logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONIDAN BERILGAN MATNLARNING GERMENEVTIK TAHLILI (MAKTAB DARSLIKLARI ASOSIDA)

ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONIDAN BERILGAN MATNLARNING GERMENEVTIK TAHLILI (MAKTAB DARSLIKLARI ASOSIDA)

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

753.5 KB
Скачать
ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONIDAN BERILGAN MATNLARNING GERMENEVTIK TAHLILI (MAKTAB DARSLIKLARI ASOSIDA) MUNDARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI 5-9 I BOB ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONINING YARATILISHI VA O‘RGANILISHI TARIXI 10 1.1. “Xamsa” oxirgi dostonlarining yozilish va nomlanishi bilan bog‘liq qiyosiy tahlil 10-21 1.2. “Saddi Iskandariy” dostonining tahlil, talqin va tabdili xususida 21-27 I bob bo‘yicha xulosa 28 II BOB. ADABIY ASAR VA GERMENEVTIK TAHLIL 30 2.1. Alisher Navoiy ijodida germenevtik yondashuvning ahamiyati 30-41 2.2. “Saddi Iskandariy” dostonining falsafiy-irfoniy mazmuni ochishda germenevtik tahlilning o‘rni 42-51 II bob bo‘yicha xulosa 52 III BOB. ALISHER NAVOIY IJODINING TA’LIM BOSQICHLARIDA O‘RGANILISHI. 53 3.1. “Saddi Iskandariy” dostonini umumta’lim maktablarida o‘qitilishida me’yorlar, uzviylik va uzliksizlikning ta’minlanishi 53-62 3.2. Maktab darsligida berilgan doston matnining germenevtik tahlili 62-84 III bob bo‘yicha xulosa 85 XULOSA 87 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 90 1 ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi . Ijodkorning fikr dunyosi singdirilgan, ma’naviy va ruhoniyat olami aks etgan badiiy asar “olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasidir” 1 . Badiiy asardagi borliq real borliqning o‘zi emas, balki ijodkor yaratgan obrazlar ishtirokida qayta kashf etilgan va shartli olingan badiiy voqelikdir. Ijodkor olam va odam, ularning o‘rtasidagi ichki aloqa va bog‘liqlik, borliq va uning mohiyati kabilarni badiiy idroki orqali badiiy obrazga singdiradi. Yozuvchi obrazga idrokining ikki jihati – aql bilan hisni birlashtiradi, shu bois uni ratsional va emotsional birlik sifatida tushunish mumkin. «Keyingi yillarda ancha keng tarqalgan to‘xtamga muvofiq badiiy asarning tahlili hermenevtik yondashuvga tayangandagina ilmiy haqiqat yuzaga chiqishi mumkin.» 2 Epik asarlar va obraz-timsollarni falsafiy-so‘fiyona talqin qilish, mohiyatini ochish va ular orqali Navoiy badiiy idroki, dunyoqarashini o‘rganish borasida ham yuqori saviyada ishlar olib borilgan. Shunga qaramay, epik asarlarining aksariyatida ramziy timsollar va ular anglatgan falsafiy-ijtimoiy, tasavvufiy qarashlar birligi va o‘ziga xosligi kabi jihatlar tahlil va talqin talab. Timsollarning yetakchi g‘oyani yuklab keluvchi obrazni shakllantirishdagi roli, ularning ramziylik asosida asar mazmunida yotgan mohiyatini ochishdagi o‘rni kabilarni Germenevtik yondashuv asosida o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Chunki til ramziy timsollar mohiyatini anglagan o‘quvchi Navoiy dunyosi bilan yaqinlashadi, asar u uchun faqat estetik zavq beribgina qolmay, balki uning botinida yotgan olam va odam haqidagi ijtimoiy-falsafiy hukmlarni teranroq anglay boshlaydi. Alisher Navoiy milliy adabiyotimizning beb a ho namoyondasi, xalqimizning g‘ururidir. “Qadimgi turkiy tilda barakali ijod qilib, uni adabiy til, madaniyat va saltanat tili darajasiga ko‘targan barcha asarlari umumbashariy gumanistik g‘oyalar bilan sug‘orilgan Alisher Navoiyni shuning uchun ham barcha 1 Quronov D . Mamajonov Z. Sheraliyeva M . Adabiyotshunoslik lug‘ati. – Toshkent: Akademnashr, 2010. 2 Yo‘ldoshev Q. Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: “Akademnashr”, 2016. 225-bet. 2 turkiy xalqlar o‘z shoiri sifatida alohida mehr bilan o‘qib-o‘rganadi va u bilan faxrlanadi. 3 Tadqiqot obyekti . Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni, doston zamirida germenevtik yondashuvga asos bo‘luvchi til unsurlari: timsol va ramzlar Tadqiqot predmeti . Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni falsafiy-irfoniy mohiyatini germenevtik talqin va tahlil qilish. Tadqiqotning metodologik asoslari va metodlari . Ishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviyat, ma’rifat, komil inson, ruhiy barkamollik, milliy va umumbashariy qadriyatlar to‘g‘risidagi fikr- mulohazalari, inson axloqi va ma’naviyatini rivojlantirishda, kamol toptirishda mumtoz asarlarimizning o‘rni beqiyosligi haqidagi qarashlari, Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni bo‘yicha yaratilgan tadqiqotlar metodologik asos bo‘lib xizmat qildi. Shuningdek, germenevtik, qiyosiy-tarixiy, tavsiflash, analiz va sintez, mantiqiylik kabi metodlar asosida tahlillar olib borildi. Maqsad va vazifalari: Navoiyning epik asarlaridagi oshiqona va orifona ramziy timsollarni “Saddi Iskandariy” dostoni miqyosida Iskandarning komillik sari tadriji bilan bog‘liq ramziy timsollarning falsafiy-irfoniy mohiyatini germetalqin qilishni va ularning asarda tutgan o‘rnini ochishni maqsad qilib qo‘ydik. Bu maqsad yo‘lida esa quyidagilarni vazifa sifatida belgilab oldik: − Gemenevtik yondashuvning Navoiy ijodida, xususan, epik asarlarida tutgan o‘rnini aniqlash; − Germenevtik tahlilning “Saddi Iskandariy” dostoni falsafiy-irfoniy mohiyatini ochishdagi o‘rnini belgilash; − Yozuvchi badiiy mahorati, kompozitsion shartliligining doston mohiyatini ochishidagi o‘rnini aniqlash; − Doston sujetida aks etgan individuallikning badiiy-g‘oyani shakllantirishdagi o‘rnini aniqlash; 3 Mirziyoyev. Sh. M. Alisher Navoiy asarlarining Istanbul kutubxonalaridagi tasviriy nusxalari. 2020. 286- bet . 3 − “Saddi Iskandariy” va boshqa epik dostonlarda qo‘llanilgan timsollarning o‘xshash va farqli holatlarini qiyosan tahlil qilish; − Doston yetakchi badiiy-estetik g‘oyasini ochib beruvchi “Jom”, “Oyna”, “Sad” timsollarini germenevtik tahlil qilish; Ishning ilmiy-nazariy yangiligi: Nizomiy Ganjaviy boshlab bergan xamsachilik an’anasini davom ettirganlar ko‘p emas. Alisher Navoiy nafaqat bu an’anani davom ettirgan, balki birinchi marta turkiyda yozib, an’anaga rioya qilgan holda novatorlik ham qilgan. Epik asarlarning hajmi yozuvchiga o‘z qarashlarini to‘la va to‘kis yoritishga imkon beradi. Shu sababli ham olam, odam, borliq va ular orasidagi ichki aloqa, kategoriyalarini falsafiy-irfoniy, ijtimoiy-ma’rifiy nuqtalar orqali “Xamsa” dostonlarining har birida o‘ziga xos tarzda yoritilgan. Mumtoz adabiyotimizda, umuman, adabiyotda majoz va ramziylik muhim ahamiyat kasb etadi. U orqali asarning zohiriy va botiniy mazmunni yuzaga keltiradi, eng asosiysi, yozuvchining badiiy idroki singdirilgan badiiy obrazning xususiyatlari ochiladi. Shu sababdan ham, til tizimidagi mavjud unsurlarni sharhlash yordamida mohiyatni ochish germenevtik tahlil doirasiga kiradi. Shundan kelib chiqib yondashsak, asarda qo‘llangan ramziy timsollarni o‘rganib tahlil qilish orqali mohiyat tomon boramiz. O‘tgan va bugungi kun navoiyshunos avlod vakillari tomonidan “Xamsa” dostonlari tahliliga bag‘ishlangan ishlar salmog‘i anchagina. Ularda dostonlarning so‘fiyona-falsafiy, ijtimoiy-irfoniy tahlillarini, boshqa xamsanavislar dostonlari bilan muqoyasasini ham ko‘rishimiz mumkin. “Xamsa” dostonlarining xulosaviy o‘rnida keluvchi “Saddi Iskandariy” dostonida ham o‘ziga xos timsollar tizimi borki, ular asar mohiyatini germenevtik yondoshib ochishga xizmat qiladi. Shu sababli ishimizda dostonda keltirilgan sad, ya’juj- ma’jujlar, oina, jom, dev, jodugar-sehrgar kabilarning falsafiy-irfoniy mazmunini tahlilini berishga harakat qildik. Shuningdek germenevtik tahlilda doston sujeti va kompazitsiyasining ifodalanishi kabilarga diqqat qaratdik. Oshiqona, orifona timsollar mohiyatida insonning o‘z botinini Haq ishqi va ma’rifati orqali haqiqati tomon intilish, o‘z “men”ini tahlil qilish, olam va Javhar bilan bog‘liq uzvlarni bir me’yorda ushlashga da’vat etuvchi kuch yotadi. Shuning 4 uchun har bir timsolga an’anaviy sharhi va asarda tutgan o‘rnidan kelib chiqib yondashildi. Dostonlarda qayd etilganidek, ularda tasvirlangan voqelik g‘oyalar uchun bir libos, uy vazifasini o‘taydi. Mazmunda ko‘zda tutilgan mohiyat esa birlamchi. Mumtoz adabiyotda, umuman, adabiyotda timsollarning o‘rni muhim. Ulardagi ramziylik shoirning imkoniyatlarini kengaytirish bilan bir qatorda asarning zohiriy va botiniy ma’nolarini ham shakllantiradi. Asarning tahlili va talqini uning qismlarini alohida va birlashtirgan holda tadqiq etishga asoslanadi. Obrazning muhim qirralarini shakllantirishga asos bo‘luvchi ramziy timsollarning talqini ham shu nuqtai nazardan muhim sanaladi. Ularni chuqur o‘rganish natijasida mohiyat tomon boramiz. Chunki navoiyshunoslikda ramziy timsollar “Xamsa” ning boshqa dostonlari zamirida ishlangani holda oxirgi dostonda kam to‘xtanilgan. Matn anglash metodalogiyasi doirasida ijodkor mushohadalariga tengsiz shaxsiyati asosida yondoshish va dostonda ifodalangan ramziy timsollar kabi bir qator omillar vositasida maktab darsligida doston matnidan berilgan parchani Germenevtik tahlil qilishga va shuning asosida mazkur matn talqinini berishga harakat qildik. Ishning o‘rganilish darajasi: “Xamsa” tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy- tadqiqot ishlari anchagina. Ayniqsa, keyingi yillarda dostonlarning zohiriy va botiniy mazmunlari zamiridagi falsafiy-irfona talqinlarini N. Komilov, M.Muhiddinov, I.Haqqulov, A. Qayumov, S. Olimov, A.Hayitmetov, A.Erkinov va boshqa navoiyshunos olimlarning ishlarida eng yaxshi namunalar qilindi. “Saddi Iskandariy” tadqiqotiga doir muhim ishlardan rus sharqshunos olimi Y.E.Bertels 4 va o‘zbek navoiyshunos olimlaridan N. Mallayev 5 , A. Qayumov F.Sulaymonovaning 6 asarlarida kuzatishimiz mumkin. I.Salimov, A.Hayitov , O. Abdullayevning ilmiy ishlarida dostonning mavzu doirasidagi jihatlari tahlilga tortilgan. Dostoni bo‘yicha jiddiy tadqiqot ishlari Bertelsga borib taqalsa-da, uning mohiyati, botini talqiniga bag‘ishlangan keng miqyosdagi ishlarni N. Komilov, A. Qayumov va boshqalarda ko‘rishimiz mumkin. Xususan, A. Qayumov doston 4 Бертельс Е. Э. Избранные труды. Том 4. Навои и Джам и. – Москва : Наука , 1965 – 449 с . 5 Mallaev N. M So‘z san’atininig gultoji. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1991. 117- b. 6 Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 414 bet. 5 haqida quyidagicha yozadi: “Doston shoir tafakkurining kuchli falsafiy-didaktik umumlashmalari majmuidan iborat bo‘lib, Iskandarning obrazi tarixiy shaxs sifatida emas, balki mohir lashkarboshi, ayni vaqtda tinimsiz izlanuvchan olim, bah-ru bar tadqiqotchisi bo‘lmish komil inson sifatida talqin etiladi” 7 . N. Komilov ham shu paytgacha dostonning falsafiy-irfoniy jihatlari chetlanib o‘tilganligi va aslida ayni shu nuqtada Navoiy badiiy tafakkurining teranligi ko‘zga tashlanishini aytgani holda bu ishga kirishishini aytadi. Dostonning ayrim jihatlari yoritilgan tadqiqotlar ham salmoqli o‘rinni tashkil etadi. Xususan, A. Erkinov shoirning peyzaj yaratish uslubi 8 , D. Yusupova mazmun va ritmni uyg‘unlashtirish mahorati 9 , F. Boynazarov Iskandar obrazi evolyutsiyasi haqidagi ishlarida doirasida dostonni tahlil etganlar. 