tashlanadi. Matallar so‘zlovchi nutqning ta’sirchanligini oshiradi, shaklan go‘zallashtiriladi. Ammo maqol bilan matalni janr jihatidan o‘ziga xos xususiyatlari borki, ularni hamisha bir-biridan farqlagan holda tasavvur qilish mumkin. Gap shundaki, maqollarda hayotda ro‘y bergan bir voqeaga umumlashtirilgan holda hukm chiqariladi. Bu hukm tasdiq yoki inkor ma’nosini bildiradi, ayni paytda xalq maqollari mazmunan tugal fikrga ega bo‘ladi va ular alohida qo‘llanilsa ham ma’no anglataveradi. Matallar esa so‘zlovchi nutqni tartibining biron muhim qismi sifatida ishlatiladi. Matallarni alohida qo‘llash mumkin bo‘lmaydi, chunki matallar mazmunan tugal fikr anglatmaydi. Masalan: “Falonchi ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi” degan jumlani olaylik. Agar “ilon inidan chiqadigan” matali bu jumladan olib tashlansa uning o‘rniga yaxshi so‘zni qo‘yish mumkin. Natijada “Falonchi ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi” jumlasi “falonchi yaxshi gapirdi” jumlasiga teng bo‘ladi. Ammo “ilon inidan chiqadi” so‘z birikmasi alohida qo‘llanganda mustaqil ma’no anglatmaydi. Shu bilan birga “Yaxshi so‘z bilan ilon inidan, yomon so‘z bilan qilich qinidan chiqar” maqolini ham esga olish mumkin. 58 Mirzayev T.,Musoqulov A.,Sarimsoqov O‘zbek xalq maqollari.─ Toshkent , “ Sharq ”, 2005, 3- bet 58 Ma’lum bo‘ladiki, maqol va matal aslini olganda xalq hayotida tutgan o‘rni maishiy vaziyatlarni ifodalash darajasi bilan bir-biriga yaqin turar ekan faqat ularning biri tarixan maqol bo‘lib shakllanishga ulgurgan, ikkinchisi esa matal sifatida yashayvergan. Demak, maqol va matallar bir-biriga shakl va mazmun jihatidan yaqin turadi, ammo maqollar nisbatan mustaqil janr bo‘lsa, matalda bu mustaqillik ko‘zga tashlanmaydi. Tadqiqotchi T.M.Akimova maqol va matalning o‘zaro farqini tushuntirar ekan, mazkur kichik janrlar o‘zaro o‘xshashligini ta’kidlaydi. Maqollar bu – ega va kesimi mavjud tugallandan gap. Matal esa o‘z oldida turgan maqsadnigina gavdalantiradi. Masalan, Birovning qo‘li bilan osh pishirmoq - Бо дасти бегона (ғайр) ош пухтан (Бо дасти ғайр оҳаки тафтаро бардоштан) masal hisoblanaib, unda tugal fikr ifodalanmagan. Agar mazkur matalni to‘ldirsak, u maqolga aylanishi mumkin: “Birovning qo‘li bilan osh pishirish oson” 59 yoki o‘zbek xalq maqoli “Birovning qo‘li bilan tikan yulish oson”. Quyida maqol matal va zarbulmasal atamalarining o‘zbek va tojik izohli lug‘atlarda berilishini o‘zaro qiyoslaymiz: 1 ZARBULMASAL [arab. – turli masallar, maqollar] Ramzli gap, hikoya; masal. Zarbulmasal bo‘lmoq. Mashhur bo‘lmoq, tanilmoq; kulgi bo‘lmoq. ЗАРБУЛМАСАЛ а . لامثل ب ضر сухани хикматноки пандомўз ва вирди забонгашта , ки дар нутқ ҳамчун мисол оварда мешавад . (nutqda ham misol keltirib bo‘ladigan, pand-nasihat va tilda takror aytiluvchi hikmat asosida qurilgan janr) 2 MAQOL [ arab. Maqola, kichik asar; so‘z, nutq] Hayotiy tajriba asosida xalq tomonidan yaratilgan, odatda pand-nasihat mazmuniga ega bo‘lgan ixcham, obrazli, tugal ma’noli va hikmatli ibora, gap. МАҚОЛ а . مقلا . 1 гуфтор , сухан , нутқ . 2 Як жанри фолклории бештар иборат аз ифодаю иборахои рехтаи мў ч аз ва бар ч астаи вирди забон гардида , ки дар нутқ барои мисол ва далел ба кор мебаранд , масал ; ( 1 nutq, gap, so‘z. 2 folklorning katta qismi tashkil etib,butun ifoda va iboralardan iborat ixcham, lo‘nda tarzda nutqda misol va dalil keltirish uchun qo‘llaniladi.) 59 Игболов О. Лексико-семантический анализ особенностей пословиц и поговорок в таджикском и английском языках. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук.– Душанбе, 2017 , 33 стр. 59 Hozirgi tojik tilshunosligida maqol va matalning o‘zaro chegarasini aniqlashda ikki xil pozitsiya ko‘zga tashlanadi. Birinchi guruh “Zarbulmasal”-maqol – ikki qismdan: birinchiq qism – fikr, mulohaza, ikkinchisi–xulosadan iborat deb hisoblaydi. “Maqol”-matal bu – faqat mulohaza bo‘lib, maqolning birinchi qismi sanaladi. Boshqa guruh “Zarbulmasal”dan “maqol” tushunchasini ularning mantiqiy yoki sintaktik tomondan emas, balki poetik voqelanishi tomonidan farqlaydilar. “Zarbulmasal”ning asosiy xususiyati uning majoziyligida ko‘rinsa, “maqol” esa majozsiz o‘z ma’nosida ifodalaniladi. 60 Xalq maqollarining matni bilan tanishar ekanmiz, xalqimiz el farzandlarini bir-biriga hamkor, halol, pok bo‘lishi bilan birga mard, vatanparvar, ilmni sevuvchi shaxs darajasiga ko‘tarilishini ham xohlaganligiga ishonamiz. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng uzoq o‘tmishda yashab o‘tgan o‘nlab olim va allomalarning nomlari, asarlari, kashfiyotlari haqidagi ma’lumotlar qayta tiklandi. Masalan, “Olim bo‘lsang, olam seniki”, “Olimdan ot qoladi, nodondan dod”, “Ota- onasini tanimagan, tangrisini tanimas” kabi maqollar shular jumlasidandir. Ma’lum bo‘ladiki, asrlar davomida xalqimiz o‘zining dunyoqarashini ijobiy fazilat va nuqsonlarga bo‘lgan munosabatini, ezgulik va yovuzlik haqidagi fikr va mulohazalarini o‘z maqollarida ifoda etgan. Bu hikmatli so‘zlar har bir o‘zbek farzandi uchun ota bobosidan qolgan pand-nasihat sifatida qabul qilinmog‘i lozim. Chunki maqollar ming-ming yillar davomida ajdodlarimiz hayot tajribasidan o‘tib, zamon sinovlariga bardosh bergan holda bizgacha etib kelgan. Topishmoq ham asrlar davomida yaratilib, avloddan-avlodga o‘tib, sayqal topib kelayotgan folklorning mustaqil kichik janridir. Topishmoq juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Ba’zi topishmoqlarning ob’ekti, shakli mazmuni qadimiyligini ozmi-ko‘pmi aniqlashga imkon beradi. Topishmoq qadimda tabiat, tabiat hodisalari va narsalarni bir-biriga taqqoslash, o‘xshatish orqali borliqni, undagi mavjud narsalarning mohiyatini ko‘proq belgilashga yordam bergan. Kishilar qadim zamonlardan boshlab hozirgacha asta- sekin tabiat va jamiyatidagi inson uchun foydali va zararli bo‘lgan hodisalar, jonli, 60 Негматова М.М. О пословицах и поговорках. Вестник ТГУПБП №4(44) 2010. 165 стр. 60 jonsiz narsalar, umuman har xil obyektlarni o‘z zamoni va tushunchasi doirasida anglagan holda topishmoq yaratib kelganlar. Topishmoq bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas, balki kundan-kun yangi-yangi topishmoqlar yaratilib, ommalashib bormoqda. Insonga atrof-muhitdagi narsalarning umumiy, mushtarak va xususiy belgilarini ajratib, taqqoslab, uning eng nozik belgilarini yashirib aytish uchun ob’ektiv borliqni sezib, a’zolari orqali bilib idrok etib, tasavvur hosil qilib, umumlashtirish-tahlil asosida fikrlab, boshqalarga “jumboq” taqdim etish kuzatiladi. Topishmoq – “muammo”, “chiston”, “jumboq”, “lug‘z” deb nomlanib, u turlicha ta’riflanadi. Ya’ni “topishmoq konkret predmetni uning kelib chiqishi, vazifasi va hayot dialektikasida bilib olib, ifoda etadi, 61 ”topishmoqlar so‘z obrazining kalitidir. Topishmoqlar xalq orasida jumboq, topmacha, top-top, cho‘pchak, matal, masal, ushuk atamalari bilan ham atab kelingani ma’lum. Ilmiy asarlarda “topishmoq” termini “to” buyruq fe’liga “ish” harakat hosil qiluvchi shakl va “moq” qo‘shimchalarini qo‘shish orqal hosil bo‘lgan deb ko‘rsatiladi. Natijada “topishmoq” so‘zi xalq og‘zaki ijodidagi alohida janr nomini bildirgan. Keyingi paytlarda shevalardagi yuqrida ko‘rsatilgan atamalar deyarli yo‘qolgan. Asosan “topishmoq” nomi saqlanib qolgan. Topishmoq – doston va ertaklar ichida ko‘p uchraydi. Bu narsa ayniqsa ertakka xarakterlidir. Bu janrlar tarkibidagi topishmoq orqali ertak personajlaridagi aql- zakovat, farosat, donolik, topqirlik, hozirjavoblik sinaladi. Topishmoq aralashgan ertaklar ikki xil tuzilishga ega: biri topishmoqli ertaklar. Bunda topishmoq ertak ichida keladi. Ikkinchisi – ertak topishmoq. Bunday ertak butun syujeti bilan topishmoq asosida quriladi. Shuning uchun ham ertak topishmoqlar odatda qisqa shaklda aytiladi. Ertak topishmoqlar boshidan oxirigacha ertak janriga xos mazmun va formani saqlagan holda hamma vaqt biror topishmoq asosida tuzilgan bo‘ladi. Ertakdan topishmoqni olib tashlab bo‘lmaydi. Topishmoq olib tashlansa, ertakning 61 Homidiy X ., Abdullaeva SH ,. Ibrohimova S.Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati. T.,1967. 225-bet. 61 o‘zi ham qolmaydi. Mana shunday ertak topishmoqlardan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Tojik folklorida topishmoq janri “chiston” atamasi bilan yuritiladi. Chistonlar har usulda ijod qilinadi. Masalan, bir guruh chistonlarda yagona predmet yashiringan bo‘ladi: «Ғуломи сиёҳаки мо, хонапояки мо» (қулф) .(Qora qulim uy qo‘rar). Sanash asosida hosil qilinadiga topishmoqlar bo‘lib, ular “arifmetik” chistonlar deb nomlanadi. Bu tur chistonlarda har bir tilga olingan raqam maxsus ahamiyat kasb etib, chistonning javobini topishda ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan: «Худаш якта, чашмаш садта». (Элак)- (O‘zi bitta, ko‘zi mingta); « Дар як хонача шаст ходача ». ( Гўгирд ) - (O‘zi bitta, hassasi yetmish beshta). Chistonlar mazmun va shakl jihatidan ikki guruhga – sodda va murrakkab chistonlarga bo‘linadi. Sodda chistonlar bir nechta savol gaplardan iborat bo‘lib, bir- ikki predmet sifatidan hosil qilinadi: «Сан дуқча — пури мехча » ( анор ), “Kichkina sandiqcha Ichi to‘la mixcha”(anor); « Тобистон бозор , зимистон мазор » ( ток ), “Qishda mozor, yozda mozor”(tok, uzum) ; « Аз саг паст , аз асп баланд » ( зин ), “Otdan baland, Itdan past” (egar). Гуле дидам , ки он бехор бошад , Gul ko‘rdim, uning tikani bo‘lmas, На дар дашту на дар бозор бошад. U na dashtda, na bozorda bo‘lmas. На кас ўро харад , на кас фурўшад , Hech kim uni sotmas, sotib ololmas, Ҳамеша бар сараш бозор бошад. ( Илм ) Har kimning boshida bo‘lar u bozor 62 Topishmoqlarda muayyan bir narsa-hayvon, parranda, o‘simlik, ish quroli, yoki tabiat hodisalari haqida so‘z yuritiladi. Topishmoqlar madaniy rivojlanishining quyi va o‘rta bosqichlarida paydo bo‘lgan. O‘tmishda uzoq qish kechalarida yig‘ilishib topishmoq aytish rasm bo‘lgan. Bu jarayonda kishilarning ziyrakligi, tafakkur quvvati namoyon bo‘lgan. Topishmoqlarni asosan quyidagicha tasnif qilish mumkin: 62 Qodirov A. tarjimasi 62 Metaforik topishmoqlar, savol-javob tarzidagi topishmoqlar, sanoq sonlari bilan aloqador topishmoqlar, masala-topishmoqlar, ertak topishmoqlar, hazil topishmoqlar. 63 O‘zbek va tojik tili izohli lug‘atida topishmoq janri quyidagicha ifodalaniladi: T/r O‘zbek tilining izohli lug‘ati Фарханги тафсирии забони точики 1 TOPISHMOQ 1. Topishmachoq o‘yinida: topilishi kerak bo‘lgan narsa, hodisa va shu kabilarning ramz va o‘xshatmalar orqali ifodalangan qisqa tavsifi; jumboq. Xalq topishmoqlari. 2. Ko‘chma Tushunilishi qiyin narsa; jumboq, muammo. ЧИСТОН چيستان тасвири ягон муаммо ба воситаи ж умла ё шеър , ки ч авобро талаб мекунад , чист он ? жанри фолклор . (Bu) u nimadir? Biror muammo tasviri berilib, unga javob talab qiluvchi she’r yoki nasriy yo‘lda yoziladigan folklor janrlaridan biri)2 CHISTON [ fors. (bu) nimadir?! ] 1 Topishmoq, jumboq, she’r. 2 Qochiriqli gap, ibora; qochiriq, qochirim Ko‘rinadiki tojik xalq og‘zaki ijodida topishmoq va chiston bir atama nomi bilan yuritiladi. 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida “chiston” atamasiga sharh berilib, uning alohida janr ekanligi ta’kidalanadi: “Chiston” asli forscha so‘z bo‘lib, topishmoq, jumboq ma'nosini anglatadi. Chiston mumtoz adabiyotning kichik lirik janri hisoblanib, savol-javob shaklida paydo bo‘lgan. Undagi narsa-hodisalar ko‘chma ma'noda tasvirlanib, fard, bayt, qit'a, ruboiy va g‘azal shaklida yoziladi. Chiston ko‘proq ma'rifiy, ijtimoiy-siyosiy mazmunga ega bo‘ladi”. Shunday qilib, topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining kichik janrlaridan biri bo‘lib, mohiyat jihatidan millat vakillarining ziyrak, sinchkov, kuzatuvchan bo‘lishlari uchun xizmat qiladi. Topishmoqlar xalq hayotida ma’lum e’tiborga ega bo‘lgan narsa-predmetlar nomini topishga bag‘ishlanadi va ahamiyatli hisoblanadi. III BOB. O‘ZBEK VA TOJIK XALQ OG‘ZAKI IJODI JANRLARINI O‘QITISH SAMARADORLIGI VA USULLARI 63 Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. – Урганч, 2007. 40-бет 63 Badiiy adabiyot ta’lim bosqichlarida ham san’atning bir turi, ham o‘quv predmeti sifatida o‘rganiladi. Shunga ko‘ra o‘quvchilar badiiy adabiyotning so‘z san’ati sifatida o‘ziga xosliklari, uning yashash tarzi, namoyon bo‘lish shakllari, rivojlanish qonuniyatlari ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda o‘rgatiladi. Bunda o‘quvchilarning badiiy adabiyotdagi asosiy mazmun va mohiyatni, ularda aks etgan nafosatni his etishiga alohida urg‘u beriladi. Adabiyot fani o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishning eng qulay, ta’sirchan va samarali vositalaridan biridir. Aslida badiiy asarni o‘qish va uni tahlil qilish jarayoni bevosita nutqiy jarayonlar olamida yashashning o‘zidir. O‘quvchilarda milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usini tarkib toptirishda va ajdodlarimizga xos bo‘lgan umuminsoniy qadriyatlarni o‘quvchilarga yetkazishda folklor asarlarining imkoniyati beqiyos. Ushbu imkoniyatlardan foydalanish, ularni bor ko‘lami bilan yuzaga chiqarish esa faqat o‘quvchining o‘ziga emas, balki adabiyot o‘qituvchisining shaxsiy fazilatlariga, undagi pedagogik mahoratning darajasiga ham bog‘liq. “Sharq estetikasi, – deb yozadi professor Q.Yo‘ldoshev, – asarning eng kichik unsuridan ham go‘zallik qidirgan va topa bilgan. Badiiy asarlardan chiqadigan ma’no, fikr, g‘oya nafosatning tabiiy hosilasi sifatida qaralgan. Chunki har qanday go‘zal shakl, avvalo, tamkinlik, uyg‘unlik, mutanosiblik deb qaralgan va unda albatta, yetuk fikr, chuqur mazmun bo‘lishi tabiiy hisoblangan” 64 . Xalq og‘zaki ijodini o‘rganish – xalq tarixi, urf-odati, an’analari, o‘y- kechinmalari, buguni va kelajagini tadqiq etish demakdir. Unda millatning o‘zini anglashi, o‘zligini namoyon qilish xislatlari, intilishlari, hayot tarzi, dunyoqarashi aks etgan. Ana shunday yuksak ma’naviyatimizning asosi hisoblangan xalq og‘zaki ijodini tom ma’noda anglash uchun esa uning g‘oyaviy-badiiy va janr xususiyati, poetik strukturasi, tarixiy ildizlari hamda mifologik asoslari atroflicha tadqiq etilishi lozim bo‘ladi. Xalq og‘zaki ijodini o‘rganishda bunday kompleks yondoshuv uning jonli og‘zaki ijro sharoitida o‘ziga xos ravishda yaratish, tarqalish xususiyatlarini, uzoq asrlik taraqqiyot jarayonida xalq dunyoqarashi va ruhiyati bilan bog‘liq ayrim 64 Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари.-Т.: Ўқитувчи, 1996. 77-78- б. 64 hodisalarning aks etishi darajasi, konkret asarlar syujeti, obrazlar tizimida turgan o‘rni, badiiy vazifasi hamda mohiyatini alohida-alohida tadqiq etishni talab etadi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan o‘qish faoliyati barcha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o‘qishga o‘rgatish yo‘l-yo‘riqlarini o‘qish metodikasi ishlab chiqadi. O‘qish metodikasi kichik yoshdagi o‘quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. Adabiyot darslarining samaradorligi ko‘p jihatdan ta'lim metodlarining to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq. Binobarin, fanning o‘zi kabi o‘qitish metodlari ham doimiy rivojlanishda bo‘ladi. Masalan, eski maktablarda o‘qish quruq yod olish metodi asosida o‘rgatilgan bo‘lsa, hozir izohli yoki keng ma’noda tahliliy o‘qish asosida olib boriladi. Yod olish metodida matndagi so‘zlarga izoh berishga, ma'nosini tushuntirishga, o‘qilganni qayta hikoyalashga, umuman olganda, o‘qishning ongli bo‘lishiga mutlaqo e'tibor berilmagan. Ularda ko‘proq to‘g‘ri talaffuz, qiroat bilan o‘qish, ifodali o‘qish nazarda tutilgan. Izohli o‘qish quyidagi tamoyillarga to‘liq amal qilingandagina muvaffaqiyatli bo‘ladi: 1. O‘qishni hayot bilan bog‘liq holda tashkil etish. 2. O‘qishning ongli va ta'sirchan bo‘lishi uchun o‘quvchilarning hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish. 3. O‘qishni ko‘rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o‘simliklar dunyosini kuzatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o‘quvchining ifodali o‘qishi tarzida olib borish. Olib borgan tadqiqot ishimizdan shuni guvohi bo‘lish mumkinki, folklor janrlari o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarining asosiy va ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Xususan darsliklarda doston, ertak, rivoyat, afsona, maqol va topishmoqlar boshqa shu kabi folklor asarlari o‘qib o‘rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi. 65 O‘zbek adabiyot darsliklarida 5-6-sinflarda o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda maqol, topishmoq, ertak va xalq qo‘shiqlari namunalari beriladi. 7-sinfdan boshlab 11-sinfgacha esa xalq dostonlardan berilgan parchalar o‘quvchiga tanishtirilib boriladi. Bolaning xalq madaniyati bilan muloqoti uning tug‘ilishidanoq boshlanadi. Ko‘p hollarda bolalarning xalq merosi bilan tanishuvi folklor asarlari orqali boshlanadi va u ilk yoshidayoq xalq og‘zaki ijodi kichik janrlari bilan tanishadi. Ilk adabiyot mashg‘ulotlarida ham o‘quvchi maqol va topishmoqlarni o‘rganadi, tahlil qiladi. Maqol va topishmoq – bu ikki tushuncha inson tafakkurining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Maqollar insonni axloq-odobga o‘rgatsa, topishmoqlar uni mantiqiy fikrlashga, topqirlikka, hozirjavoblikka undaydi. Maqol inson nutqini bezaydi (xalqimizda «So‘z ko‘rki maqol», deb bejiz aytilmagan), uning ta’sir kuchini oshiradi. Biror-bir fikrni uqtirishda ishlatilgan maqol uni chuqur o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Maqollar pand-nasihatlar, tarbiyaviy suhbatlarda o‘git sifatida ham keladi. Shuning uchun uni «Otalar so‘zi» ham deyishadi. Aynan maqollar bilan ishlashda o‘qituvchining vazifasi inson o‘z nutqida qo‘llaydigan hikmatli so‘zlari nutqning o‘ziga xos badiiy, aniq nishonga ko‘zlangan va ifodali tarzda bo‘lishini o‘quvchilarga ko‘rsatib berishi va o‘quvchi o‘z xulqi, tarbiyasi va fikrlarini xalq qarashlari bilan solishtirishga imkoniyat yaratishi lozim. Masalan, 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida – “Bir kun tuz ichgan joyingga qirq kun salom ber!” maqoli keltirilgan. Biz shu maqolning bir nechta variantdoshlarni keltirib o‘tishimiz lozim. Masalan: 1. To‘ygan yerga to‘qqiz kun ta’zim; 2. Tuzni ichib, tuzlugiga tupurma; 3. Bir kungi tanishga ming kun salom ber; Bular bilan: “Yaxshilik ko‘rgan yeringni, odamingni also unutma, unga sira ham yomonlikni ravo ko‘rma, uni hamisha hurmat hurmat qil” deb o‘git beriladi 66 va o‘quvchining shaxsiy fikrlarini yuzaga chiqarish uchun quyidagi savollar bilan murojaat qilish mumkin: – Mazkur maqoldan nimani tushundingiz? – Maqol mazmunidan kelib chiqib qanday hayotiy misol keltira olasiz? – Aytilganlardan qanday xulosa qilish mumkin? – Maqoldan kelib chiqib siz qanday yo‘l tutgan bo‘lar edingiz? Maqolni to‘g‘ri tushunish – xalq an’analari, hayot haqiqatini chuqur anglash demak. Mazkur mavzuda mashg‘ulot o‘tkazish murakkab va shuning bilan qiziqarlidir. Ta’lim vositalari sifatida maqollarga ishlangan yorqin illyustratsiyalar, yozuvchi, olim va jamoat arboblarining maqol va matallar haqida aytgan so‘zlari yozilgan tasviriy plakat hamda o‘quvchining yosh xususiyatini hisobga olgan holda mavzuga oid taqdimotlardan foydalanish mumkin. Hozirgi sharoitda esa axborot kommunikatsiya vositalarisiz zamonaviy dars mashg‘ulotlarini tasavvur etish qiyin. Aynan xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘quvchiga yetkazishda video va audio media mahsulotlar bilan birgalikda “offline” tartibda katta ekranda turli darajadagi testlar bilan ishlash yaxshi samara beradi. Bu jarayonda maxsus yaratilgan “easyQuizzy”, “MyTestX” dasturiy ta’minotlaridan keng foydalanish mumkin. Maqollarni o‘zaro solishtirishda turli xil mashq va topshiriqlardan foydalanish mumkin. Ulardan biri maqolni unga mos keladigan jumla bilan qayta tiklash: O‘zbek xalq maqollari Tojik xalq maqollari Do‘st achitib gapiradi… «Дўст гирёнда гап мезанад… Husn husn emas … Ҳусн ҳусн нест … Avval o‘z aybingni bil, So‘ngra … Айби худ пеш ору баъд… 67 Mazkur topshiriqning asosiy jihati o ‘ quvchining qanchalik topqirligini sinash , maqolning davomini topa olishi yoki topmasligida emas , balki ularning diqqatini xalq hikmatlari donoligi va ona tilining qanchalik go ‘ zalligiga e ’ tibor qaratishdan iboratdir . Bir dars mashg ‘ ulotlarida o ‘ quvchiga beriladigan maqollar 7-9 tadan oshmasa ularning 40 daqiqa ichida maqolni to ‘ la anglashlari va eslab qolishlariga zamin yaratadi . Bu jarayonda esa o ‘ quvchining shaxsiy axloqiy sifatlari , obrazli fikrlashi , yuqori ta ’ sirchan nutq tuza olish ko ‘ nikmalarini rivojlantirishimiz va o ‘ z ona tilining bor go ‘ zalligini ko ‘ rsata olishimiz mumkin . Topishmoqlarning mohiyati , ma ’ rifiy - tarbiyaviy ahamiyati olam sirlaridan kishilarni voqif qilish , bilishga , shu bilan birga , insoniyatning tabiat va hayvonot dunyosi bilan qadimdan uzviy bog ‘ liqligini ta ’ kidlash , ularni sevish , ardoqlash tuyg ‘ usi ham yashiringanidadir . Topishmoqlar bugungi kunda ham yoshlar zehnini o ‘ tkirlashtirishda , muhokama doirasini oshirishda muhim ma ’ rifiy - ta ’ limiy va tarviyaviy ahamiyatga ega . O ‘ quvchilarni topishmoqlar bilan tanishtirish bilan birgalikda ularda ijodiy fikrlashni rivojlantirish hozirgi ta ’ lim tizimining asosini tashkil etadi . Bugungi kunda “ PISA ” xalqaro baholash dasturi hamda “ STEAM ” o ‘ qitish tizimining bir yo ‘ nalishi sifatida e ’ tiborga olingan jihat ham aynan o ‘ quvchini ijodiy fikrlashi va topshiriqlarga ijodiy yondashishga qarabi bilan alohida baholanadi . Topishmoqlarning o‘quvchining o‘zi tomonidan ijod qilinishiga o‘rgatish, ularda ana shu ko‘nikmani rivojlantirishga yordam beradi. Buni o‘quvchiga eslatma shaklidagi jadvalda quyidagicha tushuntirish mumkin: Topishmoq xuxusiyatlari Tushuntirilishi Namuna Topishmoq shakl jihatidan kichik folklor asari Topishmoqlar asosan 1-3 ta gapdan iborat bo‘ladi. 68 Har bir topishmoq yashirin yoki ochiq shakldagi savoldan iborat bo‘ladi. Ochiq savol – so‘roq gap shaklida beriladi Nima doim o‘z o‘rnida yuradi? (soat) Yashirin savol – (bu nima?) savolga tayanadi Yuzi oppoq, qor emas, Non bo‘lmaydi, un emas. (shakar) Topishmoqning maqsadi : suhbatdoshini qiyin vaziyatga qoldirib , uni o ‘ ylashga undash Topishmoqda ochiq ishoralar bo‘lmasligi lozim Ustida qopqoq, Tagida qopqoq, Ichida yaproq. (kitob) Topishmoqda obrazli so‘z va so‘z birikmlari ishlatiladi Metafora – so‘zlarning ko‘chma ma’noda qo‘llanilishi Yer tagida oltin qoziq. (sabzi) Jonlantirish – jonsiz predmetlarni jonli yoki insonga xos xususiyatlarga qiyoslash Yurib-yurib tolmaydi, Orqaga qarolmaydi. (suv) Qiyoslash – bir predmetni boshqa bir hodisa bilan qiyoslash Osti sariq, usti sariq, Shirin, totli ichi tariq. (anjir) O‘zbek va tojik tilida berilgan topishmoq janri namunalari o‘zaro farqli shaklda berilgan. Masalan, 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida topishmoqlar mavzu jihatidan aralash holda keltirilsa, tojik adabiyot darsligida mavzulashtirilgan (do‘stlik, mehnat, odob, ilm olish kabi) tartibda beriladi. Mazkur janr xalq og‘zaki badiiy ijodining qadimgi turi sifatida yozma adabiyotga barakali ta’sir ko‘rsatdi. O‘z navbatida yozma adabiyot ham juda ko‘p topishmoqlarning paydo bo‘lishi va el orasida keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. Topishmoqlar bilan ishlashda avval soddalikdan murakkablikka boruvchi topishmoqlarning javobini o‘quvchilar bilan aniqlab, keyin mustaqil topishmoqlar tuzish tavsiya etiladi. Mustaqil tarzda topishmoqlar yaratish hozirgi yaratilayotgan 69 zamonaviy topishmoqlarning vujudga kelishi uchun o‘zining tom ma’nodagi hissasini qo‘sha oladi. Ertaklar insonlar axloq, odob, tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi sabab, o‘zbek va tojik maktab adabiyot darsliklarining ilk sinflarida unga alohida e’tibor qaratilgan. Ertaklarda voqealar asosan mo‘jizali tarzda ifodalanadi. Binobarin, mo‘jiza yoki fantaziya voqea va hodisalarni hayot bilan bog‘lab, haqiqat, ozodlik, to‘g‘rilik, odamiylik kabi didaktik g‘oyalarni tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag‘ishlaydi, tinglovchi e’tiborini o‘ziga jalb qilib, ajoyibotlar olamiga olib kiradi. Darhaqiqat, ertaklar bolalarga mo‘ljallangan ijod turi bo‘lib, ularni tuzilishi jihatidan bolalarning yosh xususiyatiga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin: Kichik yoshdagi bolalar ertaklari (2 yoshdan 6 yoshgacha); O‘rta yoshdagi bolalar ertaklari ( 7 yoshdan 11 yoshgacha); O‘smir yoshdagi bolalar ertaklari ( 12 yoshdan 16 yoshgacha). 5-6 sinf o‘quvchilariga asosan, o‘smir yoshdagi bolalar kiradi. Bu davr yoshidagi bolalarda katta ishlarni amalga oshirish, qahramonliklarga intilish, fantaziyaga qiziqish yuqori bo‘ladi. Ular ko‘proq aql va tafakkurni charxlaydigan, bahodirlik, afsonaviy, sarguzasht xarakterdagi ertaklarni qiziqib, sevib o‘qiydilar. Ertak qahramoni aql bilan ish tutib, qiyin jumboqlarni yechadi, tadbir bilan ish tutib, dahshatli kuchlarni yengadi. Masalan, “Susambil”, “Uch og‘a-ini botirlar” ertaklarida sujet tuzilishi ixcham voqea va hodisalardan iboratligi, sodda ifodalanishi o‘qimishlilikni ta`minlaydi. Ma’lum bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Keyingi maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh avlodning barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir. «Uch og‘a-ini botirlar» ertagida mo‘ysafid ota o‘z o‘g‘illarini qo‘rqmas, jasur qilib o‘stiradi. O‘z farzandlarini baxt topish safariga otlantirar ekan, ularga uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa bo‘lmang, baxtsiz bo‘lmaysiz». Bu pand mohiyatini tahlil 70 qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy amal qilishi kerak hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz. Bu ertaklarda tarbiyaviylik, ma`naviy yetuklik, komillik, odamiylik, fikran teranlik ustivor darajada tavsiflanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek 7-11 sinf o‘zbek adabiyot darsliklarida doston janri namunalari berilgan bo‘lib, uni o‘qitish metodikasi mukammal ishlab chiqilmagan. O‘qituvchilar dostonni o‘zlari bilgan usul va tartibda o‘quvchilarga yetkazmoqdalar. Adabiy atama sifatida bu nom xalq og‘azki ijodi va yozma adabiyotdagi yirik hajmli epik asarlarni anglatadi. Biroq ular hayotni tasvirlash vositalari va usullari jihatidan bir-biridan farq qiladi. 9-sinf maktab o‘zbek maktab adabiyot darsligida o‘zbek xalqining asriy orzu- umidlarini ifoda etuvchi, o‘zligini ko‘rsatib beruvchi “Alpomish” dostoni berilagan. Dostonni millat tarixi, qadriyatlar majmuasi desak xato bo‘lmaydi. Unda pedagogika fanlari doktori, professor, adabiyot darsliklari muallifi Qozoqboy Yo‘ldoshev ta’biri bilan aytganda, aytilganlaridan aytilmaganlari ko‘p, ya’ni asosiy mazmun matn ichida, harflar vositasida ifodalanmagan. Shuning uchun bu jarayonda adabiyot o‘qituvchisidan zukkolik bilan yondashish talab etiladi. O‘quvchilarga metodik yordam sifatida Q.Yo‘ldoshevning “Alpomish talqinlari” nomli asaridan, Usmon Azim asarlaridan foydalanishlarini tavsiya qilish mumkin. “Alpomish” dostoni ustida tizimli ishlashni quyidagicha izohlash mumkin: 65 “Alpomish” dostoni ustida ishlash Dostonning boshqa xalq dostonlaridan farqini tushuntirish Doston xalqimizning milliy mentaliteti, qadriyatlar majmuasi ekanligiga urg‘u berish Uning qahramonlik dostoni ekanligini asoslab berish Asarning syujeti o‘quvchiga multfilm va kino orqali ma’lum. Ularda ifodalanmagan o‘rinlarni muhokama qilish lozim. 65 Hamroyev G‘., Pavlanova N. Adabiy o‘qish yoki mutolaa zavqi (Adabiyot darslari va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish uchun metodik qo‘llanma). Toshkent: “Bayoz” 2018, 32-bet 71 Turmush tarzi tasviri, har bir detalning vazifasi udumlarning ahamiyatini ochib berish Alpomish ham Jumong kabi xalq qahramoni ekanligini ko‘rsatib bera olish Ko‘pincha xalq dostonlari shunchaki o‘qiladi, voqealarga e’tibor qilinadi. Asarning eng muhim qismi asosida qahramonning shaxsiyati ochib berilishi kerak Baxshilardan bizga me’ros bo‘lib kelgan va maktab darsliklarda keltirilgan “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Rustamxon”, “Kuntug‘mish” kabi badiiy obidalar ham milliy madaniyat, tarix va o‘zligimizning muhim bo‘lagi hisoblanadi. Alloma Xodi Zarifov “Folklor asarlarining ilmiy va badiiy qiymati ularning lug‘at boyligi bilan belgilanadi”, – degan edi. Shuning uchun xalq dostonlarining tilini tadqiq etish bir tomondan til tarixining qadimiy ildizlari haqida kengroq ma’lumot bersa, ikkinchi tomondan hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilini to‘laqonli o‘rganishda, uni boyitishda asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. 66 Demak, o‘zbek adabiy tili leksikasining shakllanish, rivojlanish va o‘zgarish bosqichlarining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashda epik ijod namunalari alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, maktab o‘quvchilarga doston, maqol va topishmoqlarda keltirilgan tushunilishi qiyin, ma’nosi unutilgan so‘z va birikmalarni tushuntirishda ularni tahliliy o‘qib o‘rganish, izohli va etimologik lug‘atlardan unumli foydalanish lozim bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek va boshqa qardosh, xususan, tojik tilida olib boriladigan umumta’lim maktab o‘qituvchilari yuklamasida sinfdagi dars mashg‘ulotlaridan tashqari o‘tiladigan to‘garaklar faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Masalan, “Yosh adabiyotshunoslar”, “Yosh tilshunoslar” “Yosh ijodkorlar” va hokazo. Ammo aynan xalq og‘zaki ijodi janrlari yoki yo‘nalishlariga bag‘ishlanib tashkil qilingan to‘garaklar sanoqlidir. Adabiyot darslari va u bo‘yicha sinfdan tashqari ishlar o‘zarо uzviy alоqada bo‘ladi. Sinfdan tashqari ishlar adabiyot darslaridan kеlib chiqib, ularning davоmi 66 Мирзаев Т.,Эшонқул Ж., Фидокор С. «Алпомиш» достониниг изоҳли луғати. – Т.: 2007, 3-бет 72 hisоblanishi, o‘quvchilarda yangi aхlоqiy sifatlar shakllanishiga хizmat qilishi, darslar hamisha o‘quvchining sinfdan tashqari bilimlar zahirasiga, shakllantirgan insоniy fazilatlar ja’miga tayangan hоlda оlib bоrilishi, shuningdеk, darsda bеrilgan bilimlar, aytilgan ma’lumоtlar o‘quvchini ko‘prоq mustaqil o‘qishga оdatlantirishi kеrakligi, xalq og‘zaki ijodi bo‘yicha sinfdan tashqari ishlarda a) adabiy kоnfеrеnsiya;b) adabiy sayohat; v) adabiy bahslar; g) adabiy mоntaj (qurоq); d) adabiy ko‘rgazmalar; е) adabiy kеchalar singari mavjud turlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Fikrimizcha, maktabda sinfdan tashqari tashkil qilinadigan xalq og‘zaki ijodiga bag‘ishlangan to‘garaklar, xalq ijodiyoti an’analari, milliy qo‘shiqlar, doston va ko‘plab folklor jarlarining o‘quvchilar tilida barhayot yashashi va ularni kelasi avlodga to‘laligicha qoldirish uchun bizda ishonch va umid hislarini uyg‘otadi. Masalan, “Doston navolari”, “Alpomish bilimdonlari”, “Xaql merosi” va “Yosh folklorshunoslar” kabi to‘garaklar barcha umumta’lim maktablarda tashkil etilsa, o‘quvchilar folklorning nafaqat yozma manbalarini, balki, o‘z hududlarining xalq og‘zaki ijod namunalarini o‘rganib, uni yozma tarzda umumlashtirishlari mumkin. Bu esa o‘z o‘rnida o‘zbek va tojik xalqiga mansub ko‘plab bizga yashirin yangiliklar va folklor asarlarining kashf etilishiga sabab bo‘ladi. XULOSA Adabiyot va san’atda bo‘lganidek, xalq og‘zaki ijodi asarlari ham tuzilishi, g‘oyaviy-badiiy xususiyati va funksiyalariga ko‘ra o‘zaro o‘xshash va farqli tomonlarga ega bo‘lib, muayyan guruhlarni tashkil etadilar. Bunday farqli va o‘xshash tomonlarni ko‘rsatish uchun fanda adabiy tur va janrlar terminlari qo‘llaniladi. Hayotni badiiy tasvirlash shakli sifatida tarixan shakllangan adabiy tur va janr atamalarining o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodida paydo bo‘lishi, taraqqiyoti, o‘rin almashishi o‘rganish, qiyoslash va o‘zro tahlil qilish, shu bilan birgalida ikki xalq maktab adabiyot darsliklarida berilgan folklor atamalarini solishtirish va ularni o‘qitishda samarador usullardan foydalanish tadqiqot 73 ishimizning asosini belgilab berdi. Olib borgan izlanishimiz yuzasidan esa quyidagi xulosa va tahlillarni keltirib o‘tamiz: 1. Adabiyotshunoslik, xususan, folklor terminlari o‘z semantik chegarasining xiyla noaniqligi va beqarorligi bilan xarakterlanadi. Bu terminlarning ishlatilish doirasi, masalan, texnika terminlarining ishlatilish doirasiga nisbatan ancha cheklangandir. Ularning o‘ziga xos bunday xususiyatlari ba’zan adabiyotshunos mutaxassislariga, adabiyot o‘qituvchilariga ham birday tushunarli va aniq bo‘lavermasligini ko‘rsatadi. Shu jihatdan maktab darsliklarining nazariy ma’lumot qismida tushunilishi qiyin bo‘lgan folklor terminlariga qisqa izoh berilib o‘tilishi lozim. 2. O‘zbek va tojik xalqlar dostonchiligi juda qadim, boy, murakkab va ayni chog‘da o‘zaro mushtarak ekanligi adabiyotshunoslar tomonidan e’tirof etilgan. Dostonlar sinkretik san’at bo‘lib, bunda so‘z, soz tomosha va boshqa unsurlar o‘xshashdir. Ko‘pincha Sharq, jumladan o‘zbek va tojik xalqlarning roviylari, go‘yandalari, baxshi, shoir va dostonchilari ana shu mushtaraklik tarkibidagi hikoya, nasr bo‘limlarini badiiy ifodali nutq tarzida, nazm(she’riy) parchalarini esa o‘ziga xos an’ana sifatida ijro etishgan. Dostonning so‘z tomoni ko‘p o‘rganilgan, ammo ijrochilik an’analariga kam e’tibor qaratilgan. Vaholanki dostonlarning ijrochilari, musiqasi umumiy va yaxlit tizim ichidagi o‘zicha yana bir alohida tizim hisoblanadi. Maktab darsliklarida berilgan mazkur folklor atamalarining izohiga nazariy jihatdan qisqcha to‘xtalib o‘tilsa, o‘quvchi ongida paydo bo‘ladigan bo‘shliqlarning to‘ldirilishiga va milliy an’ana va tariximiz bilan bog‘liq dunyoqarashining kengayishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 3. Folklor janrlari bir-birlaridan qanchalik farq qilmasin, ular tarixan tarkib topgan yaxlit tizimdir. Xilma-xil va murakkab tuzilishga ega bo‘lgan o‘zbek folklori janrlari o‘zining ko‘p asrlik taraqqiyoti davomida xalqimiz hayotini har tomonlama aks ettirish orqali yaxlit tizimga aylangan ekan, unda tojik xalq ijodida mavjud, ya’ni umumfolklor janrlari bilan birga, uning o‘ziga xos jihatlari bor. Masalan, “afsona” termini o‘zbek folklorshunosligida ertak atamasidan 74 farqlansa, tojik adabiyotida bular bir nom “afsona” atamasi ostida xizmat qiladi. Bu har bir xalqning tarixi, urf-odati, orzu-umidi, dunyoqarashi, ijtimoiy munosabatlari va bunday turmush tarzining ifodasi bo‘lgan folklorning o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. 4. O‘zbek adabiyot darsliklarida terminlarning izohiga nisbatan kamroq e’tibor berilib, asosiy e’tibor xalq og‘zaki ijodi janri na’munalariga qaratilgandir. Tojik tili adabiyot darslarida esa xalq og‘zaki ijodi terminlarining izohiga batafsil to‘xtalib o‘tilgan bo‘lib, har bir folklor janrlari kitobning nazariy ma’lumot qismida mufassalroq va umumiy tarzda birlashtirib qisqa satrlarda alohida ma’lumotlar berib borilgan. Bundan tashqari bir janrning boshqa bir janr bilan aloqasi yoki o‘xshash tomonlarini ham o‘quvchi darslikdan o‘qib tanishishi mumkin. 5. O‘ zbek va tojik xalq og‘zaki ijodining lirik janri ijod mahsulidagi an’anaviyligi, lirik “men”ning xarakteri, musiqa bilan munosabati va tarixiy asoslariga ko‘ra umumiylikka ega. Maktab adabiyot darslilaridagi marosim va nomarosim lirik qo‘shiqlari, termalar va bolalar folklori namunalari shakl hamda ijro etilishi jihatidan farqlansa-da, mazmunan juda yaqin o‘zaro munosabatlarni ko‘rsatadi. 6. O‘zbek va tojik xalq paremik janr atamalari qiyosiy jihatdan biroz o‘zgachalikni namoyon qiladi. Maqol janri tojik adabiyotida zarbulmasal termini bilan birgalikda qo‘llaniladi. Maqol va matal terminlari majozning qo‘llanilishi hamda tugal xulosaga ega bo‘lish yoki bo‘lmasligi bilan o‘zaro farqlanadi. Topishmoqni topish, uni doimiy yechib borish natijasida bolada sistemali, davomli, rejali idrok qilish qobiliyati, kuzatuvchanlik topishmoqni yechishdan avvalroq ham mavjud bo‘ladi. Bu qobiliyat topishmoqlar yordamida bolada hayot tajribasi va ilmiy bilishning taraqqiy etishiga olib keladi.Topishmoq janrining chiston termini bilan yaqin ma’nodoshligi sezilib, tojik xalq og‘zaki ijodida topishmoq va chiston bir atama nomi bilan yuritiladi. 5-sinf o‘zbek adabiyot darsligida “chiston” atamasiga sharh berilib, uning alohida janr ekanligi ta’kidalanadi. 7. Umumta’lim maktab adabiyot darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi janrlarini o‘qitish usullarini o‘rganish, yangicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish folklor 75 sohadagi tadqiqotlarning ilk poydevori bo‘la oladi. Dars mashg‘ulotlarida ijodiy o‘qish va ijodiy topshiriqlar bilan ishlash o‘quvchining bilim olish faoliyatini faollashtiradi. Bunda darslikda berilgan maqol, topishmoq, ertak, doston va xalq qo‘shiqlari singari asosiy janrlarni sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘rganishni keng davom ettirish lozim. O‘quvchini xalq og‘zaki ijodini o‘rganishiga qiziqtirish, u uchun keng ijodiy maydon yaratish bilan amalga oshishi mumkin. Folklor ta’limga ijodiy yondashuv o‘quvchini milliy o‘zlikni anglash, xalq an’analarini o‘zlashtirish va xalq og‘zaki ijodining ko‘plab yashirin namunalarini yuzaga kelishiga zamin hozirlaydi. 8. Maktab darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi kichik janrlarini o‘qitish samaradorligini oshirish uchun quyidagi usullarni qo‘llash tavsiya etiladi: 1) adabiyot darslarida o‘tiladigan har bir badiiy asarga unga mos keladigan maqol va matallar tanlash; 2) maqol va matallar yuzasidan mavzulashtirilgan lug‘at tutish va yuritish; 3) darslikda berilgan she’riy yoki nasriy asarlar bilan bog‘liq topishmoq aytish va uni topishda hayotiy misollarga asoslanish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Metodologik adabiyotlar: 1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажакни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2017. – 488 б . 2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 24 майдаги ПҚ -2995- сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш , тадқиқ ватарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора - тадбирлари тўғрисида » ги қарори // « Халқ сўзи ». – Тошкент , 2017, 25 май . 3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”// Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “O‘zbekiston”, – 1997. 76 4. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun (1997-yil 29-avgustda qabul qilingan) // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 1997. II.Monografiya, darslik, o‘quv qo‘llanmalari 1. Adabiyot 10-sinf: darslik majmua / B. To‘xliyev [va boshq.],– Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2017. –184 b. 2. Adabiyot 11-sinf: darslik-majmua / B. To‘xliyev [va boshq.], – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat il miy nashriyoti, 2018. – 200 b 3. Adabiyot 8: darslik-majmua (I II qismlar) / S. Olimov, S.Ahmedov, R.Qo‘chqorov. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. – 192 6. 4. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua. Qayta ishlangan 4-nashri / Q. Yo‘ldoshev, B. Qosimov, V. Qodirov, J. Yo‘l doshbekov. – T.: «Sharq», 2017. – 368 b 5. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9- sinfi uchun darslik. / Q.Yo‘ldoshev, V. Qodirov, J. Yo‘ldoshbekov. Qayta ishlangan 4-nashri. – T.: «O‘zbekiston» NMIU, 2019. – 368 b. 6. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. I qism / S. Ahmedov, B. Qosimov, R. Qo‘chqorov, Sh. Rizayev. – Т.: «Sharq», 2015. – 176 b. 7. Adabiyot : Umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 6-sinf i uchun darslik-majmua. Ahmedov S, Qo‘chqorov R, Rizayev Sh. 1. 2 -qismlar – Toshkent: «Ma’naviyat», 2017. – 160 b. 8. Hamroyev G‘., Pavlanova N. Adabiy o‘qish yoki mutolaa zavqi (Adabiyot darslari va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish uchun metodik qo‘llanma). Toshkent: “Bayoz” 2018, – 32-b . 9. Ismatullaev H. “Inlizcha maqol, matal va idiomalar” –T.: “O‘qituvchi”, 1969. – 3-b. 77 10. Jo‘rayev M., J.Eshonqulov. Folklorshunoslikka kirish. O‘quv qo‘llanma. – Т.: «Barkamol fayz media», 2017, – 180 b. 11. Madayev O., Sobitova T. Xalq o‘gzaki poetik ijodi. – T.: “Sharq”, 2010. – 208 b 12. Mirzayev T.,Musoqulov A.,Sarimsoqov O‘zbek xalq maqollari. – Toshkent, “Sharq”, 2005. – 257 b. 13. Murodova M. Folklor va etnografiya.–T.: “Aloqachi”, 2008. – 100 b. 14. Адабиёт. Китоби дарси барои донишомўзони синф 7-уми мактабµои таълими миёнаи умуми. Муаллифон: З. Файзуллоева, Ч. Эшонқулов, М. Кабиров. Нашри чорум. Хонаи эчодии табъу нашри «O‘zbekiston», 2017. – 256 саҳ. 15. Адабиёт: китоби дарси барои синфи 10-уми муассисаҳои таълими миёна / С. Саъдиев, Х. Ҳамидов. – Т.: Хонаи эчодии табъу нашри ба номи Чҳлпон, 2017. – 256 саҳ. 16. Адабиёт: китоби дарси барои синфи 11-уми муассисаҳои таълими миёна / И. Ҳамроев, О. Давлатов, Х. Ҳамидов. – Т.: Хонаи эчодии табъу нашри ба номи Чҳлпон, 2018.– 256 саҳ. 17. Адабиёт: китоби дарси барои синфи 8-уми муассисаҳои таълими миёна / А.Қамарзода, Ч.Эшонқулов, У. Қамарова. – Т.: “O‘zbekiston”. 2019. – 360 с. 18. Адабиёт: китоби дарси барои синфи 9-уми муассисаҳои таълими миёна/Ч. Ҳамроев. – Т.: “O‘zbekiston” , 2019 . – 304 с. 19. Адабиёт: Китоби дарси барои донишомҳзони синфи 5-уми мактабҳои миёнаи таълими умуми / Ю. Азимов, Ж. Эшонқулов. – Т.: «O‘zbekiston», 2015. – 240 с. 20. Адабиёт: Китоби дарси барои донишомҳзони синфи 6-уми мактабҳои миёнаи таълими умуми /Садри Саъдиев, Абдусалом Самадов. Муҳаррирони масъул Ҳ. Қудратуллоев, Ю. Азимов — Т.: СШСТН «Sharq», 2013 . –240 с. 21. Амонов Р. Шукуров М. Намунаи фольклори диёри Рўдакй. – Сталинобод: “Нашриёти Давлатии Точикистон”, 1958. – 232 саҳ. 22. Асрори В. Жанрҳои хурди фолклори точик. – Душанбе.: “Маориф”, 1990. – 225 саҳ. 78 23. Асрори В., Амонов Р. Эчодиёти даҳанакии халқи точик. – Душанбе: Маориф, 1980. – 304 саҳ. 24. Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М.: ГИХЛ, 1947. – С.95-127. 25. Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1996. –77-78- б. 26. Кошғарий М. Девону луғотит турк. Уч томлик. Т.1.– Т.: Фан, 1960.– 495 б. 27. Мусақулов А. Ўзбек халқ лирикаси. – Т.: “Фан” нашриёти, 2010. – 308 б. 28. Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора. – Ленинград, “Наука”, 1976. – 144 с . 29. Путилов Б.Н. Типология фольклорного историзма. – Сб: Типология народного эпоса. – М.,1975, с. 164-181. 30. Раззоқов Ҳ., Мирзаев Т. ва б., Ўзбек халқ оғзаки по этик ижоди . – Т. : Фан, 1980. – 28-бет. 31. Сайимов Б., Мўминов Ғ. Ўзбк фолклорининг эпик жанрлари. 2-жилд. – Тошкент , 1981. – 160 бет. 32. Самадов А. Пайвандҳои дўсти ва адаби. –Тошканд, Муҳаррир, 2012, –14- бет 33. Саримсоқов Б. Мақоллар. Ўзбeк фольклорининг очeрклари. 2-жилд. – Тошкент, 1989. –320 бет 34. Саримсоқов Б. Ўзб e к фольклорининг жанрлари состави. Ўзб e к фольклори оч e рклари. 1-жилд. –Т ошкент , 1988. 35. Султон И. Адабиёт назарияси. – Т.: Ўқитувчи, 1980. – 392 б. 36. Фитрат А. Адабиёт қоидалари. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 82-83 б. 37. Ҳусаинова З. Топишмоқлар. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. – 367 саҳ. 38. Шерназаров А. Эчодиёти даханакии халқи точик. – Самарканд, 2016 – 130 б . Gazeta va jurnallarda chop etilgan maqolalar, dissertatsiya va 79 ma’ruza matnlari : 1. Rahimov K. Structure of syllables in Tajik folk epic “Gurughli” Herald of culture scientific and analytical edition. – Dushanbe, 2014, № 4 (28) 2. Игболов О. Лексико-семантический анализ особенностей пословиц и поговорок в таджикском и английском языках. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук.– Душанбе, 2017 , – 33 стр. 3. Каррыев Б.А. Эпические сказания о Кероглы у тюркоязычных народов. – М., 1968 , – стр.233 4. Керуенов Т.А. Сравнительно-типологический анализ теоретического определения преданий. Вестник РУДН, серия Теория языка. Семиотика. Семантика, 2014, № 4. 5. Лалакова З. Сравнительный анализ среднеазиатских версий э поса « Г ёроглы»Вестник Северо-Восточного федерального университета имени М. К. Аммосова: Серия Эпосоведение, № 2 (10) 2018 6. Негматова М. О пословицах и поговорках. Вестник ТГУПБП №4(44) 2010. – 165 стр. 7. Раҳимова Ш. Халқ оғзаки ижоди кичик жанрларда қофия. Магистрлик диссeртацияси. – Андижон, 2013. – 74 б . 8. Рахимова Ш.А., Бабаджанова У.Б., Ташанова Б.М. Роль народных дастанов в развитии фольклора. Педагогические науки, 150-153 стр. 9. Саримсоқов Б. Фольклор ва ёзма адабиёт муносабатларига доир изланишлар // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1976. – № 5. – Б.85. 10. Сеферова Ф. Сравнительно-типологическое исследование эпических сказаний (дестанов) тюркоязычных народов . Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры, 2019 г. 28-35 стр. 11. Щербакова М. Специфика изучения фольклорных произведений в школе. Выпускная квалификационная работа. – Тольятти, 2015. 72 стр. Lug‘atlar : 80 1. Homidiy X., Abdullaeva SH,. Ibrohimova S.Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati. T.,1967. 225-bet. 2. Vafoiy A,. Avezmetov Sh. O‘zbek tiliga o‘zlashgan forscha so‘zlar. “Al-Hudo” xalqaro nashriyoti, “Movarounnahr” nashriyoti,–Tehron-Toshkent, 2005, 228 b. 3. Адабаиётшунослик терминлари луғати. – Т.: Ўқитувчи, 1967. – 300 б. 4. Калонтаров Я. Фарханги нави точики-руси.– Душанбе, 2008. – 320 саҳ. 5. Мирзаев Т.,Эшонқул Ж., Фидокор С. «Алпомиш» достониниг изоҳли луғати. – Т.: 2007, – 164 б. 6. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. 1-3 қисм – Т.: “Университет” нашриёти, 2000. – 600 б. 7. Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати. – Урганч, 2007 – 56 б. 8. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-5 жилдлар. "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006. 9. Ў збекистон миллий энциклопедияси. 1-10 жилд. Давлат илмий нашриёти. Тошкент – 2001-2006 . 10. Фарҳанги тафсирии забони точики. Иборат аз 2 чилд, Чилди 1, 2. Пажў ҳ ишго ҳ и забон ва адабиёти ба номи Рўдаки, – Душанбе, 2008. 11. Фарханги тафсирии забони точики. Чилди 1-2. Пажўхишгохи забон ва адабиёти Рўдаки, – Душанбе, 2008. 12. Ҳотамов Н.,Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча- ўзбекча изоҳли луғати. –Т.: “Ўқитувчи”, 1979, – 361 б. 13. Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Ҳикматнома. Ўзбек мақолларининг изоҳли луғати.–Тошкент, 1990. – 527 саҳ. Internet materiallari: 1. http://www.ziyonet.uz/ 2. http://www.dissecat.com/ 3. https://cyberleninka.ru/ 4. http://library.ziyonet.uz/uz/book/ 81 5. http:// www.ta’lim.uz / 6. http:// www.search.re.uz / 82

“ Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili ” mavzusida yozilgan 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. So‘z san’atining mustaqil turi sifatida folklor adabiyot bilan birgalikda yonma-yon ravishda yashashda davom etmoqda. Chunki adabiyot hayotni tasvirlashda va inson qalbini zabt etishda ulkan badiiy topildiqlarga erishganligi, badiiy tafakkurni nihoyatda olg‘a siljitganligiga qaramay, kishilik jamiyatining umumiy estetik talabi va ehtiyoji asrlar davomida faqat adabiyot bilangina emas, balki folklor bilan ham bog‘liq bo‘lib qoldi. So‘z san’ati bu ikki turning mustaqil rivoji, folklor va adabiyot asarlari yaratilgan ijtimoiy muhitdagi farqlar, ijodiy jarayonning xilma-xilligi, ularning o‘zlariga xos xususiyatlarini yanada kuchaytiradi. O‘zbek xalqi o‘zining chegaradosh qo‘shni xalqlari bilan ko‘pgina o‘zaro tarixiy, madaniy, iqtisodiy va ilmiy sohalarda mushtarak munosabatlari mavjud. Jumladan, tojik va o‘zbek xalqlari xalq og‘zaki ijodi namunalarining bir-biriga hamohangligi seziladi. Folklor janrlari orasida qo‘shiq, maqol, topishmoq, afsona, rivoyat, lof, ertak, doston, askiya, og‘zaki drama, latifa, zarbulmasal va boshqa turdagi namunalarning mazkur ikki qardosh millat xalq og‘zaki ijodida mazmun, sujet, obraz jihatlaridan bir umumiy jihatlarni namoyon qiladi. Tojikistonlik adabiyotshunos olim A.Samadov o‘zining “Пайвандҳои дўсти ва адаби” (“Do‘stlik va adabiylik payvandlari”) kitobida o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi o‘rtasidagi adabiy munosabatlar to‘g‘risida quyidagicha fikr bildiriladi: “O‘zbek va tojik xaqlari adabiyoti o‘rtasidagi aloqa eng birinchi uning og‘zaki ijodida namoyon bo‘ladi. Ikki xalq og‘zaki ijodida afsona, maqol, latifa doston va qo‘shiqlar o‘zining mazmun mundarijasi hamda g‘oyasi jihatidan yaqinlik kasb etadiki, bu holat janrlarning ba’zan qaysi xalqning ijodiy me’rosi ekanligini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi.” 1 Bugungi kunda o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodida ifodalangan ezgu g‘oyalarni keng targ‘ib qilib, yosh avlodni buyuk ajdodlarimizning ma’naviy qadriyatlari ruhida tarbiyalash muhim amaliy ahamiyatga ega. Mamlakatimiz 1 Самадов А. Пайвандҳои дўсти ва адаби. –Тошканд, Муҳаррир, 2012, 14-саҳ. 2

miqyosida “xalqimizning qadimiy tarixi va boy madaniyatini tiklash, buyuk allomalarimiz, aziz-avliyolarimizning ilmiy, diniy va ma’naviy merosini har tomonlama chuqur o‘rganish va targ‘ib etish, muqaddas qadamjolarni obod qilish, yosh avlodni ularning ezgu an’analari ruhida tarbiyalash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshiriladi va izchil davom ettirilmoqda” 2 O‘zbek va tojik xalqlari tomonidan yaratilgan va asrlar mobaynida ko‘z qorachig‘iday saqlab kelgan folklor asarlari, jumladan, janrlarning tipologik tasnifi, atamalarning qiyosi, genezesi va etimologiyasini maktab adabiyot darsliklari asosida o‘rganish tadqiqotning muhim ahamiyati sanaladi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalarida insoniyat o‘tmishi, madaniy boyligi, milliy qadriyatlari aks ettirilgan. Maktab adabiyot darslarida reja asosida o‘quvchiga tanishtiriladigan xalq og‘zaki ijodi namunalarining bir-biriga o‘xshash va farqli tomonlari o‘rganish, ularni qiyosiy sharhlash bilan bir qatorda folklor xazinalarida saqlanayotgan atamalarni bir-biriga qiyoslash, o‘zbek va tojik millati an’ana va madaniyatining tipologik xususiyatlarini yaqindan o‘rganilishiga zamin yaratadi. Shu jihatdan olganda o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodiga oid terminlarini qiyosiy-tipologik sharhlash masalasini o‘rganish, folklor janrlarini o‘qitish samaradorligini oshirish ishimizning dolzarbligini belgilovchi omil sanaladi Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tanlangan mavzu bo‘yicha B.N.Putilov, 3 V.M.Jirmunskiy, 4 shuningdek, o‘zbek folklorshunosligida qiyosiy- tipologik metod asosida bir qator folklorshunos olimlar H.T.Zarifovning M.Afzalov, G‘.Jalolov, K.Imomov, X.Egamovlarning M.Saidov, M.Murodov, T.Mirzayev, S.Ro‘zimboyev, H.Abdullayevlarning ilmiy tadqiqotlari yaratilgan. Bundan tashqari tadqiqotda B.Sarimsoqov, O.Safarov, M.Jo‘rayev, H.Ro‘zmetov kabi o‘zbek, V. Asrori, R. Amonov, F.Zehniyeva, M.Shukurov, K.Raximov singari tojik olimlarning ilmiy ishlaridan foydalanilgan. 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 24 майдаги ПҚ-2995-сонли «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги қарори // «Халқ сўзи». – Тошкент, 2017, 25 май. 3 Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора. – Ленинград, “Наука”, 1976. 144 с 4 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М.: ГИХЛ, 1947. – С.95-127. 3

Tadqiqotning maqsadi o‘zbek va tojik maktab adabiyot darsilklarida berilgan xalq og‘zaki ijodiga oid terminlarni qiyosiy o‘rganish va atamalarni nazariy, metodologik jihatdan qo‘llanilishini tadqiq qilish. Tadqiqotning predmeti ni o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi janrlariga oid atamalarning qiyosi va o‘zaro munosabati, darsliklardagi xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘liq atamalarning nazariy o‘rganilishi, ikki xalq folklorining tarixiylik, madaniylik jihatdan o‘zaro ta’siri, atamalarning darsliklarda berilish metodikasi tahlil qilinishi tashkil etadi. Tadqiqotning vazifalari: - o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi namunalarining g‘oyaviy-badiiy o‘ziga xosligini misollar asosida sharhlash; - maktab darsliklarida berilgan o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodi terminlarini qiyosiy tahlil qilish va ularning o‘ziga xosligini ko‘rsatib berish; – doston va nasriy janrga oid atamalarning qo‘llanilishini tahlilga tortish; – o‘zbek va tojik folklorida lirik hamda maxsus turga mansub atamalar tahlining o‘ziga xos qiyosiy usullarini yoritish; – o‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodini o‘qitishda ta’lim samaradorligini oshiruvchi usullarni joriy qilish va tahliliy xuloslar chiqarish. Ishning ilmiy yangiligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida berilgan xalq og‘zaki ijodi atamalari qiyosi mazkur tadqiqot ishida birinchi marta o‘rganilmoqda. O‘zbek va tojik xalq og‘zaki ijodining lirik, epik va maxsus turga oid janrlar, xususan, doston janrining ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar tipologik usul nuqtayi nazardan tahlil qilingan hamda maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan o‘zbek va tojik adabiyot darsliklarida folklor atamalarining keltirilish o‘rni, xalq og‘zaki ijodiga oid nazariy ma’lumotlar mavzusini yoritishda izchil tahlillarga asoslanilgan. Ishning tuzilishi va hajmi. Mazkur ish ishimiz uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tashkil topgan bo‘lib, umumiy hajmi 82 sahifadan iborat. 4

Mundarija: KIRISH ............................................................................................................................................................. 2 I BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORI EPIK JANRLARI ATAMALARINING QIYOSIY TIPOLOGIYASI ........................ 6 1.1. Doston va uning ijrochilik an’analari bilan bog‘liq atamalar .................................................................... 6 1.2. Xalq nasri janrlarining atamalari ............................................................................................................ 24 II BOB. O‘ZBEK VA TOJIK FOLKLORIDA LIRIK TUR HAMDA KICHIK JANRLARGA MANSUB ATAMALARNING QIYOSIY TAHLILI ........................................................................................................................................... 40 2.1. Lirik janrlar tipologiyasi ......................................................................................................................... 40 2.2.Kichik janrlarga mansub atamalarning qiyosiy tahlili ............................................................................. 54 III BOB. O‘ZBEK VA TOJIK XALQ OG‘ZAKI IJODI JANRLARINI O‘QITISH SAMARADORLIGI VA USULLARI ........ 63 XULOSA ........................................................................................................................................................ 73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ................................................................................................................. 76 5

Похожие

Boshlang‘ich sinf darsliklarida berilgan mumtoz adabiyot vakillari asarlarini o‘tish
O‘zbek adabiyoti darsliklarida folklor namunalarining berilishi
ADABIYOT DARSLIKLARIDA JADID NAMOYANDALARINING O‘RGANILISHI
MAKTAB ADABIYOT DARSLIKLARIDA HIKOYALARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI
O‘zbek adabiyoti darsliklarida “Ona” obrazi tahlili”