“ O‘ zbek adabiyoti darsliklarida folklor namunalari ning berilishi ” M U N D A R I J A Kirish…………………………………………………………………….............3 I BOB. Xalq og‘zaki ijodining janrlarga bo‘linishi. 1 .1. Xalq og‘zaki ijodining janrlarga bo‘linishi va diffuziyasi …………...........8 1 .2. Xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlari …………………...........11 II BOB. Maktab darsliklarida epik janrdagi folklor asarlarining berilishi 2 .1. Xalq og‘zaki ijodining epik janrlar i tasnifi ……………………….............18 2 .2. Umumta’lim maktablari “ O‘qish kitobi” va “Adabiyot” darsliklarida epik janrdagi folklor asarlarining berilishi …………………………………............22 III BOB. Tajriba – sinov ishlari natijalari 3.1. Xalq og‘zaki ijodining lirik turiga mansub janrlar ……… ………...........37 3.2. “Adabiyot” darsliklarida lirik asarlarning berilishi ………………...........39 Xulosalar …………………………………………………………………….....60 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………......………...63

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgani tufayli milliy qadriyatlarga e’tibor kuchaydi. Zero, milliy qadriyatlar mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlaydigan ma’naviy asoslardan biridir. O‘tgan yili 5-10 - aprelda Surxondaryo viloyatida o‘tkazilgan “Xalqaro baxshichilik festivali”da Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning “Xalqimiz sarchashmalarining ko‘zlari qaytadan ochilayotganligi, jahon madaniyati yutuqlariga zo‘r hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy merosi teranligi va chuqurligi anglab olinganligi, har bir avlodning o‘z o‘tmishiga, oliyjanob milliy va diniy an’analariga hurmat bilan qarash, ularni asrab-avaylash ruhida tarbiyalanayotganligi, ayni chog‘da hozirgi zamon jahon sivilizatsiyasi va ma’naviyati qadriyatlarini o‘zlashtirish va ularga oshno bo‘lish zarurligi ravshan anglab yetilganligi – mana shularning hammasi hayotbaxsh bir zamindirki, bizning yangilanish va xalqimizning milliy o‘zligini anglashini oshirish, aholining siyosiy yetukligi va faolligini kuchaytirish borasidagi siyosatimiz mana shu zaminga tayanadi” 1 ,- degan fikrlari ma’naviyatimizning mustahkam poydevorlaridan bo‘lmish mumtoz adabiy merosimizni va folklorimizni chuqur tadqiq etish va ularga yangicha yondashishni talab etmoqda. O‘zbek folklor namunalari boy tarixiy ildizlarga ega bo‘lib, xalqimizning uzoq o‘tmishi, o‘zligi, orzu-istaklari o‘z aksini topadi. Vatanimiz mustaqillikka erishgach, uning ko‘hna tarixi, buyuk nodir adabiy yodgorliklarini o‘rganish, xolisona ravishda tahlil etish va baho berish imkoniyati yuzaga keldi. Millat o‘zligini tanishi, anglashi va his etishi uchun u eng avvalo, tarixiy ildizlarini, qadriyatlarini puxta bilmog‘i, shuningdek, uni ham aqlan, ham qalban his qilmog‘i lozim. Zero, globallashuv davrida yangicha qarashlar, ilmiy tahlillar paydo bo‘la boradiki, bunday jarayonlarda folkor asarlari hamisha ham ahamiyatlidir. 1 Sh.Mirziyoyev. Xalqaro baxshichilik san’ati festivalining tantanali ochilish marosimidagi nutqi.O’zbekiston ovozi gazetasi sayti.// 07.04.2018 2