10 Doston borasida bugungi kunda qilingan yirik hajmli tadqiqotlardan biri sifatida I. Ismoilovning “Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili” ga bag‘ishlangan tadqiqot ishini e’tirof etishimiz mumkin. 11 Tadqiqotda Navoiy va salaflarining iskandarnomalari sujet, kompazitsiyasidagi individual yondashuvlar, yozilishida asos bo‘lgan manbalar va dostonda uchrovchi motivlar o‘zaro qiyoslanib tahlil etiladi. 12 7 Qayumov A . Saddi Iskandariy . – Toshkent : 1975. 8 Erkinov.A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T:.Tamaddun. 9 Yusupova D. Alisher Navoiy “Xamsa ” sida mazmun va ritmning badiiy uyg‘unligi. – T oshkent : MUMTOZ SO‘Z, 2011. – 144 b. 10 Boynazarov F. Iskandar Zulqarnayn. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1990. – 256 b. 11 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent. 2019. 12 Alisher Navoiyning «Saddi Iskandariy” dostoni genezisi va poetikasi. Monografiya. Toshkent. 2022. 6 I BOB. ALISHER NAVOIY «SADDI ISKANDARIY» DOSTONINING YARATILISHI VA O‘RGANILISHI TARIXI 1.1.   “Xamsa” dostonlarining nomlanishi bilan bog‘liq qiyosiy tahlil Sharqda paydo bo‘lgan “Xamsa” yozish an’anasini mukammal maromiga yetkazib davom ettirgan ijodkorlar sanoqli. Bu birinchi navbatda katta hajm, salmoqli falsafiy-ijtimoiy g‘oyalar ifodasi jihatidan bo‘lsa, ikkinchi tomondan an’ana zamirida individuallik yaratish mahorati talab qilinishi bilan izohlanishi mumkin. Ijodkorlarning asar badiiy – g‘oyaviy mushohadalarini nomoyon etishi bilan bog‘liq individualliklar markaziy qahramon talqini, motiv va epizodlar tavsifidagi o‘zgachaliklarda, va eng avvalo, dostonda tanlangan bosh mavzuga yo‘naltiruvchi nom qo‘yilishi bilan bog‘liq jarayonlarda aks etgan. “Xamsa” dostonlarining oxirgisi Iskandar haqida bo‘lib, ular xamsanavislarning badiiy- estetik g‘oyasidan kelib chiqib turlicha nomlangan. Dastlabki «Xamsa» ijodkori xulosaviy dostonini “Iskandarnoma” deb atagan bo‘lsa, Dehlaviy Iskandarning oyna motivi bilan bog‘liq o‘rinlariga ko‘proq diqqat qaratadi va uni “Oinai Iskandariy” deb nomlaydi. Jomiyda esa “Xiradnomai Iskandariy” , ya’ni ideal shoh egallashi lozim bo‘lgan sifatlar ichidan Iskandarga eng munosibini - xirad deb biladi. Navoiy “Xamsa” tarkibidagi oxirgi dostonini salaflaridan o‘zgacharoq “Saddi Iskandariy” deb nomlab bu ikki so‘zni o‘zaro parallel qo‘ygan holda xalq orasida keng yoyilgan hayotiy voqea (dispozitsiya ) dan foydalanib, asar kompozitsiyasi markaziga bu voqealarni olib chiqadi va teran badiiy-estetik g‘oyalarini uning atrofida uyushtiradi. Bizga ma’lumki fors-tojik shoirlaridan Firdavsiy “Shohnoma”sida Iskandar haqida doston yaratdi. U mavjud manbalarga suyangan holda obrazning hususiyatlarini o‘zining bosh badiiy-g‘oyasini yaratish mezoni asosida qurdi. Bu haqida Rahim Vohidov quyidagilarni keltiradi. “Firdavsiy asarida Iskandar to‘laqonli badiiy obraz darajasiga ko‘tarila olmadi. Negaki, shoir oldida shohlar tarixini yaratish bosh vazifa bo‘lib turar edi. “Shohnoma”da Iskandarning zohiriy tomonlari tasviriga ko‘p e’tibor berilgani tufayli hukmdorning botiniy olami yetarli ochilmay qoladi” Iskandar haqida 7 keyingi ikkinchi yirik doston Nizomiy dostoni edi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ikki dostonning umumiy tomonlari ko‘p, jumladan uslubiy jihatdan juda yaqin. “ Xamsa” “Shohnoma”dan so‘ng paydo bo‘lgan epik janrning asosiy turlarini o‘zida aks ettiradi.” yoki G‘. Dabiriy ta’kidlaganidek “Xamsa” Attorning allegorik sarguzasht dostonlariga zamin hozirlagan original majmua , ayni paytda, tarixiy asarlar va “Shohnomaning vorisi ham edi. 13 Yuqoridagi ta’kidlarga keltirilganidek aloqadorlik, ayniqsa, “Xamsa”tarkibidagi iskandarnomalarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. “Shohnoma” tarkibida Iskandar dostonining uslub jihatdan «Xamsa» yakuniy dostonlariga hamohangligi, Nizomiy “Iskandarnomasida” yaqqol ko‘zga tashlanadi. Zabihullo Safo bu haqida quyidagilarni yozadi: “Nizomiy “Iskandarnoma”ni yozishda Firdavsiyga taqlid va payravlik fikrida edi” “Shohnoma tarkibidagi Iskandar dostoni uslub nuqtai nazaridan chinakkam jangnoma deyish mumkin” 14 Bu uslub qolgan iskandarnomalardan ko‘ra Nizomiy «Iskandarnoma»sida yaqqol namoyon bo‘lgan. Dostonda bu hususiyatning yetakchiligi, ijodkor bosh obrazini tarixiy Iskandarga qolgan “Xamsa”lardagi akslaridan ko‘ra ko‘proq yaqinlashtiradi. Ya’ni ijodkor “Iskandarnoma” si da buyuk shohning shonli iqbol va sharafnomasi madh etishni va ideal shoh obrazini yaratishni maqsad qilganligi nomlanishning o‘zida ayon bo‘lad i. Nizomiy keyingi yaratilgan “Xamsa” nomlarida uchrovchi detallardan foydalanmasdan “Iskandar” so‘ziga urg‘u beradi va dostonida uning sarguzashtlarini keng miqyosda yoritadi. Katta hajmdagi Iskandar voqeasi, sarguzasht, jangnomalar ikki qismda tasvirlangan. Ularning birinchisi “Sharafnoma”da Iskandarning jangavorligi bilan bog‘liq yurishlari qamrab olingan bo‘lsa, ikkinchi qism “Iqbolnoma”da didaktik ruh kuchli ifodalangan, ya’ni Iskandarning payg‘ambarligi bilan bog‘liq yurishlari bayon etilgan. Nizomiy dostoni 10 000 baytdan oshib ketgan va sujetda Iskandar bilan bog‘liq tarixiy, diniy va folklor manbalarda mavjud tavfsilotlar keng ko‘lamda yoritilgan. Nizomiy sujetidagi Iskandarning ruslarga qarshi janglari,shimol qutbida zulmatga tushib, obi hayot qidirishi, Iskandarning 13 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019. 60 b. 14 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019.81b. 8 payg‘ambarlikka yetishishi va payg‘ambarlik da’vosi bilan ikkinchi bor dunyoga safar qilishi kabi qismlar Navoiy sujetida jalb etilmagan. 15 Y.Is’hoqov noma janrini ta’riflay turib “Tarixda “noma” deb ataladigan boshqa turdagi tarix, memuar, jangnoma dostonlar, asarlar ham ko‘plab yaratilgan. Lekin ularda “noma” boshqacha vazifani ado etadi” 16 deya Firdavsiy “Shohnoma”sini ham misolda keltirib o‘tadi. Nizomiy “Iskandarnoma”siga Firdavsiy “Shohnoma”sining ta’siri, nafaqat, dostonda jangovorlik ruhi ustunligi jihatidan uslubda yaqinlik balki, nomlash bilan bog‘liq jarayonlarda ham aks etganini kuzatishimiz mumkin. Tadqiqotlarda aytilganidek Nizomiy Iskandarining “jangovar”lik xususiyat kasb etishi ayon bo‘ladi. Xususan, Nizomiy Iskandarining Hindga yurishini tasvirida yurishining boisi keltirilmaydi, shu bois Kayd o‘z maktubida undan “Mening qasdimga kelishingga sabab nima deya so‘raydi. “Nizomiy dostonida Iskandar shunchaki dunyoni egallash havasi tufayli Hindga yurish qiladi.” Navoiy esa Hind yurishini sababini voqealar tizimida yoritib, asoslab ketadi. Har ikki doston sujetida aks etgan quyidagi Xoqon bilan bog‘liq munosabatlarga oid o‘rindagi qiyoslar Navoiy obrazga o‘zgacha pozitsiyada yondoshganligidan xabar beradi. Nizomiy dostonida Iskandar huzuriga elchi bo‘lib kelgan Xoqonni , o‘zidan hayiqmaganiga jahli chiqib, uni koyiydi. “Iskandar shu vaziyatda jahldor,o‘z shaxsiyatini ustun qo‘yuvchi shaxs qiyofasida na’moyon bo‘ladi” 17 Navoiy dostonida esa Iskandar Xoqonning to‘g‘riso‘zligi uchun u bilan ota bola tutinish istagini bildiradi. Yoki Xoqonning elchi qiyofasida Iskandar huzurida turishi mavjud o‘rinlar muqoyasa qilinganda ham yuqoridagilarga o‘xshash holat anglanadi. Nizomiy sujetida Iskandar elchining oyoqlarini bog‘lab va o‘ziga qilich berishlarini aytsa, Navoiy dostonida bu fikrni elchi tiliga ko‘chirish va Iskandar tomonidan rad etilishi Iskandar obrazining oqil va mardligini asoslashi xususida ham tahlil jarayonida to‘xtalgan. 18 Bir so‘z bilan aytganda Nizomiy maqsadi 15 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019. 87 b . 16 Is’hoqov. Y. So‘z san’ati so‘zligi. – T.: O‘zbekiston. 2014. 17 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019. 96 b. 18 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019. 98 b 9 Iskandarning shohligi, valiyligi va payg‘ambarligi haqidagi doston yaratish edi shu sababdan u o‘z dostonini “Iskandarnoma” deb atadi. Xusravdan boshlab iskandarnomalar jangnomalik hususiyati susayib, ma’rifiy-didaktik ruh ustunlik qila boshladi. Bu kabi uslubning o‘zgarishi bilan bog‘liq jarayon eng dastlab doston nomlanishida aks etgan. Asar nomi tom ma’noda unda ifodalangan badiiy- estetik g‘oyaga ishora etib, uning qirralarini o‘zida jamlash hususiyatiga ega. Xusrav Dehlaviy yakunlovchi dostonini “Oinai Iskandariy” deb nomlaydi va «oina» detalini asar nomi darajasiga chiqaradi. Oina bilan bog‘liq mativ iskandarnomalar sujetining ajralmas tarkibiga aylangan. “Xamsa” mualliflari dostonlariga individual yondoshgan holda Iskandar sarguzashtlarini saralab sujetda aks ettirganlar. Shu jihatdan yondoshadigan bo‘lsak oina motivi bilan bog‘liq epizod har bir dostonda o‘zgacha yoritilgan. Doston voqealari tizimi davomida namoyon bo‘ladiki, oina bilan bog‘liq jarayonlar ikki xil o‘rinda, Iskandar ishtirokidagi sarguzashtlarda namoyon bo‘ladi. Biri Iskandariyada oina yasatishi bilan bog‘liq bo‘lsa yana biri Chin oinasi motivi . Nizomiy dostonida Iskandarning Doroga qarshi yurish qilishdan oldin oina yasatishi va uning jarayoni haqida ham batafsil to‘xtalgan. Unga ko‘ra oina yasash uchun zar va nuqrani yaxshilab qizdirishadi, ammo gavharlar har biri o‘zicha bir aksni ko‘rsatib maqsad hosil bo‘lmaydi. So‘ngra ular gavharni temirga qadashib toki oina hosil bo‘lguncha turli shakllarga solib ishlov berishadi. Oxiri aylana shaklga keltirgach unda sur’at to‘g‘ri aks eta boshlaydi va Iskandar unda birinchilardan o‘z aksini ko‘radi. Dostonda aks etgan ikkinchi ko‘zgu Iskandar qurdirgan minoraga o‘rnatilgan bo‘lib, uning vazifasi bir oylik dengiz yo‘lidagi xavf-xatarlardan ogoh etib turish bo‘lgan. Oyna yoniga soqchilar tayin etilib, oinada dushmanlar xavfidan xabar beruvchi hol ko‘rinsa, podshohni ogohlantirish vazifasi yuklangan. Tadqiqotga ko‘ra, Xusrav Dehlaviy dostonida ham Nizomiy dostonida yoritilgan oinalar xususida gap ketadi. Lekin Xusrav favqulodda, iskandarnomasida keltirilgan “Oinai Iskandar” aslida Chin Xoqoniga tegishli ko‘zgu ekanligi to‘g‘risidagi fikrni ilgari suradi. Ya’ni dunyodagi birinchi oinani Nizomiy aytgandek Iskandar emas, balki Chinda yaratilganini yozadi va ilova tarzida “Chin va rumlik rassomlar 10 bahsi” haqidagi rivoyatni keltiradi. Unga ko‘ra rumlik rassomlar devorga juda chiroyli naqshlar soladilar, chinlik ustalar esa ularni aynan akslantiruvchi ko‘zgu yaratadilar. Xusravning fikricha “oinai Iskandariy” Iskandarning faranglik qaroqchilarga va o‘g‘rilarga qarshi qurdirgan va Iskandar minorasiga o‘rnatilgan ko‘zguga nisbatan edi. Uning bunyod etilishidan maqsad qaroqchilar hujumidan saqlanish deb ko‘rsatiladi. Tahlil jarayonida oydinlashadiki Xusrav Dehlaviy oina motiviga to‘xtalar ekan “Oinai Iskandariy” haqidagi tavfsilotlarni aniqlashtirishga harakat qiladi. «Mazkur tarixiy haqiqatning ideallashtirilishi uning ramziy xususiyat kasb etishi uchun moddiy asos vazifasini ado etgan” 19 deya nomlanish bilan bog‘liq jarayonni izohlashimiz ham mumkin. Doston badiiy mazmuniga didaktik ruhning kirib kelishi oina – ramziy timsol sifatida qo‘llanilganligi haqidagi yana bir xulosaga sabab bo‘lishi mumkin. Xusrav Dehlaviy davridan dostonga so‘fiyona qarash va g‘oyalar ham kirib keldi. Dostonlar sujetining katta qismida Iskandarning safarlari yoritilgan. Riyoziyot haqidagi alohida bob va Iskandarning safarlaridan murod irfon hosil etish ekanligi borasidagi qarashlar “oina” timsoliga qay tariqa yondashuvni izohlaydi. Olim N. Komilov oina motivi borasidagi Dehlaviy tavsifini quyidagicha keltiradi: “Uning nazarida, dunyo – Alloh ko‘zgusi. “Dunyoni shunday kezib chiqki, undagi asror idrokingga joylansin, oriflar, so‘fiylar bir joyda o‘tirib ham olam kezib chiqadilar” 20 . Iskandar haqidagi dostonini “Xiradnomai Iskandariy” deb nomlagan Abdurahmon Jomiy sujetini hakimlarning so‘fiyona g‘oyalari aks etgan “xiradnoma”lar markazida shakllantiradi va Iskandar safarlariga kamroq, uning maqoloti, ya’ni so‘zlariga mufassal to‘xtaladi. Doston nomi va matni orasidagi bu bog‘liqlik, asar badiiy- estetik g‘oyasi jihatidan izohlash mumkin. Dostonda Arastu, Suqrot, Balinos kabi hakimlar podshohga sahovatli bo‘lish, dunyoga ko‘ngil qo‘ymaslik, kechirimli bo‘lish kabi ezgu fazilatlarga undaydilar. “Shu boisdan, Jomiy tasavvufiy-irfoniy g‘oyalar talqini asosiy o‘rinni egallaydi.” 21 O‘z salaflari izidan borgan Navoiy ham 19 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019. 49- bet. 20 Komilov. N. Xizr chashmasi. – T.: 2005. Ma’naviyat.146-bet. 21 Komilov. N. Xizr chashmasi. – T.: 2005. Ma’naviyat.130-bet. 11 ular aytgan ko‘zgu borasida dostonida yozsada, ulardan farqli tilsimlilik xususiyati bilan ajralib turadi. Y. Is’hoqov Navoiyga xos “uslubning asosiy belgilari muallif dunyoqarashi, uning g‘oyaviy-estitik pozitsiyasi va umuman, uning shaxsi bilan chambarchas bog‘liq” deya uslubning asar mohiyatini ochishdagi hususiyatini e’tirof etadi. Iskandarnomalar sujetida aks etgan motiv va epizodlar ma’lum bir tarixiy, diniy yoki folklor manbalarga asoslanadi. Ularni doston voqealar tizimi sifatida tartiblashtirish ijodkor uslubi orqali asarning g‘oyaviy pozitsiyasidan kelib chiqib yondoshiladi. Nizomiy oina bilan bog‘liq epizodni, doston boshida ya’ni Iskandarning Doroga qarshi jangga tayyorlana boshlagani haqidagi bob bilan xiroj mojorosi o‘rtasida keltirilgan bo‘lsa “Saddi Iskandariy”da boshqa o‘rinda keltirladi. Kashmir tilsimini ochib jomni qo‘lga kiritishi haqidagi boblardan keyingi voqealar tizimida oina bilan bog‘liq epizod keladi. Ma’lumki, Navoiy ijodining aksariyat qismi tasavvufiy istilohlar, ularga ishora qiluvchi ramziy timsollar bilan ifodalangan va shu boisdan ular mohiyati vositasidagi talqinlargina o‘zini oqlaydi. Yozuvchi tafakkur tarzi, mushohadalaridan shakllangan badiiy g‘oyalar asarlarida bir sistema uzvlari sifatida nomoyon bo‘ladi. G‘oya ifodachisi bo‘lgan so‘z va so‘z bilan bog‘liq vositalar muallif tafakkur tarzidan kelib chiqib asarlarida qo‘llaniladi va o‘ziga xos uslub yaratiladi . Jom va oina Navoiy ijodida ko‘p qo‘llanilgan timsollar sirasiga kiradi. Ayni shu timsollar «Saddi Iskandariy» dostonida yuqoridagi kabi ketma – ketlikda sujet voqealarida aks etgan. Ishqning mayga o‘xshash jihatidan, ishq-may quyiladigan jom musaffo qalbga ramziy ishora qilib keladi. Ishq orif ko‘nglida haqiqatni anglash, tuyish, unga maftun bo‘lish va u ma’rifat orqali hosil bo‘ladi. Ma’rifat nigohlar ila olam va odamga boqish, basirat ko‘zlarining ochilishi va kayhoniy fazilatlar bilan sifatlanish. Jom ya’ni haqiqatga bo‘lgan ishq to‘lgan qalb hamida xulq bilan musaffolasha boshlaydi va oinadek yorug‘ ko‘ngil yasaladi. Navoiyning epik asarlarida, xususan, “Xamsa” dostonlarining yagona sujet asosida uyushganlarida sayri-suluk sari yo‘lga chiqqan solikning ruhiy dunyosi, qoradan oqqa qarab borayotgan botinidagi ranglar shu timsollar yordamida izohlanadi. Najmiddin Komilov ta’biri bilan aytganda “Asarda darveshlik g‘oyalari, oriflik hikmati, ilm-u karomati birin-ketin 12 Iskandarga singdirib boriladi. Natijada, u olamga safarga chiqqan darveshday, ilohiy mo‘jizalarni mushohada qila boshlaydi va taxtga o‘tirgan Darveshga aylanadi.” 22 Ilohiy mo ‘ jizalarni mushohada qilish jarayonining ko ‘ ngilda tajalliy etishi yuqoridagi kabi ramziy timsollar orqali anglanadi . Demak, o‘z vujudidagi “javhar”dan bexabar kishi dunyodan ham ogohsizdir. Hakim uning ichida “sirlar xazinasi” ni yashirganda uning o‘zidan ham nihon aylaydi. Hakimeki aylab aning sozini, Nihon aylabon maxzani rozini. Tajarrud xiromig‘a rog‘ib bo‘lib, Tavakkul samandig‘a roqib bo‘lib. Shu “sirlar xazina”sini topa olgan insongina o‘z yo‘lini davom ettirishi mumkin. Iskandar ham o‘z javhari sari safar o‘tida toblanib, tavakkulning otiga minib, yo‘lga tajarrud birla , ya’ni yolg‘iz yurib manzillarni bir-bir bosib o‘ta boshlaydi. Tavakkul –“barcha hodisa va ishlarni yolg‘iz Xudodan deb bilish, barcha hollarda va amallarda Allohga suyanish, o‘zini bir faoliyat asbobi hisoblash, barchani Xudoga topshirib, Xudodan o‘zga narsalar ham Xudodan ekaniga chuqur ishonish” 23 Tajarrud - yolg‘izlanish bu odamlardan, jamiyatdan yakkalanish emas, balki botindagi yolg‘izlikdir. “Sirlar maxzani” tomon yo‘l olgan solik o‘z nafsini tasfiya (soflashtirib, musaffolashtirib) va tazkiya( saqlanish, asranish) etib borishi, nafsning qorong‘u va yomonlikka undovchi kuchlaridan xalos bo‘lishga intilmog‘i lozim. Bu esa kishining yolg‘iz o‘zigagina bog‘liq. Shahobiddin Umar Suhravardiy “Avorif ul-Maorif” da undan keyingi holat haqida quyidagicha yozadi: “Nafs tasfiya va tazkiya etilgach, ruh nafsning qorong‘u va yomonlikka yo‘naltiruvchi ta’siridan xalos bo‘ladi. Natijada u Haqqa qarab qurbiyat maqomlariga yuksala boshlaydi. Shunda qalb ham muqimlashguvchi holatdan ajralib ruhga tomon yo‘nalar , undan keladigan amr va ishoratlarni qabul aylashga boshlar. O‘zining sifatlariga qo‘shimcha o‘laroq, boshqa oliy sifatga yetishar. Qalbdan ham musaffova sharafli ushbu sifatni anglash qiyin bo‘lganligi uchun unga sir nomi berilmishdir” 24 . Qalbning ruhga tomon yo‘nalishi va undan 22 Komilov. N. Xizr chashmasi. – T.: Ma’naviyat, 2005. 23 Komilov N. Tasavvuf.- Toshkent: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009. – B. 28. 24 Bozorova N. Alisher Navoiy asarlarida ko‘ngil timsoli. – Toshkent: Fan, 2009. – B. 28. 13 keladigan amr va ishoratlarni qabul aylashi solikning “sir” tomon dastlabki qadami o‘z nafsini tasfiya va tazkiya etish bilan boshlanadi, buni Farhod misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Farhod yengib o‘tishi kerak bo‘lgan to‘siqlar ajdaho(nafs) va dev(saltanat) bilan kurashuvi va ularni yengishi botining nafs, davlat, boylik hirsi, g‘azab, ro‘yo-yolg‘on qutqularini bartaraf etishi bilan izohlanadi Najmiddin Komilov qaydlarida 25 . Shulardan so‘ng Jomi Jamni qo‘lga kiritishi ko‘ngilining Haq va haqiqat nurlari jilolanishidan va unga muhabbatidan nishona edi. Jomi jam, ya’ni irfon va ishq to‘la qalb yorug‘ida yo‘lni yoritadi va temir paykar, sher kabi yomon xulqlar bilan kurashni davom ettiradi. Iskandar dostonida ham yuqoridagi kabi sehrgarlar qo‘rg‘oni, tilismni yengish va jom, oinaga ega bo‘lish kabi epizodlar mavjud. Bu kabi ikki dostondagi o‘xshash jihatlar dostonlar badiiy- estetik g‘oyasi, ijodkor pozitsiyasini anglashga yo‘l ochadi. “Chunki Navoiyning maqsadi sof jangnoma yaratish bo‘lmagan. Navoiy ijodkor sifatida tarixni tasvirlashga qanoat qila olmasdi, qolaversa, u avvalgi to‘rt dostonda bo‘lganidek inson kamoloti g‘oyasini tasvirlashga moyil ijodkor edi.” 26 Iskandar kamoloti ham safar orqali hosil etiladi. Safar esa ham zohiriy va botiniy kechadi va ikkisidan ham murod komillik hosil etish. Komillikning zuhuri sujetda aks etgan voqealar tizimida davlatni boshqaruvi, mamlakat aholisi va qo‘shin bilan munosabatlari, dushman podshohlar bilan murosasi kabi har bir harakati va so‘zidan anglanadi. Shoirning o‘zi bu haqida quyidagilarni aytgan: Skandarg‘a til tortib ozar kibi, Dedim oni «Saddi Iskandar» kibi. Tanosub bila aql nom ovari Dedi otini «Saddi Iskandariy» “Sad” bilan bog‘liq epizod iskandarnomalar sujetining ajralmas qismiga aylangan. Ma’lumki, “sad” motivining ildizlari nafaqat tarixiy, balki diniy adabiyotlarga borib taqaladi. “Qur’oni Karim”ning “Qahv” surasida ham nozil etilgan. Rabg‘uziy va Beruniylar ham o‘z asarlarida bu haqida to‘xtalib o‘tganlar. Iskandarnomalar sujetini qiyoslangan tadqiqotlarda namoyon bo‘ladiki bu epizod 25 Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009. – B. 182. 26 Исмоилов И. Алишер Навоий “Садди Искандарий” достонининг қиёсий таҳлили. Филол. ф анлари фалсафа д- ри. …дисс. Тошкент 2019.86 б 14 bilan bog‘liq asosiy voqealar saqlangan holda tasvir obyektining sharhida turfaliklar mavjud. Bu kabi individuallik eng birinchi navbatda, asar badiiy-estetik g‘oyasi bilan bog‘liq. Xususan, Nizomiy Iskandarning turli mamlakatlarga safariga payg‘ambarlik yurushlari deya tus beradi. Shu kabi “sad” bilan bog‘liq epizod ham payg‘ambarlik missiyasining bir qismi sifatida e’tirof etiladi. “Iqbolnoma” da Iskandarning Chin mamlakatidan keyin Shimolga yurishi davomida ya’juj zulmidan panoh so‘ragan xalq haqida aytib o‘tiladi: Musulmonlar quribdur bunda maskan, Biroq voqif emas payg‘ambaridan Nigohlari tushib shohning yuziga, Uni aylashdi payg‘ambar o‘ziga deya bu xalqning Iskandar dinini qabul qilgani, uning adolat ilmini o‘rganishgani va chorasoz podshohdan o‘zi odamnomoyu devga monand ya’jujlardan panoh tilagani bayon etiladi. Xusrav Dehlaviyda sad bilan bog‘liq epizod mistik tus oladi, ya’ni “Surush Iskandarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri Alloh amrini yetkazib, uni ya’juj tog‘iga borishga da’vat etadi. Xusrav devor pastidagi bir kunjga yashirin bir eshik qo‘yilganini ham aytadi, lekin bu ma’lumot salaflarida uchramaydi.” 27 Xusrav Dehlaviy sadning qurilishi va hususiyatlariga batafsil to‘xtalganligi ta’kidlanadi tadqiqotlarda. Navoiy dostonida oina bilan bog‘liq epizoddan keyin kelgan sad voqealari Ibn Arabiy “sad”ni tavsiflagandek talqinda keltirilgan bo‘lishi ham ehtimoldan holi emas. Qalb ichi ruh , suvoriysi esa nafsi hayvoniy ekanligini aytgan Ibn Arabiy “ o‘z dunyoqarashi va uslubiga muvofiq Zulqarnayn bilan bog‘liq tavsilotlarni ramziy - irfoniy yo‘sinda tafsir qilgan . u bu qissadan maqsad borliqning ikki tomoni, ya’ni G‘arb va Sharqqa hukm etuvchi qalbdir, shunga muvofiq oyatdagi quyoshning botish joyi g‘arb ruh quyoshining botish makoni , quyoshning chiqish o‘rni sharq ruh quyoshining chiqish joyi,deb talqin etadi.” 28 Qalb va uning darajalari, ruh ilmi haqida tasavvufiy adabiyotlarda turli ma’lumotlar qayd etilgan. Jumladan, Ahmad Rifoiy qalb haqida shunday so‘zlarni 27 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019.32 b. 28 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019. 15 yozadi: “Qalb bir go‘sht parchasidur. Ayni paytda shu bir parcha go‘sht, ya’ni qalb nurlar yig‘iladigan joy erur. Ollohning yaratgani yaxshilik va yomonlik bir yerga to‘planadigan maskandur. Ayni shu zaylda aks ettirgan yaxshilik va yomonlik tuyg‘usiga qarab qalb bir qiymat kasb etar. Janobi Haq vujudga amr aylash huquqini qalbga bergandir” 29 . Qalbning qaysi o‘rnida yaxshilik va yomonlik chegaradosh bo‘lishi o‘zi uchun belgilashi va bu chegaralarda solikning mustahkam imon devorini o‘rnatishi bilan qalb o‘zgacha qiymat kasb eta boradi. Aksariyat adabiyotlarda inson ma’naviyati uch qismdan: nafs, ruh va qalbdan iborat ekanligi va qalb, nafs va ruh orasidagi maqomga egaligi tog‘risida bayon qilinadi. Xususan, Ibn Arabiy uning (qalb) ichi ruh, suvoriysi esa nafsi hayvoniy deydi. Shu tariqa qalbning ichida nurlar vodiysi bo‘lsa uning tashqi tomoni esa zulmat vodiysi. Nasafiy esa obi hayotni xuddi shu zulmatda joylashgan nur daryosiga o‘xshatadi 30 . Sayr qiluvchi o‘z vujudidagi zulmat dunyosidan o‘tib nafs bilan bo‘lgan ayovsiz janglardan o‘tsagina obi hayotga yetishi mumkin. Bunday saodatga erishgan odamlarga esa Xizr havas qiladi va doimo ularga yo‘ldosh bo‘ladi. Safar qilmog‘onga ne ogohliq, Ki elga qilur Xizr hamrohliq.(226) Dostonlar nomlanishi asar badiiy-estetik g‘oyasi bilan chambarchas bog‘liq ekan, Nizomiy Ganjaviydan keyingi Iskandar haqidagi dostonlar nomlarida uchrovchi “oina” va “sad” detallari bilan bog‘liq so‘zlarning istilohiy izohi, asar sujetida aks etishi va tasavvufdagi talqiniga ham to‘xtalib o‘tishimiz joiz bo‘ladi. To‘laqonli badiiy obraz bo‘lib shakllanmaga Nizomiy Iskandari keyingi ijodkorlar dostonlarda sayqal topa boshladi. Xusrav Dehlaviy doston kompozitsiyasini boyitish orqali obrazni takomillashtirishni maqsad qilgan bo‘lsa, Navoiyda detallarning tilsimlilik kasb etishi va ramziy timsollar vositasida amalga oshgan. Iskandar dunyo podshohi ekanligi zamirida u eng avvalo, ko‘nglining shohi ekanligiga oid ta’kid singdirilgan. Shu maqsadda dostondan jom, oina, sad kabi 29 Bozorova N . Alisher Navoiy asarlarida ko ‘ ngil talqini . – Toshkent : Fan , 2009. – B . 29. 30 Bozorova N. Alisher Navoiy g‘azallarida ko‘ngil obrazi. - Toshkent: Fan, 2009. – B. 103. 16 timsollar chuqur o‘rin olgan. Shuning uchun quyida ularning tasavvufiy adabiyotlarda ifodalanishi bilan bog‘liq iqtiboslarga to‘xtalib o‘tamiz. “Qur’oni karim” da sof dilning gina Haqqa yetishi haqidagi xabar keladi 31 . Inson dildan oyna yasaydiki, bu bilan ko‘ngilning yana o‘z manzili (osmon) ga borishiga ko‘maklashadi. G‘azzoliyning yozishicha: “Odam dili oynai ravshanga o‘xshaydi va yomon sifatlardur zulmatga o‘xsharkim, vaqtiki oynai dilga zang yetsa ichi qoralik, torlik qilur, toki qiyomat kuni Hazrati Parvardigor bokamolini ko‘rolmas. Bu baxtdan mahrum bo‘lur.” 32 Yuqoridagi qaydlardan ko‘rinib turibdiki, ko‘ngilning oinaga o‘xshatilishi bejizga emas, chunki tiniqlik hususiyati bilan bir qatorda uning asosi bo‘lgan temirning zanglashi jihatini ham mavjud. Aks holda u tubsiz zulmat qa’riga sho‘ng‘iydi. Bu do‘zaxiy qarorgohda qo‘nim topgan ya’juj-ma’jujlarga yem bo‘ladi. Anglashiladiki, dostonda moddiylashtirilgan zimiston ham, beshafqat maxluq balosi ham uning ichida yashaydi. Aniqrog‘i, nafsida mujassam. Shunday ekan, Iskandar qo‘li bilan tiklangan devor aslida Navoiy tafakkur va taxayyulida bunyod etilgan komil inson ko‘nglidagi imon devoridir. Demak, g‘azab, shahvat, nafs kabi yomon sifatlar ko‘ngil ko‘zgusiga zang yetkazuvchi zulmatga o‘xshaydi. Ulardan asranish uchun har bir inson muayyan muhofaza devori – sad ga ehtiyoj sezadi. Dilni ya’juj-ma’jujlar singari xavfli sifatlardan himoya etuvchi to‘siq odam bolasining ma’naviy fazilatlari: metinday ishonch, kuchli iroda, mustahkam e’tiqod, chin imon kabi ezgu qadriyatlar va yuksak axloqiy sifatlardan bunyod etilar ekan. Doston sujeti bilan tanishish asnosida devor qurilishiga Qirvon o‘lkasi ahlining ya’juj-ma’jujlar zulmidan nolishi va Iskandarning ularga astoydil ko‘mak berish tilagi sabab bo‘ladi. Shoir ya’juj-ma’jujlar tavsifni shunday bitadi: Alarni haq o‘z qahridan xalq etib, Ki ko‘p elga bedod alardin yetib. Demak, bu tipdagi maxluqlar Haq qahr-g‘azabidan paydo bo‘lgan (xalq etilgan) Tirnog‘idan sochining uchigacha nafsdan iborat bo‘lgan qavmning 31 Qur’oni karim.( A.Mansur tarjimasi)- Toshkent: Toshkent islom universiteti. 2001. 617-bet. 32 G‘azzoliy. Kimyoyi saodat. – Toshkent: Adolat, 2005. – B. 35. 17 g‘azabga giriftor ekani g‘oyatda tabiiy. Binobarin, ular uchun jahannam va do‘zax zulmat vodiysiga o‘xshash vodiy (makon) ning qarorgoh etilishi ham ajablanarli emas. Ne zulmat jahannam, ne vodiy saqar, Ki ya’jujlar haylig‘a bo‘ldi maqar. Alisher Navoiy dostoni markazida ifodalangan va asar nomi darajasiga chiqqan “sad” motivi diniy manbada mavjudligi jihatidan asar bosh qahramoni shakllanishida “Qur’on”ga tayanganligini ko‘rsatadi. Yuqoridagi tasvvufiy-ramziy timsollar ham Iskandar obrazini tadrijiy takomilini ifodalash maqsadida tizimli ravishda asar sujetida voqealangan. 1.2. ”Saddi Iskandariy” dostonining tahlil, talqin va tabdili xususida “Saddi Iskandariy” dostonining tahlil, talqin va tabdili xususida to‘xtalar ekanmiz, avvalo bu tushunchalarning bir-biridan farqli va to‘ldirgan jihatlarini farqlab olish joiz bo‘ladi. Tahlil o‘rganilayotgan matnni qismlarga bo‘lib, qonun va qoidalar asosida sentiz va analiz qilish jarayoni. Talqin esa matnning ma’no yo‘nalishi, badiiy-estetik g‘oyasi ifodasiga qaratilgan jarayon. Ammo ular o‘z navbatida uzviy bog‘liq “Albatta, talqin tahlildan o‘sib chiqadi, lekin u umumiy xarakteri, falsafiy jihatlari bilan ajralib turadi.” 33 “Xamsa” ning o‘rganilishi o‘zi yaratilgan davrdayoq boshlangan. Dastlabki talqinlar kitobning qo‘lyozma holatida ko‘chirish shaklida nomoyon bo‘lgan. “Har bir davrda Navoiy “Xamsa”si dostonlari qo‘lyozmaga qisman yoki to‘liq ko‘chirib kiritilganda uni tuzuvchilar o‘ziga kerakli yoki o‘quvchi didiga mos qismni tanlab olgan. Bu ham albatta talqindan kelib chiqilgan.” 34 Qo‘lyozma mualliflari dostonlar talqini jarayonida nomi va matni bilan bog‘liq o‘zgarishlarga qo‘l urishgani tadqiqotlarda nomoyon bo‘ladi. Talqinlarda eng ko‘p nomning o‘zgarishi Iskandar haqidagi dostonda sodir bo‘lgan. “Saddi Iskandariy – “Iskandar”, “Dostoni Iskandar”, “Iskandarnoma”, “Qissasi Malik Iskandar”. Yoki kotibi noma’lum, 1845-1846 –yillar ichida Qo‘qonda ko‘chirilgan qo‘lyozmada “Saddi Iskandariy” dostoni boshlanishidagi 33 Erkinov.A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T:.Tamaddun. 17-bet. 34 Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T:.Tamaddun. 255-bet. 18 sarlavha “Hazrati Iskandar” deb berilgan. Bunda Iskandar shaxsiyatiga alohida e’tibor seziladi.” 35 Yuqorida keltirilganidek holatlar Navoiy zamonida ham mavjudligi va bu borada ijodkorning munosabati, talqini kabi jihatlarni tahlil etgan olim Aftondil Erkinov sarlavha masalasida bugun biz odatlangan tarzdan ancha farq qilganligi, nom qo‘yish, davrlar o‘tishi bilan asarni atashda qat’iyat mavjud bo‘lmaganligini aytadi. “Shu o‘rinda, asar nomini o‘zgartirish ham o‘ziga xos talqin va yondashuv ekanligini alohida qayd etish joiz” deya e’tirof qiladi. Bu kabi o‘zgarishlar doston matni bilan bog‘liq jarayonlarda ham kechadi. Ya’ni doston qismlari joyining o‘zgarishi yoki asar tarkibidagi qisqartirishlar shaklida kotiblar talqin etganlar. Xususan, tadqiqotda aniqlanishicha XIX asrdagi bir necha qo‘lyozmalarda oyog‘i toyib yiqilgan qul haqidagi hikoyat tushirib qoldirilgani yoki bir nusxada “Saddi Iskandariy” dostonining so‘nggi to‘rtta bobi tushirib qoldirilgani va asarni “yuqori mastur bo‘lg‘on …” bobi bilan yakunlangani aniqlanadi. Yana o‘sha davrda badiiy asar uchun tuzilgan lug‘atlar ham uni talqin etishda o‘z o‘rniga egaligi ta’kidlanadi. “Ayniqsa, lug‘at ichida qo‘lyozma matni hoshiyasida uchraydigan lug‘at talqiniy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Chunki matnning muayyan bo‘lagi sahifa hoshiyasidagi lug‘at vositasida izohlanganda asarning konkret qismi shu joyning o‘zida talqin etiladi.” 36 Yuqoridagi kabi holatlar esa “qo‘lyozmalardagi talqinlarni o‘rganish va kotiblarning asar matniga o‘z munosabati va yondashuvi mavjudligi va mustaqil fikrga egaligi, ijodkor shaxs ekanligini nomoyon qiladi” 37 degan xulosaga olib keladi. XVIII asrdan mumtoz adabiyot na’munalarini xalqqa yaqinlashtirish maqsadida nasriy bayonlar yaratildi. Xususan, “Xamsa” tarkibidagi dostonlar ham ijodkorlar tomonidan nasriy bayon, tabdil va talqin etila boshladi. Jumladan, “Saddi Iskandariy” dostoni nasriy bayoni XX asr boshida Mir Maxdum Shohyunus tomonidan amalga oshirildi. 1908-yilda nashr etilgan “Nasri Xamsayi benazir” tarkibida “Xamsa” tarkibidagi yagona sujetga ega to‘rt doston va “Hayrat ul-abror” dan beshta hikoya nasriy bayon etilgan. E’tiborli jihati shundaki, dostonlar berilish 35 Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T:.Tamaddun. 185-bet. 36 Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T:.Tamaddun. 256-bet. 37 Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T:.Tamaddun. 259-bet. 19 tartibida “Saddi Iskandariy” “Xamsa” kompozitsiyasida oldingi o‘rinlarga chiqarilgan. Shuningdek dostonda Iskandar hayoti bilan bog‘liq sarguzashtlar, xalq orasida mashhur bo‘lgan hikoyatlar tanlab olingan. Mirzo Iskandar ibn Mirzo Abdurahim Namangoniy tartib bergan “Iskandarnoma” XIX asrda Namanganda yaratilgan. 38 “Muallif xalqning didi-qiziqishiga monand tarzda asarni tayyor sujetlar asosida ijodiy qayta ishlab chiqqan” 39 Mirzo Iskandar Namangoniy “Iskandarnoma”si bo‘yicha ish olib borgan tadqiqotchilar nasriy bayon boshlanmasi voqealari Navoiy dostoni bilan bir xil yo‘nalishda ketgani, biroq keyingi voqealar ko‘lami o‘zgacha ekanligini ham ta’kidlanadi. Doston matning bugungi kungacha turli jihatlari o‘rganilgan. Dastlabki munosib tahlillar Y.E.Bertels, A.Qayumov, M.Hamidova, H.To‘ran, va N.Komilov tadqiqotlarida ko‘rinadi. Y.E.Bertels ko‘proq doston genezisiga e’tibor qaratgan. Ularning ishlarida doston maxsus tadqiq qilingan. “Tadqiqotlarida o‘tgan asrlarda ko‘proq tahlilga e’tibor qaratilishining boisi o‘sha davr mafkurasining ta’siri bo‘lib, u faqat badiiy asarga o‘z yo‘nalishiga mos yagona talqinni tadbiq etgan va tahlil o‘sha doira ichida olib borilgan” 40 deya ta’kidlanadi. Mustaqilligimiz sharofati bilan doston doirasidagi keyingi tahlillar doston badiiy g‘oyasiga yo‘naltiruvchi munosib talqinlar bilan boyidi. Bu yo‘ldagi tadqiqotlarning ibtidosi sifatida dostonni “hikmat va ibrat” dostoni deya tavsiflagan N. Komilov talqinlarini ayta olamiz. Doston kompozitsion qurilishi vobastaligi asosida falsafiy-irfoniy, so‘fiyona talqin etilgan. Bugungi kunda ham “Saddi Iskandariy” talqini yuzasidan salmoqli ishlar olib borilmoqda va quyidagi e’tirof ham o‘rinliki “Ularning barchasi Najmiddin Komilov talqinlariga suyanadi. Olim xamsashunoslikka o‘z maktabini yaratdi, o‘zining tahlil va talqinlari bilan navoiyshunoslikda yangi o‘zanning paydo bo‘lishiga va albatta, navoiyshunoslikning ilgarilashiga muhim hissa qo‘shdi.” 41 Darhaqiqat olim doston 38 Mirzo Iskandar ibn Mirzo Abduraxim Namangoniy. Iskandarnoma. Qo‘lyozma. 1852. O‘zR FA ShI H.Sulaymonov fondi. Inv 997. -173 b. 39 Tojiboeva O. Navoiy “ Xamsa ” sining nasriy bayonlari: prinsiplari , mezonlari , usullari. Filol. fan. f alsafa d- ri. … diss. – Toshkent, 2019. 40 Erkinov A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T:.Tamaddun. 18-bet. 41 Mullaxo‘jayeva K. Alisher Navoiy “Xamsa”sini o‘rganishda professor Najmiddin Komilovning roli. SamDU nashri, 2020. 214-bet. 20 tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilganligi “