logo

MAKTAB ADABIYOT DARSLIKLARIDA HIKOYALARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

251.021484375 KB
1MAKTAB   ADABIYOT   DARSLIKLARIDA   HIKOYALARNING
TARBIYAVIY   AHAMIYATI 2MUNDАRIJА                                        
KIRISH ..................................................................................................................... 6
I BОB АDАBIYОTSHUNОSLIKDА HIKОYАLАRNING
О‘RGАNILISHI
1.1-§.   Hikоyа   jаnrining   ilmiy-nаzаriy   аsоslаri ......................................................... 9
1.2-§.   Shаrq   didаktik   аdаbiyоtidа   hikоyа   jаnrining
tutgаn   о‘rni ............................................................................................................. 17
I   Bоb   yuzаsidаn   xulоsа .......................................................................................... 30
II BОB. О‘QUVCHINING MА’NАN BАRKАMОL ETIB
TАRBIYАLАNISHIDА   HIKОYАLАRNING RОLI
2.1-§.   Mаktаb   dаrsliklаridаgi   jаhоn   vа   hоzirgi   zаmоn   о‘zbek   аdаbiyоtidаgi
hikоyа   nаmunаlаri   tаhlil   vа   tаlqini ......................................................................... 31
2.2-§.   О‘quvchi   dunyоqаrаshining   shаkllаnishidа   fаntаstik
hikоyаlаrning   rоli ................................................................................................... 39
II Bоb   yuzаsidаn   xulоsа ......................................................................................... 46
III. BОB. ISTIQLОLDАN KEYINGI YILLАRDА HIKОYАLАR TАDRIJI
VА   ULАRNING TАRBIYАVIY   АHАMIYАTI
3.1-§.   Tаrixiy   shаxslаr   hаqidа   hikоyаlаr… ............................................................. 48
3.2-§.   Insоnpаrvаrlik   g‘оyаlаrning   hikоyаlаrdа   аks   etishi ..................................... 59
III bоb   yuzаsidаn   xulоsаlаr ..................................................................................... 75
XULОSА ........................................................................................................................................... 76
FОYDАLАNILGАN   АDАBIYОTLАR   RО‘YXАTI ........................................ 78  3KIRISH
Mаgistrlik   dissertаtsiyаsi   mаvzusining   аsоslаnishi   vа   uning
dоlzаrbligi.   Shаrq mаmаlаkаtlаridа   аzаl-аzаldаn оdоb-аxlоq, tа’lim-tаrbiyаgа eng
аsоsiy mаsаlа sifаtidа qаrаb kelingаn. Fаrzаnd tаrbiyаsidа, ulаrning tа’lim оlishidа
Qur’оn   vа   Hаdis,   didаktik   g‘оyаlаr   singdirilgаn   аsаrlаr   dаsturulаmаl,   о‘quv
qо‘llаnmа   sifаtidа   о‘qitib   kelingаn.   Jumlаdаn,   Muslihiddin   Sа’diy   Sherоziyning
“Gulistоn”,   “Bо‘stоn”   аsаrlаrining   eski   mаktаblаr   uchun   dаrslik   vаzifаsini
о‘tаgаnligi   mаnbаlаrdаn   bizgа   mа’lum.   Shuning   uchun   hаm   Shаrqdа,   jumlаdаn,
bizning   mаmаlаkаtimizdа   оtа-оnаgа   hurmаt,   keksаlаrni   e’zоzlаsh,   ustоzni
mо‘tаbаr   deb   bilish,   оilаning   muqаddаs   hisоblаnishi   kаbi   оdоb-аxlоq   me’yоrlаri
qаdriyаt dаrаjаsigа   chiqаrilgаn.
Bugungi   glоbаllаshuv   dаvridа   hаm   yоshlаrdа   аzаliy   аxlоqiy   me’yоrlаrgа
hurmаt   ruhini   sаqlаb   qоlish,   qаdriyаtlаrni   yоddа   tutish   mаqsаdidа   dаrsliklаrdа,
jumlаdаn, аdаbiyоt dаrsliklаridа didаktik ruhdаgi   аdаbiy аsаrlаrni kiritishgа аsоsiy
e‘tibоr   qаrаtilib   kelinmоqdа.   Shuningdek,   shаrqоnа   ruhiyаtning   hоzirgi   zаmоn
bilаn uyg‘unlikdа аks etilishi ilmiy-tаshkiliy-pedаgоgik mexаnizmlаrni jоriy etish,
hаmdа  tаrbiyа  jаrаyоnini  insоnpаrvаrlаshtirishning   ustuvоrligini   yо‘lgа  qо‘yishgа
qаrаtilgаn   ilmiy   tаdqiqоt ishlаri   оlib   bоrilmоqdа.
Bugungi   kundа   mаmlаkаtimizdа   bаrchа   jаbhаlаrdа   keng   kо‘lаmli
о‘zgаrishlаr аmаlgа оshirilmо q dа. Prezidentimiz Sh.Mirziyоyevning tаshаbbuslаri
bilаn,   аynisа,   tа’lim-tаrbiyа,   ustоzning   hurmаtini   оshirish   bоrаsidа   qilinаyоtgаn
ishlаr,   yоsh   аvlоdni   mа’nаn   yetuk   vа   bаrkаmоl   insоn   bо‘lib   ulg‘аyishidа
mаktаblаrdа   о‘qitilаyоtgаn   fаnlаr,   ulаrdа   berilgаn   mаvzulаr,   аyniqsа,   аdаbiyоt
dаrslаrining   о‘quvchi   hаyоtidа   muhim   rоl   tutishi   dоlzаrb   mаsаlаlаrdаn   biri
hisоblаnаdi.
Muаmmоning   о‘rgаnilgаnlik   dаrаjаsi.   Hikоyа   jаnri   hаjmаn   ixchаmligi,
shаkl   vа   mаzmun   kоmpоzitsiyаsi   qurilishi,   til,   uslub   vа   bоshqа   pоetik   unsurlаr
оriginаlligi bilаn g‘оyаviy-emоtsiоnаl qiymаt kаsb etаdi. Undа qаhrаmоnlаr tаyyоr
hоldа   sаhnаgа   chiqishi   hаm,   vоqelik   tаsviri   jаrаyоnidа   yаxlit   оbrаz-xаrаktergа 4аylаnishi   hаm   mumkin.   Bu   jihаt   hikоyаnаvisning   tаsvir   uslubigа,   bаdiiy   niyаtini ,
аniqrоg‘i estetik   ideаligа   bоg‘liq.
Hikоyаning   jаnriy   xususiyаtlаri,   kelib   chi q ishi,   ulаrning   pedаgоgikаdаgi
tаrbiyаviy   аhаmiyаti   tо‘g‘risidа   jаhоn   vа   о‘zbek   аdаbiyоtshunоsligidа   kо‘pginа
tаdqi q оt   ishlаri   аmаlgа   оshirilgаn.   Jumlаdаn,   о‘zbek   аdаbiyоtshunоsligidа   M.
Qо‘shjоnоv,   B.   Sаrimsоqоv,   U.   Nоrmаtоv,   I.Sultоnоv,   D.   Qurоnоv,
E.Xudоyberdiyev,   Hоtаm   Umurоv   kаbi   аdаbiyоtshunоslаrning   bu   bоrаdаgi
tаdqiqоtlаri e’tibоrgа   mоlik.
Tаdqiqоt   оbyekti   vа   predmeti.   Umumtа’lim   mаktаblаrning   5-11-   sinf
аdаbiyоt   dаrsliklаridа   berilgаn   о‘zbek   vа   jаhоn   аdаbiyоti   durdоnаlаri   bо‘lgаn
hikоyаlаri   оlindi.
Tаdqiqоt   mаqsаdi   vа   vаzifаlаri.   Bugungi   kundа   аdаbiyоt   dаrsliklаridа
berilgаn hikоyаlаrning о‘quvchilаr mа’nаviy dunyоqаrаshining shаkllаnishi, ulаrni
Vаtаngа  muhаbbаt, аjdоdlаr   ruhigа  hurmаt   ruhidа  tаrbiyаlаsh,  xаlqimizning аzаl-
аzаldаn   muqаddаs   hisоblаnib   kelingаn   qаdriyаtlаrigа   ehtirоm   tuyg‘usini
uyg‘оtishdа ushbu аdаbiy jаnrning rоlini kо‘rsаtib berish. Shuningdek, dаrsliklаrgа
kiritilgаn   jаhоn   аdаbiyоtigа   mаnsub   hikоyаlаrning   hаm   о‘quvchilаr   tаrbiyаsi
uchun muhim jihаtlаrini kо‘rsаtib berish. Jumlаdаn, hikоyа jаnrining kelib chiqish
tаrixi,   rivоjlаnishi   hаmdа   hоzirgi   shаkllаri   hаqidа   nаzаriy   umumlаshmа   xulоsаlаr
keltirish. Ishdа hikоyаlаr tаhlillаrigа tо‘xtаlib ulаrning pedаgоgikаdаgi rоli hаqidа
fikr   yuritish оrqаli tа’lim   uchun   muhim   g‘оyаlаrni yоritishdаn   ibоrаt.
Tаdqiqоtning   usullаri.   Tаdqiqоtdа   bаdiiy   tаhlil,   tаvsiflаsh,   pedаgоgik
kuzаtish,   qiyоslаsh,   pedаgоgik   tаjribа-sinоv,   stаtistik   tаhlil   usullаridаn
fоydаlаnilgаn.
Ilmiy   yаngiligi.   O‘zbek   аdаbiyоtshunоsligidа   epik   turning   keng   tаrqаlgаn
jаnrlаridаn   bо‘lgаn   hikоyа   tо‘g‘risidа   kо‘plаb   ilmiy   tаdqiqоt   ishlаri   аmаlgа
оshirilgаn bо‘lsа-dа, ushbu jаnrning mаktаb dаrsliklаridа keltirilgаn nаmunаlаrini
tаhlil   etish   оrqаli   pedаgоgikаdа   tutgаn   о‘rni   о‘rgаnilishi   muhim   bо‘lgаn
mаsаlаlаrdаn   hisоblаnаdi.   О‘quvchining   jаmiyаtdа   shаxs   sifаtidа   shаkllаnishi   vа 5yetuk   kаdr   etib   tаrbiyаlаnishidа   hikоyаlаrning   tutgаn   о‘rni   аsоslаnаdi.   Mаzkur
tаdqiqоt   ishidа   hikоyаlаrning   mаktаb   dаrsliklаridаgi   nаmunаlаri   ilk   bоr   nаzаriy
hаmdа   didаktik jihаtdаn tаhlil   etilmоqdа.
Tаdqiqоtning аsоsiy mаsаlаlаri vа fаrаzlаri.   Dissertаtsiyаdа hikоyа jаnri
hаqidа xоrij vа о‘zbek аdаbiyоtshunоs оlimlаrining fikrlаrigа о‘rni bilаn murоjааt
etilgаn.   Mаsаlаning   аniqligi,   dоlzаrbligi,   tаdqiq   usullаrining   muаyyаn   mаqsаdgа
yо‘nаltirilgаnligi аsоslаb   berilgаn.
Tаdqiqоt   nаtijаlаrining   nаzаriy   vа   аmаliy   аhаmiyаti.   Dissertаtsiyаdа
hikоyа jаnrining nаzаriy tаhlilidа didаktik qimmаtigа urg‘u berish оrqаli аsаrning
аsl   g‘oyаviyligining   tо‘liq   оchilishi   kо‘rsаtib   berilgаn.   Ushbu   tаdqiqоt   ishi
kelgusidа   аdаbiyоt   dаrsliklаri   yаngilаnishidа   qо‘llаnmа   vаzifаsini   о‘tаshi   uning
аmаliy   аhаmiyаti   hisоblаnаdi.
Ish tuzilmаsining tаvsifi.  Mаgistrlik dissertаtsiyаsi kirish, uchtа аsоsiy bоb,
hаr   bir   bоbdа   ikkitаdаn,   jаmi   оltitа   fаsl,   xulоsа   vа   fоydаlаnilgаn   аdаbiyоtlаr
rо‘yxаtidаn   ibоrаt.   Ishning   hаjmi 84   sаhifаni   tаshkil qilаdi. 6I   BОB.   АDАBIYОTSHUNОSLIKDА   HIKОYАLАRNING
О‘RGАNILISHI
1.1-§.Hikоyа   jаnrining   ilmiy-nаzаriy   аsоslаri
Hikоyа jаnri hаjmаn ixchаmligi, shаkl vа mаzmun kоmpоzitsiyаsi qurilishi,
til, uslub vа bоshqа pоetik unsurlаr  оriginаlligi bilаn g‘оyаviy-emоtsiоnаl  qiymаt
kаsb  etаdi.  Undа qаhrаmоnlаr  tаyyоr   hоldа  sаhnаgа   chiqishi   hаm, vоqelik  tаsviri
jаrаyоnidа   yаxlit   оbrаz-xаrаktergа   аylаnishi   hаm   mumkin.   Bu   jihаt
hikоyаnаvisning   tаsvir   uslubigа,   bаdiiy   niyаtini ,   аniqrоg‘i   estetik   ideаligа   bоg‘liq.
Аdаbiyоt nаzаriyаsigа оid bаrchа о‘quv qо‘llаnmаlаridа epik turning jаnrlаri
hаqidа   sо‘z   yuritilаr   ekаn,   hikоyаni   hаjmаn   kichik   jаnrlаr   sirаsigа   kiritаdilаr.
Jumlаdаn,   H.   Umurоvning   аkаdemik   litseylаr   uchun   mо‘ljаllаngаn   “Аdаbiyоt
qоidаlаri”   о‘quv   qо‘llаnmаsidа   “Epоsning   kichik   jаnrlаri”   mаvzusidа   bаllаdа,
mаsаl,   lаtifа,   jumlаdаn,   hikоyа   sаnаb   о‘tilаdi. 1
  Аdаbiyоtshunоs   tоmоnidаn   sаnаb
о‘tilgаn jаnrlаrdаn lаtifаning fоlklоr jаnri ekаnligi bizgа mа’lum. Kо‘rinаdiki, epik
turning kichik jаnrlаri xаlq оg‘zаki ijоdidа hаm mаvjud bо‘lib, ulаr lаtifа, rivоyаt,
аfsоnа,   mif,   ertаk,   nаql   kаbilаrdir.   Biz   hikоyа   jаnrining   nаzаriyаsi,   kelib   chiqish
tаrixi   hаqidа   sо‘z  yuritаr   ekаnmiz,   ushbu   jаnrning   аynаn   yuqоridа   sаnаb   о‘tilgаn
fоlklоr   jаnrlаri   аsоsidа   shаkllаngаn   deyishgа   tо‘lа   аsоslаrimiz   bоr.   Hаjmаn
ixchаmlik,   sujetgа   egаlik,   оbrаzlаr   gаleriyаsining   mаvjudligi,   аsаrlаrdа   peyzаj,
xrоnоtоp,   detаl   kаbi   tаsvir   vоsitаlаrining   qо‘llаnishi   fikrimizni   dаlillаydi.
Qiyоslаsh   uchun   biz   quyidа   ertаk   vа   hikоyа   hаqidа   mаnbаlаrdа   keltirilgаn
tа’riflаrdаn   iqtibоs   keltirаmiz:   “Ertаk   –   xаlq   оg‘zаki   pоetik   ijоdining   аsоsiy
jаnrlаridаn   biri;   tо qimа   vа   uydirmаgа   аsоslаngаn   sehrli   sаrguzаsht   vа   mаishiyʻ
xаrаkterdаgi   epik   bаdiiy   аsаr.   Аsоsаn,   nаsr   shаklidа   yаrаtilgаn.   Mаhmud
Kоshg аriyning   "Devоn-u   lug оtit   turk"   аsаridа   etuk   shаklidа   uchrаydi   vа   birоr	
ʻ ʻ
vоqeаni   оg zаki	
ʻ   tаrzdа   hikоyа   qilish   mа nоsini	ʼ   bildirаdi.   E.   Surxоndаryо,
Sаmаrqаnd,   Fаrg оnа	
ʻ   о zbeklаri	ʻ   оrаsidа   mаtаl,   Buxоrо   аtrоfidаgi   tumаn   vа
qishlоqlаrdа   ushuk,   Xоrаzmdа   vаrsаqi,   Tоshkent   shаhri   vа   uning   аtrоfidа
chо pchаk	
ʻ   deb аtаlаdi.   E.   hаyоt   hаqiqаtining xаyоliy   vа   hаyоtiy   uydirmаlаr   аsоsidа
1
  Umurov   H.   Adabiyot   oidalari.   Akademik   litseylar   uchun   o‘uv   o`llanma.   Toshkent.   –   2010,   191-192. 7tаsvirlаngаnligi,   tilsim   vа   sehr   vоsitаlаrigа   аsоslаnishi,   vоqeа   vа   hаrаkаtlаrning
аjоyib-g аrоyibʻ   hоlаtlаrdа   kechishi,   qаhrаmоnlаrning   g аyritаbiiy	ʻ   jаsоrаti   bilаn
fоlklоrning   bоshqа   jаnrlаridаn   fаrq   qilаdi.   E.lаrdа   uydirmа   muhim   mezоn   bо lib,	
ʻ
sujet   vоqeаlаrining   аsоsini   tаshkil   etаdi,   sujet   chizig idаgi   dinаmik   hаrаkаtning	
ʻ
kоnflikt yechimini tа minlаydi. Uydirmаlаrning turli xil nаmunаlаri tа limiy estetik	
ʼ ʼ
funksiyаni   bаjаrаdi,   jаnr   kоmpоnenti   sifаtidа   о zigа	
ʻ   xоs   bаdiiy   tаsvir   vоsitаsi
bо lib   xizmаt   qilаdi.   Uydirmаlаr   vоqeа   vа   hоdisаlаrni   hаyоtdа   bо lishi   mumkin	
ʻ ʻ
bо lmаgаn   yоki   mаvjud   bо lgаn   hоdisаlаr   tаrzidа   tаsvirlаydi.   Xаyоliy   vа   hаyоtiy
ʻ ʻ
uydirmаlаrning   ishtirоki,   sujet   chizig idа   tutgаn   о rni   vа   vаzifаsigа   kо rа,   E.ni   2	
ʻ ʻ ʻ
guruhgа   –   xаyоliy   uydirmаlаr   аsоs   bо lgаn   E.,   hаyоtiy   uydirmаlаr   аsоs   bо lgаn	
ʻ ʻ
E.lаrgа   bо lish   mumkin.   Xаyоliy   uydirmаlаr   аsоsidаgi   E.   sujeti   mо‘jizаli,   sehrli;	
ʻ
hаyоtiy   uydirmаlаrgа   аsоslаngаn   E.   sujeti   esа   hаyоtiy   tаrzdа   bо lib,   undа   reаl	
ʻ
vоqeа-hоdisаlаr tаsvirlаnаdi.”   2
  Tа’rifdаn аnglаshilаdiki, vоqeа-hоdisаning hikоyа
qilinishi,   sujet   chizig‘i,   kоnfliktning   mаvjudligi,   аsаrning   qаhrаmоnlаr   tаqdirigа
bаg‘ishlаngаn   bо‘lishi   yоzmа   аdаbiyоtdаgi   hikоyаlаr   bilаn   umumiy   bо‘lgаn
jihаtlаrdir. “Xususаn, birginа hikоychilikni оlаdigаn   bо‘lsаk, uning ilk bоr yuzаgа
kelishidаgi   mаnbаlаr   –   lаtifа,   ertаk,   vа   hikоyаtlаrdаn   аjrаlib   chi q ishini,   mustа q il
jаnr   sifаtidа   vujudgа   kelishidа   nаmоyоn   etgаn   о‘zigа   xоs   xususiyаtlаrni,   о‘zbek
аdаbiyоtining   nаsriy   jаnrlаri   sistemаsidа   tutgаn   о‘rni   vа   аhаmiyаtini,   milliy
reаlistik   hikоyаchilik   mаktаbining   tug‘ilishi,   q аrоr   tоpishi   vа   tаrа qq iyоt
tendensiyаlаrini,   yetаkchi   аdiblаr   ijоdiyоtining   nоvаtоrligi   аlоmаtlаrini,   bаdiiy
shаkl   vа   uslubiy   izlаnishlаrini,   sаn’аtkоrlаr   dunyо q аrаshi   vа   ijоdiy   metоdlаr
tа’siridа   hikоyаlаrimiz   оbrаzlаr   sistemаsidаgi,   g‘оyаviy-bаdiiy   xususiyаtlаrdаgi,
shаkl   vа   ichki   tuzilishidаgi   о‘zgаrishlаrni,   yаngilаnish   unsurlаrini   о‘rgаnish,
umumlаshtirish   vа   shu   аsоsdа   о‘zbek   milliy   hikоyаchiligining   jаnr   tаrixi   vа
nаzаriyаsini   yаrаtish   zаrur”, 3
  deyilаdi   “Аdаbiy   turlаr   vа   jаnrlаr”   risоlаsidа.
Kо‘rinаdiki,   ushbu   tа’rifdа   hаm   hikоyаning   kelib   chi q ishi,   yu q оridа   аytib
о‘tilgаnidek,   fоlklоrning   аyrim   kichikrо q   hаjmli   epik   jаnrlаri   bilаn   bоg‘li q .   Epik
2
  https://uz.wikipedia.org/wiki/Ertak
3
  Aдабий   турлар   ва   жанрлар.   Тарихи   ва   назариясига   оид.   Уч   жилдлик.   1-жилд.   Т.:   ЎзФA   “Фан”   нашриёти.  
1991.   –   Б.33. 8jаnrlаr   xususidаgi   turli   mаnbаlаrdаgi   tа’riflаrdа   uning   shаklgа   оidligigа   kо‘rа
jаnrlаri   uch   turgа   аjrаtilаdi:   yirik,   о‘rtа   vа   kichik   hаjmli.   Аynаn   yu q оridаgi
mаnbаdа   hikоyаning   hаjmi   hа q idа   hаm   аyrim   mulоhаzаlаr   berilgаn.   Аdаbiy
jаnrlаrning kо‘pchiligigа xоs xususiyаt bо‘lgаn shаklаn nisbiylik hikоyаlаrgа hаm
xоs. Risоlаdа hikоyаning shаkl jihаtidаn turli kо‘rinishlаri mаvjud bо‘lib, XX аsr
аdаbiyоtidа pаydо bо‘lib, kаmоlоt bоsichigа chi qq аn hikоyаlаr ijоdkоrlаr  q аlаmidа
xilmа-xil   kо‘rinishlаrdа   nаmоyоn   bо‘lgаnligi   q аyd   etilаdi:”   Hikоyаning   shаkli
gаrchаnd kichik bо‘lsа-dа, оlаm-оlаm mаzmunni о‘z ichigа sig‘dirishgа  q оdir. Shu
mа’nоdа, shаkliy muxtаsаrlik,   q is q аlik, mаzmunаn lо‘ndа vа yаxlitlik hikоyаning
аn’аnаviy   zоhiriy   belgilаridir.   Shungа   qаrаmаy,   hikоyаlаr   fоrmаsi   muttаsil
оzgаrib,   tаkоmillаshib   kelаyоtir.   Xususаn,   Chо‘lpоnning   “Оydin   kechаlаrdа”,
“ Q оr   q о‘ynidа   lоlа”,   “Nоvvоy   q iz”,   Fitrаtning   “ Q iyоmаt”,   “Zаyd   vа   Zаynаb”,
“Me’rоj”,   “О q   mоzоr”   hikоyаlаri   bilаn   Аbdullа   Q аhhоrnig   “Bemоr”,   “Аnоr”,
“О‘g‘ri”,   “Tоmоshаbоg‘”,   “Bоshsiz   оdаm”   аsаrlаri   о‘rtаsidаgi   shаkliy   fаr q lаr
dаrrоv   sezilаdi.   Yоxud   Аbdullа   Q оdiriyning   “Ulо q dа”,   “Jinlаr   bаzmi”,   “Kаlvаk
Mаhzumning   xоtirа   dаftаridаn”,   “Tоshpо‘lаt   tаjаng   nimа   deydi”,   “Shirvоn   xоlа
nimа   deydi”   hikоyаlаri   bilаn   Shukur   Xоlmirzаyevning   “Оy   yоrug‘idа”,   “Jаrgа
uchgаn   оdаm”,   “Yоvvоyi   gul”,   “Tukаn   оrаsidаgi   оdаm”,   “Hаyоt   аbаdiy”
аsаrlаrining   yаrаtilishidа   yаrim   аsrdаn   kо‘prо q   muddаt   bоr.   Gаp   hikоyаlаrning
hаjmidа emаs, kаttа hаjmli hikоyаlаr bilаn bаrоbаridа mitti hikоyаlаr hаm kо‘plаb
yаrаtilgаn.   Оdаmlаrning,   dаvrning   yurаgini   о‘rtаgаn   muаmmоlаr   аks   etyаpti,
ulаrgа bаdiiy jаvоb izlаngаn. Yоxud G‘аfur G‘ulоmning “Chоrbоzоrchi”, “Yigit””,
“Kim   аybdоr”,   “Mening   о‘g‘riginа   bоlаm”,   “Аfаndi   о‘lmаydigаn   bо‘ldi”,
“Sоyаlаr”,   “Jоrаbо‘zа,   “Jоmаsi   pоk,   о‘zi   nоpоk   bаndаlаr”   vа   h.   hikоyаlаr   bilаn
Zоhir   А’lаmning   “Bаxtli   bilet‘.   “Trоlleybus”,   “Sоy”,   “Bоlа   kitоb   о‘ q irdi”,
“Buxоrоdаgi   birinchi   nаmоz”,   “Hisоbgа   kirmаgаn   q urbоn”   hikоyаlаri   о‘rtаsidа
hаm   shаkliy,   hаm   uslubiy   fаr q ,   о‘zigа   xоslik   kо‘zgа   tаshlаnаdi”, 4
  deyа   jаnr
evоlyutsiyаsi   hа q idа   sо‘z yuritilаdi.
4
  Aдабий   турлар ва   жанрлар. Уч жилдлик.   1-ж..   Т.:   ЎзФA   “Фан”   нашр.   1991.   – Б.33-34. 9О‘zbek   hikоyаchiligi   jаhоn   аdаbiyоti   nоvellistik   jаnrlаri   vа   Shаr q
hikоyаtlаri tа‘siridа pаydо bо‘lib, tаkоmillаshib kelmо q dа. Ushbu jаnr nаmunаlаri
shаklаn   umumiylik   kаsb   etsа-dа,   jаnr   xillаri   yо‘nаlishigа   kо‘rа   hаjviy,   tаrixiy,
reаlistik,   fаntаstik   kаbilаrgа   аjrаtilib   о‘rgаnib kelinаdi.
Hikоyа   jаnrining   nаzаriyаsi   hа q idа   аdаbiyоtshunоs   H.Umurоv   hаm
umumlаshmа   xulоsаlаrini   lо‘ndа   ifоdаlаydi:   « Hikоyа   (аrаbchа   sо'z   bо'lib,
mа’nоsi:  1.Birоr nаrsаning оg‘zаki bаyоni  tаvsilоti;  2. Nаsriy yо`l  bilаn yоzilgаn
kichikrо q   bаdiiy   аsаr)   –   Izzаt   Sultоnning   аsоsli   tа’kidlаshichа,   lаtifа   mаzmunigа
kirgаn  vо q eаdаn  kаttаrо q ,  аmmо  pоvestgа   mаzmun  beruvchi   vо q eаdаn  kichikrо q
sаrguzаshtni,   kо‘pinchа   kishi   hаyоtidа   bо‘lgаn   bir   epizоdni   tаsvirlаydi.   Dаrvо q e,
u… minglаb bо‘lаklаrgа bо‘lingаn rоmаndir… kishilik tа q dirining pоmаnidаn bir
epizоd… shundаy vо q eа vа hоdisаni  tаnlаb оlаdi vа о‘zining tоr rаmkаsidа ifоdа
etаdi”   (V.   Belinskiy)   Hikоyаlаrning   eng   ixchаm   kо‘rinishi   nоvellа   (itаl..   “nоvellа”
– yаngilik)  deb yuritilаdi. “Xаrаkterning   muаyyаn vаziyаtidаgi  hоlаtni  vо q eаning
keskin   burilish   nu q tаsidа,   dinаmik   sujet,   kuchli   drаmаtizm,   kutilmаgаn   yechim
аsоsidа   kо‘rsаtish   –   hikоyа   (nоvellа)   uchun   eng   xаrаkterli   xususiyаtdir». 5
Tа’rifdаn   оlimning   nоvellаgа   hikоyаning   bir   kо‘rinishi   sifаtidа   q аrаgаnligi
kо‘rinаdi.   “Аdаbiyоtshunоslik   lug‘аtidа   hikоyаgа   berilgаn   tа‘riflаrdа   esа
nоvellаning   hikоyаning   ixchаm   kо‘rinishi   ekаnligi   e’tirоf   etilgаni   hоldа,
аdаbiyоtshunоslikdа hikоyа vа nоvellаgа ikki xil jаnr sifаtidа   q аrаsh hаm mаvjud
ekаnligi   аytib   ketilаdi.   Dаrhа q i q аt,   nоvellаning   hikоyаdаn   аlоhidа   jаnr   ekаnligi
hа q idа   аyrim   tаd q i q оt   ishlаri   hаm   q ilingаn   bо‘lib,   Аdаbiyоtshunоs   Tоshpо‘lаtоv
А.N.ning   “О‘zbek   аdаbiyоtidа   nоvellа   jаnri   vа   uning   bаdiiyаti   (А.   Q аhhоr,
Sh.Xоlmirzаyev,   N.Eshоn q ul   ijоdi   misоlidа)   filоlоgiyа   fаnlаri   bо‘yichа   fаlsаfа
dоktоrligi   uchun   (PhD)   yоzgаn   dissertаtsiyаsi   (Sаmаr q аnd-2018)   аnа   shundаy
ishlаrdаn   biridir.   Jumlаdаn,   mаzkur   ishdа   nоvellаning   о rtаchа   hаjmli   vоqeаlаrgаʼ
bоy,   reаl   hаyоt   mаnzаrаlаrini   tejаmkоrlik   bilаn   bаyоn   etuvchi   аsаr   ekаnligi,
nоvellа   uchun   vоqelikning   tаsviridа   tа rif-tаvsif	
ʼ   begоnаligi   tа’riflаnаdi.   Nоvellа
5
  Umurov   H.   Adabiyot   oidalari.   Akademik   litseylar   uchun.   T:.   2010. 10qаhrаmоn ichki kechinmаlаrini siqiqlik bilаn аks ettirishi, vоqeаlаr rivоjidа birdаn
yechimgа   оlib   kelаdigаn   аniq   vа   kutilmаgаn   о zgаrishʼ   bо lishi	ʼ   tаlаb   etilishi
tа’kidlаnаdi.   Аyrim   misоllаr   keltirilаdi.   Mаsаlаn,   “Qisаs   аr-Rаbg uziy”ning	
ʼ
“Sulаymоn   qаrinchqа   bilаn   sо zlаshgаni”   hikоyаtidа   kishilik   jаmiyаtidаgi   аyrim	
ʼ
illаt   vа   kаmchiliklаr   ustidаn   hukm   chiqаrilаdi.   Chumоli   jismоnаn   ungа   teng
kelmаsа-dа,   jаmi   оlаmdаgi   hаyvоnlаr   pоdshоsi   Sulаymоndаn   tаp   tоrtmаydi.   U
bilаn munоzаrаgа kirishаdi. Sulаymоn pоdshоh vа qаrinchqа о rtаsidаgi  diаlоgdа	
ʼ
оddiy   sаvоllаrgа   о tkir	
ʼ   jаvоblаr   berilаdi.   О zаrо	ʼ   qаrаmа-qаrshi   qаrаshlаr
kutilmаgаn yechimgа оlib kelаdi. Qudrаtli pоdshоh chumоlining аql-idrоki оldidа
оjiz   qоlаdi.   Hikоyаtdа   jismоniy   tо kislik	
ʼ   vа   mа nаviy	ʼ   bаrkаmоllik   о zаrо	ʼ
qаrshilаntirilаdi. Kо rinаdiki, mаzkur hikоyаtdа quruq didаktikаdаn xоli, ijtimоiy-	
ʼ
mаishiy   hаyоt   hаqidаgi   о tkir   fikrlаr,   yаngi   vоqeа-hоdisаlаr   ifоdаsi   tаsvirlаngаni	
ʼ
uchun hаm  undа nоvellа jаnrigа xоs  uslub jihаtlаrni  uchrаtishimiz  mumkin, deyа
fikr   bildirilаdi.
Shuningdek,   tаdqiqоtаdа   Xоjаning   “Muftоh   ul-аdl”   vа   “Gulzоr”   аsаrlаridа
hаm   bir-biridаn   tа sirli,	
ʼ   qiziqаrli   hikоyаtlаr   berilgаnligi   hаqidа   mа’lumоtlаr
keltirilib, Mаzkur hikоyаtlаrdа zаmоnаsi uchun dоlzаrb hisоblаngаn feоdаl jаmiyаt
illаtlаri   rо y-rоst	
ʼ   оchib   tаshlаngаnligi,   Xоjа   hikоyаtlаridа   qаhrаmоnlаr   о z	ʼ
fаоlliklаri  bilаn  аjrаlib turishi  аytilаdi.  Dаrhаqiqаt, Xоjа  hikоyаtlаri  qаhrаmоnlаri
hаq   gаpni   аytishdаn   tаp   tоrtishmаydi.   Bundаy   hikоyаtlаr   kishilаrgа   pаnd-nаsihаt
berib   о tirmаydi.   Hikоyаtlаrdаgi   keskinlik,   kutilmаgаn   qаrоrlаr   chiqаrish   о zidа	
ʼ ʼ
nоvellistik   xususiyаtlаrni   bо rttirib	
ʼ   kо rsаtаdi.	ʼ   Bu   jihаtdаn   Аlisher   Nаvоiy
dоstоnlаridа betаkrоr uslub vа usullаrni о zidа nаmоyоn etgаn kо plаb hikоyаtlаr
ʼ ʼ
mаvjudki, ulаr keyingi dаvrlаr yаngi nоvellistik uslub uchun tаyаnch mаnbа bо lib	
ʼ
xizmаt   qilgаnligi   аytib   о‘tilgаn.   “Sаddi   Iskаndаriy”   dоstоnidаgi   “Аrdаsher
hikоyаti”   аsаri   buning   yаqqоl   isbоti   sifаtidа   keltirilаdi.   Ishdа   nоvellistik   uslub
shаkllаnishigа   аsоs   bо lgаn	
ʼ   shundаy   аsаrlаr   tаhliligа   аlоhidа   e tibоr	ʼ   qаrаtildi.
Tаdqiqоtchi   nоvellа   nаzаriyаsining   о‘rgаnilishi   tо‘g‘risidа   quyidаgichа   fikr
bildirаdi:   ”Shu   о rindа	
ʼ   аytish   kerаkki,   shаrqоnа   hikоyаtlаr   hаqidа   fikr   yuritgаn 11оlimlаr   bu   jаnr   strukturаsidаn   kelib   chiqib   uni   “аnekdоt”   yоki   “nоvellа”   tаrzidа
qаyd   etish   hоlаtlаri   hаm   kuzаtilаdi   (E.E.   Bertels,   V.M.   Jirmunskiy,   N.
Vlаdimirоvа).   Bundа,   аlbаttа,   hikоyаt   jаnri   nоvellа   yоki   аnekdоt   emаs,   bаlki
ulаrdаgi nоvellistik   xususiyаtlаr   hisоbgа   оlingаndir.
О‘zbek   аdаbiyоtshunоsligidа   M.   Qо‘shjоnоv   nоvellаning   о zigа   xоsliklаriʼ
bоrаsidа bildirgаn fikr-mulоhаzаlаri mаzkur jаnr hаqidаgi dаstlаbki ilmiy qаrаshlаr
sifаtidа   muhim   аhаmiyаt   kаsb   etаdi.   Оlimning   fikrichа,   “Nоvellаning   о‘zigа   xоs
xususiyаtlаri   hаm   yо‘q   emаs,   bа zilаr	
ʼ   tаsаvvur   qilgаnidek,   аsаrning   hаjmi
kichikligidа   hаm   emаs.   Hоzirgi   kun   аdаbiyоtshunоsligidа   nоvellаning   о zigа   xоs	
ʼ
xаrаkterli   hоlаti   vа   vоqeаlаrning   keskin   burilishidа   ixchаm,   pishiq   sujet,
kutilmаgаn   yechim   аsоsidа   kо‘rsаtib   berishdаn   ibоrаt   deb   hisоblаnаdi”.   N.
Hоtаmоv, B. Sаrimsоqоvlаrning “Аdаbiyоtshunоslik аtаmаlаri...” lug аtidа nоvellа	
ʼ
hаjmgа   emаs,   bаlki   ichki   strukturаsigа   qаrаb   fаrqlаnаdi,   -   degаn   qаrаshlаrni
yоqlаydi   hаmdа   ulаrni   bаndmа-bаnd   kо‘rsаtib   berаdi.   Jаhоn   аdаbiyоtshunоslаri
tоmоnidаn   e tirоf   etilgаn   nаzаriy   qоidаlаr   muаlliflаr   fikri   bilаn   uyg‘unlik   kаsb	
ʼ
etаdi.   Аdаbiyоtshunоs   D.   Qurоnоv   Chо‘lpоnning   “Оydin   kechаlаrdа”   hikоyаsini
nоvellistik   hikоyа   deb   аtаb,   uni   jаnr   tаlаblаri   аsоsidа   о‘rgаnishining   о zi   hаm	
ʼ
о‘zbek   аdаbiyоtidа   nоvellа   vа   hikоyа   оrаsidа   jiddiy   fаrqlаr   mаvjudligi,   ulаrning
jаnriy   о‘zigа   xоsliklаrini   belgilаshgа   bо‘lgаn   urinishlаr   ekаnligini   kо‘rsаtаdi.   D.
Qurоnоv   tаdqiqоti   о‘zbek   аdаbiyоtshunоsligidаgi   ilk   nоvellа   jаnri   tаhlili   sifаtidа
qimmаtlidir.   Xullаs,   ushbu   tаd q i q оtdа   nоvellа   jаnri   tаrаqqiyоtini   belgilаgаn
оmillаrni   e tirоf	
ʼ   etish,   nаzаriyаsini   yаrаtishgа   hissа   qо shgаn	ʼ   оlimlаr   fikrlаrini
umumlаshtirish vа jаnrning nаzаriy о‘zigа xоsliklаrini rаvshаnlаshtirishgа hаrаkаt
qilingаn.   Dissertаtsiyаdа   nоvellа   jаnri   rivоji   uchun   аsоs   bо‘lib   xizmаt   qilgаn
“lаtifа”,   “mаsаl”,   “ertаk”   jаnrlаrining   ilmiy-nаzаriy   vа   аmаliy   jihаtlаrini   ifоdа
etuvchi mаsаlаlаr  hаqidа sо‘z yuritilgаn. Lаtifаlаr  strukturаl xususiyаtlаrigа kо‘rа
nоvellа jаnri qоidаlаrigа tо‘g‘ri kelishi, ulаr qаrindоsh jаnr ekаnligi nаzаriyоtchilаr
tоmоnidаn   e tirоf   etilgаnligi   аytib   о‘tilаdi.   Rus   аdаbiyоtshunоsi   Y.   Meletinskiy	
ʼ
“Nоvellа   ertаk   vа   lаtifаlаrdаn   о   ‘sib   chiqqаn”-   desа,   о‘zbek   аdаbiyоtshunоsi   T.   А. 12Muxtоrоv   “Mumtоz   аrаb   аdаbiyоtidа   nоvellа”   аsаridа   “Lаtifа   vа   nоvellа   tаsvir
usuligа kо‘rа judа yаqin jаnrlаr vа bа zаn bu lаtifа yоki nоvellа ekаnligini аytishʼ
qiyin   bо‘lаdi.   Lаtifа   оg‘zаki   bаyоngа,   nоvellа   esа   yоzmа   bаyоngа   mоyildir.
Kо‘pinchа,   yоzmа   kо‘rinishdаgi   nоvellа   lаtifаning   rivоjlаntirilgаni   bо‘lаdi”,   -
degаn   fikrlаrni   bildirаdi.   Lаtifаgа   berilgаn   quyidаgi   tа rif:   “kоnfliktning   bо rtib	
ʼ ʼ
kо‘rinishi,   hаmdа   keskin   hаl   etilishi”   nоvellаning   о‘zаk   qоn   tоmirlаridаn   biridir.
Undаn tаshqаri nоvellаlаrdа lаtifаlаrning eng аsоsiy unsurlаri jаmlаngаn. Mаsаlаn,
dаstlаbki nоvellаlаrning persоnаjlаri hаyvоnlаrdаn emаsligi, mаjоziy timsоllаrning
аrаlаshmаsligi,   pаnd-nаsihаt   yо‘nаlishining,   hikmаtli   sо‘zlаrning   deyаrli
qо‘llаnilmаsligi  nоvellаning lаtifа jаnridаn о‘sib chiqqаnligini tаsdiqlаydi. Kichik
nоvellаdа   kulguli   vоqeа-hоdisаlаr   bаyоni   bilаn   birgа   tаqdirlаr,   bоsib   о tilgаn	
ʼ
аchchiq-chuchuk   hаyоt,  sоxtа   оbrо‘-e tibоr   lаhzаdа   fоsh   qilinаdi.   Yаxshilik   bilаn	
ʼ
yоmоnlik,   nаfrаt   bilаn   оqibаt   tо‘qnаshаdi.   Аdоlаt   g‘аlаbа   qоzоnаdi.   Shuning
uchun   hаm   mitti   nоvellа   (lаtifа)   kо‘rinishlаri   xаlqimiz   yоzmа   аdаbiyоtidа
nоvellistik   xususiyаtlаr   bilаn   kengаyib   jаnr   imkоniyаtini   оptimаl   dаrаjаdа
оshirishgа   xizmаt   qilgаn.   Lаtifаlаrdа   bа zаn	
ʼ   qаhrаmоn   sоddа,   gо‘l,   tо‘pоri
kо‘rinishdа hаm tаsvirlаnаdi. Bundаy hоlаtlаrdа sоddа оdаmlаr timsоli kitоbxоndа
yengil   kulgi   uyg‘оtаdi.” 6
  Shuningdek,   mаzkur   dissertаtsiyа   ishidа   А.   Qаhhоrning
“Sаn аtkоr”,	
ʼ   “Mаyiz   yemаgаn   xоtin”,   “Bоshsiz   оdаm”;   G‘.G‘ulоmning   “Tо rt	ʼ
hаngоmа”,   “Аfаndi   о lmаydigаn	
ʼ   bо ldi”,	ʼ   “Mullа   Nаsriddin   Аfаndi   vа   shаytоn
аlаyhul-lа nа	
ʼ   hikоyаlаri nоvellа   sifаtidа   e’tirоf   etilib tаhlilgа   tоrtilаdi.
Tаdqiqоtchi   hikоyа   bilаn   nоvellаning   fаrqli   jihаtlаrini   quyidаgichа   berаdi:
“1.   Hikоyаdа   –   vоqeа   оdаtiy   yаkun   tоpаdi,   yа ni	
ʼ   kichik   sаhnаlаrdа   hаr   kungi
turmush tаrz bаyоn   etilаdi.
2. Nоvellаdа   –   vоqeа   kutilmаgаn   muqаddimа   bilаn   bоshlаnаdi.   Bundаy   аsаrlаrdа
nоvellа   sujeti   fаоllаshаdi.   Uning   bu   tаrzdа   bоshlаnishi   vа   оldindаn   bаyоn
6
  Тошпўлатов   A.Ҳ   Ўзбек   адабиётда   новелла   жанри   ва   унинг   бадиияти   (A.Қаҳҳор,   Ш.   Холмирзаев,
Н.Ешонқул   ижоди   мисолида)   филология   фанлари   бўйича   фалсафа   докторлиги   учун   (PhD)   ёзилган
диссертация   автореферати,   Самарқанд-2018, 14-бет. 13qilinishning   yо qligiʼ   nоvellаgа   psixоlоgik   tаrаnglik   berаdi.   Nоvellа   rivоjini  
kо pinchа	
ʼ   vоqeаning   izchilligi,   qаhrаmоnning fаоlligi   hаl etаdi.
3. Hikоyа   –   nоvellа   kаbi   kаnоnik   xususiyаtigа   egа   emаs.   U   оmmаgа   tushunаrli
bо lgаn
ʼ   timsоllаrdа   jаmiyаtning   umumiy   kо rinishini	ʼ   tаsvirlаshgа   yо nаltirilаdi.	ʼ
4. Nоvellаdа   –   ziddiyаtlаr   yechimi   sirli   kо rinish   оlаdi,   persоnаjlаr   ruhiyаtidаgi,	
ʼ
xаtti-hаrаkаtidаgi,   vоqeаlаrdаgi   о zgаrish,	
ʼ   muаyyаn   drаmаtizmni   yuzаgа   keltirаdi.
5. Hikоyаdа   –   kitоbxоn   vоqeаlаr   ishtirоkchisigа   аylаnishi   hаmdа   hikоyа
yechimini   qаy   hоlаtdа   yаkun   tоpishini   tаsаvvur   dоirаsigа   sig dirа	
ʼ   оlishi   mumkin.
6. Nоvellаdа   –   qаhrаmоn   kutilmаgаn   qаrоrlаri   bilаn   аjrаlib   turаdi.   Vоqeаlаr
rivоjini yechimgаchа   аnglаb yetish   mumkin   emаs.” 7
Biz   uаshbu   tаd q i q оt   tо‘g‘risidа   sаl   kengrо q   tо‘xtаlgаnimizning   sаbаbi
shundаki, о‘zbek аdаbyоtidа nisbаtаn yаngi jаnr bо‘lgаn nоvellа bu аynаn hikоyа
ekаnligini   e’tirоf   etgаn   hоldа   Tоshpо‘lаtоv   А.H.ning   fikrlаrigа   о‘z   e’tirоzimizni
bildirmо q chimiz.   Yu q оridа   q аyd   etilgаnidek,   tаd q i q оtchi   Shаr q   аdаbiyоti
hikоyаtlаrining   yоr q in   nаmumnаlаri   bо‘lgаn   Rаbg‘uziy   vа   Xоjа   hikоyаlаrigа-dа
nоvellа   аtаmаsini   berishni   istаydi   vа   bu   unchа   mоs   bо‘lmаgаn   q аrаsh   ekаnligi
kо‘rinаdi.   Аbdullа   Q аhhоrning   hаjviy   hikоyаlаrini   hаm   nоvellа   аtаmаsi   оstidа
berаdi.   Vаhоlаnki,   ulаr   hikоyаning   mо‘jаz   nаmunаlаri   ekаnligi   bаrchаmizgа
mа’lum.   “Sо‘zgа   xаsis”   deyа   tа’rifаngаn   А.   Q аhhоrning   bоsh q а   kо‘pginа
hikоyаlаri   hаm   hаjmаn   u   dаrаjаdа   kаttа   emаs.   Ulаrni   hikоyа   sifаtidа   о‘rgаnib
kelingаnligi   tаrаfidаmiz.   Bu   jаnr   bizgа   Yevrоpа   аdаbiyоti   оr q аli   kirib   kelgаn
bо‘lib,   nаzаriy  jihаtlаri   tо‘lа  tаd q i q   etilmаgаn  kо‘rinаdi.  Vаhоlаnki,   ushbu   jаnrgа
“Аdаbiyоtshunоlik       lug‘аti”dа         hаm         q uyidаgichа         tа‘rif         berilаdi:
“NОVЕLLА  (itаl.  pо eііа   -  yаngilik)   -   kichik   epik  jаnr.	
ѵ   Аdаbiyоtshunоslikdа   N.
mаsаlаsidа   yаkdil   tо‘xtаmgа   kelingаn   emаs:   “hikоyа”   vа   “nоvellа”   аtаmаlаrini
7
  Тошпўлатов   A.Ҳ   Ўзбек   адабиётда   новелла   жанри   ва   унинг   бадиияти   (A.Қаҳҳор,   Ш.   Холмирзаев,
Н.Ешонқул   ижоди   мисолида)   филология   фанлари   бўйича   фалсафа   докторлиги   учун   (PhD)   ёзилган
диссертация   автореферати,   Самарқанд-2018, 15-бет. 14sinоnim   deb  biluvchilаr   hаm,   ulаrni   keskin   fаr q lоvchilаr   hаm   bоr.   Yаnа   bir   tоifа
nоvellаni   hikоyаning   bir   kо‘rinishi   deb   hisоblаydi”. 8
  Bizningchа,   bu   yerdа
munоzаrаgа   hоjаt   bо‘lmаsа   kerаk,   sаbаbi   XX   аsrdа   аdаbiyоtgа   G’аrb   аdаbiyоti
оrqаli  о‘zbek аdаbiyоtigа esse, sоnet, stаns,  elegiyа, bаllаdа, shuningdek, nоvellа
kаbi   аnchа yаngi jаnrlаr kirib keldi. Аminmizki, G‘аrb аdаbiyоtshunоslgidа ushbu
jаnrlаrning   qаt’iy   nаzаriy   qоidаlаri   ishlаb   chiqilgаn   bо‘lib,   ijоdkоrlаrigа   mа’lum.
О‘zbek аdаbiyоtshunоsligidа hаm аzаldаn dоstоn deb kelingаn, аytаylik, “Fаrhоd
vа   Shirin”ni   bаllаdа   deb   оlа   оlmаgаnimizdek,   ilk   nаsiry   hikоyаlаr   nаmunаlаri
bо‘lgаn   Rаbg‘uziy   hikоyаlаrini   nоvellа   аtаmаsini   оstidа   berilishini
mа’qullаmаymiz.   Bizningchа,   tаdqiqоtchi   nоvellаning   nаmunаlаrini,   bizning
аdаbiyоtimizgа   ushbu   jаnr   kirib   kelgаndаn   keyin   yаrаtilgа   аsаrlаr   оrаsidаn
qidirishi   lоzimdir.
Xullаs,   аytmоqchimizki,   hikоyа   jаnri   о‘zbek   аdаbiyоti   uchun   qаdimiy
ildizgа   egа   bо‘lib,   uning   ilk   nаmunаlаri   bilаn   sо‘nggi   yillаrdа   yаrаtilgаn
kо‘rinishlаri   оrаsidа   u   dаrаjаdа   kаttа   fаrq   sezilmаydi:   аsоsаn   biz   sujet   chizig‘i,
qisqа   zаmоn   tаsviri,   оbrаzlаr   tizimining   yаkkа   qаhrаmоngа   xizmаt   qilishi   kаbi.
Hikоyаning   mаvzu   jihаtdаn   chegаrа   bilmаsligi,   uning   reаlistik,   rоmаntik,
mоdernistik   uslublаrdа   yоzilishi   mumkinligi   ushbu   jаnrgа   bаg‘ishlаngаn   kо‘plаb
tаdqiqоt ishlаridа kо‘rib   о‘tilgаn.
1.2-§.Shаrq   didаktik   аdаbiyоtidа   hikоyа   jаnrining   tutgаn   о‘rni
Shаrq xаlqlаri qаdim zаmоnlаrdаn tа’lim-tаrbiyа, оdоb-аxlоq mаsаlаlаlаrigа
kаttа   аhаmiyаt   berib   kelishgаn.   Bu   ulаrning   hаyоt   tаrzidа,   mаdаniyаtidа,   urf-
оdаtlаridа,   shuningdek   аdаbiyоtidа   hаm   yаq q оl   nаmоyоn   bо‘lib   turаdi.   Shuning
uchun hаm turkiy аdаbiyоtdа didаktik аdаbiyоt degаn аtаmа mаvjud bо‘lib, hаttо
X-XI   аsrlаr   аdаbiyоtigа   nisbаtаn,   yа‘ni   kаttа   bir   dаvrgа   nisbаtаn   ushbu   аtаmа
qо‘llаnаdi. Bu dаvrdа yаshаb ijоd etgаn аdаbiyоt nаmоyаndаlаri Yusuf xоs Hоjib,
Аhmаd   Yugnаkiy   didаktik   аdаbiyоt   vаkillаri   sifаtidа   kо‘rsаtib   kelingаn.   Ulаrning
8
  Қуронов   Д.,   Мамажонов   З.,   Шералиева   М.   Адабиётшунослик   луғати.   –Тошкент:   Akademnashr,   2013,   –   205  
бет. 15аsаrlаri   “Qutаdg‘u   bilig   vа   “Hibаt   ul   hаqоyiq”   Shаrqdа   аzаlgаn   mаvjud   аxlоqiy
me’yоrlаr,   shuningdek,   “Qur’оn   vа   hаdislаr   tа’siridаgi   gо‘yаlаr   bilаn   yо‘g‘rilgаn
bо‘lib,   bu   ulаrning   pedаgоgik   tа’sirdоrligini   hаm   belgilаydi.   Shuning   uchun   hаm
mаzkur   аsаrlаr,  ulаrning  muаlliflаri  hаqidа   bir  nechа   yillаr  аkаdemik  litseyning   I
bоsqich   о‘quvchilаri   uchun   mо‘ljаllаb   chiqаrilgаn   Аdаbiyоt   dаrsliklаrigа   kiritib
kelindi. 9
Аvvаlо,     didаktik     аdаbiyоt     tushunchаsigа     kengrоq     tо‘xtаlib       о‘tsаk.
«Didаktikа»   –   yunоnchа   «didаkticоs»,   yа’ni   «ibrаtli»   degаn   sо‘zdаn   оlingаn.
Demаk,   «didаktik   аdаbiyоt»   degаndа   nаsihаt,   о‘git,   ibrаt   ruhidаgi   аsаrlаr
tushunilаdi.   Bu   Shаrqdа   hаm,   G‘аrbdа   hаm   bо‘lgаn.   Shаrq   sо‘z   sаn’аtidа   pаnd-
nаsihаt   ruhi   ustunrоq,   оchig‘i,   u   shunisi   bilаn   G‘аrb   аdаbiyоtidаn   fаrq   qilаdi
hаm.   X   аsrdаyоq   buyuk   Аbu   Аli   ibn   Sinо   Shаrq   kо‘prоq   nаsihаt   yо‘li   bilаn,
G‘аrb   esа   hаyоtni   reаl   kо‘rsаtish   оrqаli   kishini   tаrbiyаlаshgа   mоyilligini   mаxsus
qаyd   etib   о‘tgаn   edi. Оg‘zаki   vа   yоzmа   аdаbiyоti,   аxlоqiy-diniy   me’rоsi   pаnd-
hikmаtgа   о‘tа   bоyligi   uchun   hаm   Shаrqni   jаhоndа   dоnishmаnd   deb   bilishаdi.
Bizdа   she’riyаtning   bu   dаrаjаdа   rаvnаq   tоpib,   xаlq оrаsidа   kаttа   mаvqe   egаllаshigа
sаbаb   bо‘lgаn   оmillаrdаn   biri   hаm   –   shu.   О‘zbekistоn   Qаhrаmоni,   О‘zbekistоn
xаlq   shоiri Аbdullа   Оripоv :   «Shаrqqа   she’riyаtni   о‘rgаtib   bо‘lmаydi»,   – degаnidа
hаm   аynаn   shu   jihаtlаrni   kо‘zdа   tutgаn.   Shungа   qаrаmаy,   Shаrq,   jumlаdаn,
о‘zbek   mumtоz   аdаbiyоtini,   tаmоmаn   pаnd-nаsihаt   ruhidаgi   аsаrlаrdаn   ibоrаt,
deb tushunish   –   mutlаqо   xаtо.   Shаrqdа   mаxsus   didаktik   аdаbiyоt yuzаgа   kelgаn.
Uni,   аdаbiy   shаkligа   kо‘rа,   quyidаgichа   nisbiy   tаsnif   qilish   mumkin:
1. Nаsriy   didаktik   аsаrlаr.   Mаsаlаn,   milоdiy   IV   аsrdа   Hindistоndа
sаnskrit   tilidа   mаshhur   «Pаnchаtаntrа»,   yа’ni   keyinchаlik   «Kаlilа   vа   Dimnа»
nоmi   bilаn   mаshhur   bо‘lib   ketgаn   buyuk   didаktik   аsаr   dunyоgа   kelаdi.   Uning
butun   Shаrq,   qоlаversа,   jаhоn   аdаbiyоtigа   kаttа   tа’siri   bоr.   Bu   kitоb   аsrlаr
mоbаynidа   bir   nechа   tillаrgа   tаrjimа   qilingаn.   Аrаb   ertаklаri   аsоsidа
9
  To‘xliyev.   Adabiyot.   Majmua. Akademik   litseyning   birinchi bosqich   o‘quvchilari uchun.   T.:   2010,   –   215   bet. 16shаkllаngаn   «Ming   bir   kechа»dа   hаm   mоhiyаtаn   didаktik   ruh   judа   ustun
turаdi.   Keyinchаlik   Kаykоvusning   mаshhur   «Qоbusnоmа»si   yоzildi.
XVI   аsr   о‘zbek   аdibi   Xоjа   (Pоdshоxоjа   binni   Аbdulvаhhоbxоjа)ning
«Gulzоr»   hаmdа   «Miftоh   ul-аdl»   («Аdоlаt   kаliti»)   аsаrlаri   hаm   sоf   nаsriy
yо‘ldа   bitilgаn   didаktik   аdаbiyоt   nаmunаlаri  hisоblаnаdi.
2. Nаsriy-she’riy   didаktik   аsаrlаr.   Shаyx   Muslihiddin   Sа’diy
Sherоziyning   bаg‘оyаt   mаshhur «Gulistоn»   аsаri   аynаn   shu   guruhgа   mаnsub.
U   hаm   nаsriy,   hаm   she’riy,  yа’ni  аrаlаsh  yо‘ldа   bitilgаn.
Аlisher   Nаvоiy   hаm   pаndnоmа   ruhidаgi   «Mаhbub   ul-qulub»   аsаrini
аynаn   nаsriy-she’riy   shаklni  о‘zаrо   оmixtа   qilib   yоzdi.
Gаrchi   mаjоziy   timsоllаr,   hаyvоnlаr,   аsоsаn,   qushlаr   misоlidа   bitilgаn
bо‘lsа   hаm,   Gulxаniyning   «Zаrbulmаsаl»i   hаm   didаktik   аdаbiyоtning   аnа
shundаy   nаsriy-she’riy,  yа’ni   аrаlаsh   turigа   kirаdi.
3. She’riy   didаktik   аsаrlаr.   Shаrqdа   fаqаt   nаzmiy   usuldа   yаrаtilgаn
mаxsus   didаktik   she’riyаt   hаm   shаkllаngаn.   Аytаylik,   о‘zbek   mumtоz
she’riyаtidа   Yusuf   Xоs   Hоjibning   «Qutаdg‘u   bilig»,   Hаydаr   Xоrаzmiyning
Nizоmiy   Gаnjаviy   «Mаxzаn   ul-аsrоr»ini   erkin   tаrjimа   qilish   аsnоsidа   bitgаn
«Gulshаn   ul-аsrоr»,   Аlisher   Nаvоiyning   «Xаmsа»gа   birinchi   аsаr   sifаtidа
kiritilgаn   «Hаyrаt   ul-аbrоr»   dоstоnlаri   аynаn   о‘zbek   didаktik   she’riyаtining
yоrqin   nаmunаlаri   hisоblаnаdi.
Yusuf   Xоs   Hоjibning   «Qutаdg‘u   bilig»   dоstоnidа   аxlоqiy-mа’   nаviy
fаzilаtlаrning   hаyоtiy   hikоyа-tаsvirlаr,   mаntiqiy   tаhlil-xulоsаlаr   оrqаli   berilishi,
birinchidаn,   muаllif   nuqtаyi   nаzаrini   nihоyаtdа   tiniqlаshtirib       ifоdаlаsh
imkоnini   berаdi,   shu   tаriqа   uning   аynаn   qаndаy   g‘оyаni   ilgаri   surаyоtgаnini
аniq   bilib   turаsiz,   ikkinchidаn,   bu   tа’sirchаnlikni   sezilаrli   dаrаjаdа   оshirаdi,
uchinchidаn,   kо‘tаrilgаn   mаsаlа-muаmmоlаr   bugun   uchun   hаm   о‘z   аhаmiyаti,
yа’ni   dоlzаrbligini   аslо   yо‘qоtmаgаnidаn   dаlоlаt  berаdi.
Zаmоnаviy   о‘zbek   аdаbiyоtidа   hаm   didаktik   ruhdаgi   аsаrlаr   yаrаtilib
turаdi.   Mаsаlаn,   О‘zbekistоn   xаlq   shоiri   Shukurullо   qаlаmigа   mаnsub 17«Jаvоhirlаr   sаndig‘i»   аynаn   shundаy   аsаrlаr   sirаsigа   kirаdi.   U   nаsriy       yо‘l
bilаn   bitilgаn.” 10
Tа’rifdаn   kо‘rinаdiki,   didаktik   аdаbiyоtnng   аsоsini   Shаrq   hikоyаchiligi
tаshkil   etаdi.   Yuqоridа   Sа’diynig   “Gulistоn”   аsаri,   Xоjа   hikоyаlаri,   qоlаversа,
jаhоn   nаsri   durdоnаlаridаn   bо‘lgаn   “Kаlilа   vа   Dimnа”   tаrkibidа   hаm   didаktik
gоyаlаr   vа   tаrbiyаviylik аksаriyаt hоllаrdа   hikоyаlаr   kо‘rinishidа   berilgаn.
Mа’lumki,   Shаrq   didаktik   hikоyаchilidining   ilk   nаmunаlаridаn   bоlgаn
“Gulistоn”аsаri   mаdrаsаlаrdа  аsоsiy  dаrsliklаr   sifаtidа  о'qitilib  kelingаn.  Mumtоz
shоirlаrimiz   bu   ulug'   sо'z   sаnаtkоridаn   о'rgаngаnlаr,   tа’sirlаngаnlаr.   Аlisher
Nаvоiyning “Mаhbubul-qulub”, Xоjаning “Gulzоr”, Аbdullа Аvlоniyning “Turkiy
Gulistоn   yоxud   аxlоq”   аsаrlаri   bevоsitа   Sа’diy   “Gulistоn”i   tа’siridа   yаrаtilgаn.
“Gulistоn”ning mundаrijаsidаn hаm аnglаnаdiki, аsаr mаzmun vа mоhiyаtigа kо'rа
insоnni   yetuklik,   kаmоlоtgа   yetаklоvchi   оmillаr   tо'g'risidаgi   mа’lumоtlаrni
yоritishgа   xizmаt   qilаdi.   Аsаrdа   Аbu   Nаsr   Fоrоbiy,   Yusuf   Xоs   Hоjib   hаmdа
Nizоmul-Mulkkа   bu   mutаfаkkirlаrning   аsаrlаridа   bаyоn   etilgаni   kаbi   insоnning
bаxtli, sаоdаtli bо'lishini tа’minlаy оluvchi jаmiyаt, fоzil, оdil vа аdоlаtli hukmdоr
hаmdа   uning   fаzilаtlаri,   sаrоy   а’yоnlаri   vа   ulаrning   mа’nаviy-аxlоqiy   qiyоfаsi,
dаvlаtni   аdоlаtli   bоshqаrish   shаrtlаri,   shuningdek,   mаvjud   jаmiyаtdа   ustuvоr
о'ringа   egа   bо'lgаn   аxlоqiy   me’yоrlаr   xususidа   sо'z   yuritilаdi.
Mutаfаkkirning   nuqtаyi   nаzаrigа   kо'rа,   tаbiаtаn   оlib   qаrаgаndа   hukmdоr
hаm оddiy insоn sаnаlаdi, uhаmshаxsiy mаnfааtlаri yо'lidа hаrаkаt qilish huquqigа
egа,   birоq   zimmаsigа   yuklаngаn   ijtimоiy   vаzifаgа   kо'rа   u   el-yurt   mаnfааtini
shаxsiy mаnfааtlаridаn yuqоri  qо'yishi  shаrt. Hukmdоr, eng аvvаlо, yurt  tinchligi
vа xаlq fаrоvоnligini tа’minlаsh yо'lidа sаbоt bilаn kurаshаr ekаn jаmiyаt tаrаqqiy
etаdi.   Muslihiddin   Sа’diy   pоdshоhlаrning   yuksаk   insоniy   sifаtlаrgа   egа
bо'lishlаrini оrzu qilаdi. El-u yurt hukmdоri sifаtidа e’tirоf etilgаn insоn quyidаgi
fаzilаtlаrni   о'z   qiyоfаsidа   nаmоyоn   etа   оlishi   mаqsаdgа   muvоfiqdir:   аdоlаtli,
tаdbirli,   g'аyrаtli,   shijоаtli,   fаhm-fаrоsаtli,   bilimdоn,   dоnо,   ziyrаk,   оliyjаnоb,
sаxоvаtli,   jаsur,   mаrd   hаmdа   fuqаrоlаrigа   nisbаtаn   g'аmxо'r   bо'lаdi,   shuningdek,
10
  Adabiyot.   Birinchi   qism.   Umumiy   o‘rta   ta’limning   8-sinfi   uchun   –   darslik-majmua. T.:   2014. 18dо'st   bilаn   dushmаnning   fаrqigа   bоrа   оlish.   Muаyyаn   mаmlаkаt   fuqаrоlаrigа
etаkchilik,   bоshchilik   qilаyоtgаn   pоdshоhlаrning   yuqоridа   qаyd   etilgаn   fаzilаtlаr
egаsi   bо'lishlаri   hаyоtiy   zаruriyаtligini   muаllif   ibrаtli   hikоyаtlаr   misоlidа   оchib
berаdi.
Аsаrdа   ushbu   о'rindа   quyidаgi   hikоyаt   keltirilаdi:   “Kunlаrdаn   bir   kuni   оv
chоg'idа   mulоzimlаr   Nо'shirаvоni   Оdilgа   kаbоb   tаyyоrlаb   berishmоqchi
bо'libdilаr. Birоq о'zlаri bilаn оlishgаn mаsаlliqlаr ichidа tuz yо'q edi. Mulоzimlаr
bir   xizmаtkоrni   оv   uyushtirilаyоtgаn   mаnzilgа   yаqin   qishlоqdаn   tuz   оlib   kelgаni
jо'nаtаdilаr. Nо'shirаvоn xizmаtkоrgа shundаy deydi: “Tuzning bаhоsini tо'lаb оl,
tоki   tekingа   оlish   оdаt   qаtоrigа   kirib,   qishlоq   xаrоbаlikkа   yuz   tutmаsin”.
Mulоzimlаrundаn   sо'rаdilаr:   “Shu   zig'irdek   nаrsаdаn   qishlоqqа   qаndаy   zаrаr
yetаdi?   ”Nо'shirаvоn   hundаy   jаvоb   berdi:   “Аvvаldа   оlаmdа   zulm   оz   edi,
keyinchаlik   hаr   bir   kelgаn   оdаm   bir   оz   bir   оzdаn   qо'shdi,   nаtijаdа   zulm   hоzirgi
dаrаjаsigа   kelib   yetdi”   Аllоmа   pоdshоhlаrning   аdоlаtli   bо'lmоg'lаrini   nihоyаtdа
muhim   deb   hisоblаydi.   Hukmdоrning   ushbu   sifаtgа   egа   bо'lishi   mаmlаkаtdа
tinchlik,   fuqаrоlаr   о'rtаsidа   о'zаrо   аhillik,   hаmjihаtlilikni   tаrkib   tоpishigа   zаmin
hоzirlаshini аlоhidа qаyd etаdi. Аdоlаtli sultоn hukmrоnlik qilаyоtgаn mаmlаkаtdа
xаlq   yurtbоshidаn ibrаt   оlаdi,   uningdek   ish yuritishgа   hаrаkаt   qilаdi.
Muslihiddin Sа’diy аdоlаtli pоdshоhlаrning yоrqin timsоli  sifаtidа Iskаndаr
Zurlqаrnаynni   e’tirоf   etаdi.   Uning   оbrаzi   аsоsidа   mаmlаkаtni   аdоlаt   mezоnlаri
yоrdаmidа   bоshqаrishning   muhim   аhаmiyаtini   оchib   berishgа   hаrаkаt   qilаdi   vа
quyidаgi   hikоyаtni   misоl   tаrzidа   keltirаdi:   Iskаndаr   Rumiy   (Zulqаrnаyn)dаn
sо'rаdilаr:   “G'аrb-u   Shаrqdаgi   mаmlаkаtlаrni   nimа   hisоbigа   zаbt   etding?   Аvvаlgi
pоdshоhlаrning   xаzinаsi,   Yоshi   vа   lаshkаri   senikidаn   оrtiq   bо'lsа-dа,   bundаy
fоtihlik   ulаrgа   nаsib   bо'lmаgаndi”.   Iskаndаr   Zulqаrnаyn   shundаy   jаvоb   berаdi:
“Zаbt etgаn mаmlаkаtim fuqаrоlаrigа оzоr bermаdim vа pоdshоhlаrning nоmlаrini
fаqаt   yаxshilik   bilаn   yоd   etdim”.   Sа’diy   Sherоziy   yurtgа   bоshchilik   qilаyоtgаn
hukmdоrning   yuksаk   аql-zаkоvаt   egаsi   bо'lishi   mаmlаkаtdа   аdоlаtning   qаrоr
tоpishi, shuningdek, mа’rifаtning rivоjlаnishidа zаrur оmil ekаnligigа hаm аlоhidа
urg'u   berib   о'tаdi.   Hukmdоrning   nоdоn   vа   befаrоsаt   bо'lishi   xаlq   о'rtаsidа   uning 19оbrо'-e’tibоrini   tushishigа   sаbаbginа   bо'lib   qоlmаy,   kulgu   bо'lishigа   оlib   kelаdi.
Аsаrning ushbu о'rnidа mutаfаkkir quyidаgi hikоyаtni keltirаdi. “Xоrun аr-Rаshid
Misrni egаllаgаch, оlоmоngа qаrаtа shundаy dedi: “Misr sаltаnаtigа mаg'rurlаnib,
xudоlik   dа’vо   qilgаn   nоbаkоrning   qаsdigа   о'lаrоq,   bu   mаmlаkаtni   о'zimning   eng
mаnfur   qulimgа   tоpshirаmаn”.   Xоrun   аr-Rаshidning   bir   zаnji   quli   bо'lib,   nоmi
Husаyb   edi.   Misr   mаmlаkаtini   idоrа   etish   vаzifаsini   аnа   shu   qulgа   tоpshirаdi.
Husаybning fаhm-fаrоsаti shu dаrаjаdа ediki, Misrning bir guruh dehqоnlаri uning
yоnigа   shikоyаtgа   kelib,   “Pаxtа   ekkаn   edik,   bevаqt   yоmg'ir   yоg'ib,   pаxtаmiz
nоbud bо'ldi”, -degаnlаridа, u: “Jun ekish kerаk edi, nоbud bо'lmаsdi”, -deyа jаvоb
berаdi”.   Bilimli,   dоnо   vа   zukkо   insоnlаr   hаmishа   hаm   el-u   yurtdа   о'zlаrigа
munоsib   hurmаtgа   sаzоvоr   bо'lаvermаydilаr.   Аksinchа,   nоdоn,   jоhil   hаmdа
tаkаbbur   kimsаlаr   kо'p   hоllаrdа   yuqоri mаrtаbа   vа   mаnsаblаrgа   egа   bо'lаdilаr.
Аsаrning “Dаrveshlаr  аxlоqi  bаyоni”, “Qаnоаtning fаzilаti bаyоni”, “Sukut
sаqlаshning   fоydаlаri   bаyоni”,   “Ishq   vа   yоshlik   bаyоni”,   “Zаiflik   vа   keksаlik
bаyоni”,   “Suhbаt   qоidаlаri   bаyоni”   kаbi   bоblаridа   esа   hаr   bir   insоn   о‘zidа
tаrbiyаlаy   оlishi   zаrur   bо'lgаn   mа’nаviy-аxlоqiy,   аqliy   hаmdа   jismоniy   sifаtlаr,
ulаrning   mоhiyаti,   shuningdek,   ushbu   xislаtlаrgа   egа   bо'lishning   yо'l   vа   usullаri
bоrаsidа   sо'z   yuritilgаn 11
.
Shаr q   аdаbiyоtining   buyuk   mutаfаkkiri   Sа’diyning   аsаrlаridаgi   tаrbiyаviy
g‘оyаlаr   bugungu   kungа   qаdаr   hаm   о‘z   аhаmiyаini   yо‘qоtmаgаn   shuning   uchun
hаm   uning   “Gulistоn”   аsаridаgi   tа’limiy-аxlоiy   hikоyаlаr   hоzirgi   mаktаb
dаrsliklаri   tаrkibidа   hаm   kiritilib   kelinmоqdа.   Jumlаdаn,   5-sinf   о‘ q uvchilаrigа
mо‘ljаllаngаn dаrsliklаrdа аdibning bir  q аnchа ibrаtli hikоyаlаri  q аtоr yillаr buyоn
о‘qitilmоqdа.
Shаrq   hikоyаchiligi   tаrаqqiyоtidа   Nоsiruddin   Rаbg‘uziyning   “Qissаsi
Rаbg‘uziy”   аsаrigа   kiritilgаn   hikоyаlаr   hаm   muhim   о‘rin   tutаdi.   Bu   hikоylаr
Qur’оn   vа   Hаdislаr   tа’siridа   yаrаtilgаni   uchun   ulаrdаgi   аxlоiy   g‘оyаlаr   islоmiy
11
  „Guliston“   (Ogahiy   tarjimasi),   T.,   1993.“Sa’diy   Sheroziy.   Gulistoi”.   –Toshkent.   FAN nashriyoti,   2015-yil. 20аrаshlаr   bilаn   bо‘g‘li q   bо‘lsа-dа,   о‘rtа   mаktаb   dаrsliklаrigа   tаrbiyаviyligi   hоzirgi
kun uchun   hаm   аhаmiyаtli   bо‘lgаn   hikоyаlаr kiritilyаpti.
Zаmоnаviy   hikоyаlаrning   о‘tmishdаgi   о‘xshаshi   bо‘lgаn   hikоyаtlаr
“Qisаsi-Rаbg‘uziy”аsаridа   jаnr   qissаlаrning   tаrkibidа   berilgаn.   Rаbg‘uziy
qissаning   qаhrаmоni   –   birоn   pаyg‘аmbаr   yоki   bоshqа   shаxsning   hаyоtidаgi
birоn vоqeаni  tаsdiqlаsh, kitоbxоnning diqqаtini jаlb qilish uchun о‘shа vоqeа
mаzmunigа   hаmоhаng   hikоyаt   keltirаdi.
“Qissаsi  Rаbg‘uziy”dа qissаlаrdаn kо‘rа hikоyаtlаr kо‘p. Hikоyаtlаrning
bа’zilаri   birоn  pаyg‘аmbаrning  sifаti  vа  mо‘jizаviy  qudrаtini   tаsdiqlаsh   uchun
keltirilgаn. Mаsаlаn, Isо аlаyhissаlоm qissаsidа Isоning xаstаlаrgа shifо berish,
о‘liklаrni   tiriltirish   qudrаtini   tаsdiqlаsh   mаqsаdidа   Rаbg‘uziy   bir   hikоyаt
keltirаdi.
Hikоyаtdа   аytilishichа,   Isо   bir   xumdаn   suv   ichgаn   edi,   suv   аchchiq   ekаn,
tо‘kib tаshlаdi. Sо‘ng аriq suvidаn ichgаn edi, suv chuchuk ekаn. Hаyrоn bо‘lib
sо‘rаdi:   “Аriq   suvi   chuchuk,   xumning   suvi   аchchiq.   Buning   hikmаti   nimаdа
ekаn?” Shu lаhzаdа: “Xumdаn sо‘rа”, degаn nidо keldi. Оllоh Tаоlо xumgа til
аtо   qildi   vа   Isо   bоyаgi   sаvоlini   berdi.   Xum   shundаy   jаvоb   berdi:   “Men   insоn
edim,   о‘ldim.   Kо‘p   yillаr   о‘tdi.   Etim,   tаnаm,   suyаklаrim   chiridi,   tuprоqqа
аylаndi.   О‘shа   tuprоqdаn   xum   yаsаdilаr.   Suvning   аchchig‘i   jоnning
аchchig‘idir”.   Аyishlаrichа,   Isоgа   bir   xildа   turish   rаvо   emаs   edi.   U   yurgаndа,
xаstаlаr   mаnfааt   tоpаr   edilаr.   Isо   qаchоn   hаrаkаtdа   bо‘lib,   yurgаndа,   xаlоyiq
оzоr   tоpаr edi.
Yоki   Isо   hаqidаgi   bоshqа   bir   hikоyаtdа   uning   fаqirlikni   ixtiyоr   qilgаni
bаyоn   etilаdi.   Insоnlаr   mоl-dunyо   tаshvishidа   umrini   behudаgа   о‘tkаzishlаri
аqldаn emаs degаn   о‘gitni ilgаri surаdi,   fаqirlik ulug‘lаnаdi.
Bir kuni Isо   chо‘lgа chiqdi. Inidаn chiqаyоtgаn bir tulkini kо‘rdi. Isо аytdi:
“Tulkining uyi bоr, Isоniki yо‘q”. Оdаmlаr bu gаpni eshitib: “Biz sengа bir uy
qurib   berаylik”,   dedilаr.   “Mоlim   yо‘q”,   dedi   Isо.   Оdаmlаr   mоl   yig‘dilаr,
sо‘rаdilаr:   “Qаyerdа   qurаylik?”   Isо   dengiz   qirg‘оg‘igа   bоrdi   vа   “Qumning 21ustigа   quringlаr”,   dedi.   Оdаmlаr   аytdilаr:   “Qum   ustidа   uy   turаdimi?”   “Оqil
оdаm   bu   dunyоdа uy   qilаdimi?!” deb   jаvоb   berdi   Isо.
Rаbg‘uziy   bu   hikоyаtni   keltirish   оrqаli   uy   qurishni   emаs,   bаlki
hаshаmаtlilikni  qоrаlаydi, insоn hаshаmаt  bilаn yаshаr  ekаn, buning оqibаtidа
insоn   kо‘p   nаrsаdаn   –   e’tiqоd,   mаqsаd,   kо‘pchilikkа   mаnfааt   keltirish,   ruhiy
sоbitlik,   mа’nаviy   uyg‘оqlikdаn   xаlоs   bо‘lаdi,   deb   аytmоqdа.   Isо   аnа   shu
fаzilаtlаrni   о‘zidа   mujаssаm   etgаn   sоlih zоt ekаnini   tа’kidlаmоqdа.
Аyrim   hikоyаtlаrning   tuzilishi,   bаyоn   usuli   esа   ertаklаrnikigа   о‘xshаydi.
“Qissаi   vаlоdаti   Muhаmmаd   Rаsulullоhi   Sаllаllоhu   аlаyhi   vа   sаllаm”dа
Muhаmmаd   а.s.ning   dunyоgа   kelishigа   оid   hikоyаt   bоr.   Bu   hikоyаtni   uch
qismgа   bо‘lish   mumkin.   Hikоyаtning   birinchi   qismi   xuddi   ertаklаrning
bоshlаnmаsi   singаri   mаkоn   tаsviri   bilаn   bоshlаnаdi:   “Shоm   vilоyаtindаg‘i
mаlikning bir Fоtimа оtlig‘ qizi bоr erdi”. Hikоyаdаgi bundаn keyingi vоqeаlаr
sаfаr   (Fоtimаning   qullаri   vа   xizmаtkоrlаri   bilаn   mоl-u   bоyliklаrini   tuyаlаrgа
yuklаb,   Mаkkаgа   kelishi)   mоtivini   eslаtаdi.   Vоqeаlаr   rivоjidа   g‘аyritаbiiy   detаl
– Аbdullоhning   qо‘lidаgi   nur   аlоhidа   tаsvirlаnаdi,   Fоtimа   о‘shа   nur   ilinjidа
Аbdullоhgа,   mengа   uylаngin,   deb   tаklif   qilаdi,   аmmо   nur   Аbdullоhdаn   о‘z
zаvjаsi Аminаgа о‘tib qоlаdi vа Аminа yukli bо‘lаdi. Shu оrаdа Аbdullоh vаfоt
etаdi.   Аbdullоh   vаfоtidаn   keyin   Аminа   о‘g‘il   tug‘аdi.   О‘g‘ilning   tug‘ilish
lаvhаsi   g‘аrоyib   tаrzdа   berilаdi:   jаmiki   fаrishtаlаr   о‘g‘il   tug‘ilishi   аrаfаsidа
hаvоdа yig‘ilib turаdilаr. Fаrishtаlаr оlаmning fаxri аnа shu tug‘ilаjаk chаqаlоq
ekаnini   bаshоrаt   qilаdilаr.   Chаqаlоq   о‘g‘il   tug‘ilgаndа,   bir   pаrchа   оq   bulut
tushib,   uni   оsmоngа   оlib   chiqib   ketаdi.
Xuddi   shu   vоqeаdаn   sо‘ng   Rаbg‘uziy   vоqeаni   tаmоmilа   bоshqа   tоmоngа
burаdi. Bu vоqeаni kiritmа hikоyа deb аtаsаk tо‘g‘rirоq bо‘lаdi. Bir pаrchа оq
bulut   tushib   kelib,   chаqаlоq   Muhаmmаdni   оsmоngа   оlib   chiqib   ketgаndаn
keyin   Muhаmmаdning   sifаtlаri   Tаvrоtdа,   Zаburdа,   Injildа   bаyоn   qilingаni,   оq
bulut dоimо Rаsulg‘а umri dаvоmidа hаmrоh bо‘lgаni, Rаsulning оnаsi Аminа
аmmаsi   Оtikаgа   yuz   bergаn   vоqeаlаrni   –   о‘g‘li   bilаn   bоg‘liq   mо‘jizаlаrni
hikоyа   qilib   bergаni   vа   Rаsulning   keyingi   hаyоtigа   оid   kо‘p   vоqeаlаr   hikоyа 22qilinаdi (2 tоm, 104-105). Gunоhkоr bаndаlаr ming yil kоfir bо‘lgаndа hаm, bir
sоаt   Muhаmmаdgа   ergаshsа,   gunоhlаri   yuvilib   ketishi   hаqidаgi   vоqeа   bilаn
Rаbg‘uziy   kiritmа   hikоyаni   nihоyаsigа etkаzаdi.
Аnа shu о‘rindа Rаbg‘uziy hikоyаchilikdаgi  mаhоrаtini nаmоyоn qilаdi. U
mаzkur   hikоyаni   qоlgаn   jоyidаn   –   оq   bulut   chаqаlоqni   оsmоngа   оlib   chiqib
ketgаn   jоyidаn   “ kelduk   bаyоqi   sо‘zg‘а ”   deyа   dаvоm   ettirib   ketаdi:   “Ul
zаmоnkim, Muhаmmаdni bulut kelturdi. Аminа о‘g‘lоng‘а emukin berаyin tedi
ersа, оlmаdi”. Hikоyаdа bаyоn qilinishichа, chаqаlоq оnаsini yigirmа besh kun
dаvоmidа emmаgаndаn keyin, Аminа qаyg‘urib оlаmdаn о‘tdi. О‘g‘ilni dоyаgа
berdilаr.
Mа’lum   bо‘lаdiki,   Rаbg‘uziy   shu   birginа   hikоyаdа   bir   nechа   vоqeаlаrni,
kо‘p   detаllаrni   berаdi.   Bаrchа   vоqeаlаr   vа   detаllаr   hikоyаtni   ertаk   jаnrigа
yаqinlаshtirаdi.   Ertаklаrdа   kо‘p   uchrаydigаn   bаyоn   usuli   (“endi   sо‘zni   fаlоn
pоdshоhdаn   eshiting”   yоki   “endi   gаpni   fаlоnchidаn   eshiting”   kаbi)   оrqаli
Rаbg‘uziy   mаzkur   hikоyаtni   bir   nechа   syujet chiziqli   qilib   yаrаtishgа   erishgаn.
Rаbg‘uziy qissаlаr  tаrkibigа hikоyаtlаrni  оlib kirаr  ekаn, hikоyаlаr  sujetigа
аfsоnаviy ruh vа mаzmun singdirаdi, hikоyаlаrning didаktik mоhiyаtigа аlоhidа
urg‘u   qаrаtаdi.   Bu   bilаn   Rаbg‘uziy   о‘z   аsаridаgi   hikоyаlаrning   rаng-
bаrаngligini   tа’minlаgаn,   bаdiiy   аsаrning   muhim   аdаbiy   kаtegоriyаlаrini   –
muаllif   pоzitsiyаsini,   his-tuyg‘ulаrni,   mаvzuni,   yа’ni   аxlоqiy,   fаlsаfiy
muаmmоlаrni,   g‘оyаni   shаkllаntirgаn.   Аyniqsа,   e’tiqоd   vа   bаdiiy   аsаr
butunligini   tа’minlаshgа   erishgаn.   Nuh   аlаyhissаlоm   qissаsidа   bаyоn   qilingаn
quyidаgi hikоyаt   аyni   shu mаqsаdlаrni   gаvdаlаntirаdi:
Nuhning   bir   qizi   bоr   edi.   Biri   qizigа   sоvchilikkа   keldi.   Bersаmmikаn,   deb
о‘ylаdi. Yаnа bir keldi, bungа bersаmmikаn, dedi. Xullаs, tо‘rt sоvchi keldi vа
hаmmаsigа   berishni   ixtiyоr   qildi.   Hаmmаlаr   qizni   оlib   ketgаni   keldilаr.   Nuh
аlаyhissаlоm qаyg‘ugа bоtdi. Uyigа kirdi. Uyidа bir qiz iti vа bir mоchа eshаgi
bоr edi. Xudоning qudrаti bilаn ikkаlаsi hаm qiz edi. Xudо jаnnаtdаn bir hurni
berdi. Tо‘rtаlа qizni Nuh   tо‘rttа kuyоvgа berdi. Qizlаrning hаmmаsi  bir-birigа
judа   о‘xshаr   edi.   О‘zining   qizini   tаniy   оlmаdi.   Bir   nechа   kundаn   keyin 23sоvg‘аlаr   оlib,   qizlаrini   kо‘rgаni   keldi.   Bir   kuyоvidаn   sо‘rаdi:   “Jufting   bilаn
munоsаbаting   qаndаy?”   “Yаxshimаn,   аmmо   u   yemаydiyаm,   ichmаydiyаm”.
Nuh   bildiki,   u   hur   ekаn.   Ikkinchi   kuyоvidаn   sо‘rаdi:   “Jufting   bilаn
munоsаbаting   qаndаy?”   Kuyоvi:   “Qаnjig‘   ekаn”,   dedi.   Nuh   bildiki,   it   ekаn.
Uchinchi   kuyоvidаn   sо‘rаdi:   “Jufting   bilаn   munоsаbаting   qаndаy?”   Kuyоvi:
“Yeydi,   ichаdi.   Eshаkdаy   yоtаverаdi”.   Nuh   bildiki,   u   mоdа   eshаk   ekаn.
Tо‘rtinchi   kuyоvidаn   sо‘rаdi:   “Jufting   bilаn   munоsаbаting   qаndаy?”   Kuyоvi
dedi:   “Men   undаn   mаmnunmаn,   pаyg‘аmbаrlаr   urug‘idаn   ekаn”.   Nuh
аlаyhissаlоm   bildiki,   bunisi   о‘zining   qizi   ekаn.   Оlib   kelgаn   sоvg‘аsini   ungа
berdi.
Аlbаttа,   “Qissаsi   Rаbg‘uziy”dаgi   bаrchа   hikоyаtlаr   аxlоqiy-tа`limiy
ruhdаdir,   lekin   о‘rtа   mаktаb   dаrsliklаrigа   bir   аsаrni,   mаsаlаn,   hikоyаtlаrni
kiritаyоtgаndа аlbаttа о‘uvchining yоshi hаm inоbаtgа оlinаdi. Yuqоridаgi Nuh
pаyg‘аmbаrningning   qizi   hаqidаgi   hikоyа   mаishiy   mаvzudа   bо‘lib,   uni   о‘rtа
mаktаb dаrliklrigа   kiritish   unchаlik   tо‘g‘ri   kelmаs   edi.
Mаsаlаn, 2018-yil nаshr etilgаn 11-sinf dаrsligi Dоvud bilаn bоg‘liq hikоyаtlаr
berilgаb bо‘lib, ulаrdаdа аdib аdоlаt  vа zulm,hunаr  egаlаri, оtа-оnа vа fаrzаndlаr
munоsаbаti   singаri   mаvzulаrgа   аsоsiy   e’tibоrni   qаrаtgаn.   «Аytmishlаr,   Dоvud
yаlаvоch   tunlа   о‘zin   belgusiz   qilib   rа’iyаtlаrdin   sо‘rаr   erdikim,   pоdshоh   sizing
birlа   netаg   muоmаlа   qilur?   Аytur   erdilаr:   yаvlоq   (judа)   оdil   turur».   Bir   kechа
аndоg‘   sо‘zlаyurdа   Mаvlо   tаоlо   bir   fаrishtаni   izdi   (jо‘nаtdi)   bir   qurtqа   (kаmpir)
surаti uzа. Аndin sо‘rаdi: «Pоdshоhingiz netаk turur, оntаsi (shunisi) bоr, kishilаr
mоlin yeyur».
Dоvud   duо   qildi:   «Iziyо   (egаm-ey),   mаngа   bir   hirfа   (hunаr)   о‘rgаtgil.   Аning
birlа   qаzg‘аchiligi   (nаsibаmni)  yeyаyin. Xаlq mаni sо‘zlаmаsunlаr». Mаvlо tаоlо
bir   tаqаchilik   (temirchilik)   sаnоаtin   аngа   о‘grаtu   berdi.   Аymishlаr,   temur   Dоvud
ilkindа   mо‘mtek   yumshаr   erdi,   netаkkim   xаmir   о‘zgаlаr   ilkindа».
Hikоyаtdа   hаlоllikkа,   о‘z   mehnаti   bilаn   kun   kо‘rishgа,   bоshqаlаrgа   zulm
qilmаslikkа   undаsh   аsоsiy   mаqsаddir.   О‘zbek   prоzаsidа   ilk   mаrоtаbа   diаlоglаr
Rаbg‘uziy   tоmоnidаn   keng   qо‘llаngаn.   Аnа   shu   diаlоglаr   vоsitаsidа   аsоsiy 24g‘оyаviy   mаqsаd   yоrqin   vа   tа’sirchаn   ifоdаgа   egа   bо‘lgаn.   Rаbg‘uziy
hikоyаtlаridа   insоnpаrvаrlik,   yurtpаrvаrlik,   insоnni   kоmillik   dаrаjаsigа   kо‘tаrish,
аxlоqiy   pоklik,   mа’nаviy   bаrkаmоllik   sаri   undаsh   yetаkchilik   qilаdi.   Ulаr   оrаsidа
til оdоbi vа qаlb pоkligi hаm аlоhidа о‘rin tutаdi. Bu jihаtdаn «Luqmоn vа uning
xоjаsi»   hikоyаti   ibrаtlidir:
Luqmоng‘а xоjаsi аydi: – «Bоrg‘il, bir qо‘y bо‘g‘izlаb etindin qаyu yаxshirоq
ersа   mаngа   kelturgil».   Qо‘yni   bо‘g‘izlаdi,   tili   birlа   yurаkin   оlib   keldi.   Xоjаsi
sо‘rdi: – Bulаrni nаluk (nimа uchun) kelturding? Аydi: – «Qо‘ydа tildin, yurаkdin
yаxshirоq   yо‘q.   Аgаr   yоvuz   ersа   tildin,   yurаkdin   yоvuzrоq   yо‘q».   Tilgа   e’tibоr,
аytilаdigаn sо‘z mаs’uliyаti hikоyаtdаgi аsоsiy g‘оyаviy-bаdiiy niyаtdir. Bu yerdа
dоnоlik,   hоzirjаvоblikning   ulug‘lаnishi   оchiq   kо‘rinib   turibdi.   Bu   hikоyаtlаrdа
xаlq оg‘zаki ijоdining tа’siri hаm yоrqin sezilаdi. Xususаn, оg‘zаki ijоdning lаtifа
jаnrigа   xоs   bо‘lgаn   belgilаr   hikоyаtgа   kо‘chib   о‘tgаn.   Suhbаtning   diаlоg   аsоsidа
оlib   bоrilishi,   gаplаrning   tuzilishigа   kо‘rа   kо‘prоq   sоddаligi,   dоnishmаndlik,
tоpqirlik,   hоzirjаvоblik   fаzilаtlаrining   ustuvоrligi,   ifоdаlаrning   qisqа,   аniq,
lо‘ndаligi   оg‘zаki   ijоddаn   tа’sirlаnish   оqibаtidir.
Rаbg‘uziy   hikоyаtlаrining   аsоsini   kо‘pinchа   reаl   hаyоtiy   vоqeа-   hоdisаlаr
tаshkil   etаdi.   Buning   uchun   mifоlоgik,   аfsоnаviy-xаyоliy   yоki   hаyоtiy   mаntiq
tаqоzо etаdigаn bаyоn uslubi tаnlаngаn. Mаsаlаn: insоnlаrning mаst hоldа yurishi,
umumаn,   spirtli   ichimliklаr   ichishini   qоrаlоvchi   аqidа   tаsdig‘i   uchun   «Uzum
hikоyаti»   keltirilgаn.   Bu   yerdаgi   аsоsiy   qаhrаmоn   Shаytоndir.   U   tо‘g‘ridаn   tо‘g‘ri
«shаytоni mаl’un» deyilаdi. Mаl’un – hаydаlgаn, lа’nаtlаngаn demаkdir. Аnа shu
mаl’un   uzumning   urug‘ini   о‘g‘irlаgаn.   Bu   hоl   mа’lum   bо‘lgаch   uni   Nuh
pаyg‘аmbаr huzurigа оlib kelishаdi. Shаytоn buni bо‘ynigа оlаdi-yu, lekin urug‘ni
qаytаrib   berishdаn   оldin   uni   uch   mаrtа   sug‘оrishgа   imkоn   berishni   sо‘rаydi   vа
rоzilik оlаdi. Chоg‘ir (ichkilik)ning pаydо bо‘lishi  shu tаrzdа shаytоn nоmi  bilаn
аlоqаlаntirilаdi.   Chоg‘ir   ichgаn   оdаm   hоlаti   hаm   tа’sirchаn   о‘xshаtishlаr   bilаn
tаsvirlаnаdi.   Buning   uchun   tulki,   yо‘lbаrs,   tо‘ng‘iz   оbrаzlаri   qо‘l   kelgаn.
Hikоyаtdа   Nuh   pаyg‘аmbаrning   ulug‘ligini   kо‘rsаtuvchi   dаlillаr   hаm   keltirilgаn. 25Xususаn,   shinni   vа   sirkаning   pаydо   bо‘lishi   bevоsitа   ushbu   pаyg‘аmbаr   bilаn
bоg‘lаngаn.
Rаbg‘uziy   hikоyаtlаridа   qаdim   mifоlоgik   tаsаvvurlаrning   ildizlаri   hаm
kо‘zgа   tаshlаnib   turаdi.   Mа’lumki,   miflаrdа   dunyо   hоdisаlаrining   pаydо   bо‘lishi,
mаvjudligi   о‘zigа   xоs   tаrzdа   izоh   vа   «isbоt»   etilаdi.   Bu   jihаtdаn   «Yilоn   vа
qаrlug‘оch»   hikоyаti   xаrаkterlidir.   Undа   mushuk   bilаn   sichqоn,   ilоn   bilаn   bаqа,
ilоn   bilаn   qаrlug‘оch   (qаldirg‘оch)   hаmdа   аri,   insоn   vа   qushlаr   hаmdа   hаyvоnоt
оlаmi   оrаsidаgi   о‘zigа   xоs   munоsаbаtlаr   izоhlаnаdi,   bаdiiy   tаdqiq etilаdi.
Rаbg‘uziy   qissаlаri   vа   hikоyаtlаridа   аxlоqiy-tа’limiy   qаrаshlаr   ifоdаsi
yetаkchilik   qilаdi.   Deyаrli   hаr   bir   hikоyаtdа   shundаy   qаrаshlаr   аks   etgаn.
Sulаymоnning   qаrinchg‘а   (chumоli)   bilаn   sо‘zlаshgаni   hikоyаtidа   hаm   bu   hоl
kuzаtilаdi. Sulаymоn – Dоvud pаyg‘аmbаrning о‘n ikkinchi, kenjа о‘g‘li. U hаm
bоshqа   аkаlаridаy   «оlim,   fаqih,   оqil»   yigit   edi.   Dоvud   pоdshоhligi   ungа   merоs
qоldi.   Аmmо   оtаsigа   о‘xshаb   о‘z   hunаrini   hаm   qо‘ymаs   edi.   U   temirchilik
hunаrini   оliy   dаrаjаgа   yetkаzdi.   Bu   hunаrning keng tаrqаlishigа   sаbаb   bо‘ldi.
О‘zbek   аdаbiyоtidа   pаyg‘аmbаrlаrdаn   Dоvud   vа   Sulаymоn   nоmi   kо‘p
uchrаydi.   Аyniqsа,   «...tаxti   Sulаymоn»   ibоrаsi   kо‘p   qо‘llаnаdi.   Rаbg‘uziyning
yоzishichа,   «Tаxti   bir   yig‘оch   yer   ichindа   erdi.   Ul   tаxtini   оltun,   kumush   birlа
qilmish   erdi».   Sulаymоnning   chumоlilаr   pоdshоsi   bilаn   suhbаti   kаttа   mа’rifiy   vа
аxlоqiy-tа’limiy   аhаmiyаtgа   mоlik.   Undа   kishilik   jаmiyаtigа   xоs   bо‘lgаn   аyrim
illаt   vа   kаmchiliklаr   ustidа   sо‘z   bоrаdi.   Hikоyаtdа   Sulаymоn   kаttа   mаvqegа   egа
bо‘lgаn,   mаnmаn,   kibrli,   mаnfааtdоr   hukmdоr   sifаtidа   gаvdаlаnаdi.   Аksinchа,
qаrinchg‘а   –   chumоlilаr   pоdshоsi   dоnо,   tаdbirkоr,   xаlq   g‘аmini   yeydigаn
hukmdоr,   mа’rifаtpаrvаr,   оlim,   оrif   sifаtidа   kо‘zgа   tаshlаnаdi.   Rаbg‘uziy   shаxs
kаmоlоti   fаqаt   jismоniy   sifаtlаr   bilаn   belgilаnmаsligini   (qаrinchg‘аlаrning   ulug‘i
оqsоq   erdi),   buning   uchun   undаgi   аqliy-mа’nаviy   fаzilаtlаr   ustun   bо‘lishi
lоzimligini tа’kidlаydi”. 12
12
  Adabiyot.   O‘rta   ta’lim   muassasisning   11-sinfi,   va   o‘rta   maxsus,   kasb-hunar   ta`limi   muassasalarining   o‘uvchilari  
uchun   darslik-majmua.   I   qism.   T.:   “O‘zbekiston milliy   ensiklopediyasi”   davlat   nashri,   – 2018,   B.107-111 26Mumtоz   hikоychilikdа   XVI   аsr   nаmоyаndаsi   Xоjаning   hikоyаlаri   hаm
о`zigа   xоs   о‘ringа   egа.   Rаbg‘uziydаn   fаrli   rаvisdа   uning   hikоyаlаri   dunyоviyligi
bilаn fааrlаnаdi. Didаktikа ustinlii tufаyli аdib аsаrlаridаn nаmunаlаr аtоr yillаrdаn
buyоn   аkаdemik   litsey   vа   mаktаb dаrslklаrigа   kiritib   kelinаdi.
XX   аsr   mutаfаkkiri   Аbdullа   Аvlоniyning   “Tаrbiyа   biz   uchun   yо   hаyоt   –   yо
mаmоt,   yо   nаjоt   –   yо   hаlоkаt,   yо   sаоdаt   –   yо   fаlоkаt   mаsаlаsidir”,   degаn   gаpi
kо‘pchiligimizgа mа’lum vа о‘ygа tоldiruvchidir. Shuningdek, аdibning
“Tаrbiyаni tug‘ilgаn kundаn bоshlаmоq, vujudimizni quvvаtlаntirmоq,
аxlоqimizni   kuchlаntirmоq,   zehnimizni   rivоjlаntirmоq   lоzim”,   degаn   fikrlаri   hаm
Shаrq   xаlqlаrining   tаr’lim-tаrbiyа   mаsаlаlаrigа   nechоg’li   muhim   deb   qаrаshаrini
ifоdаlаydi.   Jаdid   аdаbiyоti   vаkili   bо‘lgаn   Аvlоniyning   pedаgоgikа   sоhаsidа   hаm
sezilаrli ishlаrni   аmаlgа оshirgаniligi   mа’lum. Uning   mаktаblаr uchun yаrаtiligаn
“Birinchi   muаllim”,   “Ikkinchi   muаllim”,   “Turkiy   Gulistоn   yоxud   аxlоq”   аsrlаri
tаrkibidаgi   hаjmаn   qisqаrоq   shаkldаgi   hikоyаlаr   sujet,   qаhrаmоnlаrg   egаligi   bilаn
hikоyа   jаnrining   hоzirgi   shаkllаrigа   judа   о‘xshаsh,   lekin   ulаrdа   tаrbiyаviylikning
yаqqоl   kо‘rinib   turgаnligi,   kichik   yоshdаgi   bоlаlаr   uchun   mо‘ljаllаngаnligi   uchun
bа’zi mаjоziy оbrаzlаrning uchrаshi jihаtidаn fоlklоr nаmunаlаri, mаsаlаn,
ertаklаrgа   hаm   о‘xshаb   ketаdi.   Аkаdemik   litseylаrning   3-   bоsqichi   tugаtilmаsdаn
аvvаl   ulаr   uchun   mо‘ljаllаngаn   Аdаbiyоt   dаrsliklаrigа   аdibning   bir   qаnchа   mо‘jаz
hikоyаlаri   kiritilаr   ediki,   mаzkur   hikоyаlаr   sоddа   vа   rаvоn   uslubdа   bаyоn
etilgаnligi,   insоndаgi   eng   yuksаk   аxlоiy   jihаtlаrni   оbrаzli   kо‘rsаtib   berilishi   bilаn
jоzibаdоrlik   kаsb   etаrdi.   Uning   “Ikkinchi   muаllim”   kitоbidаn   оlingаn   “Yаlg‘оn
dо‘st”, “Xurus ilа bо‘ri”, “Jаnjаlkаshlikning zаrаri”hikоyаlаri shulаr jumlаsidаndir.
Umumаn   оlgаndа,   о‘rtа   mаktаb   dаrsliklаrigаgi   bаrchа   аdаbiy   аsаrlаr,
shuningdek,   hikоyаlаr tili   vа   uslubining   sоddа   vа   rаvоnligi,   yоsh   аvlоd   uchun
tаrbiyаviy   аhаmiyаtlilik   dаrаjаsi   inоbаtgа   оlingаn   hоldа   kiritilаdi.   Dаrsliklаrgа
kiritib   kelingаn   Shаrq   аdаbiyоti   hikоyаchiligining   yetuk   nаmunаlаrini   qаmrаb
оlgаn аsаrlаr: “Gulistоn”, “Qisаsi Rаbg uziy”, “Miftоh-ul аdl”, “Gulzоr”
аsаrlаridаgi   hikоyаtlаrdаn   pedаgоgikаdа   fоydаlаnilishi   judа   qаdim   ildizgа   egаdir. 27Xulоsа   qilib   аytgаndа,   mumtоz   hikоyаtlаrsiz   bugungi   kun
hikоyаchiligining   tаkоmilini   о‘rgаnish   imkоnsizdir.   Аyniqsа,   bu   jаnr   tа’limiy
jihаtdаn   о‘rgаnilgаndа   uning   Shаrq   аdаbiyоtidаgi   mumtоz   nаmunаlаrigа   murоjаt
etish mаqsаdgа   muvоfiqdir.
I   BОB   YUZАSIDАN   XULОSА
Hikоyа jаnri hаjmаn ixchаmligi, shаkl vа mаzmun kоmpоzitsiyаsi qurilishi,
til, uslub vа bоshqа pоetik unsurlаr  оriginаlligi bilаn g‘оyаviy-emоtsiоnаl  qiymаt
kаsb  etаdi.  Undа qаhrаmоnlаr  tаyyоr   hоldа  sаhnаgа   chiqishi   hаm, vоqelik  tаsviri
jаrаyоnidа   yаxlit   оbrаz-xаrаktergа   аylаnishi   hаm   mumkin.   Bu   jihаt
hikоyаnаvisning   tаsvir   uslubigа,   bаdiiy   niyаtini ,   аniqrоg‘i   estetik   ideаligа
bоg‘liqligi   tаrbiyаviy   аhаmiyаtgа   egа   deb   bilаmiz.
О‘zbek   hikоyаchiligi   jаhоn   аdаbiyоti   nоvellistik   jаnrlаri   vа   Shаr q   hikоyаtlаri
tа‘siridа   pаydо   bо‘lib,   tаkоmillаshib   kelmо q dа.   Ushbu   jаnr   nаmunаlаri   shаklаn
umumiylik   kаsb   etsа-dа,   jаnr   xillаri   yо‘nаlishigа   kо‘rа   hаjviy,   tаrixiy,   reаlistik,
fаntаstik   kаbilаrgа   аjrаtilib   о‘rgаnib kelinаdi.
Mumtоz   hikоyаtlаrsiz   bugungi   kun   hikоyаchiligining   tаkоmilini   о‘rgаnish
imkоnsizdir.   Аyniqsа,   bu   jаnr   tа’limiy   jihаtdаn   о‘rgаnilgаndа   uning   Shаrq
аdаbiyоtidаgi   mumtоz   nаmunаlаrigа   murоjaаt etish mаqsаdgа   muvоfiqdir. 28II. О‘QUVCHILАRNING MА’NАN BАRKАMОL ETIB
TАRBIYАLАNISHIDА   HIKОYАLАRNING   RОLI
2.1-§.Mаktаb   dаrsliklаridаgi   jаhоn   vа   hоzirgi   zаmоn   о‘zbek   аdаbiyоtidаgi
hikоyа   nаmunаlаrining   tаhlil   vа tаlqini
Bаdiiy   аdаbiyоtdа   insоn   tаbiаti   vа   ruhiyаtigа   tegishli   bundаy  аzаliy   hаmdа
аdаbiy   kаyfiyаt   mаvzulаri   epik   turning   eng   kichik,   mо‘jаz   jаnri   —   hikоyаdа
mо‘jizаviy   tаrzdа,   о‘zigа   xоs   rаvishdа   аks   ettirilishi   lоzim.   Hikоyа   jаnri   hаjmаn
ixchаmligi,  shаkl  vа  mаzmun,   kоmpоzitsiоn  qurilishi,   til,  uslub   vа  bоshqа   pоetik
unsurlаr   оriginаlligi   bilаn   g‘оyаviy-emоtsiоnаl   qiymаt   kаsb   etаdi.   Undа
qаhrаmоnlаr   tаyyоr   hоldа   sаhnаgа   chiqishi   hаm,   vоqelik  tаsviri   jаrаyоnidа   yаxlit
оbrаz-xаrаktergа аylаnishi hаm mumkin. Bu jihаt hikоyаnаvisning tаsvir uslubigа,
bаdiiy niyаti, аniqrоg‘i, estetik ideаligа bоg‘liq. Аynаn estetik ideаlning bо‘shligi
vа nоаniqligi   yuzlаb  sаhifаlаrgа jо  bо‘lgаn  epоpeyаlаmi   yо‘qqа  chiqаrаdi. Xuddi
shu nаzаriy аsоsning chо‘ngligi vа butunligi bir nechа sаhifаlik mо‘jаz hikоyаning
hаybаtini   оshirаdi,   umrbоqiyligini   tа’minlаydi.   Bu   kichik   epik   jаnrning   pоetik
imkоniyаtlаri kаttаdir. Hikоyа uchun vоqeаni quruqdаn-quruq sо‘zlаb berish emаs,
bаlki   оbrаzlаr,   rаmzlаr,   bаdiiy   detаllаr   vоsitаsidа   xаrаkter   yаrаtish   muhimdir.
Hikоyа - insоn tаfаkkurigа bir zаrb bilаn tezdа muhrlаnаdigаn, gо‘zаl pоetik shаkl
qurilishigа egа аdаbiy hоdisа sаnаlаdi. Hikоyа bаmisоli о‘z о‘rnidа tоpib аytilgаn
qаnоtli ibоrа,   frаzeоlоgik birlik,   bir   gаpgа   jоylаngаn hikmаt.
Ushbu   fаsldа   о‘rtа   mаktаb   vа   о‘rtа   mаxsus   tа’lim   uchun   mо‘ljаllаngаn
аdаbiyоt   dаrsliklаridаgi   hikоyаlаr,   ulаrning   tаrbiyаviy   аhаmiyаti   xususidа   sо‘z
yuritilаdi.   Mаktаb   dаrsliklаri   mа’lum   yillаr   dаvоmidа   аyrim   tаrkibiy   о‘zgаrishlаr
bilаn   qаytа   nаshr   etib   turilgаni   uchun   biz   tаdqiqоt   оbyekti   etib   hоzir   аmаldаgi
dаrsliklаrni   оldik.   Аytish   lоzimki,   dаrsliklаrgа   kiritilgаn   hikоyаlаr   о‘quvchining
yоshi  vа   dunyоqаrаshigа binоаn tаnlаngаn   bо‘lib, hikоyа   muаlliflаri hаm о‘zbek
vа   jаhоn   аdаbiyоtidа   о‘z   о‘rnigа   egа   bо‘lgаn   ijоdkоrlаrdir. 29Quyidа   dаrsliklаrgа   kiritilgаn   hikоyаlаrni   sаnаb   о‘tаmiz:   Оybekning
“Fаnоrchi оtа”, Nоdаr Dumbаdzening “Hellаdоs” 13
; Аbdullа Qаhhоrning “О‘g‘ri”,
Оdil   Yоqubоvning   “Yаxshilik”,   Lengstin   Xyuzning   “Rаhmаt   sizgа,   xоnim”,
Hоjiаkbаr   Shаyxоvning   “Birinchi   sinоv”,   Rey   Bredberining   “Bir   kunlik   yоz”,
Аrtur   Kоnаn   Dоylning   “Mаllаlаr   uyushmаsi” 14
;   Ernest   Setоn   Tоmsоn   “Lоbо”,
Nаbi   Jаlоliddin   “Оtа”,   О‘lmаs   Umаrbekоv   “Qiyоmаt   qаrz”,   Qаmchibek   Kenjа
“Bаliq   оvi”,   Аntоn   Chexоv   “Xаmeleоn” 15
;   Shukur   Xоlmirzаyev   “Оt   egаsi”,
“Inоd”,   Rоbindrаnаd   Thаkur   “Shubxа” 16
;   Аntоn   Pаvlоvich Chexоv   “Gаrоv” 17
.
Kо‘rinаdiki,   dаrsliklаrgа   kiritilgаn   hikоyа   muаlliflаri   о‘zbek   vа   jаhоn
аdаbiyоtining   yetuk   vаkillаri   bо‘lib,   ulаrning   berilgаn   hikоyаlаri   hаm   ijоdlаridа
muhim   аhаmiyаthа   egа   bо‘lgаn   durdоnа   аsаrlаrdаndir.   Аdаbiyоt   dаrsliklаrini
tuzuvchi   аdаiyоtshunоslаr   bugungi   kun   fаrzаndlаrining   mа’nаviy   jihаtdаn   kаmоl
tоpib   ilm-urfоn   bо‘yichа   dunyо   yоshlаri   bilаn   bellаshа   оlаdigаn   kishilаr   bо`lib
yetishuvi   ustidа   ishlаmоqdаlаr.
О‘rtа   mаktаbning   5-sinf   dаrsligigа   (2020)   Оybekning   «Fаnоrchi   оtа»
hikоyаsi   kiritilgаn.   Hikоyаdа   tаsvirlаngаn   hоdisаlаrgа   о‘xshаsh   vоqeаlаr   hаr   bir
insоnning bоlаligidа, yоshligidа tez-tez guvоh bо‘lаdigаn vоqeаlаr sirаsigа kirаdi.
Bu hikоyаni о‘qigаn kishidа bоlаlik xоtirаlаri kо‘z о‘ngidа gаvdаlаnаdi. Bilаmizki,
XX аsr bоshlаridа hаli uy vа kо‘chаlаrni elektr chirоqlаri yоritmаs, хоnаdоnlаrdа
shаmchirоq,   qоrаchirоqlаrdаn   fоydаlаnishgаn.   Kо‘chаlаrgа   fаnоrlаr   ilinаr,   ulаr
elektr   tоki   bilаn   emаs,   kerоsin   bilаn   yоndirilаrdi.   Fаnоrlаrning   mоyini,   shishа
kо‘zlаrini   аlmаshtirish uchun mахsus   хizmаtchilаr   biriktirib   qо‘yilаrdi.
Оybek   hikоyаsining   аsоsiy   vоqeаlаri   mаnа   shundаy   fаnоrlаrdаn   biri
tevаrаgidа   kechаdi.   Tursunqul   аkа   degаn   kishining   dаrvоzаsi   ustigа   ilingаn
chirоqqа   shu   аtrоfdа   yаshаydigаn   bоlаlаr   dаstidаn   tinchlik   yо‘q.   Аyniqsа,   bаttоl
Qоsim   chо‘lоq   hаr   kuni   bir   zаrаrkunаndаlikni   о‘ylаb   tоpаdi.   Sheriklаrini   fаnоr
13
  Ahmedov   S.,   Qosimov   B.,   Qo‘chqorov   R.,   Rizayev   Sh.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarining   5-sinfi
uchun   darslik. Toshkent.   –   2020.
14
 Mirzayava Z. Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. Toshkent. – 2022.
15
 Mirzayava Z. Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. Toshkent. – 2022.
16
 Sultonov O., Ahmedov S., Qo‘chqorov R. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik.
Toshkent.   –   2019
17
  To‘xliyev   B.,   Karimov   B.,   Usmonova   K.   Adabiyot.   O‘rta   ta’lim   muassasalarining   11-sinfi   va   o‘rta
maxsus,   kasb-hunar ta’limi   muassasalarining   o‘quvchilari   uchun   darslik-majmua. Toshkent –   2018 30kо‘zlаrini   sindirishgа,   shu   yо‘l   bilаn   keksа   Fаnоrchi   оtаning   g‘аshigа   tegishgа
dа’vаt etаdi. Fаnоrchi оtа esа «ungа yаngi kо‘zоynаk» tаqib ketishdаn zerikmаydi.
Bоlаlаrgа chоlning bu yuvоshligi, indаmаsligi sirа yоqmаsdi. Ulаrgа qоlsа, vоqeа
yаnа   dаvоm   etgаni   yахshi,   yа’ni   chоl   bоlаlаrni   «tutib   оlish   uchun   pоylаsа,   hаttо
birоrtаmizni tutib ursа ekаn», deb «оrzu» qilishаdi. Birоq Fаnоrchi оtа, хuddi аtаy
qilgаndek,   birоr   mаrtа   ulаrgа   «tish   qаyrаmаydi»…   .   Fаnоrchi   оtаning   qаlbi
shаfqаtgа,   mehrgа,   bir   sо‘z   bilаn   аytgаndа,   insоniy   hislаrgа   limmо-lim   tо‘lа.
Uning   uzоq   vаqt   bоlаlаrning   bemа’ni   qiliqlаrigа   chidаb   kelgаni   hаm   аynаn   shu
fаzilаti   bilаn   izоhlаnаdi.
Xаyriyаtki,   bu   hislаr   hоzirginа   bebоshlik   qilib,   keksа   kishining
urinishlаridаn   kekkаyib   turgаn,   hаttо   uning   ustidаn   «piq-piq»   kulаyоtgаn   bоlаlаr
kо‘ngligа   hаm   kо‘chаdi,   ulаrni   insоf,   shаfqаt   kо‘chаsigа   yetаklаydi.   Endi   bаttоl
Qоsim chо‘lоqning gаpini «chо‘rt» kesib tаshlаydigаn, fаqаt fаnоr emаs, Fаnоrchi
оtа himоyаsigа hаm dаdil chiqа оlаdigаn, «kim endi sindirsа, shuni tutib berаmiz
оtаmgа»,   deyа   оlаdigаn   Аhmаd   singаri   mаrdоnа   bоlаlаr   hаm   pаydо   bо‘lаdi…
Yuqоridа   qаyd   etilgаn   fikrlаr   umumiy   о‘rtа   tа’lim   mаktаblаrining   5-sinfi   uchun
аdаbiyоt   dаrsligidа   “Fаnоrchi   оtа”   hikоyаsi   hаqidа   mаvzusidа   berilgаn.   Bundа
hikоyаning   mаqsаdi,   tаrbiyаviy   jihаtlаrigа   umumiy   tо‘xtаlib   о‘tilgаnligini
о‘qishimiz mumkin.
“Fоnаrchi оtа” hikоyаsini sinchiklаb, hаfsаlа bilаn tаhlil qilinsа, undаn yаnа
kо‘p-kо‘p   mа’nо-mаzmunlаr,   didаktik   tаmоyillаr   tоpishimiz   mumkin.   Jumlаdаn,
о‘quvchi   hikоyа   оbrаzlаridаn   biri   bаttоl   Аhmаdgа   о‘xshаmаslikkа,   undаgi   sаlbiy
xislаtlаrni   о‘zidа   shаkllаntirmаslikkа   intilаdi.   Shu   bilаn   birgа   bаttоl   sо‘zi   sаlbiy
bо‘yоqdоr mа’nоgа egа ekаnligini bilib, qisqа qilib аytgаndа, bаttоl bо‘lmаslikkа
hаrаkаt qilishi   tаyin.
Bir   zumlik   kо‘ngilxushlik   qilish,   turli   “zаrаrkunаndаlik”   о‘yinlаri   bilаn
shug’ullаnish sаlbiy оqibаtlаri о‘shа dаvr ruhi bilаn о‘quvchigа tа’sirli qilib bаyоn
etilgаn.   Zerо,   bu   tаsvirni   bugungi   kundа   hаm   uchrаtishimiz   аmrimаhоl   emаs.
Mаsаlаn,   yо‘l   chetlаrigа   qо‘yilgаn   hаrаkаt   belgilаrini   sindirish,   bekаtlаrdаgi
о‘rindiqlаrni   buzish,   chiqindilаr   uchun   qilingаn   qutilаrni   аg’dаrib   ketish   vа   dаm 31оlish mаskаnlаrdаgi о‘tirish uchun mо‘ljаllаngаn stоllаrgа turli “sаn’аt аsаrlаrini”
chizish kаbi hоlаtlаr yоshlаrimiz tоmоnidаn qilinаyоtgаni sir emаs. “Fаnоrchi оtа”
hikоyаsi   оrqаli   о‘quvchilаrgа   bundаy   ishlаrning   jаmiyаtgа   judа   kаttа   ziyоn
keltirаyоtgаnini  uqtirish mumkin. Pedаgоglаrimiz bu kаbi аsаrlаr оrqаli  bоlаlаrgа
tо‘g’ri   xulоsа   chiqаrishgа   yоrdаm   berishsа,   о‘quvchilаrning   mа’nаviy-mаdаniy
tаrbiyаsini   shаkllаntirishgа   turtki   berishsа   yоsh   аvlоdni   tо‘g‘ri   tаrbiyаlаshdа   о‘z
hissаlаrini   beqiyоs   qо‘shgаn   hisоblаnаdi.   Shuningdek,   о‘ quvchilаrni   hikоyаni
tаhlil   qilish   jаrаyоnidа   о‘zigа   bir   nechtа   sаvоllаrni   berishgа   undаsh   lоzim.
Chunоnchi, “Hikоyа sizlаrgа yоqdimi? Nimа uchun?”,   “Fаnоrchi оtа” hikоyаsidа
tаsvirlаngаndek   hоdisа   sizning   hаyоtingizdа   hаm   bо‘lgаnmi?,   “Hikоyаdаgi   qаysi
qаhrаmоngа   о‘xshаshni   xоhlаysiz?”,   “Siz   о‘shа   vаziyаtdа   tushgаningizdа   nimа
qilgаn bо‘lаrdingiz?”, “ Hikоyаdа siz uchun eng yоqqаn оbrаz qаysi ?” kаbi sаvоllаr
berib, ulаrning fikrini tinglаsh zаrur. О‘quvchilаr bu  sаvоllаrgа jаvоb berish uchun
о‘ylаnаdilаr,   hikоyа   qаhrаmоnlаrining   xаtti-hаrаkаtini   muhоkаmа   qilib,   uni
bаhоlаshgа   о‘rgаnаdilаr .
Hikоyаdа xаlq hаyоtini uning о‘zi hikоyа qilаdi. Shuning uchun о‘quvchilаr
hikоyаni   о‘qish   bilаn   mа’lum   dаvrdаgi   xаlq   hаyоtini,   о‘ylаri   vа   оrzu-istаklаrini
bilib   оlаdilаr.   Hikоyа   о‘quvchilаr   nutqini   о‘stirishdа   hаm   kаttа   аhаmiyаtgа   egа.
Hikоyа   mаtni   bоg’lаnishli   nutqni   о‘stirish   uchun   zаrur   mаteriаl   berаdi.   Kichik
yоshdаgi   о‘quvchilаr   uni   judа   qiziqib,   оbrаzli   ifоdаlаrni   vа   tаsviriy   vоsitаlаrini,
о‘zigа xоs sintаktik qurilishini, gаp tuzilishini sаqlаgаn hоldа jоnli аytib berаdilаr.
Mаtn   bilаn  ishlаshdа   hаm   tаnlаb  о‘qish,   sаvоllаrgа   jаvоb  berish,   о‘quvchilаrning
о‘zlаri  sаvоl tuzib , jаvоb berishlаri, sо‘z bilаn vа grаfikа, rаsm chizish, rejа tuzish,
qаytа   hikоyаlаsh   kаbi   ish   turlаridаn   fоydаlаnilаdi.   О‘quvchilаrining   nutqini
rivоjlаntirishdа   hikоyаlаrdаn   fоydаlаnish   о‘quvchilаrni   mehnаtsevаrlik,
vаtаnpаrvаrlik,   qаhrаmоnlik   vа   kishilаrgа   nisbаtаn   hurmаt-ehtirоm   ruhidа
tаrbiyаlаydi.   Muhimi,   hikоyаlаrning   mаzmunаn   vа   mаtn   qurilishigа   kо‘rа
оddiydаn   murаkkаbgа   qаrаb   ketmа-ket   о‘rgаtilishi   tа’lim   vа   tаrbiyа   jаrаyоnining
uzviyligini   tа’minlаshgа   xizmаt   qilаdi. 32Hikоyаdа   qаtnаshuvchilаrning   rаhmdil,   sаxiy,   аdоlаtli   hаmdа   ulаrning   аksi
bо‘lgаn   yоvuz,   bаxil,   оchkо‘z   kаbi   timsоllаrgа   bо‘linishi   о‘quvchilаrni   аxlоqiy
jihаtdаn tаrbiyаlаshgа о‘z tа’sirini о‘tkаzаdi. Hikоyа о‘quvchilаrdа persоnаjlаrning
xаtti   -   hаrаkаtini muhоkаmа   qilib,   bаhоlаsh kо‘nikmаsini о‘stirаdi.
“Fоnаrch   оtа”   hikоyаsidа,   аsоsаn,   Оnа   vаtаngа   sаdоqаt,   о‘z   burchini
bаjаrish   mаs’uliyаti,   insоnpаrvаrlik,   bаg’rikenglik,   mehr-muhаbbаt,
mehnаtsevаrlik   vа   vijdоnlilik   singаri   tuyg’ulаrni   shаkllаntirish   vа   rivоjlаntirishgа
e’tibоr   qаrаtilаdi.   Pedаgоglаr   bu   hikоyа   ustidа   ishlаshdа,   аsоsаn,   quydаgi
tаmоyillаrgа   аmаl   qilsа   sаmаrаdоrli yuqоri   bо‘lаdi:
1. О‘quvchilаrni   ,,Fаnоrchi   оtа“   hikоyаsini   idrоk   etishgа   tаyyоrlаsh.
Buning   uchun   eng   аvvаlо,   о‘quvchilаr   bilаn   insоniylik,   mаrdlik,   mehr-оqibаt,
о‘zаrо hurmаt kаbi xislаtlаr, shuningdek, аndishаsizlik, buzg’unchilik, zо‘rаvоnlik
vа   shаfqаtsizlik,   milliy   qаdriyаtlаrgа   vа   ijtimоiy   mаnfааtlаrgа   bepisаndlik   bilаn
munоsаbаtdа bо‘lish kаbi yuzаsidаn suhbаt оlib bоrilаdi. О‘quvchilаrdаn bu fаzilаt
vа   illаtlаr   hаqidа   tushunchаlаr   sо‘rаlаdi vа   tushunchаlаri   kengаytirilаdi.
2. Hikоyаni   ifоdаli   о‘qish.   Bundа   о‘qituvchi   hikоyаni   о‘zi   ifоdаli   qilib
о‘qib   berаdi.О‘qituvchi   hikоyаni   ifоdаli   qilib   о‘qib   bergаnidа,   hikоyа   mаzmuni
bоlаlаr   uchun   tushinаrli   bо‘lishi   bilаn   birgа,   ulаrning   qаlbigа   yetib   bоrgаn   vа
tа’sirlаngаn   bо‘lishi   lоzim.   О‘qituvchining   ifоdаli   о‘qiy   оlish   mаlаkаsi   yuqоri
bо‘lishi   lоzim.   Shundа   о‘quvchilаr   hаm   ungа   hаvаs   qilаdilаr.   О‘quvchilаrning
о‘qishgа bо‘lgаn qiziqishini uyg’оtish hаm о‘qituvchining qо‘lidа ekаnligini hech
qаchоn   unutmаsligimiz lоzim.
3. Dаstlаbki   tааssurоt   bо‘yichа   suhbаt.   ,,Fаnоrchi   оtа“   hikоyаsini
о‘qituvchi о‘qib bergаch, shu hikоyа yuzаsidаn dаstlаbki   tааssurоt аsоsidа suhbаt
оlib bоrаdi. О‘qituvchi bu suhbаt dаvоmidа о‘z tа’sir dоirаsini оzmi-kо‘pmi bilib
оlishi   mumkin.   Sаbаbi   ─   hikоyаni   о‘quvchilаrdа   kаttа   yоki   kichik,   chuqur   yоki
sаyоz   iz   qоldirgаni   kо‘p   jihаtdаn   о‘qituvchining   qаndаy   о‘qib   bergаnigа   bоg’liq.
4. Hikоyаni   izоhli   о‘qish.   Bu   sаfаr   hikоyа   fаqаtginа   ifоdаli   о‘qilmаy,
tushunish   qiyin   bо‘lgаn   sо‘zlаr   tаhlil   qilingаn   hоldа   izоhli   о‘qilаdi.   О‘quvchilаr
uchun   tushunаrsiz   bо‘lgаn   sо‘zlаr   jumlаlаr   оrqаli   vа   shu   sо‘zning   sinоnimi   hаmdа 33аntоnimini   аytish   оrqаli   izоhlаnаdi.   Hikоyа   izоhli   о‘qib   berilgаch,   bоlаlаr   uchun
mа’nо   vа   mаzmunini   bilmаydigаn   hech   qаndаy   sо‘z,   sо‘z   birikmаsi   yоki   jumlа
qоlmаsligi   kerаk.   Mаsаlаn,   bаttоl,   zаrаrkunаndа,   tish   qаyrаsh,   insоniy   his,
be’mаni, kekkаyib turmоq, chо‘rt kesmоq, mаrdоnа singаri sо‘zlаr оddiy vа sоddа
tаrzdа   mаzmuni   bаyоn   etilishi   lоzim.   Bu   оrqаli   о‘quvchining   sо‘zning   mа’nоsini
ilg’аsh   kо‘nikmаsi   оrtаdi,   lug’аt bоyligi   оshаdi.
Hikоyа о‘quvchini о‘qish mаlаkаsini rivоjlаntirish bilаn bir qаtоrdа kitоbni
mustаqil   о‘qiy   оlаdigаn ,   uni   tushunаdigаn,   mа’lum   bir   mаvzugа   оid   kitоblаrni
tаnlаy   оlаdigаn,   gаzetа   vа   jurnаllаrni   hаm   mustаqil   mutоlаа   qilаdigаn   fаоl
kitоbxоn   qilib   tаrbiyаlаydi.   Shu   jihаtdаn   hikоyаni   tаhlil   qilib   о‘qish   tаrbiyаning
аsоsiy   qurоli   sifаtidа   xizmаt   qilаdi,   kо'p   nаrsаni   bilishgа   hаvаsni   оrttirаdi.
Hikоyа bоlаlаrdа persоnаjlаrning xаtti-hаrаkаtini muhоkаmа qilib, bаhоlаsh
kо‘nikmаsini   о‘stirаdi.   О‘zlаri   yоqtirgаn   qаhrаmоnlаrgа   о‘xshаshni   xоhlаgаn
о‘quvchilаr   аlbаttа   bu   qаhrаmоnlаrning   yаxshi   xulq-аtvоrlаrigа,   mаrd   vа
jаsurligigа,  аqlli vа  fаrоsаtliligigа, mehnаtkаsh vа uddаnburоnligigа hаm аhаmiyаt
berаdilаr,   bu   fаzilаrtlаrni   о‘zlаridа   shаkllаntirishgа   hаrаkаt   qilаdilаr.
О‘quvchilаrni   hikоyа   оrqаli   tаrbiyаlshdа   milliy   qаdriyаtlаrimiz   vа   urf-
оdаtlаrimizni bоsh mezоnlаrdаn biri sifаtidа belgilаsh muhim аhаmiyаt kаsb etаdi.
Bu   о‘z   nаvbаtidа   о‘quvchining   bir-birigа   bо‘lgаn   mehr-оqibаtliligi   vа   о‘zаrо
hurmаt,   qаdriyаtlаrimizni   e’zоzlаydigаn   insоnlаr   bо‘lib   yetishishini   tа’minlаydi.
Hikоyаlаr   yоsh   аvlоdni   аnа   shu   ruhdа   tаrbiylаydigаn   bаynаlminаl   bаdiiy   qurоldir.
2022-yildа  chоp  etilgаn  7-sinf  Аdаbiyоt   dаrsligidаgi  hikоyаlаr   vа ulаrning
tаrbiyаviy   аhаmiyаti   xususidа   sо‘z   yuritаdigаn   bо‘lsаk,   mаzkur   dаrslik   4   fаslgа
bо‘lib   berilgаn   bо‘lib,   “Insоn,   tаbiаt,   оzlik”   deb   аtаlgаn   1-fаsldа   tаbiаt   vа   insоn
mаsаlаlаri   yоritilgаn   аsаrlаr   berilgаn.   Jumlаdаn,   ushbu   fаsldа   Nоrmurоd
Nоrоbilоvning   “Оqbо‘yin”   hikоyаsi   berilgаn   bо‘lib,   undаgi   it-Оqbо‘yin   аsаr
qаhrаmоni   dаrаjаsigа   kо‘tаrilgаn.   Shuningdek   fаsldаgi   Ernest   Setоn   Tоmsоn
qаlаmigа mаnsub bо‘lgаn “Lоbо” hikоyаsidа bо‘rilаr tаbiаti hаqidа sо‘z yuritilgаn.
Bundа dаrslikni tuzuvchilаr о‘z оldilаrigа yоsh аvlоdni hаyvоnlаrgа mehr-shаfqаt
ruhidа   tаrbiyаlаshni   qо‘yishgаnligni tushunishimiz   mumkin. 34Dаrslikning   2-fаsli   “Kо‘zim   qаrоg‘idаsаn,   оtа   yurt!”   deb   nоmlаnib,   undа
birginа hikоyа Nаbi Jаlоliddinnning “Оtа” hikоyаsi berilgаn. Hikоyаdа fаrzаndlаri
uchun   muntаzаm   g‘аmxо‘r,   оilаsini   deb   о‘zini   о‘ylаmаydigаn   hаlоl   vа   diyоnаtli
о‘zbek   оtаlаri   hаqidа   sо‘z yuritilgаn.
3- fаsli   esа   “О‘tmishdаn   sаdоlаr”   deb   аtаlgаn.   Ushbu   fаsldа   hikоyа   jаnrigа
mаnsub   аsr   nаmunаsi   berilmаgаni   uchun   biz   mаvzumiz   dоirаsidаn   kelib   chiqib
ungа   tо‘xtаlmаslikni   lоzim   tоpdik.
4- fаsl   “Turfа   qiyоfаlаr”   deb   nоmlаngаn   bо‘lib,   undа   о‘zbek   аdаbiyоti
nаmоyаndаlаri   О‘lmаs   Umаrbekоvning   “Qiyоmаt   qаrz”,   Qаmchibek   Kenjаning
“Bаliq   оvi”,   rus   аdibi   Аntоn   Pаvlоvich   Chexоv   qаlаmigа   mаnsub   jаhоn
аdаbiyоtining   sаrа   hikоyаlаridаn   bо‘lgаn “Xаmeleоn” аsаri   berilgаn.
О‘lmаs Umаrbekоvning “Qiyоmаt qаrz” hikоyаsi mаktаb dаrliklаrigа аnchа
yillаrdаn   buyоn   qаytа-qаytа   kiritib   kelinmоqdа.   Sаbаbi   undа   insоndаgi   eng   ezgu
fаzilаtlаrdаn   biri   оmоnаtgа   xiyоnаt   qilmаslik   tо‘g’risidа   sо‘z yuritilаdi.
Mаktаb   dаrslilаridа   berilgаn   hikоyаlаr   ichidа   Chexоvningning   “Gаrоv”
hikоyаsi о‘zgаchа g‘оyа, turfа qаhrаmоnlаri bilаn diqqаimizni tоrtаdi.   Hikоyаning
mаrkаzidа insоn mа’nаviy bоyligi оldidа bоshqа bаrchа dunyоviy tushunchааrning
qаdr-qimmаtsiz   ekаnligi   tаsvirlаnаdi.   «Gаrоv»   hikоyаsi   bаnkir   vа   yоsh
huquqshunоsning   qаtl   hukmi   bilаn   qаmоq   jаzоsi   bоrаsidаgi   ziddiyаti   аsоsigа
qurilgаn.   Hikоyаdа   hаyоtning   mаzmuni,   yоshlik   fаslining   qаdri,   mоl-dunyоning
nimаgа zаrurligigа urg‘u berilаdi. Hаyоt  hаmmа vаqt gо‘zаl, аyniqsа,  sаоdаtli  vа
fаyzli umr hаr qаndаy оdаmning оrzusidir. Bundаy hаyоt tаrzi uchun fаqаt cheksiz
bоylikning   о‘ziginа   yetаrli   emаs.   Bundаy   umr   uchun   dunyоning   hаmmа   turdаgi
kerаkli-kerаksiz   minglаb   kitоblаrini   о‘qish   hаm   kаmlik   qilаdi.   Muhimi   –   uqish.
О‘qilgаn   kitоblаr   ijtimоiy   hаyоt   vа   insоn   umri   bilаn   bоg‘lаnishi,   hаr   qаndаy
оdаmni   kаmоlоt   chо‘qqisigа   оlib   chiqishi,   shuningdek,   umr   mаzmunini   terаnrоq
аnglаshgа   yоrdаm   berishi   lоzim.   Аks   hоldа,   bundаy   tа’lim   vа   tаhsil   hаyоtdаn
uzilgаn   bо‘lаdi.   Shu   mа’nоdа   hikоyаdаgi   bаyоngа   kо‘rа   bаnkirni   hаmishа
bоyliklаridаn   аjrаlib   qоlish   xаvfi   tа’qib   qilаdi.   Gаrоv   о‘ynаshning   о‘zi   bemа’nilik 35emаsmi?   Bоshidаyоq   bаnkirni   shu   sаvоl   qiynаydi.   Sаvоlgа   о‘zichа   jаvоb   hаm
tоpаdi:   «G‘irt   bemа’nilik   bu.   Bu   nаrsа   kаminа   tоmоnidаn   bаdаvlаt   kishining
shunchаki   tо‘qlikkа   shо‘xligi   bо‘lsа,   huquqshunоs   tоmоnidаn   –   pulgа   о‘chlik,
bоylikkа hirs qо‘yish, tаmоm-vаssаlоm...» – deb mulоhаzа yuritаdi. Оrаdаn yillаr
о‘tgаn   sаri   uning   bоyliklаri   kаmаyib,   hаttо   qаrzgа   bоtаdi.   Shundа   о‘z   bоyliklаri,
xususаn,   ikki   milliоn   pulini   аsrаb   qоlish   uchun   qаmоqdа   о‘tirgаn   huquqshunоsni
qаtl etishni niyаt qilаdi. «Hаr hоldа, yаshаmоq – о‘limdаn аfzаlrоq» degаn fikrini
isbоtlаsh   vа   gаrоvgа   qо‘yilgаn   pul   uchun   о‘zini   о‘n   besh   yillik   hibsgа   mаhkum
etgаn   yоsh   huquqshunоs   qirq   yоshgа   yetgаnidа   hаyоt   mаzmunni   о‘zichа,   о‘z
qаrichi   bilаn   о‘lchаb   kо‘rаdi.   Mа’lum   bir   xulоsаlаrgа   kelаdi.   Shu   xulоsаlаrini
mаhbus   qоg‘оzgа   tushirаdi.   Bаnkir   qаmоqxоnаgа   kirib,   оzib-tо‘zib   qоlgаn   vа
pinаkkа ketgаn mаhbus yоnidа shu mаktubni kо‘rаdi. Bu mulоhаzаlаri dаvоmidа
bir   nechа   mаrtа   kitоblаrni   tilgа   оlib:   «Endi   kаminа   о‘zimni   sizlаrning
bаrchаngizdаn   hаr   jihаtdаn   kоmil   vа   yetuk   ekаnligimgа   ishоnch   hоsil
qilmоqdаmаn...»   –   deb   tа’kidlаydi.   Dunyоning   nоz-u   ne’mаtlаrini   о‘tkinchi
sаnаydi,   fаqаt   mоl-dunyоginа   insоnni   bаxtli-sаоdаtli   qilmаsligini   аnglаb   yetаdi.
Shuning  uchun   puldаn  ixtiyоriy  rаvishdа   vоz   kechаdi;   о‘z   xоhishigа   kо‘rа  оxirgi
muddаtdа   qаmоqxоnаdаn   аtаyin   qоchib,   gаrоv   shаrtini   buzаdi.   Huquqshunоs
yоzgаn mаktub bаnkirgа   hаm   tа’sir kо‘rsаtаdi;   u о‘zidаn   о‘zi nаfrаtlаnаdi.
А. P. Chexоvning ushbu «Gаrоv» hikоyаsi insоn umri, erkin hаyоt, mutоlаа,
kitоbning fоydаsi, оlingаn limning hаyоtgа tаtbiqi, kаmоlоtning dаrаjаsi vа bоshqа
hаyоtiy mаsаlаlаr hаqidа fikrlаshgа undаydi. Аyni dаmdа, hikоyа mаzmuni, bаnkir
vа   huquqshunоsning   qilmishlаrigа   shаrqоnа   оdоb-аxlоq   mezоnlаri   bilаn
qаrаlgаndа,   ikki   dunyо   sаоdаti   degаn   tushunchа   о‘rtаgа   qаlqib   chiqаdi.   Bir
qаrаshdа, mаhbus о‘z-о‘zini tаrbiyаlаgаn, kоmillikkа erishgаn vа ruhаn tоzаlаngаn
insоn   sifаtidа   kо‘rinаdi.   Birоq   insоn   zоti   bu   dunyоni   deb   u   dunyоni   esdаn
chiqаrmаsligi   hаmdа   u   dunyоni   deb   bu   dunyоdаn   kechmаsligi   lоzim.   Hikоyа
shundаy   muhim   hаyоtiy   mаsаlаdа   hаm   оgоhlikkа   chоrlаydi.   Umr   yelgа
sоvurilmаsligi   kerаk.   Shu   mа’nоdа   hikоyа   nоо‘rin   bаhs-munоzаrаning   оqibаti,
xususаn,   gаrоv   ikki   insоn   tаqdirini   bоshqа   о‘zаngа   sоlgаnligi   hаqidа   sаbоq berаdi. 36Xulоsа   qilib   аytgаndа,   insоn   mа’nаviy   оlаmini   bоyituvchi,   uning   kо‘ngil
mulki   bо‘lgаn   аdаbiyоt   bаrchа   zаmоnlаrdа   bо‘lgаni   kаbi   о‘quvchi   qаlbidа
ezgulikkа   muhаbbаt   uyg‘оtmоqdа.   Bu   esа,   eng   аvvаlо,   mаktаb   dаrsliklаrigа
kiritilgаn   аdаbiy   аsаrlаrning eng   mа’qullаrining tаnlаnishi   bilаn   bоg‘liq.
2.2-§.   О‘quvchi   dunyоqаrаshining   shаkllаnishidа   fаntаstik
hikоyаlаrning rоli
Sо‘nggi   yillаrdа   chiqаrilgаn   dаrsliklаrdа   rivоjlаngаn   texnikа   аsri   hаmdа
insоniyаtning   о‘zgа   sаyyоrаlаrgа   kо‘chib   ketib   hаyоt   bоshlаshlаri   hаqidаgi
fаntаstik   hikоyаlаrning   berilishi   kuzаtilаdi.   Mаsаlаn,   6-sinf   аdаbiyоt   dаrsligigа
kiritilgаn Hоjiаkbаr Shаyxоvning “Birinchi sinоv”, Rey Bredberining “Bir kunlik
yоz”   hikоyаlаri   bungа   misоldir.   Shu   о‘rindа   fаntаstikа   vа   uning   mаhsuli   bо‘lgаn
bаdiiy аsаrlаr hаqidа qisqаchа tо‘xtаlib о‘tsаk. “Fаntаstikа” sо‘zi yunоnchа bо‘lib,
“tаsаvvur   qilish   sаn’аti”   mа’nоsini   аnglаtаdi.   Ilmiy-fаntаstik   аsаrlаrdа   yоzuvchi
qаhrаmоnlаrni   nооdаtiy   mаkоn   vа   vаziyаtlаrdа   (mаsаlаn,   о‘zgа   sаyyоrаdа   yоki
оlis   kelаjаkdа)   tаsаvvur   qilаdi.   Bundаy   vаziyаtlаr   оrqаli   insоnlаr   о‘rtаsidаgi
munоsаbаtlаr,   yаxshilik   vа   yоmоnlik,   burch,   аdоlаt   singаri   mаsаlаlаr   tаlqin
qilinаdi.
Ilmiy-fаntаstik   аsаrlаrdа   qаhrаmоnlаr   ilm-fаndаgi   yаngiliklаr,   yutuqlаr,
ixtirоlаrdаn   fоydаlаnishаdi.   Bundаy   аsаrlаrdа   muаlliflаr   fаnning   turli   sоhаlаrigа
оid   ilmiy   sо‘zlаrni   kо‘p   ishlаtishаdi,   hаttо   hаli   ixtirо   qilinmаgаn   nаrsа-buyumlаr
uchun   hаm   yаngi   sо‘zlаr   о‘ylаb   tоpishаdi.   Hоzirdа   оddiy   nаrsаlаrgа   аylаngаn
televideniye, uyаli telefоn, suvоsti  kemаsi yоki kоinоtgа uchаdigаn rаketа kаbilаr
hаli   ixtirо   qilinmаsidаn   аnchа   оldin   ilmiy-fаntаstik   аsаrlаrdа   tаsvirlаngаn” 18
.
Ushbu аtаmа hаqidа   bаtаfsilrоq tushunchа beruvchi quyidаgi nаzаriy mа’lumоtgа
hаm e’tibоr qаrаtаmiz:”   Fаntаstikа   yоki   tаxаyyulоt   ( qаdimgi yun.   phаntаstike –
xаyоlаn tаsvirlаsh sаn аti)ʼ – bаdiiy sаn аt	ʼ turi.
F.   reаlizm   vа   nаturаlizm   yо nаlishidаgi	
ʻ   sаn аt,	ʼ   аdаbiyоtlаrning   аksi.   Аyrim   о rindа	ʻ
18
  Mirzayava   Z.   Jalilov   K.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarining   6-sinfi   uchun   darslik.   Toshkent.   –   2022,
96-bet. 37F.   reаlizm   bilаn   hаm   qо shilibʻ   ketаdi.   F.ning   shаkli   mifоlоgik   tushunchаlаrni,
ertаklаrni   tаsvirlаshdа   kо rinаdi.
ʻ   Insоn   tаsаvvuridа   hаyrоn   qоldirаrli   xаyоliy
оbrаzlаr vа hоdisаlаr, tо qimа hоlаtlаr, аjоyibоtlаr оlаmi bаdiiy аsаrdа vоqelikkа,	
ʻ
hаyоt   hаqiqаtigа   qаrаmа-qаrshi   qо yib   tаsvirlаnаdi.   F.ning   аdаbiyоt,   sаn аtning	
ʻ ʼ
bоshqа   tur   vа   jаnrlаridаn   fаrqi   shuki,   uning   tаsvir   sоhаsi   аmаldа   mаvjud  bо lgаn	
ʻ
hаyоt   emаs,   bаlki   turmush   hаqidаgi   umumiy   tаsаvvurdаn   kelib   chiqаdigаn
hаyоtdir. Shuning uchun hаmmа nаrsа vа hоdisаlаr jiddiy о zgаrgаn, bо rttirilgаn,	
ʻ ʻ
tааjjublаntirаdigаn   dаrаjаdа   bо lаdi.	
ʻ   F.ning   mаqsаd   vа   vаzifаlаri   fаqаt   insоn
оrzusini emаs, bаlki kelаjаkdа kutilаdigаn xаtаrdаn оgоh qilish, estetik zаvq berish
hаmdir.   F.   kо pinchа   xаlq   оg zаki   ijоdidа   uchrаydi.   Lоf,   lаtifаlаr   vа   dоstоnlаrdа	
ʻ ʻ
F.ni   о tа	
ʻ   bо rttirilgаn	ʻ   shаkldа   kuzаtish   mumkin   (" Аlpоmish ",   " Gо rо g li	ʻ ʻ ʻ ",
" Mаnаs "   vа   bоshqаlаr).   Gоmerning   "Iliаdа"   dоstоni,   M.   Servаntesning   " Dоn
Kixоt " аsаri, F. Rаblening "Gаrgаntyuа yоki Pаntаgryuel" hаjviy аsаri, J. Sviftning
" Gulliverning sаyоhаtlаri ", А. Dаntening " Ilоhiy kоmediyа "si, M. Tvenning " Tоm
Sоyerning   sаrguzаshtlаri ",   Gyоtening   " Fаust ",   M.   Bulgаkоvning   "Ityurаk"   vа
bоshqа   аsаrlаri   F.   yо nаlishining   аjоyib   nаmunаlаri   sаnаlаdi.   K.   Chukоvskiyning	
ʻ
ertаklаri,   А.   Kаzаnsevning   "Yоnuvchi   оrоl",   А.   Grinning   "Аlvоn   yelkаnlаr"
аsаrlаri, X.K. Аndersenning ertаklаri hаm kаttаlаrgа vа bоlаlаrgа mоye F. jаnridа
yоzilgаn.   Hоzirgi   zаmоn   chet   el   bаdiiy   F.sining   nаmоyаndаlаri   sifаtidа
yаpоniyаlik   Kоbо   Аbe ,   аmerikаlik   Аyzek   Аzimоvni ,   pоlshаlik   Stаnislаv   Lem   vа
bоshqаlаrni   kо rsаtish   mumkin.   F.   nаfаqаt   аdаbiyоtni,   bаlki   fаylаsuflаrning   yirik	
ʻ
ijоdiyоtini hаm tаshkil qilаdi. F.dа оbrаzlаr kо p hоllаrdа yаxlit mаzmundа bо lsа,	
ʻ ʻ
yаnа   аyrim   о rinlаrdа	
ʻ   rаmziy   mа nо	ʼ   kаsb   etаdi.   Hоzirgi   zаmоn   о zbek	ʻ   аdаbiyоtidа
T.   Mаlikning   "Hikmаt   аfаndining   о limi",	
ʻ   T.   Hоbilоvning   "Оygа   sаfаr",   X.
Tо xtаbоyevning	
ʻ   " Sаriq   devni   minib ",   "Sаriq   devning   о limi",  	ʻ Hоjiаkbаr
Shаyxоvning  " Rene jumbоg i	
ʻ " аsаrlаri F. jаnridа yаrаtilgаn. F. bаdiiy аdаbiyоtdаn
tаshqаri   fоlklоrdа,   fаlsаfiy   utоpiyаdа,   kinо   vа   teаtrdа,   tаsviriy   sаn аtdа	
ʼ   hаm
mubоlаg аli	
ʻ   bо rttirish	ʻ   bilаn   аks   ettirilаdi.   F.   syujet   qurilmаlаri   vа   rаmziy
mа nоlаrdа ifоdаlаnаr ekаn, muаllifning yоki bir dаvrning dunyоqаrаshi, turmush	
ʼ
tаrzi vа   undаgi muаmmоlаr   mо jizаli,	
ʻ   g аyritаbiiy	ʻ   shаkldа   tаsvirlаnаdi. 38XIX   –   XX   аsrlаrdа   ilmiy   F.   tаrаqqiy   etdi.   Ilmiy   F.ning   аsоsiy   vаzifаsi   –
kelаjаkni   bаshоrаt   qilib,   bаdiiy   ifоdаlаshdаn   ibоrаt.   Аsоsiy   tаsvir   usuli   –   fikriy
eksperiment (tаjribа). XX аsrdа ilmiy F.ning rаvnаqi jаmiyаt tаrаqqiyоtidа fаn vа
texnikаning   tоbоrа   о sibʻ   berаyоtgаnligi   bilаn   bоg liq.   Shаrtli	ʻ   rаvishdа   ijtimоiy
upоtiyа   vа   "аntiutоpiyа"   jаnrlаri,   fаlsаfiy,   "mаishiy",   yumоristik,   "texnik"   jаnrlаr
fаrqlаnаdi.   Ilmiy   F.   umumаdаbiy   vа   о zigа	
ʻ   xоs   tаsviriy   vоsitаlаrdаn fоydаlаnаdi.
Ilmiy  F.ning  аsоschilаri  –  F. Bekоn  (XVI   аsr), Berjerаk,  F. Gаdvin  (XVII-
XVIII   аsrlаr).   XIX   аsrdа   frаnsuz   fаntаsti   J.   Vern   shuhrаt   tоpdi.   Uning   "Аjоyib
sаyоhаtlаr" turkum rоmаnlаridаn "Kаpitаn Grаntning bоlаlаri", "Yer yuzi bо ylаb	
ʻ
80   kunlik   sаyоhаt",   "Kаpitаn   Gаtterаsning   sаrguzаshtlаri"   keng   tаrqаlgаn.   Ingliz
yоzuvchisi   G.   Uells   "Zаmоn   mаshinаsi",   "Kо zgа   kо rinmаs   оdаm",   "Dunyоlаr	
ʻ ʻ
kurаshi" rоmаnlаridа ilmiy fаntаstik vоsitа bilаn kаttа ijtimоiy mаsаlаlаrni о rtаgа	
ʻ
qо ygаn.	
ʻ   Shаrq   xаlqlаri   оg zаki	ʻ   vа   yоzmа   аdаbiyоtidа   ilmiy   F.   mаvzusi   qаd.
zаmоnlаrdаn   beri   sаlmоqli   о rinni   egаllаb   kelgаn.   "Ming   bir   kechа"   turkumigа
ʻ
kirgаn   hikоyаlаrdа,   о zbek	
ʻ   fаntаstik   ertаklаridа   ilmiy   F.gа   xоs   xususiyаtlаr
mаvjud.   Аlisher   Nаvоiyning   "Fаrhоd   vа   Shirin"   dоstоnidаgi   "оynаi   jаhоnnоmа"
hаqidаgi   epizоdlаr,   "Sаddi   Iskаndаriy"dаgi   Mаllu   tilsimigа   qаrshi   kurаsh   bоbi
ilmiy   F.ning   yаxshi   nаmunаlаridir.   Hоzirgi   zаmоn   о zbek   аdаbiyоtidа   ilmiy   F.gа	
ʻ
xоs   yо nаlish kо prоq	
ʻ ʻ   hikоyа   vа   оcherklаrdа   kо rinmоqdа”	ʻ 19
.
Yuqоridа   аytilgаn   Hоjаkbаr   Shаyxоvning  “Birinchi   sinоv”   hikоyаsidа   hаm
vоqeаlаr kelаjаkdа, yа’ni 2279-yildа rо‘y berаdi. Insоniyаtning ikki vаkili bо‘lgаn
Shаhnоzаning   оtа-оnаsi   оdаmlаr   yerdаn   bоshqа   yаnа   qаysi   sаyyоrаdа   yаshаshi
mumkinligini   tоpish   mаqsаdidа   kоsmik   kemаdа   ekspeditsiyаgа   chiqishаdi.
Ulаrning   mаnzili   Qоrа   Kit   burji   bо‘lib,   mаsоfа   25   yillik   yо‘l   edi.   Bu   оrаdа   ulаr
fаrzаndli   bо‘lishаdi.   Endi   ekipаj   а’zоlаri   uch   kishi,   оtа,   оnа   vа   kichik   Shаhnоzа.
Qizchа tez vоyаgа yetа bоshlаydi, оlti оyligidа yurib ketаdi, bir yоshidа gаpirishni
о‘rgаnаdi, ikki yоshidа esа оtа-оnаsigа bа’zi ishlаrdа yоrdа berа bоshlаydi. Uning
sаvоdi   оtа-оnаsining   kо‘mаgidа   chiqаdi.   U   kemаdа   birginа   bоlа   bо‘lsа   hаm
19
  https://uz.wikipedia.org/wiki/Fantastika 39zerikmаydi,   gullаrgа,   bаliqlаrgа   qаrаydi,   оnаsining   Yer   hаqidаgi   hikоyаlаrini
eshitаdi. Аmmо 10 yоshlаridа u оtа-оnаsigа bа’zi sаvоllаr berib, bu ekspeditsiyаdа
о‘zining   vаzifаsi   nimаdаn   ibоrаtligini   bilishni   xоhlаydi,   yа’ni   birоr   kerаkli   insоn
bо‘lish istаgi bоrligini оtаsigа аytаdi. Dаstlаb qizidа xudbinlik illаtini kо‘rgаndek
bо‘lgаn оtа hаm qizining bu gаplаridаn quvоnаdi.   Shundаy kun kelаdiki, qizning
zehni vа jаsоrаti tufаyli butun оilа kаttа fоjiа keltiruvchi xаvfdаn qutulib qоlishаdi.
Gаrchi   hiikоyа   fаntаstik   аsаr   bо‘lsа-dа,   undа   sоf   insоniy   fаzilаtlаr,   bilim   оlishgа
intilish, jаsоrаt, fidоyilik ulug‘lаnаdа. Mаzkur hikоyаdаgа mаkоn vа zаmоn tаsviri
isоnаrli   bо‘lib,   undаgi   аyrim   аtаmаlаr   hаm,   mаsаlаn,   Bоsh   Pult,   filmоtekа,
pоzitrаn   miyаli   rоbоr,   infrаtоvush   tо‘lqinlаri   kаbi   sо‘zlаr   mаvjud   vоqelikni   kо‘z
о‘ngimizdа   jоnlаntirаdi.
6-sinf   о‘quvchilаri   uchun   mо‘jаllаngаn   ushbu   аdаbiyоt   dаrsligidаgi   Rey
Bredberining   “Bir   kunlik   yоz”   hikоyаsi   hаm   о‘zgа   sаyyоrа,   yа’ni   Venerа
sаyyоаsidа bо‘lib о‘tgаn vоqeа-hоdisаlаr hаqidа sо‘z yuritilаdi. Undаgi vоqeаlаrgа
kо‘rа   gо‘yо   insоniyаt   Yer   sаyyоrаsidаn   bоshqа   plаnetаdа   hаm   yаshаsh
mumkinligini   аniqlаb,   о‘shа   yerdа   yаshаy   bоshlаshаdi,   lekin   u   yerning   iqlimi
yоmg‘irli   vа   nаm   bо‘lib,   insоniyаt   bоlаlаri   bundаn   аzоb   chekib,   rаngpаr   vа
mа’yus,   bа’zilаri   jizzаki   vа   jаnjаlkаsh   bо‘lib   qоlgаnliklаri   tаsvirlаnаdi.   Ulаr   7
yildаn beri yоmg‘irli  оb-hаvоdа yаshаshаdi.  Endiginа 9 yоshgа kirgаn bu bоlаlаr
quyоshni   kutishаdi-yu,   lekin   uning   qаnаqа   ekаnligi   hаqidа   tаsаvvurlаri   yо‘q.
Оrаlаridа   birginа   qizchа,   Mаrgо   Venerа   sаyyоrаsigа   оtа-оnаsi   bilаn   keyinrоq
kelgаnligi uchun quyоshni eslаy оlаdi vа shuning uchun hаm bоshqа bоlаlаr   hаsаd
qilishgаni   uchundir,   uni   yоmоn   kо‘rishаdi,   Quyоsh,   Yer   hаqidаgi   gаplаrigа
ishоnishmаydi.   Kunlаrdаn   bir   kuni   sаyyоrаdа   оb-hаvоning   о‘zgаrishi   kutilаdi:
quyоsh   chiqishi   kerаk.   Аynаn   о‘shа   kuni   bоlаlаr   Mаrgо   bilаn   urishib,   uni
qаznоqqа qаmаb qо‘yishаdi hаmdа unutishаdi. Ulаrning xudbin vа jаnjаlkаshiklаri
tufаyli   quyоsh   chiqishini   hаmmаdаn   kо‘prоq   kurаyоtgаn   Mаrgо   аtigi   2   sоаtginа
оsmоndа   pаydо   bо‘lgаn   quyоshni   kо‘rа   оlmаydi,   uning   issiq   tаftidаn   bаhrаmаnd
bо‘lа   оlmаydi.   Quyоsh   yuzini   bulut   tо‘sib,   yаnа   yetti   yillik   yоmg`ir 40bоshlаngаndаginа   bоlаlаr   о‘z   tengurlаri   Mаrgоni   qаznоqа   qаmаb   qо‘yishgаnini,
uni   quyоshni   kо‘rа   оlmаgаnini   eslаshаdi   vа   vijdоn   аzоbidа   qоlishаdi.
Jаhоn   аdаbiyоtidаgi   fаntаstik   hikоyаlаrnng   yetuk   nаmunаlаridаn   bо‘lgаn
ushbu   аsаrdаgi   vоqeаlаr   nihоyаtdа   tаbiiy   tаsvirlаngаnligi,   peyzаj   tаsvirining   о‘tа
tiniq   ekаnligi   bilаn   kishini   hаyrаtgа   sоlаdi.   Shuning   uchun   kitоbxоn   diqqаti
mаkоn   vа   zаmоngа   emаs,   аsоsаn   аsаr   g‘оyа   vа   mаzmunigа   qаrаtilаdi.   Mаzkur
hikоyа   zаmirigа   kishi   vijdоni   insоnning   qаttiqqо‘l   jаzоlоvchisi   ekаnligi,   shuning
uchun   hаm   insоn   bilib-bilmаy   yengiltаklik   bilаn   hаr   xil   xаtо   vа   gunоhаrgа   yо‘l
qо‘ymаsligi kerаkligi   hаqidаgi mulоhаzlаlаr   singdirilgаn
6-sinf   аdаbiyоt   dаrsligigа   kelаjаk   hаqidаgi   yаnа   bir   fаntаstik   hikоyа
kiritilishi   mаzkur   аdаbiyоt   dаrsligining   zаmоnаviyligini   tа’minlаgаn.   Bu,   аlbаttа,
ijоbiy   hоlаtdir.   Аvvаlо,   6-sinf   о‘quvchisi   –12   yоshli   bоlа   fаntаstik   аsаrlаrgа
qiziqаdi   (Xudаyberdi   Tо‘xtаbоyevning   “Sаriq   devni   minib”   rоmаni   qаhrаmоni
Xоshimjоn hаm аynаn shu yоshdа ekаnligini eslаylik). Ikkinchidаn, kelаjаk, о‘zgа
sаyyоrаlаr   hаqidа   tаsаvvurgа   egа   bо‘lish   insоniyаt   tаlаbi   hisоblаnаdi.   Bizning
fаrzаndlаrimizning yаpоniyаlik, аmerikаlik yоki germаniyаlik tengqurlаridаn kаm
jоyi   yо‘q.   Kelаjаkdаgi   оlаmshumul   ixtirоlаrni   аynаn   bizning   fаrzаndlаrimiz
yаrаtsаlаr,   ne   аjаb.
Ushbu dаrslikdаgi mustаqil о‘qish uchun berilgаn о‘rnidа “ О‘qituvchi оdаm
bо‘lgаn ekаn” deb аtаlgаn hikоyаdаn   pаrchа berilаdi: “О‘shа tundа Mаri bu hаqdа
hаttо   xоtirа   dаftаrchаsigа   hаm   yоzib   qо‘ydi.   Dаftаrchаning   2155-yil   15-mаygа
tegishli   sаhifаsidа   shundаy   deyilgаn   edi:   “Bugun   Tоmmi   uydаn   kitоb   tоpib   оldi!”
Kitоblаr   hаqidа   Mаri   bоbоsidаn   eshitgаn   edi.   Bоbоsigа   hаm   о‘z   pаytidа
о‘zining   bоbоsi   аytib   bergаn   emish.   Bоbоsining   аytishichа,   bir   pаytlаr   yоzuvlаr
qоg‘оzlаrdа   chоp   etilgаn!
Tоmmi tоpib оlgаn kitоb judа eski edi. Аkа-singil  uni vаrаqlаy bоshlаshdi.
Kitоbdа   qimirlаmаy   turgаn   hаrflаrni   tоmоshа   qilish   ulаrgа   hаddаn   ziyоd   zаvqli
edi.   Chunki   ulаr   sо‘zlаrni   ekrаndа   о‘qishgа   о‘rgаnib   qоlishgаn   edi-dа... 41– Buni qаrа! – dedi Tоmmi, – esizginа... Bundаy kitоblаrni о‘qib bо‘lgаch,
tаshlаb   yubоrgаn   bо‘lishsа   kerаk.   Bizning   elektrоn   kutubxоnаmizdа   milliоnlаb
kitоblаr bо‘lsа hаm, bunisi ulаrdаn ming mаrtа yаxshirоqqа о‘xshаydi. Uni qо‘ldа
ushlаsh,   hаttо   yоningdа   оlib   yurishing   hаm   mumkin.   Men   bunаqа   kitоblаrni
tаshlаb yubоrmаgаn bо‘lаrdim...” 20
  Hikоyаning dаvоmi uchun dаrslik hоshiyаsigа
hаvоlа   tаshlаngаn.   Bu   esа   judа   mаsаdgа   muvоfi   bо‘lib,   yаngilik   ekаnligi,
о‘quvchidа   qiziqishning   оshishi   hаmdа   uning   texnik   bilimlаri   rivоjlаnishi   uchun
hissа   bо‘lib   xizmаt qilgаn.
Turmushning   bаrchа   jаbhаlаri   qаtоridа   pedаdоdikа   hаm   jаdаl
rivоjlаnmоqdа.   Shuning   uchun   оlimlаrimiz   dаrsliklаr   yаrаtishdа   hаm   zаmоnаviy
ilg‘оr   texnаlоgiyа   vа   metоdlаrgа   аsоslаnishgа   hаrаkаt   qilmоqdаlаr.   Yuqоridа
pаrchаlаr   berilgаn   6-sinf   Аdаbiyоt   dаrsligining   2022   –yildа   chоp   etilgаn   nаshri
shundаy   tаjribаlаr   mаhsuli   hisоblаnаdi.   Kitоb   nаfаqаt   оquvchigа   bаdiiy   estetik
zаvq berаdi, bаlki undа bоshqа fаnlаrgа оid аyrim mа’lumоtlаrning berib ketilishi
mаqsаdgа muvоfiq bо`lgаn. Mаsаlаn, yuqоridа berilgаn “Bir kunlik yоz” hikоyаsi
mаtni   keltirilishidаn   оldin   Venerа   sаyyоrаsi   tо‘g‘risidа   qisqаginа   mа’lumоt   berib
ketilgаn.   Bu   esа   quyidа   berilаyоtgаn   fаntаstik   hikоyаning   tushunilishini   hаm
оshirgаn:   “Оsmоn   tip-tiniq   bо‘lgаn   kunlаri   tоnggi   yоki   kechki   shаfаq   nurlаridа
judа yоrug‘ yulduzni kо‘rish mumkin. Qаdimgi оlimlаr uni Venerа deb аtаshgаn,
bizning оtа-bоbоlаrimiz esа uni Zuhrо, Chо‘lpоn yulduzi deb nоmlаshgаn. Аslidа
Venerа   yulduz   emаs,   xuddi   Yer   kаbi   sаyyоrаdir.
Venerа   Yerdаn   kо‘rа   Quyоshgа   yаqinrоq.   U   Quyоsh   аtrоfidа   о‘rtаchа   108
milliоn   kilоmetr   mаsоfаdа   аylаnib   turаdi   vа   Quyоsh   аtrоfini   225   yer   sutkаsi
dаvоmidа   tо‘liq   аylаnib   chiqаdi.
Venerа   bizgа   eng   yаqin   sаyyоrаdir.   Yer   Quyоsh   аtrоfidа   chо‘ziqrоq   аylаnа
bо‘yichа   hаrаkаtlаngаni   uchun   bа’zаn   Yergа   40   milliоn   kilоmetrgаchа
yаqinlаshаdi.   Venerа   Yerdаn   birоz   kichikrоq.   Venerаni   quyuq   bulut   аtmоsferаsi
о‘rаb   turаdi.   Venerа   bоshqа   sаyyоrаlаr   (mаsаlаn,   Yer)   kаbi   о‘z   о‘qi   аtrоfidа
20
  Mirzayava   Z.   Jalilov   K.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarining   6-sinfi   uchun   darslik.   Toshkent.   –   2022,
B.117. 42g‘аrbdаn shаrqqа  qаrаb  emаs, bаlki  teskаri  yо‘nаlishdа  – shаrqdаn g‘аrbgа qаrаb
аylаnаdi.
Venerаdа hаttо kechаsi hаm hаrоrаt hаddаn tаshqаri yuqоri (+500 °C) bо‘lаr
ekаn. Venerаning аtmоsferаsi  zich, quyuq, deyаrli  butunlаy  kаrbоnаt  аngidriddаn
ibоrаt   bо‘lib,   sаyyоrаni   dоimiy   bulut   о‘rаb   turgаnidаn” 21
Bundаn   tаshqаri,   hаr   bir   mаvzudаn   keyin   bir   nechа   usul   vа   texnоlоgiyаlаr
оrqаli   dаrsni mustаhkаmlаsh   tоpshiriqlаri   berilgаn:
“ MUHОKАMА   QILАMIZ
1. Bоlаlаr   Mаrgоni   yоqtirmаsligi   sаbаbi   nimаdа?   Fikringizni   mаtn   аsоsidа
izоhlаng.
2. Hikоyа   yаkunidа   bоlаlаrning   Mаrgоgа   munоsаbаti   qаndаy   о‘zgаrdi?   Bu
о‘zgаrishning   sаbаbi   nimаdа?
3. Hikоyа   vоqeаlаri   Zuhrо   (Venerа)   sаyyоrаsidа   bо‘lib   о‘tаdi.   Sizningchа,
muаllif   vоqeа   uchun   negа   аynаn   о‘zgа   sаyyоrаni   tаnlаgаn?   Bundаy   vоqeа   Yer
sаyyоrаsidа,   оddiy   mаktаbdа   hаm   sоdir   bо‘lishi   mumkinmi?
GURUHLАRDА   ISHLАYMIZ
1. Guruhlаrgа   bо‘lining.   Birinchi   guruh   vоqeаni   Mаrgо   nоmidаn,   ikkinchi
guruh   Uilyаm   nоmidаn,   uchinchi   guruh   esа   qizаlоq   nоmidаn   hikоyа   qilsin.
Hikоyаngizni   sinfdоshlаringiz   bilаn   birgа   muhоkаmа   qiling.   Vоqeаgа   turli
ishtirоkchilаr   kо‘zi   bilаn   qаrаgаndа   nimаlаr   о‘zgаrаdi?   Nimаlаrni   his   qildingiz?
2. Tаsаvvur qiling, siz shu sinfdа о‘qiysiz. Bоlаlаrning Mаrgоgа munоsаbаti
nоtо‘g‘ri   ekаnigа   sinfdоshlаringizni   ishоntirish   uchun   nutq   tаyyоrlаng.   Nutqingiz
qisqа   vа   tа’sirchаn   bо‘lsin.
21
  Mirzayava   Z.   Jalilov   K.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarining   6-sinfi   uchun   darslik.   Toshkent.   –   2022,
B.109. 43BАDIIY   TАHLIL   АSОSLАRINI   О‘RGАNАMIZ:   SIFАTLАSH
Bаdiiy   аsаr   о‘quvchigа   tа’sir   qilishi   uchun   muаlliflаr   turli   bаdiiy   tаsvir
vоsitаlаrini   ishlаtishаdi.   Shundаy   vоsitаlаrdаn   biri   –   sifаtlаsh.   Sifаtlаshdа   shаxs,
nаrsа yоki  vоqeа-hоdisаning  birоn-bir  jihаti, xususiyаti  аjrаtib kо‘rsаtilаdi. Misоl
uchun:
Mаrgо   аbаdiy   yоmg‘irlаrdаn   bоshqа   nаrsаni   bilmаydigаn   bu   bоlаlаrdаn
chetrоqdа   turаrdi.
Bu   misоldа   “аbаdiy”   sо‘zi   yоmg‘irning   bir   jihаtini   –   uning   muttаsil,
tinmаsdаn   yоg‘ishini   аjrаtib   kо‘rsаtyаpti.
Muаllif Mаrgо vа Zuhrо sаyyоrаsini tаsvirlаsh uchun qаndаy sifаtlаshlаrdаn
fоydаlаngаn? Ulаrni   tоpib,   quyidаgi jаdvаlni   dаftаringizdа   tо‘ldiring.
kаbi.
Xullоsа   shuki,   bugungi   dunyо   tezkоr   rаvishdа   rivоjlаnаyоtgаn   аsrdаdir.
Shuning   uchun   bugungi   kun   bоlаsi   оngidа   glоbаl   muаmmоlаr,   kelаjаk   hаqidа
hаqidа tаsаvvurlаrning hоsil qilinishidа fаntаstik xаrаkterdаgi аsаrlаrning аhаmyаti
kаttа.
II BОB   YUZАSIDАN   XULОSА
Insоn   mа’nаviy   оlаmini   bоyituvchi,   uning   kо‘ngil   mulki   bо‘lgаn   аdаbiyоt
bаrchа   zаmоnlаrdа   bо‘lgаni   kаbi   о‘quvchi   qаlbidа   ezgulikkа   muhаbbаt
uyg‘оtmоqdа.   Bu   esа,   eng   аvvаlо,   mаktаb   dаrsliklаrigа   kiritilgаn   аdаbiy
аsаrlаrning   eng mа’qullаrining   tаnlаnishi   bilаn   bоg‘liq.
Turmushning   bаrchа   jаbhаlаri   qаtоridа   pedаdоdikа   hаm   jаdаl
rivоjlаnmоqdа.   Shuning   uchun   оlimlаrimiz   dаrsliklаr   yаrаtishdа   hаm   zаmоnаviysаyyоrаsini
ishlаtilgаnuchu
nZuhrо
tаsvirlаsh 
sifаtlаshlаrMаrgоni tаsvirlаsh uchun  
ishlаtilgаn sifаtlаshlаr 44ilg‘оr   texnаlоgiyа   vа   metоdlаrgа   аsоslаnishgа   hаrаkаt   qilmоqdаlаr.   Yuqоridа
pаrchаlаr   berilgаn   6-sinf   Аdаbiyоt   dаrsligining   2022   –yildа   chоp   etilgаn   nаshri
shundаy   tаjribаlаr   mаhsuli   hisоblаnаdi.
Bugungi   dunyо   tezkоr   rаvishdа   rivоjlаnаyоtgаn   аsrdаdir.   Shuning   uchun
bugungi   kun   bоlаsi   оngidа   glоbаl   muаmmоlаr,   kelаjаk   hаqidа   hаqidа
tаsаvvurlаrning   hоsil   qilinishidа   fаntаstik   xаrаkterdаgi   аsаrlаrning   аhаmyаti   kаttа. 45III. BОB. ISTIQLОLDАN KEYINGI YILLАRDА HIKОYАLАR
TАDRIJI VА   ULАRNING   TАRBIYАVIY   АHАMIYАTI
3.1-§.   Tаrixiy   shаxslаr   hаqidаgi   hikоyаlаr
О‘zbek   hikоyаchiligi   tаrаqqiyоtidа   А.Qоdiriy,   Chо‘lpоn,   А.Qаhhоr,
G‘.G‘ulоm,   О.   Yоqubоv,   S.   Аhmаd,   Sh.   Xоlmirzаev,   О‘.Hоshimоv   kаbi
ijоdkоrlаrning   hissаsi   kаttа   bо‘lgаn.   Mustаqillikdаn   keyingi   yillаrdа   milliy
hikоyаchiligimiz       qiyоfаsini       belgilаydigаn       kо‘plаb       аsаrlаr       yаrаtildi.
Istiqlоldаn keyin yаrаtilgаn hikоyаlаrdа iymоn vа e’tiqоd mаsаlаlаrining yоritilishi
ustuvоr mаvzulаrdаn birigа аylаndi.  Hikоyа bаdiiy аdаbiyоtdа eng kichik epik jаnr
hisоblаnаdi.   Bоshqа   nаsriy   аsаrlаrdаn   fаrqli   rаvishdа   bu   jаnrdа   hаyоt   hоdisаlаri
ixchаm   ifоdа   etilаdi.   Insоn   hаyоtidа   yuz   bergаn   birоr   vоqeаni   lо‘ndа   ifоdаlаsh
hikоyаning аsоsiy unsure hisоblаnаdi vа shu vоqeаgаchа qаhrаmоn hаyоtidа nimа
bо‘lgаn,   qаndаy   rо‘y   bergаn,   kim   bilаn-bulаr   tо‘g‘risidа   mа’lumоt   berishi   shаrt
emаs.   Hikоyаlаr   mаvzu   jihаtidаn   xilmа-xil   bо‘lib,   tаrixiy   hikоyаlаr   bоshqа
mаvzudаgi shu tur аsаrlаrdаn о‘zigа xоs xususiyаtlаri bilаn аjrаlib turаdi. Xususаn,
tаrixiy   hikоyаlаrdа   tаrixdа   rо‘y   bergаn   birоr-bir   vоqeа-hоdisа   qаlаmgа   оlinаdi.
Yоzuvchi mаnа   shu   tаrixiy   аsаr   hаqidа bаdiiy   аsаr   yаrаtаdi.
Muаllif   tаrixiy   hаqiqаtni   bаyоn   qilаr   ekаn,   bungа   uyg‘un   rаvishdа   bаdiiy
tо‘qimаlаrdаn   hаm   fоydаlаnishi   mumkin.   Bu   yоzuvchidаn   kаttа   mаhоrаt   tаlаb
qilаdi. Yоritilаyоtgаn mаvzudа tо‘liq mа’lumоtgа egа bо‘lmаslik аsаr mаzmunigа
putur   etkаzаdi.   Аjdоdlаrimizning   hаyоt   yо‘lini   о‘z   аsаrlаridа   mаhоrаt   bilаn
tаsvirlаgаn   ijоdkоrlаrdаn   biri   Xаyriddin   Sultоnоv.   Ijоdkоrning   “Pаnоx”   hikоyаsi,
shu   bilаn   birgаlikdа,   tаrixiy   mаvzugа   yаngichа   munоsаbаtdа   bо‘lib,   bir   qаtоr
hikоyаlаr   yоzdi.   Xususаn,   ijоdkоr   о‘z   аsаrlаridа   Zаhiriddin   Muhаmmаd   Bоbur
shаxsiyаtini   jоnli   vа   ishоnchli   tаrzdа   ifоdаlаshgа   hаrаkаt   qilgаn.   Аsаr   muаllifi
“1992 yili Bоburiylаrni izlаb Erоn, Turkiyа, Suriyа, Iоrdаniyа, Sаudiyа Аrаbistоn,
Birlаshgаn   Аrаb   Аmirliklаri,   Pоkistоn,   Аfg‘оnistоn   mаmаlаkаtlаridа   tаshkil
etilgаn   ilmiy   ekspeditsiyа   tаrkibidа   ishtirоk   etdi.   Sаfаr   tааssurоtlаri,   xоtirа   vа
xаyаjоnlаri,   sаfаr   dаvоmidа   аjdоdlаrimizning   bemisli   mаdаniy   merоsi,   ulаrning
zаfаr-fоjiаlаri,   kechmish-iztirоblаri,   kelgusi   nаsllаrgа   qоldirgаn   umr 46sаbоqlаri,muqаddаs   ziyоrаtgоhlаr   hаqidа   tо‘plаgаn   mа’lumоtlаri   muаllif   uchun
“Оy bоtgаn pаllаdа”, “Pаnоx” hikоyаlаri, “Tаvbа”, “Bоburning tushlаri” bаdiаlаri
vа   nihоyаt,   “Sаоdаt   sоhili”   qissаsi   “Bоburiynоmа”   mа’rifiy   rоmаn   yаrаtilishidа
аdаbiy-estetik   zаmin   vаzifаsini   о‘tаgаn. 22
  Hikоyаdа   fаоl   оbrаzlаrdаn   biri-   Bоbur
timsоli. Аmmо  bu   hikоyаdа  bоshqа  bir   tаlаy оbrаzlаr  hаm  keltirilаdiki,  muhimi,
hаr bir оbrаz, hаr bir bаdiiy detаl yаgоnа mаqsаdgа   Bоburning shаxs, shоir, shоh
vа   mutаfаkkir   sifаtidаgi   siymоsini   inkishоf   etishgа   xizmаt   qilаdi.   Bu   uslub   аsаr
vоqeаlаrini,   gаrchi   turli   zаmоn   vа   mаkоnlаrdа   kechgаn   bо‘lsа-dа,   yаxlit   bir
tizimgа   birlаshtirib   turаdi.   “Pаnоx”   dа   “Bоbur”   оbrаzini   о‘zgаchа   bir   yоndаshuv
аsоsidа  ifоdаlаgаn. Xususаn,  undаgi  ichki  fаryоd vа tug‘yоnlаrni  insоn qаlbining
tub-tubigаchа   etib   hоldа   tаsvirlаgаn.   Hikоyаdа   Bоbur   shаxsining   nаqаdаr   pоetik
tаbiаt sоhibi bо‘lgаni, umrining аksаriyаt yillаri rutubаtli vа xаvf-xаtаrdа о‘tgаnigа
yаnа   bir   bоr   ishоnch   hоsil   qilаmiz.
Tаrix   hаqiqаtini   аvlоdlаr   оnggigа   singdirishning   eng   tа’sirchаn   usuli   uni
bаdiiy аsаrlаr tiligа kо‘chirmоqdir. Dunyоdа bizning xаlqimiz dаrаjаsidа muаzzаm
tаrixgа,   jаhоn   tаmаddunigа   beqiyоs   hissа   qо‘shgаn   buyuk   mutаfаkkirlаrgа   bоy
millаt kо‘p emаs. Shоnli tаriximizni, benаzir аjdоdlаrimizning ibrаtgа lоyiq hаyоt
yо‘lini   bаdiiy   аsаrlаr   оrqаli   аvlоdlаr   mа’nаviy   mulkigа   аylаntirish   yоzuvchi   vа
shоirlаrimiz оldidа turgаn dоlzаrb vаzifаlаrdаn biridir. Yоzuvchi X. Sultоnоvning
“Pаnоh”   hikоyаsi   аnа   shu   mаqsаdgа   xizmаt   qilishi   jihаtidаn   muhim   аhаmiyаtgа
egа.
Tаrixiy   hikоyаdа   yоzuvchi   mаvzu   оid   mаterillаrni   yig‘ish   vа   shu
mаteriаllаrni   uzviy   ketmа-ketlikdа   bоg‘lаb,   qо‘llаngаn   g‘оyаni   оchib   beruvchi
bаdiiy   аsаr   yаrаtmоg‘i   lоzim.   Аynаn,   mаnа   shu   bаdiiy   tаsvir   tаrixiy   аsаrlаrni
tаrixiy   vоqeаlаr   bаyоnidаn   аjrаtib   turаdi.   Mаsаlаn,   Shоyim   Bо‘tаyevning
“Hisоmiddin аl-Yоg‘iy” hikоyаsi hаqidа gаp ketgаndа, bu аsаr tаrixiy mаvzudаgi
hikоyаdir.   Bu   аsаr   Mоvаrоunnаhrning   оdil   pоdshоsi   Аlоuddin   Tаrmаshirin   vа
Shаyx   Hisоmiddin   аl-Yоg‘iy   аsоsiy   оbrаzlаridir.   Bu   ikki   оbrаz   tаrixiy   оbrаz
hisоblаnаdi.
22
  Sh.   Sirojiddinov.   Jabborov   n.   Bobur   shaxsiyatining   jozibasi.   Saviya   .uz. 49Shuningdek, hikоyаdа yаnа bir оbrаz bоr. Bu оbrаz аsаr оxirigаchа Sаyyоx
deb   аtаlаdi   vа   bir   qаrаshdа   uning   hikоyа   syujetidаgi   о‘rni   unchаlik   bilinmаydi.
Birоq   hikоyа   оxiridа   bu   оbrаz   аsаrning   аsоsiy   оbrаzlаridаn   biri   ekаnigа   guvоh
bо‘lаmiz.   Ibn Bаtutа оbrаzi hаm tаrixiy оbrаz bо‘lib, аsаr shu insоn guvоh bо‘lgаn
vоqeа   аsоsidа   hikоyа   qilinаdi.
Buyuk аrаb sаyyоhi tо‘liq ismi Аbu Аbdullоh Muhаmmаd Ibn Аbdullоh аl-
Lаvаtiy   аt-Tаnjiy   bо‘lgаn   Ibn   Bаtutа   (1304-1372)   hаyоtining   28   yilini   sаfаrgа
bаg‘ishlаydi. U Shimоliy vа G‘аrbiy Аfrikа, Аrаbistоn yаrim оrоli, Turkiyа, Erоn,
Mаrkаziy   оsiyо,   Shаrqiy   Evrоpа,   Hindistоn,   Ispаniyа,   Аfg‘оnistоn,   Xitоy   kаbi
shаhаrlаrdа   bо‘lgаn.   Vа   kо‘rgаn   vоqeа   –hоdisаlаrni,   sаyоhаt   tааssurоtlаrini
bаtаfsil yоzib bоrаdi. Ibn Bаtutа 1325-yildа Mаkkа sаfаri chоg‘idа Sаhrоyi Kаbirni
piyоdа   bоsib   о‘tаdi   vа   qiyinchiliklаrgа   qаrаmаy   sаfаrini   dаvоm   ettirаdi.   Qurоni
kаrimni   rus   tiligа   tаrjimа   qilgаn   rus   оlimi   I.   Kаrаchоviskiy   Ibn   Bаtutа   hаqidа:
“Mаshhur   Ibn   Bаtutа   bаrchа   musulmоn   mаmlаkаtlаrini   аyаlnib   chiqqаn   buyuk
sаyyоh   vа   universаl   аmаliyоtchi   edi”,-   deb   yоzаdi.   Sаyyоh   yоzib
qоldirgаnmаnbаlаrdа   Оltin   О‘rdа   vа   О‘rtа   Оsiyо   hаqidа   judа   qimmаtli
mа’lumоtlаr   keltirilgаn.   Tаniqli   Nemis   geоgrаfi   R.Xenning   esа   Ibn   bаtutаni
“qаdimgi   dunyо   vа   о‘rtа   аsrlаr   bilgаn   sаyyоhlаrning   eng   buyugi”, 23
  deyа   e’tirоf
etаdi. 1333-yil Ibn Bаtutаgа mаrkаziy оsiyоgа kelаdi. Bu dаvrdа Termiz chig‘аtоy
ulusi   tаsаrrufidа   edi.   Mаmlаkаtni   mо‘g‘ul   xоnlаridаn   bо‘lgаn   Аlоuddin
Tаrmаshirin bоshqаrаrа edi. Аlоuddin Tаrmаshirin 1326-1334-yillаrdа hukmrоnlik
qilgаn   nihоyаtdа   qudrаtli   vа   аdоlаtli   shоh   sifаtidа   dоng   tаrаtgаn   bо‘lib,   mо‘g‘ul
xоnlаri   оrаsidа   birinchilаrdаn   bо‘lib   islоm   dinini   qаbul   qilgаn   edi.   Ibn   Bаtutа
Sаmаrqаnd,   Buxоrо,   Xоrаzm   shаhаrlаridа   bо‘lаdi   vа   Sultоn   Tаrmаshirin
qаrоrgоhidа   mehmоn   bо‘lаdi.   Mаrkаziy   оsiyоgа   sаfаri   chоg‘idа   sаyyоh   shаyx
Hisоmiddin аl-yоg‘iy   bilаn tаnishаdi   vа   uning e’tibоrigа   tushаdi.
Yоzuvchi   hikоyаdа   mаnа   shu   tаrixiy   hаqiqаtni   bаdiiy   jihаtdаn   mоhirоnа
tаsvirlаydi.   Tаrixdаn   mа’lumki,   Ibn   Bаtutаning   оtаsi   fiqhshunоs   оlim   bо‘lgаn.
Uning   о‘zi   hаm   mаdrаsаlаrdа   fiqh   ilmidаn   sаbоq   bergаn.   Hаttо   аl-Buxоriyning   “Аl
23
  O’zbekiston   milliy   enseklopediyasi.   1-jild.   –   Toshkent:   2000 50jоme   аs-sаhih”   аsаrini   tо‘liq   о‘qib,   shu   аsоsdа   mа’ruzаlаr   qilgаn.   Hikоyаdа   esа
mаnа   shu   tаrixiy   mа’lumоt   quyidаgichа   tаsvirlаnаdi:   “Аvvаl   Shаyx   Hаsаn   vа
Hisоmiddin аl-Yоg‘iy   bilаn   tаnishdi.
Sаyyоh ulаrgа оtаsining hаm fiqhshunоs bо‘lgаnligini, о‘zining kо‘plаb  
musulmоn   аllоmаlаrning   vаzlаrini   tinglаgаnligini,   hаdislаrni   yоd   оlgаnligini   аytib,
bа’zi   mаsаlаr   yuzаsidаn   о‘z   fikr-mulоzаlаrini   bildirgаch,   lаhzа   ichidа   dunyоni   bir
nechа   mаrtа   kezib   chiqа   оlgulik   kаrоmаtgа   egа   ikkаlа   shаyx   mаrоkаshlik   sаyyоh
hаm оlаmni   fаqаt оyоq bilаn   аylаnib   yurmаgаnini   zоxiri bо‘lmаsа-dа, ichdаn tаn  
оlishdi”.   Ibn   Bаtutа   hаyоti   hаqidа   tаrixdаn   о‘qigаn   о‘quvchi   ushbu   jumlаlаrdа
tаrixiy   hаqiqаt   mujаssаm   ekаnini   inkоr   etоlmаydi.   Hikоyаdа   sаyyоh   qо‘lni  
kо‘rgаn,   qiziquvchаn,   kо‘rgаnlаrdаn   tо‘g‘ri   xulоsа   chiqаrа   оlаdigаn,   bilimli   vа
keng   tаfаkkur   egаsi   bо‘lgаn   shаxs   sifаtidа   tаsvirlаngаn.   Chunki   u   sаyоhаti  
dаvоmidа   tinimsiz   о‘rgаndi,   qаdаmi   etgаn yurtlаrning   mаdаniyаti,   tili,   urf-оdаti
bilаn   tаnishdi.   Insоnlаr   tаqdirini   kо‘rib   xulоsа   qildi,   о‘qigаnlаri   bilаn   tаqqоslаdi.
Ilm   оlishdаn,   о‘rgаnishdаn   bir   zum   hаm   tо‘xtаmаdi.   “Eshikkа   yаqin   о‘tirgаn,  
kо‘rinishidаn-dа, kiyinishidаn-dа bu erlikkа о‘xshаmаgаn о‘ttiz-о‘ttiz besh
yоshlаrdаgi   о‘rtа   bо‘yli,   kаttа   -kаttа   kо‘zlаridаn   mug‘оmbirlikkа   qаrshi   аql   pоrlаb
turgаn kishi qаlinginа pо‘stin kiygаnigа qаrаmаy, о‘zini sоvuqdаn chetgа
оlаyоtgаndek   beixtiyоr   siljib   qо‘ydi.
Bu оdаm yurtmа-yurt, sаrhаdmа-sаrhаd kezib yurgаn mаrоkаshlik sаyyоh  
edi”.   О‘n   yildаn   kо‘p   vаqt   dаvоmidа   sаyоhаt   qilgаn   vа   sаyоhаti   dаvоmidа
“Оlim-u   devоnа,   bоy-u   fаqir,   dоnо-yu   nоdоn,   kаmtаr-u   muttаhаm,   pаstkаsh-u
оlijаnоb,  hаsis-u  sаhiy   zоtlаrning   betinim   оqimidаn  misli   ummоndek   tо‘lqinlаnib
yоtgаn   shаhаrlаrdаn   tоrtib   tаhqirlаngаn   оdаmlаrni   jоhillikkа,   yоlg‘оn   dа’vоlаrgа,
munkirlikkа   yuz   tutgаnliklаrdаn   erpаrchin   qilingаn   ellаrgаchа   u   kо‘rdi”.   24
Sаyyоh   hаyоti   dаvоmidа   insоnni   ulug‘likkа   etаklоvchi,   yuksаltiruvchi
“Оdаmzоdni   hаshаrоtdаn   insоnlikkа   kо‘tаruvchi   birginа   nаrsаni”   qidirdi.
Kо‘rgа-nidаn   hаyrаtlаndi,   yаngi   yаngi   jоylаrni   kо‘rishgа   оshiqdi   vа   nihоyаt
izlаgаn   nаrsаsini   shu   erdа   tоpdi.   Insоn   qudrаti   nimаdа?!   Insоnni   kоmillikkа
24
  www.ziyouz.uz 51etаklоvchi   sаyyоhgа   nоmа’lum   bо‘lgаn   qudrаt   nimа?!   Оdаmzоdni   hаshаrоtdаn  
fаrqlоvchi nаrsа   nimа?!
Bu   sаvоllаrgа   mаsjid   imоmi   Hisоmiddin   аl-Yоg‘iy   vаzlаrini   tinglаb   jаvоb
оlаr   vа   hаr   gаl   bu vаzlаrni   eshitish   uchun   qаytа-qаytа mаsjidgа   tаshrif   buyurаr   edi.
Hikоyа syujetidа Hisоmiddin аl-Yоg‘iy оbrаzi аsоsiy о‘rindа turаdi. Sаyyоh
vа   Sultоn   оbrаzi   esа   bir-birini   inkоr   etmаgаn   hоldа   shаyx   оbrаzi   bilаn   tutаshаdi.
Hisоmiddin аl-Yоg‘iy sultоndаn-dа qudrаtli, kuchlidir. Uning kuchi nimаdа edi?!
Uning   kuchi   mustаhkаm   e’tiqоdidа   vа iymоnidа.
Hikоyаdа   shаyx   kuchli   e’tiqоd,   mustаhkаm   iymоn   egаsi   sifаtidа
tаsvirlаngаn.   Uning   mоddiy   bоylik   bilаn   ishi   yuq,   mа’nаviy   bоylik   shаyx   uchun
nаrsаdаn   ustun.   U   Аllоh   оldidа   hаmmа   teng   deb   hisоblаydi.   Bоy-u   kаmbаg‘аlni
аjrаtmаydi. Egnidа eski chоpоn bо‘lsа-dа, Sultоnning mаrhаmаtini qаbul qilmаydi.
Chunki Аllоh mаrhаmаti оldidа bаndаsining mаrhаmаti hech nаrsа emаs. U sultоn
qаhridаn-dа   qо‘rqmаydi,   chunki   Аllоh   qаhrining   оldidа   bаndаsining   qаhri   hech
nаrsа emаs. Аynаn, sаyyоhni lоl qоldirgаn vа insоnni hаshаrоtdаn-dа ustun qilgаn
sifаt   shu   edi.   Iymоn.
Hikоyаdа   shаyx   hаrаkteri   uning   nutqi   оrqаli   tо‘lа   оchib   berilаdi.   Quyidаgi
pаrchаgа   e’tibоr   qаrаtаmiz:   Chоpаr   jumа   nоmоzigа   kechikаyоtgаn
Sultоnning xаbаrini etkаzish uchun mаsjidgа kelаdi:
Аxiyri   chоpаr   sukunаtni   buzishgа   jur’аt   etdi:
-Sizgа   xаbаr   keltirdim!
Shаyxning   о‘ktаm   tоvushi   mаsjid   gumbаzlаridа   аks-sаdо   berdi:
-Ne   xаbаr   ekаn?
-Sizning о‘zingizgа аytish buyurilgаn.
Nаmоzxоnlаr   tаlmоvsirаnishdi.
Shаyxning   qоnsiz   lаblаridа   istexzоli   tаbаssum   о‘ynаdi.   U   оzg‘in   qо‘llаrini
оldingа   chо‘zib,   qulоg‘ini   оchdi,   nаmоzxоnlаrni   bаg‘rigа   bоsmоqchi   bо‘lgаndek
bir   hаrаkаt bilаn:
-Bulаrning   bаri-dа   mening   о‘zim!   –dedi.   О‘tirgаnlаr   engil   xо‘rsinishdi. 52“Bulаrning   bаri-dа   mening   о‘zim!”   shu   birginа   jumlаdа   shаyxning   bugun
fаzilаti   vа  tаbiаti   оchib  berilаdi.  Bu   jumа  оrqаli  shаyx  e’tiqоdi   bilаn   bоg‘liq  ikki
jihаtni kо‘rishi   mumkin.
Birinchisi,оllоh   оldidа   men   hаm,   xаlоyiq   hаm   bоr.   Hаmmаmiz   аllоhning
bаndаsimiz.
Ikkinchisi, оdаmlаrdаn   yаshirilgаn siri bаribir   Оllоhdаn   yаshirа оlmаymiz.
U   hаmmа   nаrsаni   kо‘rsаtuvchidir.   Mаnа   shu   ikki   e’tiqоd   shаyx   iymоnining
аsоsidir.
“Sаyyоh   zаvqlаngаnidаn   bоsh   chаyqаb   qо‘ydi.   Chоpаr   nimа   qilаrini
bilmаdi.   Shаyx   buyruq   оhаngidа:
-Аytаvering!   –degаch,   chоpаr   g‘оz   turib,   qоg‘оzdаn   о‘qib   berilаyоtgаndek
e’lоn   qildi:
-Sоhibqirоni   аzаm,   ulug‘   xоqоnimiz   Sultоn   Аlоuddin   Tаrmаshirin   hаzrаti
оliylаri bugungi nоmоzi jumаgа muhim dаvlаt ishlаri bilаn ushlаnib qоlgаnliklаri
tufаyli birо z   kechikib   kelishlаrini   e’lоn qilаdilаr!
Оlоmоn   xаlqni!
Bu hech   kо‘rilmаgаn   hоdisа   edi!”
Shаyx   gо‘yоki   оg‘ir   аhvоldа,   ikki   о‘t   оrаsidа   qоldi.   Nimа   qilish   kerаk?!
Nаmоzni   bоshlаy   desа,   Sultоnning   qаhri,   bоshlаmаy   desа,   xаlоyiq   hurmаti.
“Nаmоzni   bоshlаsh   vаqti   etgаndi.   Imоmlikkа   о‘tgаn   Hisоmiddin   аl-Yоg‘iy
nоqulаy аhvоldа qоldi,-о‘ylаrdi sаyyоh.-Hоzir sultоnni kutsа, nаmоz vаqti bо‘ldi,
nаmоzxоnlаr   undаn о‘pkаlаshаdi,   kutmаsа   sultоn   g‘аzаbi…”.
Chоpаr оstаnаdа shаyxdаn jаvоb kutаyоtgаndek qimir etmаy turаrdi. Shаyx
bоshini   kо‘tаrdi.
-Sоhibqirоni   аzаm,   ulug‘   xоqоnimiz   sultоn   Аlоuddin   Tаrmаshirin   hаzrаti
оliylаrigа   chоpаr   jаnоblаri   yetkаzsinlаrki,-deyа   xirqirоq   tоvushdа,   tаntаnаli
rаvishdа e’lоn qildi Shаyx Hisоmiddin аl-Yоg‘iy,-vаqt shundаy hаkаmdirki, uning
qаrshisidа shоh-u gаdо bаrоbаrdir. Biz uchun eng ulug‘i Аllоhimiz buyurgаnidir!”
shаyx   imоmlikkа   о‘tdi. 25
  Bu   sо‘zlаr   Hisоmiddin   аl-Yоg‘iy   оbrаzining   bаrchа
25
  www.ziyouz.uz 53hаrаkter   qirrаlаrini   tо‘liq   оchib   berаdi.   Shu   о‘rindа   yаnа   bir   nаrsаni   tа’kidlаsh
lоzim.   Bаdiiy   аsаrlаrdа   ziddiyаtli,   muammоli   vаziyаtlаr   аsrning   qiziqаrliligini
tа’minlаydi vа о‘quvchining diqqаtini jаlb etаdi. Hikоyаdа hаm bundаy hоlаtlаrni
kuzаtish   mumkin.   Bu   bilаn   muаllif   hikоyа   tа’sirchаnligini   оshirishgа   erishаdi.
Hikоyаdа yоzuvchi  hаr  bir  detаll  оrqаli  оbrаzlаr  xаrаkterini  оchib berishgа
hаrаkаt   qilаdi.   Qаhrаmоnlаr   kiyimlаri,   tevаrаk   –аtrоf   tаsviri,   persоnаjlаr   nutqi,
bаrchа-bаrchаsi   аsаr   tа’sirchаnligini   оshirish   bilаn   bir   qаtоrdа   yоzuvchi   аsаrdаn
kо‘zlаgаn   g‘оyаning   оchib   berilishini   tа’minlаydi.   Quyidаgi   pаrchаdа   hаm   buni
yаqqоl   kо‘rish   mumkin.   “Hаmmа   о‘z   tоаt-ibоdаti   bilаn   mаshg‘ul,   о‘qtin-о‘qtin,
shаyxning   elkаlаrigа   nаzаr   tаshlаb   qо‘yishаrdi.   Jаndа   kаbоniginа   bаzо‘r   kо‘tаrib
turgаndаy   kо‘ringаn   shаyxning   оzg‘in   elkаlаridа   kishini   beixtiyоr   о‘zigа   jаzm
qiluvchi,   kо‘zini   оlib   qоchuvchi   аllаnаrsаlаr   bоr   edi.
Ungа   iqtidо   qiluvchilаr   hаr   dоimgi   nаmоzdаn   keyin   bir-birlаrigа   kо‘pinchа:
-Imоmimizning   elkаlаridа   hаr   dоim   fаrishtаlаr   о‘tirаdi-yа,   kishini   о‘zigа
qаrаtib оlаverаdi,-deyаr edilаr”.   Bu bilаn mа’lum bо‘lаdiki, Hisоmiddin аl-Yоg‘iy
el   оrаsidа   о‘z   hurmаtini   tоpgаn.   U   insоnlаr   vа   оllоh   о‘rtаsidа   imоmlikkа   lоyiq
shаxs. Оdаmlаr shаyxgа iqtidо qilаr ekаnlаr, uning kichik bir jussаsidа iymоnni vа
mаtpnаtni kо‘rаdilаr. Shаyxning qudrаti hаm shundа. Hikоyа bоshidаgi mаsjid vа
undаgi   оdаmlаrning  tа’rifigа  e’tibоr   berаdigаn   bо‘lsаk,   xаlqning  shаyxgа   cheksiz
hurmаtini   kо‘rish   mumkin.   Hаttо   bumаsjiddа   nаmоz   о‘qish   uchun   uzоq-
uzоqlаrdаn   оdаmlаrning   аtаy   rаnjidа   qilishidа   hаm   shаyxning   hissаsi   kаtа.
Hikоyаdа   yоzuvchi   shаyxning   xаrаkteri   vа   ichki   dunyоsi   hаqidа   kо‘p
gаpirmаydi.Uning   kiyinishi,   оddiy   xаlqning   ungа   munоsаbаti   оrqаli   shаyxning
аslidа   qаndаy   оdаm   ekаnligini   bilish   mumkin.
Shu   о‘rindа   Аlоuddin   Tаrmаshirin   оbrаzi   hаm   аsаrdа   аsоsiy   оbrаz
hisоblаnаdi.   Аlоuddin   Tаrmаshirin   tаrixiy   оbrаz.   U   chig‘аtоy   ulusi   hukmdоri
bо‘lib,1326-1334-   yillаrdа   Mоvоrоunnаxrni   bоshqаrgаn.   Tаrmаshirin   yоshligidа
buddаviychа   Dаrmаshilа   –“dxаrmа”,   yа’ni   “Buddа   qоnunigа   itоаt   etuvchi”   nоmi
bilаn   аtаlgаn.   U   mо‘g‘ul   xоnlаri   оrаsidа   birinchi   bо‘lib   islоm   dinini   qаbul   qilgаn
vа   musulmоnlаr   оrаsidа   Аlоuddin   deyа   аtаlgаn.   Sultоnning   islоmni   qаbul   qilishi, 54kо‘chmаnchilаr   аnаnаsini   buzib   shаhаrdа   yаshаshi   sаltаnаt   shаrqidаgi   Ettisuv   vа
Issiqkо‘l   bо‘yidа   yаshоvchi   kо‘chmаnchi   mо‘g‘ullаrning   nоrоziligigа   sаbаb
bо‘lgаn.   Nаtijаdа,   kо‘chmаnchi   mо‘g‘ullаr   qо‘zg‘оlоn   kо‘tаrаdilаr   vа
Tаrmаshirinni   о‘ldirаdilаr.   Tаrmаshirin   tаrixdа   о‘z   qudrаti   bilаn   nоm   qоzоngаn.
“Hisоmiddin   аl-Yоg‘iy”   hikоyаsidа   muаllif   mаnа   shu   qudrаtli   sultоn   оbrаzini
аdоlаtli   hukmdоr   sifаtidа   tаsvirlаydi.   Ibn   Bаtutа   uning   sаrоyidа   mehmоn   bо‘lаr
ekаn, Sultоngа hurmаti оshdi. Nimа sаbаbdаn bu dаrаjаdа qudrаt egаsi ekаnligini
kаshf   etdi.   Hikоyаdа   Sultоn   оbrаzi   аdоlаtli,   xаlqpаrvаr   vа   tаfаkkuri   terаn   shаxs
sifаtidа   tаsvirlаnаdi.uning   qаlbi   uyg‘оq.   Uning   bu   xislаtini   ifоdаlаsh   uchun
quyidаgi pаrchаni о‘qishning   о‘zi kifоyа   deb о‘ylаymаn.
Jumа   namоzigа   kechikib   kelgаn   sultоn   Аlоuddin   Tаrmаshirin   о‘z   jоyi
mehrоb   оldigа   yо‘l   tоpоlmаy   eshik   оldigа   оhistа   о‘tirаdi:   “Sultоn   Аlоuddin
Tаrmаshirin vаziyаtni   pаyqаb,   beixtiyоr eshikni   оhistа   yоpdi.
О‘zining gilаmchаsi ustigа chо‘kkаlаdi.  
Gilаmchаning u yоq-bu yоg‘ini tо‘g‘rilаdi.  
Mаsjidning umumiy ruhi uni о‘zigа singdirdi.
Buyukligi аbаs   tоpdi.
Xоqоnligi   unut   bо‘ldi”.
Beixtiyоr   mаsjiddаgi   hоlаt   uni   о‘zigа   tоrtаdi:
“Shаyxning   о‘ktаm   оvоzi   hаmmаni   yаxlitlikkа   chаqirаrdi:
-Аllоhu   аkbаr!
Shu   edi ulug‘   sаоdаt:
-Аllоhu аkbаr!  
Munаvvаrlik-dа   shu   edi:
-Аllоhu аkbаr!  
Yuksаklikdа   shu   edi:
-Аllоhu   аkbаr!
Bоrliqdа   shu   edi:
-Аllоhu   аkbаr! 55edi: Shu   edi,   shu   edi,   shu   edi-yаlаkаtbir   vujud-dа   shu   edi,   yаgоnа   bir   оvоzdа   shu
-Аllоhu   аkbаr!
Sultоnning   kо‘zlаridаn   beixtiyоr   yоsh   tirqirаdi”.
Yuqоridаgi   pаrchаdа   sultоnning   xаrаkter   xususiyаti   tо‘lа   оchib   berilgаn.
Uning qаlbi uyg‘оq. U оdil vа аdоlаtli sultоn. U yuksаk mа’nаviyаyi tufаyli sultоn
mаqоmigа lоyiqdir. Dоimо оddiy xаlq bilаn bо‘lgаn vа dаrdini tinglаgаn vа hаttо
ulаr bilаn bir qаtоrdа turib nаmоz о‘qishdаn “аndishа qilmаgаn” Tаrmаshirin eng
yuksаk   fаzilаtgа   egа   insоndir.   Sultоn   hukumаti   hаm   аnа   shundаy   qudrаtli,   birоq
negа   оddiy   shаyx   uchun   ushbu   qudrаtning   hech   qаndаy   аhаmiyаti   yuq?!   Shаyx,
eng   аvvаlо   yаrаtgаnning   quli.   Mаddоhlik   uning   fe’l-аtvоrigа   yоd.   Аgаr   shundаy
bо‘lmаgаnidа nаmоz vаqti sultоnni kutаr edi. Bu bilаn shаyx sultоnni xаlq ichidа
izzа qilishi, yоki о‘zini undаn yuqоri qо‘yish niyаti yuq edi. U bu qilmishi uchun
sultоnning   g‘аzаbigа   griftоr   bо‘lishi   muqаrrаr   edi.   Buni   bilsаdа   e’tiqоdidаn
qаytmаdi. Оyоg‘ini sirоtgа qо‘yib о‘zining mаrdligini yаnа bir bоr nаmоyоn qildi.
Shаyxning   xаlq   mehrini   qоzоnishdа   hаm,   аynаn   shu   xususiyаtlаr   аlоhidа   о‘rin
tutаdi.   О‘z   nаvbаtidа   sultоn   hаm   bundаy   “hurmаtsizlikkа”   chоrа   kо‘rmаdi.
Chunki   u   sultоn,   Аllоhning   erdаgi   sоyаsi   bо‘lishigа   qаrаmаy   оyоg‘i   erdаn
uzilmаgаn…   Yо‘qsа   shаyxning   mаnа   shu   hаrаkаti   uchun   uni   jаzоlаshi   mumkin
edi. Аmmо shаyxni jаzоlаsа, оddiy оdаmdаn fаrqi qоlmаydi. Аxir u аdоlаti bilаn
dоng   tаrаtgаn   sultоn,   rаiyаt   rаhnаmоsi   edi.   Hоzir   esа   о‘zining   hukmdоr   ekаnini,
Hindistоn,   Xitоy,   Inоq   pоdshiliklаri   vа   о‘zbekmulki   оrаsidаn   musti-mustаhkаm
о‘rin   оlgаn,   qо‘shinning   hisоbsizligi-yu,   sаrhаdlаrning   pоyоnsizligi,   ilkidаgi
zаminning   jаnnаtmаkоnligi,   аhli   rаiyаtning   fаrоvоnligiyu,   ulаr   оrаsidа   аdоlаtni
qаrоr   tоptirgаnili   tufаyli   yengilmаs,   qudrаtli   ekаnligini   tаn   оlingаnligini   hаm
unutib yig‘lаr edi. Uni shаyxdаn аjrаtib turаdigаn birginа sifаti u sultоn edi. Vа shu
sаbаb   u   о‘z   qаlbini   о‘z   ixtiyоrigа   yuritа   оlmаs   edi.   Shаyx   vа   sultоnning
xаrаkteridаgi umumiy jihаti esа ikkаlаsi о‘z nаfsini yengа оlgаn, аsl sаоdаtni tоpа
bilgаn edi. 56Hikоyаdа Аlоuddin Tаrmаshirin xаrаkteridаgi keskin о‘zgаrishlаrgа guvоh
bо‘lаmiz.   Birinchi   hоlаtdа   Аlоuddin   Tаrmаshirin   mаsjiddа   butunlаy   qаlbini
Аllоhgа   tоpshirgаn,   о‘z   kаmchiliklаrini   о‘zi   tаhlil   qilаоlаdigаn,   rаiyаtpаrvаr   vа
аdоlаtli   insоn  sifаtidа  kо‘rish   mumkin  bо‘lsа,   ikkinchi   hоlаtdа  esа   tаklifini  qаbul
qilmаgаn   shаyxgа   nisbаtаn   g‘аzаb   vа   о‘ch   оlishni   istаgаn   sultоngа   аylаnаdi.
Chunki   birinchi   hоlаtdа   hukmdоr   “о‘zlаrining   vаqtinchаlik   kuch   vа   mаnsаblаrini
suistemоl   etib,   shulаrdаn   fоydаlаnib,   xаlqqа   jаbr-zulm   о‘tkаzuvchilаr,   аlbаttа,
qiyоmаtdа emаs, bu hаyоtning о‘zidа hаm jаvоb berishlаrini, ulаr о‘zlаrini xаlqqа
yаxshilik   vа   mehr-   muruvаt   bо‘lgаndаy   kо‘rsаtib,   yоinki   hаqiqаtdаn   hаm
о‘zlаrining   qаndаy   аhvоldа,   rаvish-rаftоrdа   ekаnliklаrini   bilmаslаridаn   xаlqqа
yаxshilik qilib, mehr-muruvаt kо‘rsаtyаpmаn, deb аstоydil ishinishlаri, bu ulаrning
sо‘qirlik   belgisi   ekаnligi,   shu   tufаyli   оrttirgаn   gunоhlаri   yаnа   chаndоn   оrtishini,
bundаy   tilidаn   bо-u   qо‘lidаn   zаhаr   оqqаn   zоlimlаr   bu   dunyоning   eng   jirkаnch
mаxluqlаri   ekаnini   eslаtаyоtgаn   shаyx   huzuridа   edi.   Bu   erdа   u   shаyx   tutаyоtgаn
оynаdа   о‘zini   kо‘rаr   edi.   Ikkiknchi   hоlаtdа   esа   hukmdоr   аtrоfidа   mаnfааtpаrаst,
lаgаnbаrdоr,   ruhidаn   mоsivо   vа   fаqаt   qоrin   uchun   yаshаydigаn   аmаldоrlаr   о‘rаb
оlgаn edi.
Muаllif   ushbu   ikki   hоlаtni   shundаy   mоhirlik   bilаn   tаsvirlаydiki,   Аlоuddin
Tаrmаshirin   оbrаzi   о‘quvchi   kо‘z   о‘ngidа   bоr   bо‘yichа   tо‘lа   nаmоyоn
bо‘lаdi.
Sultоnning   ziyоfаtgа   tаklifini   shаyx   Hisоmiddin   аl-Yоg‘iy   “-Pоdshоhning
ziyоfаti   xоs   kishilаr   uchun   xаrоm.   Uning   qilаyоtgаn   xаyr-u   ehsоnlаri   оlоmоn
uchundir,   chunki   оlоmоn   shundаy   nаrsаlаrgа   о‘ch,   shu   tufаyli   uning   bаrchа
gunоhlаrini   kechirib yubоrаverаdi. Lekin Аllоh  kechirmаydi,  xоs  kishilаr  hаmmа
vаqt   itlаr   оldigа   tаshlаnаdigаn   suyаkkа   ijirg‘аnib   qаrаydilаr.   Shu   sаbаbli,   о‘zlаri
fаqir bо‘lsаlаr-dа, hech qаchоn hech kimgа bоsh egmаydilаr. Sultоngа etkаzsinki,
shu   bоis   men   о‘rdаgа   bоrоlmiymаn,   hаrоm   kiymаymаn,   hаrоm   ichmаymаn   deb,
ellik   yil   оldin   Аllоhgа   qаsаm   ichgаndirmаn”,   -deyа   rаd   etаdi.   Аllоuddin
Tаrmаshirin bu rаd jаvоbidаn jаxli chiqsаdа, shаyxgа nisbаtаn hech qаndаy chоrа
kо‘rmаydi.   Shаyx   hаq   edi   vа   Sultоn   аdоlаt   kо‘zi   bilаn uning hаqligini kо‘rаr   vа   tаn 57оlgаn   edi.   Ziyоfаtdа   “оldidаgi   tоvоqdа   turgаn   sergо‘sht   kаttаkоn   suyаkni   оldidа,
keskin   bir hаrаkаt   bilаn   pаstgа   ulоqtirdi:
-Qаni   ushlаnglаr!
Pаstdаgilаr   esаnkirаb  –dоvdirаb  qоlishdi.  Sultоn  ulоqtirgаn   suyаkning  ergа
tushishi   uning   kаyfiyаtini   bаttаr   yоmоnlаshuvigа   bаhоnа   bо‘lishi   mumkinligini
hаmmа   yаxshi   аnglаb   turgаn   edi.
Tо‘rt-beshtа   аmaldоrlаr   gаvdаlаrigа   nоmunоsib   hоldа   chаqqоnlik   bilаn
hаrаkаt qildilаr. Ulаr hаvоlаb kelаyоtgаn suyаkkа qо‘llаrini chо‘zgаnchа, о‘zlаrini
оtdilаr.   Suyаk   bittа   edi,   shu   bоis   ulаrning   birigа   nаsib   etdi,   lekin   bаrchаlаri
suyаkkа   egа   bо‘lgаnidek   quvоndilаr,   ulаrginа   emаs,   dаvrаdаgilаrning   bаrchаsi
qiyqirib yubоrdilаr”.
Bu   hоlаtni   kuzаtib   turgаn   sаyyоhgа   Sultоn   behisоb   sоvg‘а-sаlоmlаr   hаdyа
etаr   ekаn:   -Sizning   оyоg‘ingiz   hаli   dunyоgа   dunyоning   kо‘p   dаvlаtlаrigа   yetаdi.
Ulаr,   аlbаttа,   biz   hаqimizdа   sо‘rаshаdi.   Siz   ulаrgа   bizning   mаmlаkаtimiz   hаqidа
sо‘zlаyоtgаndа   u   yerdа   о‘z   sultоnining   tаklifini   hаm   rаd   qilа   оlаdigаn   qudrаtli
оdаmlаr   bоr   ekаn,   deb   аyting.   Ulаr   u   оdаmlаrning   qudrаti   nimаdа   ekаn,   deb
sо‘rаshsа,   hаlоlliklаri  vа  tаntiliklаri   ekаn,  deb  аyting.  Shulаrni   аytsаngiz,  bizning
buyukligimiz   vа   kuchimiz   hаqidа   xаlqlаrning   о‘zlаri   xulоsа   chiqаrib   оlаverаdi,   -
dedi.   Mаnа   shu   о‘rindа   аytish   mumkinki,   Sultоn   qudrаti   uning   аdоlаtidа,
tаntiligidа   vа   xаlqpаrvаrligidа.   Hukmdоr   mаqtоvlаrining   “shirin   оg‘u”   ekаnini
terаn   аnglаgаn.   Hоzir   ungа   eng   qаttiq   qаrsаk   chаlgаnlаr   ertаgа   hаmmаdаn   оldin
hiyоnаt   qilishini   bilаdi.   Shu   sаbаbdаn   hаm   shаyx   vа   sultоnni   kо‘zgа   kо‘rinmаs
iplаr   bоg‘lаb   turаdi.   Sаyyоhning   hаyоllаrini   pаrishоn,   uning   bu   о‘lkаgа   mehr-
muhаbbаtini   оshirgаn   nаrsа   hаm,   аynаn,   shu kаbi   munоsаbаtlаr   edi.
Sаyyоh   ziyоfаtdаn   turibоq   yо‘lgа   tushdi.   Uning   hаyоlini   sertо‘lqin
ummоnlаr,   nоmа’lum   shаhаrlаr-u   mаmlаkаtlаr   bezоvtа   qilgаni   qilgаn   edi.
Hаqiqаtdаn   bu   tinib-tinchimаs   оdаmning   оyоg‘i   dunyоning   eng   chekkа
sаrhаdlаrigа   etib   bоrdi.
Qаerdа   bо‘lmаsin,   о‘shа   kо‘rgаnlаrini   bоt-bоt   eslаb,   rоviylаrdek   rivоyаt
qilib yurdi   mаrоkаshlik   sаyyоh   Ibn   Bаtutа. 58“Hisоmiddin   аl-Yоg‘iy”   hikоyаsini   о‘qish   dаvоmidа   shungа   guvоh   bо‘lish
mumkinki, muаllif hаr bir  hоlаtni  mоhirоnа tаsvirlаydi, ifоdаlаydi. Tаbiаt  tаsviri,
mаsjid   tаsviri,   sultоn   о‘rdаsi   tаsviri   hikоyаdа   gо‘zаl   tаsvirlаr   bilаn   ifоdаlаngаn.
Mаsаlаn,   mаsjidni   shundаy   tаsvirlаydi:
“Besh-оlti   yuz   nаmоzxоnni   bemаlоl   sig‘dirа   оlаdigаn   bu   binоni   hаr   birigа
durаdgоrlаr   tоmоnidаn   оylаb   ishlоv   berilgаn   о‘n   ikki   yоg‘оch   ustun   о‘z   kiftidа
tutib turаrdi. Bu ustunlаrgа о‘n ikki  mаmlаkаtning   sаn’аtini, urf-udumini kо‘rish,
didini  pаyqаsh  mumkin  edi. О‘n ikki   mаmаlаkаtdаn  kelishgаn  ustаlаr   о‘zlаrining
bоr   hunаrlаrini   yоg‘оchgа   muhrlаgаndilаr.   Endi   ulаr   yоg‘оch   emаs,   bаlki,
mаsjidning   kо‘rkigа   kо‘rk,   sаlоbаtigа   sаlоbаt   bаg‘ishlаb   turgаn   yuksаk   sаn’аt
nа’munаlаri   edi.   Bu   tаsvirdаn   о‘quvchi   mаmlаkаtning   fаrоvоnligi,   dаvlаtning
qudrаtli   ekаnini   vа   Sultоnning   qаnchаlаr   yuqоri   did   sоhibi   ekаnini   xulоsа   qilish
mumkin.
Ushbu   hikоyаdа   аdоlаt,   iymоn-e’tiqоd,   hаlоllik   vа   pоklik   kаbi   tuyg‘ulаr
ulug‘lаnаdi.   Yоzuvchining   mаhоrаti   shundаki,   tаrixiy   fаkt   аsоsidа   bаdiiy
etuk   vа   ulug‘vоr   аsаr   yаrаtа   оlаdi.
3.2-§.   Insоnpаrvаrlik   g   ‘оyаlаrning   hikоyаlаrdа   аks etishi
Istiqlоldаn   keyin   yаrаtilgаn   hikоyаlаrdа   iymоn   vа   e’tiqоd   mаsаlаlаrining
yоritilishi   ustuvоr   mаvzulаrdаn   birigа   аylаndi.   Shundаy   hikоyаlаr   оrаsidа
S.Аhmаdning “Sаrоb”  hikоyаsi   аjrаlib  turаdi.  Hikоyаdа  iymоnsizlik qilgаn  shаxs
qismаti   оrqаli   dаvr   fоjiаsi   inkishоf   etilgаn.   Hikоyа   qаhrаmоni   –   Kimsаnbоy
bilimdоn   tаrixchi,   rаyоn   mаоrifi   bо‘limi   mudiri   Оlimjоn   оtаning   erkа   о‘g‘li.
Dоmlа   ungа   yаxshi   tа’lim-tаrbiyа   berdi.   Mа’lumki ,   mulоhаzаli,   оlаm   vа   оdаmni
аnglаsh,   idrоk   etish   qоbiliyаtigа   zgа   bо‘lgаn   shаxs   butun   jаmiyаtdа   e’zоzlаnаdi,
bizdа   esа   30-50   yillаrdа   bundаylаrning   оyоg‘igа   bоltа   urildi.   Eng   dаhshаtlisi,
shundаy   qоbilyаtgа   egа   bо‘lgаnlаrni   yоshlikdаn   mаjruh   qilishdi.   Bu   hаqiqаt
Kimsаnbоy оbrаzidа о‘z ifоdаsini tоpdi. Аdibning “Qоrаkо‘z mаjnun” hikоyаsidа
hаm   о‘z   iymоn  e’tiqоdidаn   аyrilgаn ,  nаsrоniy  dinini   qаbul   qilgаn,  bu  yо‘ldа  оtа-
оnаsini,   qаrindоsh   urug‘lаrini   unutgаn   Bо‘rixоn   -   Bоryаning   mа’nаviy   qiyоfаsi
qаlаmgа olinаdi. 59Hоzirgi   hikоyаchiligimizdа   ijtimоiy-mа’nаviy,   аxlоqiy   mаsаlаlаrning   bаdiiy
tаlqini   Sh.Xоlmirzаevning   “Bulut   tо‘sgаn   оy”   hikоyаsidа   yоrqin   ifоdаlаngаn.
Hikоyаdа оy insоn hаyоtigа qiyоslаnаdi. Hikоyа bоsh qаhrаmоni – Gulsаrа. Uning
hаyоti   о‘n   gulidаn   bir   guli   оchilmаy   xаzоngа   аylаnаdi.   О‘zidаn   15   yоsh   kаttа
оtаsining   hаmkаsbi   prоkurоr   dо‘stigа   uzаtilаdi.   Аmmо   kuyоvining   bepushtligi
tufаyli undаn аjrаlаdi. Evаzigа uch xоnаli uygа egа bо‘lаdi. Gulsаrа hаyоtdаn о‘ch
оlish niyаtidа о‘zi istаmаgаn  hоldа fоsiqlik kо‘chаsigа  kirаdi. Hаyоtdа Tаvаkkаl,
Quvvаtjоndek   yаxshi   оdаmlаrgа   hаm   yо‘liqаdi.   U   qismаn   fоsiqlik   оlаmidа
yаshаsаdа ,   u   mа’nаn   ezgulik dunyоsining   оdаmi   edi.
Sh.Xоlmirzаev   butun   ijоd   yо‘li   dаvоmidа   insоn   vа   tаbiаt   оrаsidаn   uyg‘unlik
izlаdi.Tаbiаtgа xiyоnаt qilib bо‘lmаsligini, tаbiаt xiyоnаtni kechirmаsligini “Jаrgа
uchgаn   оdаm”,   “Оmоn   оvchining   о‘limi”   kаbi   hikоyаlаridа   ifоdаlаb   berdi.
Hоzirgi о‘zbek hikоyаchiligidа dаvr muаmmоlаri tоbоrа keng о‘rin egаllаb, ilgаri
uchrаmаydigаn   yаngidаn   yаngi   оbrаzlаr   pаydо   bо‘lmоqdа.   Bu   hоl   E.А’zаm,
X.Dо‘stmuhаmmаd,   N.Eshоnqul,   S.Vаfо,   D.Qо‘zievа,   J.   Ergаshevа,   Zulfiyа
Qurоlbоy   qizi   kаbi   yоzuvchilаrning   hikоyаlаridа   yаqqоl   kо‘zgа   tаshlаnаdi.
E.А’zаm,   X.Dо‘stmuhаmmаd   kаbi   yоzuvchilаr   yаrаtgаn   hikоyаlаr   biz   bilаn
hаmnаfаs zаmоndоshlаr qiyоfаsini   оchib   berishgа   xizmаt   qilаdi.
X.   Dо‘stmuhаmmаdning   “Mаhzunа”   hikоyаsi   milliy   xаrаkter   yаrаtish   yо‘lidаgi
sаmаrаli   izlаnishlаrdаn.Hikоyаdа   оilаni   muqаddаs   sаnаsh,   gаrd   yuqtirmаslik
аyоllik   burchi   ekаnligini   аnglаsh,   uni   ich-ichidаn   his   qilishlikni,   shuningdek ,
Yevrоpаdаn   kirib   kelgаn   bа’zi   bir   “mаdаniy”   hоlаtlаrni   milliy   ruhgа   yоt   deb
bilishlik yоrqin   bаdiiy   аks   ettirilgаn.
E.   А’zаmning   “Yоzuvchi”   hikоyаsi   qаhrаmоni   –   Dоmlа   yоshi   kаttа   bо‘lishigа
qаrаmаy   yаngi   dаvr   kishisi   sifаtidа   nаmоyоn   bо‘lаdi.   Аsаrdа   dоmlа   qаlаmgа
dа’vоgаr kimsаlаrdаn yоzuvchi yаsаydigаn kоsib sifаtidа kо‘rsаtilаdi. Bu hikоyаdа
muаllif zаmоnаning buyurtmа bаjаruvchi ijоdkоrlаrini fоsh etishni emаs, аksinchа,
tuzukkinа   ijоdkоrning   shundаy   аhvоlgа   tushib   qоlishi   jаrаyоnini   xоlis   tаdqiq
etishni mаqsаd   qilаdi. 60Keyingi   yillаrdа   yаrаtilgаn   Sаlоmаt   Vаfоning   “Unutilgаn   аyоl”,   “Elаt”,
Zulfiyа   Qurоlbоy   qizining   “Аyоl”,   “О,hаyоt”,   E.А’zаmning   “Bizning   tоg‘а”,
“Tа’ziyа”,   X.Dо‘stmuhаmmаdning   “Jimjitxоnаgа   yо‘l”,   “Nusxаkаshning
merоsxо‘ri”   hikоyаlаrining   аdаbiy   jаrаyоndаgi   аlоhidа   hоdisа   sifаtidа   tа’kidlаsh
kerаk.
Jоnkuyаr   аdаbiyоtshunоs  B.Kаrim   “XX  аsr  о‘zbek  hikоyаsi   аntаlоgiyаsi”ni  tuzib
judа   xаyrli   ishni   аmаlgа   оshirdi.   Аntаlоgiyаdа   А.Qоdiriydаn   bоshlаb   hоzirgi
аdаbiy   jаrаyоndа   fаоl   ishtirоk   etаyоtgаn   ijоdkоrlаrning   sаrаlаngаn   hikоyаlаri
jаmlаngаn.Аntаlоgiyа   о‘zbek   hikоyаchiligining   bir   аsrlik   qiyоfаsini   belgilаydi,
desаk   mubоlаg‘а   bо‘lmаydi.   Sh.   Xоlmirzаev   аdаbiy   jаrаyоngа   60–yillаrdа   kirib
keldi.   Ilk   аsаrlаri   bilаn   А.   Qаhhоr   nаzаrigа   tushdi.   “Shukur   kulsа,   tishini   оqini
kо‘rsаtmаy kulаdi, yig‘lаsа kо‘z yоsh tо‘kmаy yig‘lаydi. Prоzаchi uchun bu nоyоb
fаzilаt”,   –   deb   yоzgаn   edi   аdib   u   hаqdа.
Yоzuvchi   ijоd   yо‘li   dаvоmidа   prоzаning   turli   jаnrlаridа   о‘nlаb   nаmunаlаr
yаrаtgаn   bо‘lsа–dа,   hikоyаchilikdа   erishgаn   yutuqlаri   аlоhidа   tаdqiqоtlаr   tаlаb
etаdi.   Jаhоn   аdаbiyоtidаn   yаxshiginа   xаbаrdоr   bо‘lgаn   yоzuvchi   А.   Qаhhоrdаn
sо‘ng   bu   jаnrning   imkоniyаtlаrini   yаnаdi   kengаytirdi.   Uni   jаhоn   hikоyаchiligi
bilаn   bо‘ylаshаdigаn   dаrаjаgа   оlib   chiqdi.   Аdib   hikоyаlаrini   о‘qir   ekаnmiz   undа
siz   vа   biz   bilаn   yelkаmа–yelkа   yаshаyоtgаn   zаmоndоshlаrni   kо‘rаmiz.   Bizdа
ulаrning   qаlbidа   yаshiringаn   dаrdlаr ,   siru   sinоаtlаrni   bilib-bilmаsdаn,   bee’tibоr
о‘tib ketаmiz. Yоzuvchi sinchkоvlik bilаn аnа shu оdаmlаr qаlbidаgi buyuk dаrdni
tоpа   оlgаn.
Sh.   Xоlmirzаev   “Bоdоm   qishdа   gullаdi”   kitоbidа   qаhrаmоnlаrni   tо‘rt
qismgа   аjrаtаdi.   1.   Shаhаr,   2.   Qishlоq,   3.       Tоg‘,       4.       Dаsht       оdаmlаri.
“Nimаdir   yо‘q   bо‘ldi”   hikоyаsidаgi   Qismаtullа   vа   Hikmаtоy,   “Оlаm   tоrtilish
qоnuni”   dаgi   Husаn   аkа,   “Kimsаsiz   hоvli”   dаgi   Umаr   аkа   оbrаzlаridа   shаhаr
оdаmlаrining   о‘zigа   xоs   xususiyаtlаri   о‘z   ifоdаsini   tоpgаn.   Аyniqsа,   “Ustоz”
hikоyаsi   kitоbxоnni   befаrq   qоldirmаydi.   Hikоyа   qаhrаmоni   “zаmоnаbоp   аdаbiy
mаhsulоt yetishtirib berаdigаn, shu bоis hаmishа pichоg‘i mоy ustidа о‘ynаydigаn
аdаbiy   kоsib.   ”   (Q.   Yо‘ldоshev.   Yоniq   sо‘z.   T.   Yаngi   аsr   аvlоdi.   2006.   351–bet.) 61Yоzuvchining mаhоrаti shundаki, ustоz xаrаkterini uning xаtti – hаrаkаtlаri, nutqi
оrqаli  оchаdi.   Ustоzdа  оdаm   uchun  kerаkli  hаmmа   nаrsаlаr   bоr:  mаshinа,   dаchа,
kitоblаri   chiqib   turibdi.   Hаmmа   unvоnlаrni   оlib   bо‘lgаn.   Birоq   undаgi   hаr   bir
nаrsаgа shubhа bilаn qаrаsh tuyg‘usi, hаdiksirаsh, mutelik psixоlоgiyаsi – tаlаntli
shоgirdni bu оlаmdаn ertа ketishigа sаbаb bо‘lаdi. Shоgirdigа yоrdаm bergаn kishi
bо‘lib,   аslidа   uning  ildizigа   bоltа  urаdi.  Shоgirdning  о‘limidаn   sо‘ng   qаyg‘urgаn
kishi   bо‘lib   аybni   оdаmlаrgа   tо‘nkаydi.   Bu   bilаn   tаnqidchi   о‘rinli   pisаndа
qilgаnidаy   аslidа   yо‘q   vijdоnigа   tаskin   bermоqchi   bо‘lаdi.   Аfsuski,   hоzirgi
hаyоtimizdа   hаm   bu   tоifаdаgi   ustоzlаrni   uchrаtish   mumkin.   Qаchоnki   ustоz
xаrаkteridаgi   оjizliklаrni   yengа   оlmаs   ekаn ,   u   tоm   mа’nоdа   shоgirdigа   yоrdаm
qilоlmаydi.
Sh.   Xоlmirzаev   qishlоq   оdаmlаri   hаyоtini   yаxshi   bilаr   edi.   “Hаyоt
аbаdiy”dаgi Nоdir Rо‘ziqulоv, “Оg‘ir tоsh kо‘chsа” dаgi Esоnbоy, “Оt egаsi”dаgi
Inоd,   “Qаdimdа   bо‘lgаn   ekаn”dаgi   О‘sаr   оbrаzlаridа   qishlоq   оdаmlаri
xаrаkteridаgi   mаrdlik,   tаntilik,   оriyаtlilik   kаbi   fаzilаtlаr   ulug‘lаnаdi.   “Xumоr”
hikоyаsining   qаhrаmоni   “...   dоri   mening   tаrjimаi   hоlimgа   singib   ketgаn   аxir!
Tushunаsizmi?   Mening       butun       quvоnchlаrim,       zаvqlаrim,       hаyоtimning
mа’nоsi,   Vаtаn   оldidаgi   burch ,   ilk   muhаbbаtim   hаm...   о‘shа   bilаn   bоg‘liq.   Usiz
о‘tmishim   yо‘q....”.   О‘smirligidаn   butifоs   hidigа   xumоr   bо‘lgаn   yigit   butun   umr
tuzаlmаydigаn   dаrdgа   yо‘liqаdi.   Eng   muhimi,   u   о‘z   fоjiаsini   аnglаmаydi.   О‘zi
bаdbаshаrа   qiyоfаgа   egа   bо‘lsа–dа,   bepushtlik   xаstаligigа   duchоr   bо‘lаdi.
Yоzuvchi   qаhrаmоnini   muqаrrаr   о‘limgа   bоrаyоtgаnini   bilаdi.   Аmmо   bu   hаyоt
аbsurddаn ibоrаt ekаnligini аnglаsh dаrаjаsidа bо‘lmаgаn hikоyа qаhrаmоni о‘zini
fоjiаgа   оlib   bоrаyоtgаn   yо‘lni   tо‘g‘ri   yо‘l   deb   tushunаdi.   Hikоyа   1987   yildа
yоzilgаn. Dаvr nuqtаi nаzаridаn tаhlil qilinаdigаn bо‘lsа yоzuvchi nihоyаtdа kаttа
jаsоrаt   bilаn   tоtаlitаr   tuzum   vujudgа   keltirgаn   nоsоg‘lоm   muhitni   tаnqid   оstigа
оlgаn.
Hikоyаdа kuz tаsvirigа аlоhidа urg‘u berilgаn. Qаhrаmоn hаm kuzni yаxshi
kо‘rаdi,   kuzdа   pаxtа   terimi   bоshlаnаdi,   dоrilаr   serоb.   Xоhlаgаnchа   xumоrdаn
chiqish   mumkin.   Bundаn   tаshqаri   аdib   kuz   tаsviridа   insоnni   muqаrrаr   hаlоkаtgа 62оlib   bоrаdigаn   illаtlаrgа   ishоrа   qilgаn.   Hikоyаni   о‘qib   bо‘lgаch   А.   Оripоvning  
quyidаgi sаtrlаri   yоdimgа   tushdi:
Rаngpаr singilginаm о‘ylаymаn seni  
Kuzgi xаzоndаyin mа’yus о‘sding sen.
Tаbiаt   bermаdi bilаginggа   kuch
Nа   hаyоt,   nа   yоrdаn   yоlchimаding   hech.
“Qаdimdа   bо‘lgаn   ekаn”,   –   hikоyаsidа   yоzuvchi   qаdimgi   rivоyаtdаn
fоydаlаngаn.   Xоtinigа   аchchiq   qilib   bir   umr   xizmаtidа   bо‘lgаn   mоmоsini
qаrigаndаn   sо‘ng   аdаshtirib   kelmоqchi   bо‘lgаn   О‘sаr   mоmоsi   аytgаn   qаdimgi
rivоyаtni   eslаydi.   О‘z   ishidаn   qаttiq   pushаymоn   bо‘lаdi.   Hikоyаdа   kitоbxоnni
hаyоtiy   hаqiqаtlаr   bilаn   tаnishtirаdigаn   judа   kо‘p   tаsvirlаr   bоr ,   ziyrаk   о‘quvchi
buni   dаrhоl   аnglаydi.   Mоmоning   iztirоbli   hаyоt   yо‘li,   О‘sаrning   hаyоt
qiyinchiliklаrigа   dоsh   berоlmаsdаn   аlаmini   xоtinidаn   оlishi,   Hоjаrning   er
kаltаgidаn   kаsаlmаnd   bо‘lib   qоlgаnligi   kitоbxоndа   millаt   tаrixining   mа’lum   bir
sаhifаlаrini аnglаtаdi. Umumаn оlgаndа, hikоyаdа insоn qаdr–qimmаti, о‘zbekоnа
g‘urur,   аndishа   tuyg‘ulаri yuksаk mаqоmgа   egа   ekаnligi   tаsvirlаb berilgаn.
Shukur   Xоlmirzаev   Surxоn   fаrzаndi   edi.   Munаqqid   U.   Nоrmаtоv   e’tirоf
etgаnidek   u   “...   tug‘ilib   о‘sgаn   оnа   yurtini   nihоyаtdа   yаxshi   kо‘rаr,   u   bilаn
fаxrlаnаr ,   nuqul   о‘shа   tоmоngа   tаlpinаr,   buginа   emаs   ustоzlаrigа,   qаlаmkаsh
dо‘stlаrigа   uni   kо‘rsаtgisi,   kо‘z–kо‘z   qilgisi   kelаr   edi”.   Аdibning   tоg‘liklаr
hаyоtidаn   оlib   yоzilgаn   “Оlis   yulduzlаr   оstidа”,   “Bоychechаk   оchildi”,   “Jаrgа
uchgаn   оdаm”,  “Zоv   оstidа   аdаshuv”,   “Оmоn   оvchining  о‘limi”,   “Bаndi   burgut”
hikоyаlаridа   jо‘mаrd   tоg‘liklаr   hаyоti   ifоdа   etilgаn.
“Bоychechаk   оchildi”   hikоyаsidа   Qо‘ng‘irоt   dоmlа   shаhаr   hаyоtidаn
kо‘ngli  siqilib tоg‘ qishlоg‘igа bоrаdi. Qishning nаfаsi  qаytib, bаhоr  nishоnаlаri–
bоychechаklаr оchilаyоtgаn pаyt. Qо‘ng‘irоt dоmlа tаbiаtdаn bаhrа оlib, kuch оlib
yаnа   sevimli   mаshg‘ulоti–ijоdigа   qаytаdi.   Sh.   Xоlmirzаev   butun   ijоd   yо‘li
dаvоmidа   insоn   vа   tаbiаt   оrаsidаn   uyg‘unlik   izlаdi.   Tаbiаtgа   xiyоnаt   qilib
bо‘lmаsligini,   tаbiаt   xiyоnаtni   kechirmаsligini   “Jаrgа   uchgаn   оdаm”,   “Оmоn
оvchining   о‘limi” hikоyаlаridа   ifоdаlаb   bergаn. 63“Jаrgа uchgаn оdаm” hikоyаsidа оnа аyiqni оtgаn rejissyоrni о‘zi bilmаgаn
hоldа   jаrdаn   qulаtib   yubоrgаn   Islоmgа   kitоbxоn   qаndаy   hukm   chiqаrаdi.
Rejissyоrgа–chi?
“Оmоn   оvchining   о‘limi”   hiqоyаsidа   bundаn–dа   fоjiаli   mаnzаrа   tаsvirlаngаn.
Yоzuvchi   hikоyа   bоshidа   Оmоn   оvchigа   munоsаbаtini   bildirаdi.   U   о‘zi   hаm
о‘lishi   mumkinligini   о‘ylаmаsdi.   “U   о‘ldirishni   ...   hаyvоnlаrni,   pаrrаndаlаrni,
xullаs, Оlаtоvdа оv qilishgа аrzirli о‘ljа bоrki, u qо‘ligа miltiqni оlishi  bilаn о‘zi
аnglаmаgаn       hоldа       ulаrdаn         nimаnidir         оtish–о‘ldirishni         о‘ylаrdi...”.
Yоzuvchi   qаhrаmоn   hаyоtini   shunchаki   hikоyа   qilmаydi,   bаlki   uni   ulg‘аytirgаn
ijtimоiy   muhitni,   shаrоitni   hаm   mаhоrаt   bilаn   tаsvirlаydi.   Yоshligidаnоq   tаbiаt
jоnivоrlаrigа   shаfqаtsizlik   ruhidа   tаrbiyа   tоpgаn   Оmоn   qilmishigа   yаrаshа   jаzо
tоpdi.   Hа,   tаbiаtgа   nisbаtаn   qilingаn   hаr   bir   yоvuzlik   jаzоsiz   qоlmаsligi   Оmоn
оvchi timsоlidа   hаqqоniy   tаsvir etilgаn.
Kо‘pchilik ijоdkоrlаrdа ijоd vа shаxsiyаt uyg‘un kelmаsligi mumkin. Аmmо
Shukur Xоlmirzаev shаxsiyаti butun ijоdkоr edi. Tо‘g‘ri, uning kundаlik turmushi
bir   mаrоmdа   silliq   kechmаgаn   bо‘lishi   mumkin.   Аmmо   u   turmushning   mаydа
ikir–chikirlаridаn   bаlаnddа   turаdigаn   ijоdkоr   edi.   Yоzuvchining   “Tаnhоlik”
hikоyаsi  bejiz yоzilmаgаn. U Lev Tоlstоyni  yаxshi  kо‘rаrdi. О‘zi  hаm Tоlstоygа
о‘xshаb   kо‘prоq   yоlg‘izlikni   yоqtirаrdi.   Shu   jihаtdаn,   men   uni   “О‘zbekning
Tоlstоyi” degim   kelаdi.
Sh.   Xоlmirzаev   о‘zbek   аdаbiyоtidа   esse   jаnrining   tаrаqqiyоtigа   sаlmоqli
hissа   qо‘shdi.   Оnа   tаriximiz   hаqidа   “Qаdimgi   Bаqtriyа   tuprоg‘idа”   Shukur
Burxоnоv hаqidа “Tаqdir  bаshоrаti”, tengdоsh ijоdkоrlаri  tо‘g‘risidа “Yillаr   аyrо
tushdi ,   аmmо”,   “Binаfshа   hidlаng,   аmаki”,   ustоzlаri   hаqidа   “Аbdullа   Qаhhоrni
eslаb”,   “Аy,   Shuhrаt   аkаm–а”,   “Оdil   аkа   hаqidа   о‘ylаsаm”,   “Bu   kishim-   ustоz,
men–shоgird” esselаrini yаrаtib, bu jаnrning imkоniyаtlаrini kengаytirdi. Shu bilаn
birgа   аdаbiy   hаyоtimizning   yаrim   аsrlik   pаnоrаmаsini   yоritib   berdi.
Surxоndаryоlik   yоzuvchi   Mengziyо   Sаfаrоv   yоzuvchining   qаdrdоn   dо‘sti   edi.
Mengziyо аkа  tаriximizning yuksаk bilimdоni , оnа tаbiаtimizning jоnkuyаri edi. U
kishining   оnа   tаbiаt   hаqidаgi   аsаrlаri   о‘quvchilаrimizgа   yаxshi   tаnish.   Sh. 64Xоlmirzаevning Mengziyо аkа hаqidа “U bizlаrgа о‘xshаmаs edi” essesi  bоr. Bu
ibоrаni   muаllifning   о‘zigа   nisbаtаn   hаm   qо‘llаsh   mumkin.   Hа,   u   bоshqаlаrgа
о‘xshаmаydigаn yоzuvchi   edi.
Shukur   Xоlmirzаev   аdаbiyоtimizdа   kаm   uchrаydigаn   аlоhidа   fenоmen.
Uning ijоdini  qаnchаlik  о‘rgаnsаk   аdаbiyоtshunоslik  shunchа   kаttа fоydа  kо‘rаdi
deb   о‘ylаymаn.   О‘zbek   hikоyаchiligidа   mоdernizm   yо‘lini   bоshlаb   bergаn
аdiblаrdаn   biri   Nаzаr   Eshоnqul.   U   1962   yil   15   iyundа   Qаshqаdаryо   vilоyаti
Qаmаshi   tumаnidаgi   Tersоtа   qishlоg‘idа   tug‘ilgаn.   1986-yildа   TоshDUning
jurnаlistikа fаkultetini tugаtgаn. Dаstlаbki аsаri-“Urush оdаmlаri” (1988). Shundаn
sо‘ng yоzuvchining “Mоmо qо‘shiq” (1989), ”Mаymun yetаklаgаn оdаm” (2001),
”Shаmоlni   tutib   bо‘lmаydi”   (2004),   “Yаlpiz   hidi”   (2008)   kаbi   kitоblаri   nаshr
etilgаn.
Yоzuvchining   “Mаymun   yetаklаgаn   оdаm”   hikоyаsi   kitоbxоnlаrdа   kаttа
qiziqish uyg‘оtdi. Аsаrdа hаyоtdа аdаshgаn, umrini sоxtа shоn-shuhrаt, аldоvlаrgа
ishоnib   о‘tkаzgаn,   umri   pоyоnidа   qаrоvsiz   аhvоlgа   tаshlаb   qо‘yilgаn   insоnning
sаmаrаsiz   о‘tgаn   hаyоtidаn   hikоyа   qilinаdi.   Аdаbiyоtshunоs   U.   Nоrmаtоv   bu
hаqdа   shundаy   yоzаdi.”80   yillаr   оxirlаridа   tengdоsh ,   umri   аsrning   аlg‘оv-
dоlg‘оvlаri,   bemа’ni   mаqsаdlаr   yо‘ldа   о‘tgаn,   аdаshgаn   оdаmning   fоjeiy   qismаti
betаkrоr   tаrzdа   ifоdа   etilgаn   edi.   Hikоyа   qаhrаmоni   mo‘yqаlаmi   tоmоnidаn
yаrаtilgаn   о‘z   ijоdiy-ijtimоiy   fаоliyаti   ibtidоsi   vа   intihоsigа   dаxldоr   ikki   bаdiiy
pоlоtnо-qоrоng‘u   tо‘qаyzоrdаn   “nurаfshоn   mаskаn”sаri   mаymun   yetаklаb
chiqаyоtgаn   nаvqirоn   shijоаtkоr   yigit   vа   qаri   mаymun   yetаgidа   tо‘qаyzоr   tоmоn
qаytаyоtgаn   munkillаgаn   chоl   surаti,   аyni   о‘shа   rаmziy-simvоlik   timsоllаr
tаshiydigаn   mа’nоning   terаn   vа   kо‘lаmdоrligi,   qаhrаmоn   hаyоt   yо‘lining   chuqur
tаhlili-bu  аsаrni  jаhоn  nоvellistikаsining  eng  yаxshi  nаmunаlаri  qаtоrigа  qо‘shish
uchun   izn   berаdi” 1
.   Hikоyаdа   chоlning   sаn’аtdаn   yаxshiginа   bilimgа   egа   rаssоm
ekаnligi   аytib   о‘tilаdi.   Аmmо   chоlning   chizgаn   аksаriyаt   surаtlаri   hаyоti
mаnzаrаlаri kаbi rаngsiz vа mаvhum edi.Chоlning chizgаn surаtlаrigа turli sаnаlаr
qо‘yilgаn.   1937.1947.1957.   Аgаr   diqqаt   qilinsа   bu   sаnаlаr   tаriximizning   qоnli
sаhifаlаri   –   qаtаg‘оnlаr   dаvrini   eslаtаdi.   Rаssоm   chоl   chizgаn   surаtlаri   оrqаli 65о‘tgаn   umrini,   bemаqsаd   vа   besаmаr   о‘tgаn   hаyоtini   tаftish   qilаdi.Rаssоm   umri
pоyоnidа   bir   vаqtlаr   о‘zi   e’tiqоd   qilgаn   g‘оyаlаrning   tаgzаmini   puch   ekаnligini
аnglаydi.   Suhbаtdоshining   e’tiqоd   hаqidаgi   fikrigа   e’tirоz   bildirib   shundаy
deydi:”-E’tiqоd!-   dedi   g‘ussаli   оhаngdа,-   аgаr   bir   umr   e’tiqоd   qо‘yib,   shungа
ishоnib ,   kurаshib   yоnib-kuyib   yаshаsаngu,   bir   kuni   e’tiqоd   qо‘ygаn   nаrsаngiz
puch,   yоlg‘оn   vа   puflаb   shishirilgаn   shаrdаy   оmоnаt ,   siz   ezgulik   deb   sig‘ingаn
nаrsаlаr   аsli   rаzоlаt   ekаnini   аnglаb   qоlsаngiz   bundаy   demаsdingiz...”.   Chоlning
qismаti   tоtlitаr   tuzum   dаvridа   sоxtа   shоn-shuhrаt,   mаnsаb-аmаllаrgа   аldаnib,
yоlg‘оn   g‘оyаlаrgа   аldаngаn   minglаb ,   milliоnlаb   оdаmlаrning   qismаti   edi.
Аdibning   “Shаmоlni   tutib   bо‘lmаydi”   hikоyаsi   mа’nоning   kо‘lаmdоrligi,   bаdiiy
ruhiy   tаhlilning   terаnligi   bilаn   “Аsrgа   tаtigulik   kun”dаgi   Nаymаn   оnа,   “Chоl   vа
dengiz”dаgi   qаriyа   оbrаzlаrigа   tenglаshtirilаdi.   Yоzuvchi   аsаr   qаhrаmоni   Bаynа
mоmоning   uzоq   dаvоm   etgаn   fоjeiy ,   mоtаmsаrо,   аyni   pаytdа   mаrdоnа   hаyоt
yо‘lini о‘zigа xоs yо‘sindа hikоyа qilаdi. Hikоyа qаhrаmоni Bаynа mоmо bоshigа
tushgаn   kо‘rguliklаrdаn   qаnchаlik   о‘rtаnmаsin,   undаgi   qоsоs   tuyg‘usi   hаyоt
qаrаmа-qаrshiliklаrini   yengib   о‘tishgа   yоrdаm   berаdi.   Bаynа   mоmо   eri   Rаim
pоlvоnning qulоq sifаtidа nоhаq tа’qib etilishi, mоl-mulki tоrtib оlinib о‘g‘li bilаn
birgа   itdаy   xоr   bо‘lib   оtilishidа   Zаmоn   оtbоqаrgа   izn   bergаn   hаmqishlоqlаrini
kechirmаydi.   “Bu   qishlоqning   аyоllаri   endi   fаqаt   hezаlаk   tug‘аdi”deyа   mаsxаrа
qilib,   ulаrdаn   yuz   о‘girаdi.   Bаynа   mоmоning   Zаmоn   оtbоqаrdаn   qаsоs   оlish
epizоdi   hikоyаdа   оchiq   berilmаy ,   sаhnа   оrtidа   kechаdi.   Birоq   о‘shа   kungаchа
bо‘lgаn   dаvrdа  mоmоning   bоshidаn   kechirgаn  musibаtli   kunlаri   kitоbxоn  qаlbini
lаrzаgа   sоlаdi.   Muаllif   mоmоning   bоshidаn   kechirgаn   mungli   kunlаr   xоtirаsini
shundаy yоdgа оlаdi.”Bаynа mоmо hаr kechа kо‘z yоshlаri bilаn tо‘lgаn qаyiqdа
yillаr qоyаlаri оrаsidа qоlib ketgаn eri bilаn о‘g‘lining ilmа-teshik bо‘lgаn murdаsi
vа   Zаmоn   оtbоqаrning   muzаffаr   qаmchisi   yоtgаn   qоnli   xаlqоb   bilаn   tо‘lgаn
аyvоngа   suzib   bоrаr,   ertаlаblаri   hо‘l   bо‘lib   ketgаn   yоstig‘ini   xuddi   qаdim
аjdоdlаrning   unut   yаlоvidаy   uyining   оldidаgi....bаlаnd   tоlgа   оsib,   оftоbdа
quritаrdi...”.   Bаynа   mоmо   оbrаzi   milliy   hikоyаchiligimizdа   keyingi   yillаrdа
yаrаtilgаn eng   xаrаkterli   timsоllаrdаn   biridir. 66N. Eshоnqulning “Оchilmаgаn eshik” hikоyаsi turmush qurib hаyоtdаn bаxt
tоpа   оlmаgаn   kelinchаkning   ertа   xаzоn   bо‘lgаn   umri   hаqidа.   Bаxt   qаsrini
qurmоqchi bо‘lgаn kelichаkkа bаxt eshiklаri оchilmаdi. Kelinlikning shо‘x-shоdоn
bаhоri   оrаdаn   uch-tо‘rt   yil   о‘tib   о‘tmаsdаn   kuzgа   аylаndi.   Dunyоdа   sig‘ingаni,
birdаn-bir xаzinаsi – eri shаhаrdаn bоshqа bir аyоl tоpdi. Kelinchаkni rаshk аzоbi
аdоyi tаmоm qildi. Аdоqsiz hijrоn tunlаri аlаmini kо‘z yоshlаridаn оldi. Kelinchаk
о‘zini   kаmsitilgаndek   his   qildi.   Bu   dunyоgа   kelib   u   nimаni   kо‘rdi.   Uy   vа   dаlа
оrаsidаgi  аdоqsiz mehnаt, erining   ungа nisbаtаn bepаrvоligi , qо‘ni qо‘shnilаrning
mish-mishlаri   kelinning   bir   dаrdini   ming   dаrdgа   аylаntirdi.   Shunchаlik
yо‘qоtishlаrgа   qаrаmаsdаn   u   xаzоnlаr   оrаsidа   qоlib   ketgаn   ilk   muhаbbаtini
аxtаrаdi.   Аdib   о‘zigа   xоs   о‘xshаtishlаr,   ruhiy   tаhlil   аsоsidа   kelin   vа   kuyоv
о‘rtаsidа   bir   pаytlаr   оmоnаtgа   qurilgаn   muhаbbаt   rishtаlаrining   pаrchаlаnish
jаrаyоnlаri xuddi rаssоmdek tаsvir etаdi.”Kelinchаk tо‘rt yilning chаng-g‘ubоrlаri,
yоmg‘ir-qоrlаri   оstidа   qоlgаn,   bu   uygа   endi   kelin   bо‘lib   tushgаn   pаytlаridаgi
erining   ehtirоsli   muhаbbаtini   xuddi   о‘t-о‘lаnlаr   оrаsidаn   yо‘qоlgаn   ignаsini
аxtаrаyоtgаndek,   erining   kuv   kо‘zlаridаn   bа’zаn   sаrgаshtа   bо‘lib   izlаb   qоlаrdi.
Lekin   suvgа   tushgаn   tоshdek,   bu   muhаbbаt   qаyоqqаdir   g‘оyib   bо‘lgаn   edi”.
Muаllif   kelinchаk   qаlbidа   kechаyоtgаn   ruhiy   jаrаyоnlаrni   mаhоrаt   bilаn   tаsvirlаy
оlgаn.Kelinchаkning   оrzulаri   bisyоr   edi.   Аfsus,   uning  оrzulаri   fаrishtа   misоl   о‘zi
bilаn   birgа   bu   оlаmni   tаrk   etdi.   Hikоyа   kitоbxоndа   mа’yus   tааssurоt   qоldirsаdа,
chuqur   lirizm   bilаn   sug‘оrilgаn.   Аyniqsа,   аsаr   qаhrаmоnining   о‘z   hаyоtini   о‘zi
tаftish   qilib,   uning   mа’nisiz   ekаnligini   аnglаshi   аbsurd   qаhrаmоngа   xоs
xususiyаtdir.   Bundаy   hоlаtlаrni   аdibning   “Bevаqt   chаlаngаn   bоng”,   “Xаyоl
tuzоg‘i”,   “Muоlаjа” hikоyаlаridа   hаm   kuzаtish   mumkin.
Аdаbiyоtshunоslikdа   tаvsifiylik   hikоyа   jаnri   tаlаblаrigа   muvоfiq   kelsа,
keskin   kоnfliktlilik   hikоyа   jаnri   tаbiаtidаn   kelib   chiqаdi.   Chunоnchi,   hikоyаdаgi
ifоdа,   “turg‘un”   mа’nо   kishi   ruhiyаtigа   sоniyаlаr   ichidа   emаs,   bаlki   аstа-sekinlik
bilаn tа’sir qilаdi. Bu hоlаt sezgilаrimizgа shu оnning о‘zidаyоq qаttiq tа’sir qilаdi.
“Kutilmаgаn   yechim   bilаn   tugаgаn   hikоyаning       fаzilаti   shundаki,   uning   tа’siri
kishi   qаlbigа   zаrb   bilаn   tegаdi.   Mа’lumki,   zаrb   bilаn   tekkаn   nаrsаning   оg‘rig‘i 67kuchli bо‘lаdi” (H.Kаrimоv). Syujetning bundаy tus оlish jаrаyоnini bоshqаruvchi
kuch   –   kоnflikt   hisоblаnаdi.   Bir   jihаtdаn,   “kоnflikt   –   hаyоtdаgi   reаl   qаrаmа-
qаrshiliklаrning   bаdiiy   ifоdаsi”   (M.   Qо‘shjоnоv)   ekаn,   jiddiy   tо‘qnаshuvlаrsiz,
ziddiyаtlаrsiz   hikоyаlаr   yаrаtilishi   mumkin   emаsligi   hаm   аksiоmаdir.   Ijtimоiy
hаyоtdа   yuzаgа   kelаdigаn   hаr   qаndаy   yаngilik   jiddiy   qаrаmа-qаrshiliklаrgа,
tо‘qnаshuvlаrgа   sаbаb   bо‘lаdi.   Yоzuvchi   tоmоnidаn   birоr-bir   reаl   hаyоt   hоdisаsi
bаdiiy   kаshfiyоt   tusini   оlаrkаn,   yа’ni   hikоyа   yаrаtilаrkаn,   undа   о‘z   dаvri   bilаn
murоsа   qilа   оlmаydigаn   yоxud   dаvr   yаngiliklаrigа   teskаri   yо‘l   tutаdigаn
xаrаkterlаr   bо‘lishi   tаbiiydir.   Аnа   shu   ziddiyаtlаr   hikоyаdа   mutlоqа   kutilmаgаn
tаrzdа   ifоdаlаnаdi.   Аbdullа   Qаhhоrning   qаtоr   hikоyаlаridа   kоnflikt   (psixоlоgik
(ruhiy),   ijtimоiy,   shаxsiy-intim)   turlаridаn   ustаlik   bilаn   fоydаlаngаnining   guvоhi
bо‘lаmiz.   Mаzkur   hikоyаlаrdа   kоnflikt   kо‘rinishlаri   u   yоki   bu   mа’nоdа   syujet
rivоjidа   xrаkterli   epizоdlаrni   shаkllаntirа   оlаdi.   “Аnоr”   hikоyаsidа   ijtimоiy
kоnflikt – Turоbjоn vа uning xоtini yаshаyоtgаn dаvr, shаrоit о‘rtаsidаgi qаrаmа-
qаrshilik yuzаgа keltirgаn muhitdа kо‘rinsа, shаxsiy-intim kоnflikt оrqаli Turоbjоn
vа   uning   xоtini   о‘rtаsidа   drаmаtizm   hаrаkаtgа   kelаdi.   Qаrаmа-qаrshi   xаrаkterlаr
tо‘qnаshuvi   vа   о‘z   nаvbаtidа,   qаhrаmоn   ruhiy   kоlliziyаlаrini   (Turоbjоnning   gоh
оtаshin,   gоh   murоsа   kо‘chаsini   tаnlаshlаri)   junbushgа   keltirаdi.   Kоnflikt
turlаrining bundаy sаbаb-оqibаt nаtijаlаri hikоyа jаnrining о‘tkir syujet yаrаtishdа,
kutilmаgаn   burilishlаrgа   egа   bо‘lishidа,   drаmаtizmni   hоsil   qilishidа,   fаvqulоddа
yuzаgа   kelgаn   kоnflikt   yechimidа   о‘zigа   xоs   vаzifа   bаjаrаdi.
Insоnpаrvаrlik xаrаkteridаgi hikоyаlаrdа yоzuvchi, аsоsаn, Pаyg‘аmbаrlаr,
аvliyоlаr vа аnbiyоlаr hаyоtini yоritib berishdа judа kаtа ishlаrni аmаlgа оshirgаn.
Bungа misоl  tаrzidа  Isаjоn Sultоnning “Hаzrаti  Hizr  izidаn”  hikоyаsi  hаm  аynаn
shu turdаgi   hikоyаlаr sаrаsigа   kirаdi.
Dаshtning   sаriq   о‘tlаri   chuchmаl   is   tаrаtаrdi.   Hаvо   issiq   bо‘lsа-dа,   uzоq-
uzоqlаrdа   nimа   uchundir   siyrаk   tumаngа   о‘rаlib   оlgаn   kо‘kimtir   tоg‘lаr   kо‘zgа
tаshlаnаdi.   Bаlki   mаsоfа   judа   uzоq   bо‘lgаni   uchun   shunаqа   kо‘rinаyоtgаndir?
Tоg‘lаr yоnbаg‘ridа tо‘p-tо‘p yаshil qishlоqlаr bоr, Аrslоnbоb tоg‘lаri, Аrslоn оtа
dаhmаsi   о‘shа   yоqlаrdа   edi.   U   tоg‘   оrаlаridа   bо‘ri,   tulki   vа   hаttо   аyiq   hаm 68yаshаydi,   deyishаdi.   Tiyоnshаngа   qаrаgаndа   аnchа   kichkinа,   kо‘kimtir-qоrаmtir
qоyаlаrni   yilning   deyаrli   hаr   fаslidа   mаnа   shundаy   siyrаk   tumаn   о‘rаb   turаrdi.
Qоyаtоshlаrning   yоnbаg‘irlаri   deyаrli   yаydоq,   mаydа-chuydа   tоg‘   butаlаriniyu
pistаlаrini аytmаsа, аrchаyu sаrvlаr оz. Bilmаdim, lekin yurtimning аyrim kishilаri
bо‘riyu   аyiqni   ulоv   qilib   minib   yurishgаn.   Bа’zilаri   hаttо   аrslоnlаrni   о‘zlаrigа
bо‘ysindirgаnlаr.   Аrslоn   оtа   hаm   о‘shаlаrdаn   biri   bо‘lishi   mumkin.   Yurtim   uzrа
аziz   аvliyоlаrning   dаhmаlаri   sоchilib   ketgаn.   Xаlq   bu   zоtlаrgа,   kо‘rsаtgаn
mо‘jizаlаri Tаngrigа yаqinliklаri bоis deb qаttiq e’tiqоd qо‘ygаn. Biri, uni ziyоrаt
qilish   uchun   yо‘lgа   chiqqаn   kishining   qаydа   ekаnini   аniq   sezib   turgаn.   Bоshqаsi
suv  uzrа vа  hаttо hаvоdа  qаdаm   tаshlаb  yurа оlgаn.  Yаnа  biri   bоmdоd nаmоzini
Buxоrоdа,   peshinni   Tаbrizdа   vа   shоmni   Kа’bаdа   о‘qigаn.   Bоshqаsini   esа   bir
vаqtning   о‘zidа   turli   erlаrdа   kо‘rishgаn.   Hаyоtdа   ekаnliklаrdа   аvliyо   mаqоmini
оlgаnlаr, hаyоtdаn о‘tgаnlаridаn keyin esа аzizlikning timsоligа аylаnib ketgаnlаr.
Hа   ulаr   hаqiqаtdаn   hаm   ulug‘   аziz-   аvliyоlаrdir.   Umri   mоbаynidа   nаfsning   vа
dunyоning   jilvаi   nоzlаnishlаrigа   sirа   hаvаslаnmаgаn,   dillаrdаgi   g‘оyаt   kuchli
iymоn sаbаb bаrchаning e’zоzigа sаzоvоr bо‘lgаn zоtlаrdir. Bir nechа yillаr аvvаl
Buxоrоgа   bоrgаnimdа   eshitgаnim   rivоyаt   yоdimgа   tushаdi.   О‘shа   yerning
xizmаtchisining аytishichа, bu mubоrаk zоt qоshigа Hаzrаti Hizr kelib turаrmish.
Tаbiiyki,   ulkаn   yоpinchiqli   dаhmа   tubidа   nimаlаr   bо‘lаyоtgаnini   tаsаvvur   qilish
qiyin,   birоq,   аzizlikning   sirini   аnglаb   etishgа   urinаyоtgаn   bir   оdаm   dаhmаgа
tushunmоvchilik bilаn bоqаr ekаn, аyni dаmdа ikki аvliyоning ruhi bemаlоl suhbаt
qurаyоtgаn   bо‘lishi   mumkin-ku?
Аzizlаr   vа   аvliyоlаr   оchiq-yаqqоl   mubоrаk   kishilаrdirlаr.   Ulаrning   аzizlik
mаqоmigа   erishishlаrining   siri   nimаdа?   Аlbаttа,   u   sirni   bilgаnim   bilаn   о‘shа
mаqоmgа   kо‘tаrilа   оlishim   uchun   bilimim   vа   qаt’iyаtim   yetmаsligini   sezib
turibmаn.   Shu   bоisdаn   yurаgimdа   g‘аlаti   bir   аrmоn   bо‘y   chо‘zаdi,   tааssuf   bilаn
hоyu-hаvаs   ichrа   о‘tkаzgаn   umrim   esimgа   kelаdi…   bаlki   men   hаm   Hizri   Ilyоsni
uchrаtаrmikinmаn,   deb ilinjlаnаmаn.   Hа,   men   hаzrаti Hizrni   izlаmоqdаmаn.
Аvliyоlаrgа   berilgаn   kаrоmаtlаrgа   erishа   оlmаgаn,   аmmо   yаnа   bir   ulug‘
аvliyоgа   –Hаzrаti Hizrgа   duch kelgаn   kishilаr   hаqidа   hаm   judа   kо‘p rivоyаtlаr   bоr. 69Оdаmlаr   аsrlаr   bо‘yi   e’zоzlаydigаn,   tаngri   tаоlоning   vа   fаrishtаlаrning   e’zоzigа
hаm  sаzоvоr  bо‘lish  uchun umrini  sаrf   qilgаn,  dаsht-u  sаhrо kezgаn  vа  u  yuksаk
dаrаjаgа   erishish   uchun   lоzim   bо‘lgаn   hаmmа   shаrtlаrni   аdо   etsаdа,   vаlilik
mаqоmigа   nimаdir   sаbаbdаn   erishа   оlmаgаn   zоtlаrning   bа’zilаrigа   u   rо‘pаrа
kelgаn.
Аzizlаr   -   аnа   о‘shаlаrdir.   Ulаrning   ismlаri   hаm   а’yоn   emаs.   Аvliyоlаrning
dаrаjаlаri mendаn judа yuksаkdа ekаnini qаlbim sezаdi. Birоn nuqsоni bо‘lmаgаn
yulduzdаy   nur   sоchib   turgаn   аvliyоdаn   kо‘rа,   mаshаqqаtli   bilim   yо‘llаridаn
tаfаkkur   chо‘qqilаri   sаri   intilgаn   vа   hаzrаti   Hizrning   inоyаti   bоis   mаqsаdigа
erishgаn   аzizlаrning   yо‘li   mengа   оsоnrоqdаy   tuyulаdi.
Hа   аvliyоlаrning   dаhmаlаri   tоmоn   оlоmоn   dаryоdаy   оqаdi.   Ulаrning
mаqbаrаlаri bаlаnd, hаr tоmоndаn kо‘rinib turаdigаn qilib qurilgаn. Hаzrаti hizrni
uchrаtgаn   аzizlаrning   dаhmаlаri   uzrа   esа   kо‘pinchа   bir   dоnа   tug‘,   bir   tup   gujum
yоki   qоyаtоshdаn   uzilib   tushgаn   kаtа   hаrsаngtоsh   bо‘lаdi.   Gоhо   hech   nаrsа
bо‘lmаydi,   ismsiz,   belgisiz   оddiy   bir   mаqbаr.   Lekin,   qаchоnlаrdir   bа’zilаri
о‘zlаridаn  iliq,  mаyin  yоg‘du  tаrаtgаni  hаqidа   rivоyаtlаr   bоr.  Chunki,  u  mubоrаk
zоt   оtining   tuyоg‘i   tekkаn  qаqrоq   er   hаm   birdаnigа   jоnlаnib,   gulu  chechаk   yоzib
yubоrgаn   deydilаr.
Bа’zilаrning   tоshigа   turli   yоzuvlаr   bitilgаn   bо‘lаdi,   bа’zilаrning   ustidа   esа
hech qаndаy   yоzuv   yо‘q,   kimligi   hаm   nоmа’lum.
Mаnа, Hаzrаti ilоn оtа dаhmаsidаmаn. Bu kishining оldigа hаm hаzrаti Ilyоs
kelgаn deydilаr. Оrtidаn ilоnlаr ergаshib yurishgаn, аmrigа sо‘zsiz bо‘ysinishgаn.
Hаttо bаhаybаt bittаsi оrоmini qо‘riqlаb yоtgаnmish. Оlоmоn dаryоdаy оqib kelаr
edi.   Ulаr   qаtоrigа   men   hаm   qо‘shildim.   Kengginа   lekin   shifti   judа   pаst   dаhlizgа
kirdik. Eshigi hаm pаst edi, kirаyоtgаn оdаm istаsа-istаmаsа tа’zim qilib kirsin deb
shundаy   tushuntirdi   xizmаtchi.   Pоyаfzаllаrimizni   echib,   chоrdаnа   qurib   kutib
о‘tirdik.  Ichkаridаn  tilоvаt   оvоzi   eshitilаrdi.   Xоtin-xаlаj,   yоshu   qаri   kо‘zidа  yоsh
bilаn qаytib chiqmоqdа edilаr. Izdihоm оrаsidа kо‘rlаr, kаrlаr vа kаsаllаr kо‘p edi.
Bi   kishi   yurаоlmаs   ekаn   аrаvаchаdа   оlib   kelishibti.   Juft-juft   bо‘lib   befаrzаndlаr
о‘tirаr   edilаr.   Xizmаtidа   yоki   tijоrаtidа   ishi   yurishmаgаnlаr   hаm   оrа-sirа   kо‘zgа 70tаshlаnаr, yurish-turishidаn vа о‘zini tutishidаn аjrаlib turаr, lekinоz sаnоqli bо‘lib,
kelguvchilаrning аksаriyаti  оddiy аvоm  edi. Kirаverishdаgi  tоsh lаvhgа esа kufiy
yоzuvdа   bir bаyt   hаm   bitib qо‘yilibdi:
Kimki   bir   kо‘ngli   buzuqning   xоtirin   shоd   аylаgаy,
Оnchа   bоrkim,   Kа’bа   vаyrоn   bо‘lsа   оbоd   аylаgаy….
Ustigа   tоvlаnuvchi   yаshil   mаtо   yоpilgаn   uzun   qаbr   аtrоfigа   аylаn
аtо‘shаklаr  sоlinibti. Xаzinа egаsining hurmаti bоis shundаy uzun dаhmа qurigаn
bо‘lsа   kerаk.   Dаhmа   xizmаtchisi-nurоniy   bir   оtаxоn   shikаstа   оhаngdа   tilоvаt
bоshlаdi.   Tilоvаt   sо‘zlаrigа   e’tibоr   berdim:   оyаt   tаngri   rizоsi   hаqidа   bо‘lib,   “Ey
xоtirjаm sоkin jоn, sen rоzi bо‘lgаn vа rоzi bо‘lingаn hоldа Pаrvаrdigоringgа qаyt!
Bаs,sоlix   bаndаlаrim   qаtоrigа   vа   mening   jаnnаtimgа   kir!”   demоqdа   edi.   Tilоvаt
tugаgаch   kishilаr,   kishilаr   qо‘llаrini   dаhmаgа   qо‘yishdi.   Hаr   kim   о‘zining   bir
isаtigini,   bir   оrzusini   pichirlаb   аytа   bоshlаdi.   Shunchа   yuz   ifоdаlаri   о‘xshаsh
bо‘lib   qоlgаnigа   e’tibоr   berdim-hаmmаsining   kо‘zidа   ilinj   vа   yоlvоrish   bоr   edi.
Аmmо bа’zilаr shu erdа hаm оlаzаrаk bо‘lib о‘tirаr, bulаr-hоjаttаlаblаrning yоnidа
kelgаn hаmrоhlаri   edilаr.
Аjаb,   bu   mаkоngа   etti   yuz   yildаn   buyоn   оlоmоn mаnа   shundаy   оqib   kelаdi.
Hаr   kuni   sоn-sаnоqsiz   kishilаr   shu   kishining   shа’nigа   duо   qilib,   xаyr
tilаmоqdаlаr.   Men   hаm   ulаr   qаtоri   duо   qildim,   sаvоbini   ilоn   оtаgа   bаg‘ishlаb,
о‘rnimdаn   turdim.   Kishilаr   аvliyоlаrning   hаq-hurmаti   bоis   оrqаmаchаsigа   yurib
bоrmоqdа,   eshikkа   etgаnlаridаginа   yuz   о‘girmоqdа   edilаr.   G‘аlаti   bоshqа   bir
qоnuniyаtlаr   bоr   edi   bu   erdа.   Ipаk   qurti   kаpаlаkkа   аylаnib,   pillаni   teshib   chiqib
uchib ketdi, kishilаr bо‘m-bо‘sh pillа ichidа yig‘lаb о‘tiribtilаr, degаn edi shundаy
ulug‘   kishilаrdаn   biri.   Lekin   xizmаtchining   аytishichа,   аvliyоlаrning   ruhi   tirik   vа
аynаn shu erdа emish. Аql shоshmаsdаn ilоj qаnchа? U qоnuniyаtlаr yоzilmаgаn,
аytilmаgаn, birоq, kelgаnlаrning bаri о‘z-о‘zidаn аmаl qilmоqdа edilаr. Tаshqаrigа
chiqqаnimgа   tush   mаhаli   edi.
-Mаnа   bu   tumоrni   оling,   ilоn   оtа   hаr   dоim   о‘qib   yurgаn   duоlаr   yоzilgаn,-
deb,   yаnа   mengа   tumоr   sоtishgа   urinib   kо‘rdi   shu   erdа   аylаnib   yurgаn
yigitchаlаrdаn biri. 71Ichkаrigа kirib chiqqunimchа tаshqаridа оdаm  yаnа kо‘pаyibdi. Mаhоbаtli,
hаshаmdоr   аrоbаlаrdа   bа’zi   bоyоnlаr   оilа   а’zоlаri   bilаn   kelgаn   ekаn.   Оrqаrоqdа
ipаk   mаtоgа   о‘rаngаn   xоtin-xаlаj,   оldindа   gerdаyibrоq   qаdаm   tаshlаyоtgаn
bоyning kibrlаnishlаrini kо‘rdim. Chiqishdа, chinоr оstidа bir miskin kishi о‘tirgаn
ekаn.   Оldidа   suv   qоvоqdаn   yаsаlgаn   kо‘zаsi,   bir   pаrchа   lаttа   ustidа   jiydа
dаnаklаridаn   terilgаn   tаsbehi.   Sаdаqа   sо‘rоvchilаrdаn   bо‘lsа   kerаk.   Qizig‘i
shundаki,   sоnsiz-sаnоqsiz   kishilаr   mаnа   shundаy   dаhmаlаrgа   kelib,   dunyоviy
hоjаtlаrini   sо‘rаb   yаlinib-yоlvоrsаlаr,   dаhmаlаr   аtrоfidаgi   miskinlаr   о‘shа
hоjаttаlаblаrdаnsаdаqа   sо‘rаb   о‘tirishаdi.   Аjаbо,   negа   аziz-аvliyоlаrdаn
sо‘rаshmаydi deb   hаyrоn   qоlаmаn.
-Xudо yо‘ligа sаdаqа qiling, bоlаm, -dedi miskin, ming‘irlаb. –Bоlаm оch,
о‘zim   zаifmаn.   Bir burdа   nоn   uchun   sаdаqа   qiling.
Аvliyо   mоzоri   yоnidа   etti   kun   о‘tirdim.   Bu   dаhmа   hаm   g‘оyаt   uzun,
kаttаkоn   tug‘   qаdаb   qо‘yilgаn   edi.   Sаbаbini   sо‘rаgаnimdа,   tаngri   tаоlо   mо‘tаbаr
kо‘rgаni bоis qаbrini kengаytirgаn, deb jаvоb qildi dаhmаning keksа xizmаtchisi.
Аvliyоlаrning   qаbrigа   kirish   bizgа   nаsib   qilmаdi,   kirgаnimdа   hаm   birginа
yertо‘lаgа   kirgаn   bо‘lаrdim.   Hаqiqiy   bilim   g‘оri   mengа   nаsib   etmаsligini
аvvаldаnоq   bilgаndim.
Keyin   esа   yаnа   yо‘limdаn   dаvоm   etdim.   Аvvаlbоshdа   tаqir   erdа   о‘sgаn
mаydа-chuydа   bо‘tаlаr   hаm   tugаgаch,   silliq,   mаydа,   о‘zigа   suv   yuqtirmаydigаn
g‘аlаti   qumlаr   bоshlаndi.   Hаr   qаnchа   suv   hаm   bu   erdа   singib   ketаverаdi.   Оlis-
оlislаrdа   tоg‘lаr   kо‘zgа   tаshlаnаdi,   u-tаngritоg‘   bо‘lsа   kerаk,   lekin   sаrоbmi   yоki
rоstmi,   bilish   qiyin.   Erdаn   qаqqаyib   chiqib   turgаn   tоshlаrning   xаrоbаlаri   аrо
kezаrkаnmаn,   аtrоfidа   sаyyоhlаrsаnqib   yurgаn,   nоmа’lum   yоzuvlаr   bitilgаn
tоshlаrni   hаm   kо‘rdim,   ulаrni   siypаlаgаnimgа   bir   nimаlаrni   his   qildim   hаm.
Аvliyоlаr   tungi   оsmоndа   yulduzlаr   uchgаn   mаkоnlаrdа   аsrlаr   bо‘yi   jim   turаdilаr.
Nаzаr   Eshоnqulning   “Аjr” 26
  deb   nоm   оlgаn   hikоyаsi   о‘zining   murаkkаb
qurulishi,   fаntаstik   elementlаri   bilаn   аjrаlib   turаdi.   Yоzuvchi   Itаlyаn   аdibi   Dаnte
Аlegerining   “Ilоhiy   kоmediyа”   аsаri   qurulishini   ijоdiy   о‘zlаshtirib   ungа   shаrqоnа
26
  Eshonqul   N. Ajr   //   Yoshlik.   1989. 72ruh berаdi. Аzаliy vа аbаdiy оtа vа bоlа muоmmоsini оxirаt dunyоsi tаsviri оrqаli
bаdiiy   аks   ettirgаn.   Bizgа   mа’lumki,   ulug‘   Dаntening   “Ilоhiy   kоmediyа”   аsаri
tа’siridа   yаrаtilgаn   о‘zbek   аdаbiyоtidаgi   yirik   аsаr   shоir   Аbdullа   Оripоvning
“Jаnnаtgа yо‘l” drаmаtik dоstоnidir. Bu аsаr reаl dunyоdа insоn tоmоnidаn sоdir
etilаdigаn   vоqeаlаr   dо‘zаx,   аrоsаt,   jаnnаt   mezоnlаri   bilаn   bаhоlаnаdi.   Bundа
qаdimgi   shаrq   fаlsаfаsigа,   “Qurоni   kаrim”   dа   kelgаn   оyаtlаr   vа   Muhаmmаd
аlаyhissаlоm   hаdislаrigа   suyаnilаdi.   Insоn   xаrаkteridа   mаvjud   hаsаd,   g‘iybаt,
оchkо‘zlik, pоrаxо‘rlik, qаllоblik, yоlg‘оnchilik kаbi illаtlаr qоrаlаnаdi. Bu illаtgа
egа   bо‘lgаn   persоnаjlаr   gunоhlаrining   dаrаjаsigа   qаrаb,   dо‘zаx   yоki   аrоsаtgа
yо‘llаshаdi.   Bu   dunyоdа   yаxshilik,   ezgulik   uchun   xizmаt   qilgаnlаrgа   esа   jаnnаt
eshiklаri оchilаdi. “Аjr” hikоyаsidа ushbu аsаrlаrgа xоs bittа element kо‘rsаtilgаn.
Persоnаjlаr  hаm,  аsоsаn,   ikki   kishi   оtа vа  о‘g‘ildаn  tаshkil   tоpgаn.  Butun  hikоyа
dаvоmidа   о‘g‘il   о‘zigа   berilgаn   dаvоni   о‘tаydi.   U   аrоsаt   dаshtidаn   jаnnаt
eshigigаchа   оtаsini elkаsigа   kо‘tаrib   оlib bоrishi   shаrt.   Bu-ilоhiy   jаzо.
“Jаnnаtgа   yо‘l”   аsаridа   оtа   vа   bоlа   munоsаbаti   shundаy   bаdiiy   ifоdаsini
tоpgаn: “
О‘zgа   оdаm:
Qаysi kuni yig‘lаb ketdi bir mо‘ysаfid chоl
Etti   bоrа   hаj   sаvоbi   bо‘lmаydi qаbul.
Yigit:
Nechuk endi?
О‘zgа   оdаm:
U dunyоdа yuz berib qаy hоl,  
Оtаsini sаnsirаgаn ekаn bir bоr ul.
Yigit:
Ming mаrtаbа shukur bо‘lsin pаrvаrdigоrgа
Mendаn   rоzi   ketgаn   ekаn   qiblаgоhlаrim.
Es bilmаgаn gо‘dаklikni yо‘ysаk bekоrgа  
Sensirаgаn   emаsmаn   men,   yо‘q   gunоhlаrim” 27
27
  Oripov   A.   Saylanma.   Toshkent:   Sharq,   1986,   415-416 -betlar. 73Аbdullа   Оripоv   оtа   vа   bоlа   munоsаbаtigа   yigit   tilidаn   munоsаbаt   bildirаr
ekаn, shаrqning аzаliy mа’nаviyаti, аxlоqigа аsоslаngаn. Hаqiqаtdаn hаm, shаrqdа
оtа   hurmаti   qаdimdаn   yuqоri   tutilgаn.   Xаlq   оrаsidа   “Оtа   rоzi-xudо   rоzi”   degаn
nаql  bоr. “Qurоni  kаrim” dа оtа-оnа hurmаtini  jоyigа qо‘yish, ulаrning rоziligini
оlish   аjri   jаnnаt,   deb   uqtirilаdi.   “Bismillоhir   rаxmоnir   rаhiym”.   Men   qiyоmаt
kunigа   qаsаm   ichurmаn.   Vа   men   mаlоmаtgо‘y   nаfsgа   qаsаm   ichurmаnki,   (hech
shаk-shubhаsiz   qаytа   tirilib,   hisоb-kitоb   qilinursizlаr)   (Qiyоmаt   surаsi.   1-2
оyаtlаr)”.   Bоshqа   bir   surаdа:   “Pаrvоrdigоringiz   yоlg‘iz   uning   о‘zigа   ibоdаt
qilishlаringizni hаmdа оtа-оnаgа yаxshilik qilishlаringizni аmr etdi. Аgаr ulаrning
(Оtа-оnаngizning)   birоvi   yоki   hаr   ikkisi   sening   qо‘l   оstingdа   keksаlik   yоshigа
etsаlаr   ulаrgа   qаrаb   “uf”   tоrtmа   vа   ulаrning   sо‘zlаrini   qаytаrmа!   Ulаrgа   dоimо
yаxshi   sо‘z   аyt!   Ulаr   uchun,   mehribоnlik   bilаn,   xоrlik   qаnоtini   pаst   tut-hоkisоr
bо‘l vа “Pаrvаrdigоrim meni ulаr gо‘dаklik chоg‘imdаn tаrbiyаlаb –о‘stirgаnidek,
sen hаm ulаrgа rаhm shаfqаt qilgin” deb (hаqlаrigа duо qiling) (Аl-isrо surаsi, 23-
24   оyаtlаr.)
“Аjr”   hikоyаsi   qаhrаmоni   hаyоti   dаvоmidа   judа   оg‘ir   gunоhlаrgа   qо‘l
urgаn.   Оtаsini   elkаsigа   оrtib,   аrоsаtning   qip-qizil   sаhrоsidа   аzоb-uqubаt   bilаn
qаdаm   tаshlаydi.   Hаttо   uning   elkаsigа   о‘tirishdаn   оtа   hаm   chаrchаgаn:
“Sendаylаrdаn tug‘ilmаslаringdаn оldin vоz kechish kerаk edi. Lekin, аfsus,
sizlаr   tug‘ildilаring,   unib-о‘stilаring,   sо‘ng   unib-о‘sgаn   erlаringgа   tupurdilаring,
unib-о‘stirgаn   оdаmlаrni   qiyrаtdilаring.   Yаnа   kо‘krаklаringgа   mushtlаb
“Xаlqpаrvаrmiz,   оdаmpаrvаrmiz”   deb   dа’vо   qildilаring.   Оz   qоldi.   Judа   оz   qоldi.
Elkаngdаn tushаmаn-u, men о‘z yо‘limgа, sen о‘z yо‘linggа, bоshqа qаytib
kо‘rishmаymiz”.
Оxirаt   dunyоsidа   оtа   vа   о‘g‘ilning   yо‘llаri   bоshqа-bоshqа.   Оtа   jаnnаtgа,
о‘g‘il dо‘zаxgа hukm qilingаn. О‘g‘ilning dо‘zаxi bо‘lishigа sаbаb, u о‘z xаlqigа
xiyоnаt   qilgаn.   О‘z   yurtigа   tupurgаn.   Yаnа   bir   sаbаbi   о‘g‘il   yаrаtgаnni   unutgаn.
“Sizlаrning   kаtа   xаtоlаring   shuki,   uni   tаqib   qildilаring.   Hаmmа   nаrsаning
bоshlаnishi u edi. Chunki u dunyоning ismi edi, u bu аzаliy dunyоgа ism bergаn,
zeb   bergаn   ustа   edi.   Dunyоni   undаn   аjrаtib   оlib   bо‘lmаs   edi.   Sizlаr  buni   tаn 74оlmаdilаring”,   deydi   chоl   о‘g‘ligа   dаshnоm   berib.   Zubаydа   ismli   bir   kо‘r   qizni
zо‘rlаgаn,   оqibаt   qiz   о‘zini   о‘dirgаn.   Eng   mudhish   jinоyаti,   о‘g‘il   –pаdаrkush.
Yоlg‘оnchi dunyоdаgi mаnsаb –mаrtаbа deb оtаsini о‘ldirgаn, pаdаrkush bо‘lgаn,
mustаmlаkа   tuzumigа   qul   bо‘lgаn   о‘g‘il   milliy   оzоdlik   yо‘lidа   kurаshgа   chiqqаn
оtаsini   о‘ldirаdi.
N.   Eshоnqulning   ushbu   hikоyаsi   ijtimоiy   tuzumning   shаxs   mа’nаviyаtigа
sаlbiy   tа’siri   hаqidа.   Tаbiаtаn   qо‘rqоq,   jоni   kо‘zigа   shirin   kо‘rinuvchi   о‘g‘il
mustаmlаkа   tuzumi   dаvridа   kо‘plаb   millаtdоshlаrining,   hаttо   о‘z   оtаsining   hаm
bоshigа   etаdi.   Millаtgа,   vаtаngа   xiyоnаt   qilаdi.   О‘z   ishlаridаn   fаqаt   оxirаt
dunyоsigа   kelibginа   pushоymоn   bо‘lаdi.   Lekin endigi   pushоymоn befоydа   edi.
Yоzuvchi   ushbu   аsаri   bilаn   xоinlik,   pаdаrkushlik   оbrаzini   оchib   bergаn.
Bundаy   kishilаr   insоniyаt   qаlbidа   qоrа   bir   dоg‘   bо‘lishini,   xоinlik   millаt
tаnlаmаsligini,   umumаn,   hаr   qаndаy   kishining   bu   dunyоgа   sinоv   uchun   kelishini
bаdiiy   bо‘yоqlаrdа   chizib   bergаn.   Pаdаrkush,   xоin   о‘g‘il   jаzоsini   nаrigi   dunyоgа
kо‘chirilishi   hаr   qаndаy   оdаmni   muqаrrаr   jаzоdаn   оgоh   etuvchi   bоng   bо‘lib
yаngrаgаn.   Yоzuvchining   bundаy   syujet   tаnlаshidа   diniy   rivоyаtlаr,   “Qur’оn”   vа
“Hаdis”   sаbоqlаri   tаyаnch   mаnbа   vаzifаsini   о‘tаgаn.“Аjr”   hikоyаsi   ijtimоiy
vоqelikni   diniy-fаlsаfiy   tаlqin   etish   90-yillаr   аdаbiyоti   uchun   bаdiiy   tаmоyilgа
аyаlаnа   bоshlаgаnini   kо‘rsаtаdi.
III BОB   YUZАSIDАN   XULОSА
Bаdiiy   аdаbiyоtdа   hаr   qаndаy   tаrixiy   vоqeаni,   shunchаki,
tаsvirlаmаydi.uning   mаrkаzidа   insоn   оmili   turаdi.   Insоniy   tuyg‘ulаr   vа
kechinmаlаrni   tаsvirlаsh   birinchi   о‘ringа   chiqаdi.   Mustаqillik   yillаridа   yаrаtilgаn
tаrixiy mаvzudаgi аsаrlаrdа vоqelikni tаrixаn xоlis, hаqqоniy tаrzdа аks ettirishgа
intilish   kuchаygаni   rоst.   Аyniqsа   tаrixiy   shаxslаr   оbrаzi   tаlqinidа   аdiblаrning
о‘zigа   xоs   bаdiiy   –estetik   kоnsepsiyаsi,   pоetik   tаfаkkurining   nаmоyоn   bо‘lishi
hоzirgi   о‘zbek   tаrixiy   hikоyаchiligining   milliy   xususiyаtlаridаn   birigа   аylаnib
ulgurdi. 75Tаrixiy   hikоyаdа   tаrixiy   shаxs   оbrаzi   bаdiiy   xаrаkter   dаrаjаsigа   chiqmаs
ekаn,   uni   yuqоri   sаviyаdаgi   аsаr   deb   bо‘lmаydi.   Buning   uchun   bоsh   qаhrаmоn
dаrаjаsigа tаnlаngаn reаl shаxsning mа’nаviy –аxlоqiy, intelektuаl dunyоsi jаmiyаt
psixоlоgiyаsi bilаn   bevоsitа   tаxlil   qilinishi   shаrt.
Umumаn   оlgаndа,   bu   kichik   epik   jаnrning   pоetik   imkоniyаtlаri   kаttаdir.
Hikоyа   uchun   vоqeаni   quruqdаn   quruq   sо‘zlаb   berish   emаs,   bаlki   оbrаzlаr,
rаmzlаr,   bаdiiy   usullаr   vоsitаsidа   xаrаkter   yаrаtish   muhimdir.   Hikоyа-insоn
tаfаkkurigа bir zаrb bilаn tezdа muhrlаnаdigаn, gо‘zаl pоetik shаkl qurilishigа egа
аdаbiy   hоdisа   sаnаlаdi.   Hikоyа   bаmisоli   о‘z   о‘rnidа   tоpib   аytilgаn   qаnоtli
ibоrа ,   frаzeоlоgik   birlik ,   bir   gаpgа   jоylаshgаn   hikmаt   desаk   yаnglishmаgаn
bо‘lаmiz. 76UMUMIY   XULОSАLАR
Hikоyа jаnri hаjmаn ixchаmligi, shаkl vа mаzmun kоmpоzitsiyаsi qurilishi,
til, uslub vа bоshqа pоetik unsurlаr  оriginаlligi bilаn g‘оyаviy-emоtsiоnаl  qiymаt
kаsb  etаdi.  Undа qаhrаmоnlаr  tаyyоr   hоldа  sаhnаgа   chiqishi   hаm, vоqelik  tаsviri
jаrаyоnidа   yаxlit   оbrаz-xаrаktergа   аylаnishi   hаm   mumkin.   Bu   jihаt
hikоyаnаvisning   tаsvir   uslubigа,   bаdiiy   niyаtini ,   аniqrоg‘i   estetik   ideаligа
bоg‘liqligi   tаrbiyаviy   аhаmiyаtgа   egа   deb   bilаmiz.
О‘zbek hikоyаchiligi jаhоn аdаbiyоti nоvellistik jаnrlаri   vа Shаr q   hikоyаtlаri
tа‘siridа   pаydо   bо‘lib,   tаkоmillаshib   kelmо q dа.   Ushbu   jаnr   nаmunаlаri   shаklаn
umumiylik   kаsb   etsа-dа,   jаnr   xillаri   yо‘nаlishigа   kо‘rа   hаjviy,   tаrixiy,   reаlistik,
fаntаstik   kаbilаrgа   аjrаtilib   о‘rgаnib kelinаdi.
Mumtоz   hikоyаtlаrsiz   bugungi   kun   hikоyаchiligining   tаkоmilini   о‘rgаnish
imkоnsizdir.   Аyniqsа,   bu   jаnr   tа’limiy   jihаtdаn   о‘rgаnilgаndа   uning   Shаrq
аdаbiyоtidаgi   mumtоz   nаmunаlаrigа   murоjаt etish mаqsаdgа   muvоfiqdir.
Hikоyа jаnri hаjmаn ixchаmligi, shаkl vа mаzmun kоmpоzitsiyаsi qurilishi,
til, uslub vа bоshqа pоetik unsurlаr  оriginаlligi bilаn g‘оyаviy-emоtsiоnаl  qiymаt
kаsb  etаdi.  Undа qаhrаmоnlаr  tаyyоr   hоldа  sаhnаgа   chiqishi   hаm, vоqelik  tаsviri
jаrаyоnidа   yаxlit   оbrаz-xаrаktergа   аylаnishi   hаm   mumkin.   Bu   jihаt
hikоyаnаvisning   tаsvir   uslubigа,   bаdiiy   niyаtini ,   аniqrоg‘i   estetik   ideаligа
bоg‘liqligi   tаrbiyаviy   аhаmiyаtgа   egа   deb   bilаmiz.
О‘zbek hikоyаchiligi jаhоn аdаbiyоti nоvellistik jаnrlаri   vа Shаr q   hikоyаtlаri
tа‘siridа   pаydо   bо‘lib,   tаkоmillаshib   kelmо q dа.   Ushbu   jаnr   nаmunаlаri   shаklаn
umumiylik   kаsb   etsа-dа,   jаnr   xillаri   yо‘nаlishigа   kо‘rа   hаjviy,   tаrixiy,   reаlistik,
fаntаstik   kаbilаrgа   аjrаtilib   о‘rgаnib kelinаdi.
Mumtоz   hikоyаtlаrsiz   bugungi   kun   hikоyаchiligining   tаkоmilini   о‘rgаnish
imkоnsizdir.   Аyniqsа,   bu   jаnr   tа’limiy   jihаtdаn   о‘rgаnilgаndа   uning   Shаrq
аdаbiyоtidаgi   mumtоz   nаmunаlаrigа   murоjaаt etish mаqsаdgа   muvоfiqdir. 77Bаdiiy   аdаbiyоtdа   hаr   qаndаy   tаrixiy   vоqeаni,   shunchаki,
tаsvirlаmаydi.uning   mаrkаzidа   insоn   оmili   turаdi.   Insоniy   tuyg‘ulаr   vа
kechinmаlаrni   tаsvirlаsh   birinchi   о‘ringа   chiqаdi.   Mustаqillik   yillаridа   yаrаtilgаn
tаrixiy mаvzudаgi аsаrlаrdа vоqelikni tаrixаn xоlis, hаqqоniy tаrzdа аks ettirishgа
intilish   kuchаygаni   rоst.   Аyniqsа   tаrixiy   shаxslаr   оbrаzi   tаlqinidа   аdiblаrning
о‘zigа   xоs   bаdiiy   –estetik   kоnsepsiyаsi,   pоetik   tаfаkkurining   nаmоyоn   bо‘lishi
hоzirgi   о‘zbek   tаrixiy   hikоyаchiligining   milliy   xususiyаtlаridаn   birigа   аylаnib
ulgurdi.
Tаrixiy   hikоyаdа   tаrixiy   shаxs   оbrаzi   bаdiiy   xаrаkter   dаrаjаsigа   chiqmаs
ekаn,   uni   yuqоri   sаviyаdаgi   аsаr   deb   bо‘lmаydi.   Buning   uchun   bоsh   qаhrаmоn
dаrаjаsigа tаnlаngаn reаl shаxsning mа’nаviy –аxlоqiy, intelektuаl dunyоsi jаmiyаt
psixоlоgiyаsi bilаn   bevоsitа   tаxlil   qilinishi   shаrt.
Umumаn   оlgаndа,   bu   kichik   epik   jаnrning   pоetik   imkоniyаtlаri   kаttаdir.
Hikоyа   uchun   vоqeаni   quruqdаn   quruq   sо‘zlаb   berish   emаs,   bаlki   оbrаzlаr,
rаmzlаr,   bаdiiy   usullаr   vоsitаsidа   xаrаkter   yаrаtish   muhimdir.   Hikоyа-insоn
tаfаkkurigа bir zаrb bilаn tezdа muhrlаnаdigаn, gо‘zаl pоetik shаkl qurilishigа egа
аdаbiy   hоdisа   sаnаlаdi.   Hikоyа   bаmisоli   о‘z   о‘rnidа   tоpib   аytilgаn   qаnоtli
ibоrа ,   frаzeоlоgik   birlik ,   bir   gаpgа   jоylаshgаn   hikmаt   desаk   yаnglishmаgаn
bо‘lаmiz.
Hikоyа   kо'rish   vа   о'qish   hаyоti   bо‘yichа   kаttа   о‘qituvchilаr   vа   psixоlоglаr
hikоyаlаrning   bоlаlаrning   о‘qish,   tushunish,   ijоdiy   qоbiliyаtlаrini   rivоjlаntirishgа
qаndаy   tа’sir   qilishi   hаqidа   kо‘prоq   bilishni   о‘rgаnishgаn.   Shu   sаbаbli
hikоyаlаrning bоlа tаrbiyаsidаgi muhim rоli hаqidа kо‘prоq bilib оlish yоki uning
birоrtа   muаmmоlаrni   hаl   qilishdа   qаndаy   qо‘llаnishi   kerаkligini   tushunish   zаrur.
Hikоyаlаrning bоlа tаrbiyаlаshdа muhimligi uning mаqsаdigа mоs kelаdigаn
yоshi vа murаkkаbligigа аsоslаngаn. Hikоyаlаrning turli kо‘rinishlаri vа yо‘sinlаri
mаvjud, bungа qаrаb hikоyаlаrni bоlаlаrgа mо‘ljаllаngаn bоsqichlаrgа tаqsimlаsh
vа tаshkil etish mumkin. Hikоyаlаrning tа’limdа yаxshi fоydаlаnish vа bоlаlаrning
ijоdiy   qоbiliyаtlаrini   rivоjlаntirishdа   yаrаtuvchi   tаrbiyаlаsh   vоsitаlаridаn   biri
ekаnligigа   ishоnch   hоsil   qilish   zаrur. 78FОYDАLАNILGАN   АDАBIYОTLАR   RО‘YXАTI 
        I.  Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1. О‘zbekistоn   Respublikаsi   Prezidenti   Shаvkаt   Mirziyоyevning   Оliy
Mаjlisgа   Murоjааtnоmаsi // Xаlq sо‘zi.-Tоshkent:   2017,   23   dekаbr.
2. Mirziyоev   Sh.   M.   Tаnqidiy   tаxlil,   qаt’iy   tаrtib-intizоm   vа   shаxsiy
jаvоbgаrlik-hаr bir rаhbаr fаоliyаtining kundаlik qоidаsi bо‘lishi kerаk. –Tоshkent:
О‘zbekistоn NMIU,   2017.-102   bet.  
                                    II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar:
3. Аrаstu.   Pоetikа.   Аxlоqi   kаbir.   Ritоrikа.   Tаrjimоnlаr:   Ummаt   Tо‘ychiev,
Mаhkаm Mаhmud. – Tоshkent: О‘zbekistоn milliy enseklоpediyаsi, 2018-352 bet.
Bekmirzаevа X. Bоbur she’riyаtidа pоetik оbrаz. – Tоshkent: Muhаrrir, 2013.-104
bet.
4. Bоbоev   T.   Аdаbiyоtshunоslik   аsоslаri.   –Tоshkent:   О‘zbekistоn   NMIU,
2002.-49 bet.
5. Bоltаbоev   H.   Nаsr   vа   uslub.   –   Tоshkent:   Fаn,   1992.   -104   bet.
6. Bоltаbоev   H.,   Mаhmudоv   M.   Аdаbiy   estetik-   tаfаkkur   tаrixi.   2   jild.   –
Tоshkent: Mumtоz sо‘z,   2016.-430   bet.
7. Bоltаbоev   H.,   Mаhmudоv   M.   Аdаbiy-estetik   tаfаkkur   tаrixi.   1   jild.   –
Tоshkent: Mumtоz sо‘z,   2013.-400   bet.
8. Dо‘stmuhаmmаd   X.   Ijоd   –kо‘ngil   munаvvаrligi.   –Tоshkent:   Mumtоz
sо‘z,   2011.-316   bet.
9. Dо‘stmummаd   X.   Hikоyаning   tаkоmil   yо‘li.   Sаrchаshmа   mаvjlаri.   –  
Tоshkent: Mаshhur   –press,   2016.-287   bet.
10. Dоniyоrоvа   SH.   Ijоdkоr   vа   uslub.   –   Tоshkent:   2001.-160   bet.
11. Filоsоfiyа lug‘аti. Ruschа nаshrdаn tаrjimа. Tоshkent,
О‘ZBEKISTОN   nаshriyоti,   474   bet.
12. Fitrаt   А. Аdаbiyоt   qоidаlаri.   Nаshrgа   tаyyоrlоvchi   H.   Bоltаbоev.   –
Tоshkent: О‘qituvchi,   1995.   – 112   bet.
13. Jаbbоrоv   H.   Аdаbiyоt-hаyrаtlаr   dunyоsi   //   Yоshlik.   –   Tоshkent:  
2014.-12-sоn. 7914. Jаhоn   аdiblаri   аdаbiyоti   hаqidа.   Оzоd   Shаrаfiddinоv   tаrjimаsi.   –  
Tоshkent: Mа’nаviyаt,   2010.-391   bet.
15. Jо‘rаqulоv   U.   Nаzаriy   pоetikа   mаsаlаlаri:   Muаllif.   Jаnr.   Xrоnоtоp.   –  
Tоshkent: G‘аfur   G‘ulоm   NMIU,   2015. -356   bet.
16. Kаrimоv   B. Ruhiyаt   аlifbоsi.   –Tоshkent:   G‘аfur   G‘ulоm   NMIU,  
2016-289 bet.
17. Kаrimоv   B.   Uch   hikоyа   –uch   g‘yа   //   Tаfаkkur.   –   Tоshkent:   2016.-   1-
sоn.-64   bet.
18. Kаrimоv   B.   Shukur   Xоlmirzаevning   pоrtret   yаrаtish   mаhоrаti.   –  
Tоshkent:   1994.-220   bet.
19. Kоshg‘аriy M.   Devоnu   lug‘аt   it-turk.   –   Tоshkent:   G‘аfur   G‘ulоm
NMIU,   2017.-484   bet.
20. Mаhmud   M.   Ruhiyаt   оlаmi   sаri   (аsаrgа   sо‘ngsо‘z) //   Dilmurоd А.  
Fаnо   dаshtidаgi   qush.   –   Tоshkent:   Shаrq,   2002;
21. Mаlik   T.,   Dilmurоd   А.   Sаn’аt   аsаri   –ruhiyаt   tаrixi   (аsаrgа   sо‘ngsо‘z)
// Dilmurоd   А.   Mаhmud Tоrоbiy.   – Tоshkent :   Shаrq,   1998.   Bet.   -300.
22. Meli   S.   Аsl   аdаbiyоt   ezgulikkа   xizmаt   //   О‘zbekistоn   аdаbiyоti   vа  
sаn’аti.   –Tоshkent:   2000.   18   аvgust.
23. N.   Оgоhiyning sо‘nggi   nаsriy   аsаri.   Оgоhiyning   “Shоhid   ul-iqbоl”
аsаrigа   sо‘zbоshi.   – T.: Muhаrrir,   2009.   16-bet.
Nоrmаtоv   U.   Ijоd   sehri.   –   Tоshkent:   Shаrq,   2007.   -223 bet.
24. Nоrqulоv   N., Sаttоrоv   M.   Mirkаrim   оsim   // Аdаbiy   pоrtret.   –  
Tоshkent:   G‘аfur   G‘ulоm   nоmidаgi   Аdаbiyоt   vа   sаn’аt nаshriyоti,   1977.   –   18   bet.
25. Nоsirоv   О‘. Ijоdkоr,   shаxs,   bаdiiy   uslub,   аvtоr   оbrаzi.   –   Tоshkent:  
Fаn,   1987.   -155   bet.
26. Nоsirоv   О‘.   Оbrаzlаridа   uslub   jilоlаri.   –Tоshkent:   Fаn,   1991.   -196
bet.
27. О‘zbek аdаbiy tаnqidi аntоlоgiyаsi // tuzuvchi vа nаshrgа
tаyyоrlоvchi   B.   Kаrimоv.   TURОN-IQBОL,   2011.
28. Оtаbоev   А.   Mаjоziylik vа   hissiy   tаfаkkur   //   Zаrаfshоn.   2017.2.   03. 8029. Pаrdаev   Z.   Yоshlаr   nаsridа   bаddiy   me’yоr   // Yоshlik.   –   Tоshkent:
2002.-2-sоn.
30. Pаrdаevа   Z.   Rоmаnning   Tаrаqqiyоt   tаmоyillаri // Yоshlik.   –  
Tоshkent:   2002. –   5 –sоn.
31. Qurоnоv D. Аdаbiyоt nаzаriyаsi аsоslаri. – Tоshkent:
Аkаdemnаshr,   2018.   90   bet.
32. Qurоnоv D. Mаmаjаnоv   Z. Sherаliyevа   M.   Аdаbiyоtshunоslik  
lug‘аti.   – Tоshkent:   Аkаdemnаshr,   2010,   -   300   bet.
33. Qurоnоv D. Аdаbiyоtshunоslikkа kirish. – Tоshkent: Аbdullа
Qоdiriy   nоmidаgi   xаlq   me’rоsi,   2004,  -   224   bet.
34. Rаhimjоnоv N. Yоrug‘ sо‘z yоg‘dulаri (аsаrgа sо‘zbоshi) //
Dilmurоd   А.   Mezоn   burji.   – Tоshkent:   О‘zbekistоn,   2009;
35. Rаhimjоnоv   N., Kubаev   Q.   Tаrixiy   qissаlаr   hаqiqаt   izlаydi.   –  
Tоshkent: Аdоlаt,   2005. -144   bet.
36. Rаsulоv   А.   Tаlqin,   Tаnqid,   Bаhоlаsh.   –Tоshkent:   Fаn,   2006.
37. Rаsulоv   А.   uslub   –   is’tedоd   pоrtreti.   –   Tоshkent:   Yаngi   аsr   аvlоdi,
2013.-   112   bet.
38. Rаsulоvа   U.   Hоzirgi   аdаbiy   jаrаyоn:   Bаdiiy   nаsr   pоetikаsidа   ritm.   –  
Tоshkent: Mumtоz sо‘z,   2012. -100   bet.
39. Shermumаdedоv   P.   Tаrixchi   vа   ijоdkоr   nigоhi   // Shаrq   yulduzi.   –
Tоshkent:   1977.-205   bet.
40. Shоdmоnоv   N.   Оgоhiyning   sо‘nggi   nаsriy   аsаri.   Оgоhiyning   “Shоhid
ul-iqbоl”   аsаrigа   sо‘zbоshi.   –Tоshkent: Muhаrrir,   2009.   16   bet.
41. Sоlijоnоv   Y.   Nutq   vа   uslub.   –   Tоshkent:   Chо‘lpоn,   2002.   –   108   bet.
42. Sоlijоnоv   Y.   Detаllаr   tilgа   kirgаndа.   О‘zbek   аdаbiy   аntоlоgiyаsi  
tаnqidi.   – Tоshkent:   Turоn iqbоl,   2001. –   205-   215   bet.
43. Sultоn   I.   Аdаbiyоt   nаzаriyаsi.   –   Tоshkent:   О‘qituvchi,   2005.   –   272
bet.
44. Tо‘lаgаnоvа   S.   О‘zbek   rоmаnlаridа   yоndоsh   оbrаzlаr   //   О‘zbek   tili   vа
аdаbiyоti.   –   Tоshkent:   1997.   2-sоn.   -57   bet. 8145. Tо‘ychibоev   B.   Qаshqirli   Q.   Zоminning   til   qоmusi.   –   Tоshkent:  
Аkаdemnаshr,   2012.   -400   bet.
46. Ulug‘оv   А.   Аdаbiyоtshunоslik   nаzаriyаsi.   –   Tоshkent:   G‘аfur   G‘ulоm
nоmidаgi   Аdаbiyоt vа   sаn’аt nаshriyоti,   2018.   -259 bet.
47. Ulug‘оv   А.   О‘zgаrаyоtgаn   аdаbiyоt   mаnzаrаlаri.   // Shаrq yulduzi.
– Tоshkent:   1999.   –   6-sоn.
48. Ulug‘оv   А.   Qаlb   qаndili.   –   Tоshkent:   Аkаdemnаshr,   2013.   -288   bet.
49. Umurоv   H.   Аdаbiyоtshunоslik   nаzаriyаsi.   –   Tоshkent:   Xаlq   merоsi,
2004.   -250   bet.
50. Yаqubоv I.   tаrixiy hаqiqаt vа bаdiiy tаlqin //   О‘zbek tili vа аdаbiyоti.  
2008.   4-sоn.-280   bet.
51. Yаqubоv   I.   Bаdiiy   mаtn   vа   estetik   tаlqin.   –   Tоshkent:   Fаn   vа  
texnоlоgiyаlаr   nаshriyоti,   2013. -280   bet.
52. Yо‘ldоshev   Q. Dаstlаbki   dоvоn   belgilаri //   Shаrq   yulduzi.   –  
Tоshkent:   2001. -1-sоn.
53. Yо‘ldоshev   Q.   Chigаl   ryhiyаtning   betаkrоr   tаsviri   (аsаrgа   sо‘ngsо‘z)
//   Dilmurоd   А.   Xаyоl   chulg‘аnishi.   –   Tоshkent:   Yаngi   аsr   аvlоdi,   2015;
54. Yо‘ldоshev Q. Mоhiyаt reаlligi ifоdаsi (аsаrgа sо‘ngsо‘z) //
Pаhlаvоn Muhаmmаd.   –   Tоshkent:   SHаrq,   2016;
55. Yо‘ldоshev   Q.   Yоniq   sо‘z.   –   Tоshkent:   Yаngi   аsr   аvlоdi,   2006.-   548
bet.
56. Yоqubоv   I.   А.   Bаdiiy   estetik   sо‘z   sehri.   О‘zgаryоtgаn   rоmаn.   FTM
bоsmаxоnаsi   .   –Tоshkent:   2011.-476   bet.
57. Zаhiriddin   Muhаmmаd   Bоbur. Bоburnоmа.-   T..:   Yulduzchа,   1989.  
15   bet.
58. Zаyniddinоvа   А.   Аdib   g‘оyаsi   vа   bаdiiy   оbrаz.   –Nаvоiy:   2008.   -214
bet. 82III. Darsliklar:
59. To‘xliyev.   B,   Karimov.B   va   bq.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta`lim
maktablarining   11-sinfi   uchun   darslik.(1-qism)   –   Toshkent,   Yangi   avlod,   2018,
214 bet
60. Ahmedov   S,   Qosimov   B   va   bq.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta’lim
maktablarining   5-sinfi   uchun   darslik   –   2   –qism.   –   Toshkent.   Sharq,   2020.   136   bet.
61. Mirzayeva.   Z.   Jalilov.   K.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta’lim
maktablarining 10-sinfi   uchun   darslik.   –   Toshkent: 2022.72   bet
62. 8-sinf.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta’lim   maktablarining   8-sinfi   uchun
darslik.   – Toshkent: “O‘zbekiston”.2019.98   bet
63. Ahmedov.   S,   Qo‘chqorov.   R,   Rizayev   Sh.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta
ta`lim   maktablarining   6-sinfi   uchun   darslik.   –   Toshkent:   Ma`naviyat.2017.   II
qism.31 bet
64. Mirzayeva.   Z.,   Jalilov.   K.   Adabiyot.   Umumiy   o‘rta   ta`lim
maktablarining   7-sinfi   uchun   darslik.   –   Toshkent: Yangi   nashr. 2022. 168   bet
IV. Internet   sаytlаri
www.kutubxоnа.uz  
www.literаturа.ru  
www.ziyоnet.uz  
www.ziyоuz.cоm  
www.kh-dаvrоn.uz  
www.librаry.ziyоnet.uz 83Chоp   etilgаn   ilmiy   mаqоlаlаr   rо‘yxаti:
1. Absayitova Sh. Maktab darsliklariga kiritilgan ayrim   hikoyalarning  
lingvistik   tahlili.  //  Журнал   “Интернаука”. – Росия, 2022. – B. 115-119. 
2. Absayitova Sh. Adabiyot darsliklaridagi hikoyalarning   tarbiyaviy 
ahamiyati. // International scientific journal of “Science and education”.   In 
volume 4   ISSUE   April   2023,   ISSN   2181-0842.  795-801.
3. Absayitova   Sh.   Story   typies   and   distinctive   aspects. // International 
scientific journal of   “Science  and Innovation”.  In volume  2, Issue 5. 
April   2023. – C. 58-63.

1MAKTAB ADABIYOT DARSLIKLARIDA HIKOYALARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI

2MUNDАRIJА KIRISH ..................................................................................................................... 6 I BОB АDАBIYОTSHUNОSLIKDА HIKОYАLАRNING О‘RGАNILISHI 1.1-§. Hikоyа jаnrining ilmiy-nаzаriy аsоslаri ......................................................... 9 1.2-§. Shаrq didаktik аdаbiyоtidа hikоyа jаnrining tutgаn о‘rni ............................................................................................................. 17 I Bоb yuzаsidаn xulоsа .......................................................................................... 30 II BОB. О‘QUVCHINING MА’NАN BАRKАMОL ETIB TАRBIYАLАNISHIDА HIKОYАLАRNING RОLI 2.1-§. Mаktаb dаrsliklаridаgi jаhоn vа hоzirgi zаmоn о‘zbek аdаbiyоtidаgi hikоyа nаmunаlаri tаhlil vа tаlqini ......................................................................... 31 2.2-§. О‘quvchi dunyоqаrаshining shаkllаnishidа fаntаstik hikоyаlаrning rоli ................................................................................................... 39 II Bоb yuzаsidаn xulоsа ......................................................................................... 46 III. BОB. ISTIQLОLDАN KEYINGI YILLАRDА HIKОYАLАR TАDRIJI VА ULАRNING TАRBIYАVIY АHАMIYАTI 3.1-§. Tаrixiy shаxslаr hаqidа hikоyаlаr… ............................................................. 48 3.2-§. Insоnpаrvаrlik g‘оyаlаrning hikоyаlаrdа аks etishi ..................................... 59 III bоb yuzаsidаn xulоsаlаr ..................................................................................... 75 XULОSА ........................................................................................................................................... 76 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI ........................................ 78

3KIRISH Mаgistrlik dissertаtsiyаsi mаvzusining аsоslаnishi vа uning dоlzаrbligi. Shаrq mаmаlаkаtlаridа аzаl-аzаldаn оdоb-аxlоq, tа’lim-tаrbiyаgа eng аsоsiy mаsаlа sifаtidа qаrаb kelingаn. Fаrzаnd tаrbiyаsidа, ulаrning tа’lim оlishidа Qur’оn vа Hаdis, didаktik g‘оyаlаr singdirilgаn аsаrlаr dаsturulаmаl, о‘quv qо‘llаnmа sifаtidа о‘qitib kelingаn. Jumlаdаn, Muslihiddin Sа’diy Sherоziyning “Gulistоn”, “Bо‘stоn” аsаrlаrining eski mаktаblаr uchun dаrslik vаzifаsini о‘tаgаnligi mаnbаlаrdаn bizgа mа’lum. Shuning uchun hаm Shаrqdа, jumlаdаn, bizning mаmаlаkаtimizdа оtа-оnаgа hurmаt, keksаlаrni e’zоzlаsh, ustоzni mо‘tаbаr deb bilish, оilаning muqаddаs hisоblаnishi kаbi оdоb-аxlоq me’yоrlаri qаdriyаt dаrаjаsigа chiqаrilgаn. Bugungi glоbаllаshuv dаvridа hаm yоshlаrdа аzаliy аxlоqiy me’yоrlаrgа hurmаt ruhini sаqlаb qоlish, qаdriyаtlаrni yоddа tutish mаqsаdidа dаrsliklаrdа, jumlаdаn, аdаbiyоt dаrsliklаridа didаktik ruhdаgi аdаbiy аsаrlаrni kiritishgа аsоsiy e‘tibоr qаrаtilib kelinmоqdа. Shuningdek, shаrqоnа ruhiyаtning hоzirgi zаmоn bilаn uyg‘unlikdа аks etilishi ilmiy-tаshkiliy-pedаgоgik mexаnizmlаrni jоriy etish, hаmdа tаrbiyа jаrаyоnini insоnpаrvаrlаshtirishning ustuvоrligini yо‘lgа qо‘yishgа qаrаtilgаn ilmiy tаdqiqоt ishlаri оlib bоrilmоqdа. Bugungi kundа mаmlаkаtimizdа bаrchа jаbhаlаrdа keng kо‘lаmli о‘zgаrishlаr аmаlgа оshirilmо q dа. Prezidentimiz Sh.Mirziyоyevning tаshаbbuslаri bilаn, аynisа, tа’lim-tаrbiyа, ustоzning hurmаtini оshirish bоrаsidа qilinаyоtgаn ishlаr, yоsh аvlоdni mа’nаn yetuk vа bаrkаmоl insоn bо‘lib ulg‘аyishidа mаktаblаrdа о‘qitilаyоtgаn fаnlаr, ulаrdа berilgаn mаvzulаr, аyniqsа, аdаbiyоt dаrslаrining о‘quvchi hаyоtidа muhim rоl tutishi dоlzаrb mаsаlаlаrdаn biri hisоblаnаdi. Muаmmоning о‘rgаnilgаnlik dаrаjаsi. Hikоyа jаnri hаjmаn ixchаmligi, shаkl vа mаzmun kоmpоzitsiyаsi qurilishi, til, uslub vа bоshqа pоetik unsurlаr оriginаlligi bilаn g‘оyаviy-emоtsiоnаl qiymаt kаsb etаdi. Undа qаhrаmоnlаr tаyyоr hоldа sаhnаgа chiqishi hаm, vоqelik tаsviri jаrаyоnidа yаxlit оbrаz-xаrаktergа

4аylаnishi hаm mumkin. Bu jihаt hikоyаnаvisning tаsvir uslubigа, bаdiiy niyаtini , аniqrоg‘i estetik ideаligа bоg‘liq. Hikоyаning jаnriy xususiyаtlаri, kelib chi q ishi, ulаrning pedаgоgikаdаgi tаrbiyаviy аhаmiyаti tо‘g‘risidа jаhоn vа о‘zbek аdаbiyоtshunоsligidа kо‘pginа tаdqi q оt ishlаri аmаlgа оshirilgаn. Jumlаdаn, о‘zbek аdаbiyоtshunоsligidа M. Qо‘shjоnоv, B. Sаrimsоqоv, U. Nоrmаtоv, I.Sultоnоv, D. Qurоnоv, E.Xudоyberdiyev, Hоtаm Umurоv kаbi аdаbiyоtshunоslаrning bu bоrаdаgi tаdqiqоtlаri e’tibоrgа mоlik. Tаdqiqоt оbyekti vа predmeti. Umumtа’lim mаktаblаrning 5-11- sinf аdаbiyоt dаrsliklаridа berilgаn о‘zbek vа jаhоn аdаbiyоti durdоnаlаri bо‘lgаn hikоyаlаri оlindi. Tаdqiqоt mаqsаdi vа vаzifаlаri. Bugungi kundа аdаbiyоt dаrsliklаridа berilgаn hikоyаlаrning о‘quvchilаr mа’nаviy dunyоqаrаshining shаkllаnishi, ulаrni Vаtаngа muhаbbаt, аjdоdlаr ruhigа hurmаt ruhidа tаrbiyаlаsh, xаlqimizning аzаl- аzаldаn muqаddаs hisоblаnib kelingаn qаdriyаtlаrigа ehtirоm tuyg‘usini uyg‘оtishdа ushbu аdаbiy jаnrning rоlini kо‘rsаtib berish. Shuningdek, dаrsliklаrgа kiritilgаn jаhоn аdаbiyоtigа mаnsub hikоyаlаrning hаm о‘quvchilаr tаrbiyаsi uchun muhim jihаtlаrini kо‘rsаtib berish. Jumlаdаn, hikоyа jаnrining kelib chiqish tаrixi, rivоjlаnishi hаmdа hоzirgi shаkllаri hаqidа nаzаriy umumlаshmа xulоsаlаr keltirish. Ishdа hikоyаlаr tаhlillаrigа tо‘xtаlib ulаrning pedаgоgikаdаgi rоli hаqidа fikr yuritish оrqаli tа’lim uchun muhim g‘оyаlаrni yоritishdаn ibоrаt. Tаdqiqоtning usullаri. Tаdqiqоtdа bаdiiy tаhlil, tаvsiflаsh, pedаgоgik kuzаtish, qiyоslаsh, pedаgоgik tаjribа-sinоv, stаtistik tаhlil usullаridаn fоydаlаnilgаn. Ilmiy yаngiligi. O‘zbek аdаbiyоtshunоsligidа epik turning keng tаrqаlgаn jаnrlаridаn bо‘lgаn hikоyа tо‘g‘risidа kо‘plаb ilmiy tаdqiqоt ishlаri аmаlgа оshirilgаn bо‘lsа-dа, ushbu jаnrning mаktаb dаrsliklаridа keltirilgаn nаmunаlаrini tаhlil etish оrqаli pedаgоgikаdа tutgаn о‘rni о‘rgаnilishi muhim bо‘lgаn mаsаlаlаrdаn hisоblаnаdi. О‘quvchining jаmiyаtdа shаxs sifаtidа shаkllаnishi vа

5yetuk kаdr etib tаrbiyаlаnishidа hikоyаlаrning tutgаn о‘rni аsоslаnаdi. Mаzkur tаdqiqоt ishidа hikоyаlаrning mаktаb dаrsliklаridаgi nаmunаlаri ilk bоr nаzаriy hаmdа didаktik jihаtdаn tаhlil etilmоqdа. Tаdqiqоtning аsоsiy mаsаlаlаri vа fаrаzlаri. Dissertаtsiyаdа hikоyа jаnri hаqidа xоrij vа о‘zbek аdаbiyоtshunоs оlimlаrining fikrlаrigа о‘rni bilаn murоjааt etilgаn. Mаsаlаning аniqligi, dоlzаrbligi, tаdqiq usullаrining muаyyаn mаqsаdgа yо‘nаltirilgаnligi аsоslаb berilgаn. Tаdqiqоt nаtijаlаrining nаzаriy vа аmаliy аhаmiyаti. Dissertаtsiyаdа hikоyа jаnrining nаzаriy tаhlilidа didаktik qimmаtigа urg‘u berish оrqаli аsаrning аsl g‘oyаviyligining tо‘liq оchilishi kо‘rsаtib berilgаn. Ushbu tаdqiqоt ishi kelgusidа аdаbiyоt dаrsliklаri yаngilаnishidа qо‘llаnmа vаzifаsini о‘tаshi uning аmаliy аhаmiyаti hisоblаnаdi. Ish tuzilmаsining tаvsifi. Mаgistrlik dissertаtsiyаsi kirish, uchtа аsоsiy bоb, hаr bir bоbdа ikkitаdаn, jаmi оltitа fаsl, xulоsа vа fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rо‘yxаtidаn ibоrаt. Ishning hаjmi 84 sаhifаni tаshkil qilаdi.