Ma’lumki, o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namoyon bo‘ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga , avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinayi hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatni ruhini yo‘qotmakdur”. Adabiy til va xalq tili o‘rtasi Abdulla Avloniyning so‘zlari bilan aytganda, “Har bir millatning dunyoda o‘zaro uyg‘unligi bilan bir qatorda tafovutlari ham mavjud’’. Bunday deyishimizga sabab xalq tilida chuqur tarixiy ildizlarga ega bo‘lgan ko‘plab so‘zlar, iboralar va naqllar mavjud. Ularning ko‘pchiligi adabiy tilda ifoda etilmaydi. Biroq xalq tilida mavjud bo‘lgan ana shunday so‘zlar, iboralar, qochirimlar xalq ruhiyati, tarixiyligi, o‘ziga xosligini yaqqol namoyon etib turuvchi vositalardir. Bunday betakror, jozibador so‘z va qochirimlar folklor zamirida mavjud. Bu orqali xalqning muayyan davrdagi tili, an’anasi, ma’naviy qiyofasini anglash mumkin. Xalq og‘zaki ijodi orqali esa, kishi ayniqsa, yosh avlod o‘zining tarixiy ildizlari va ajdodlari qiyofasini tasavvur qila boradi. Millatning o‘ziga xosligi, betakrorligi xalq og‘zaki ijodi namunalarida yorqinroq aks etadi-desak yanglishmaymiz. Sababi bunday asarlar yozma adabiyotda mavjud bo‘lgani singari muayyan adabiy qonuniyatlar, qoliplarga solinmagan. Xalq tafakkuri va qalbida qanday mavjud bo‘lsa, tilida xuddi shunday aks etadi. Biz ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida xalqimizning boy madaniy va ma’naviy merosini asrashimiz, uni avlodlarga yetkazishda vositachi bo‘la olishimiz zarur. Zero, bugungi kunda globallashuv davrida milliy qadriyatlarga sadoqat har doimgidan-da dolzarb ahamiyat kasb etadi. Xalq og‘zaki ijodi millatimiz ma’naviyati va madaniyatini ko‘rsatadigan nodir yodgorliklardir. Dostonlar, ertak, rivoyatlar , hikmatli so‘zlar, maqol va matallar va yana xalq og‘zaki ijodining ko‘plab namunalari ana shular jumlasidandir. Xalqning bu hikmat to‘la boyliklarini yosh avlodga singdirishga mustaqillikka erishganimizdan so‘ng katta ahamiyat berildi. Darsliklarda o‘rganilmay qolgan “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Kuntug‘mish”, “Ravshan” 3

dostonlari, ajdodlarimizning azaliy tajribasi asosida paydo bo‘lgan hikmatli so‘zlar, maqollar, matallar kiritilib o‘rganila boshlandi. Tabiiyki, bu boshlang‘ich sinf darsliklarida dastavval o‘rin oldi. Boshlang‘ich sinf “O‘qish” darsliklari, shuningdek, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining “Adabiyot” darsliklarida xalq og‘zaki ijodining lirik, epik va daramtik turlari o‘rin ola boshladi. Xalq og‘zaki ijodi – so‘z san’ati. Bu jumlani tushunishdan avval san’atning o‘zi nimaligini anglash lozim. Besh jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “San’at” – ish, mehnat, mahorat, kasb-hunar deb ko‘rsatilgan 2 . Agar izohdagi so‘zlarga e`tibor bersak, san’at deganda mahorat bilan amalga oshirilgan mehnatni tushunish anglashiladi. Har bir so‘z san’ati namunasi, jumladan, xalq og‘zaki ijodidagi qo‘shiq, ertak, doston va boshqa asarlarda fikriy yangilik bo‘lishi lozim. Bu yangilik kichik hayotiy voqeadan tortib murakkab ijtimoiy vaziyatlarni baholash bilan belgilanadi. Inson hayoti davomida son-sanoqsiz yangiliklarga duch keladi. Katta avlod tajribasidagi oddiy haqiqatlar yoshlar uchun yangilik hisoblanaveradi. Shuning uchun xalq og‘zaki ijodi asarlarini eshitganimizda, ko‘plab yangi fikrlarga duch kelamiz. Masalan, “Qozonga yaqinlashsang, qorasi yuqar, yomonga yaqinlashsang - balosi” maqolidagi asosiy fikr yomonga yaqinlashgan odamning taqdirida noxush voqealar ko‘payishidan ogohlantirishdir. Lekin, aslini olganda, maqolning birinchi qismida ham ehtiyotkorlik belgisi ko‘rinib turibdi. Ya’ni, hali yosh va turmush tajribasiga ega bo‘lmagan farzandga qozonga yaqinlashayotganda qora qurum tegishidan ehtiyot bo‘lish tavsiya qilinmoqda. Qo‘shimcha ravishda aytish mumkinki, har bir inson muayyan vaziyatda ish qilar va qarorga kelar ekan, ehtiyot choralarini esidan chiqarmaslik lozimligi uqtirilmoqda. Bugungi kunda barkamol shaxs tarbiyasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganligi sababli, har tomonlama yetuk, erkin fikrlovchi, go‘zal xulqli, barcha axloqiy fazilatlarga ega barkamol shaxsni kamol toptirish, ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy maqsadi etib belgilandi. Bu o‘rinda milliy qadriyatlarimizning ajralmas qismi sanaladigan xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘quvchilarga 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 3- жилд . Т.:ЎзМЭ . 2007. 452 - Б 4

tanishtirish, ularga boy tariximiz, ota-bobolarimizning hayotiy tajribalari, o‘lmas ijodiy asarlari orqali bolalar kamolotiga hissa qo‘shish dolzarb vazifalardan biriga aylandi. Boshlang‘ich sinf darsliklaridagi maqollarni o‘rganish va ularning variantlarini topish, ularni o‘quvchilarga o‘rgatish usullarini tadqiq etish ushbu ishning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti . Tadqiqot ishini yoritishda umumta’lim maktablari o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan “Adabiyot” darsliklari, xalq og‘zaki ijodi namunalari, shuningdek, qiyosiy tarzda o‘rganish uchun boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallangan ,,O‘qish kitobi’’ darsliklari tadqiqot obyekti bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot predmeti . O‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalari, folklor asarlari bo‘yicha qilingan ilmiy tadqiqotlar va monografiyalar, adabiyot va o‘qish kitobi darsliklari asosiy tadqiqot predmeti bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot maqsadi . Ushbu tadqiqot ishidan ko‘zlangan asosiy maqsad - umumta’lim maktablari adabiyot darsliklarida keltirilgan folklor na’munalarini o‘rganish, ularni qiyosiy aspektda tahlil etish, shu asosda, mavjud muammo va kamchiliklarni kelgusida bajarilishi lozim bo‘lgan masalalarni bartaraf etishga atroflicha yondashish va kerakli metodik tavsiyalarni berishdan iborat Tadqiqot vazifalari. Ish maqsadini amalga oshirishda tadqiqot o‘z oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: 1. Xalq og‘zaki ijodi namunalarining janrlarga bo‘linishi, janrlar orasidagi diffuziya, shuningdek, xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil etish. 2. Boshlang‘ich sinf o‘qish darsliklaridagi folklor namunlarini o‘rganish va adabiyot darsliklaridagi folklor namunalari bilan solishtirish. 3. Adabiyot va o‘qish darsliklaridagi epik janrdagi folklor na’munalari va ularning o‘qitilish ahvolini tahlil etish. 4. Adabiyot va o‘qish darsliklaridagi lirik janrdagi folklor na’munalari va ularning o‘qitilish ahvolini tahlil etish. 5. O‘quvchilarga folklor asarlarning badiiy qimmatini va mohiyatini anglashga yo‘naltirish malakasini shakllantirish. 6. Xalq og‘zaki ijodi namunalarida milliy ruhning aks ettirilishini o‘rganish. 5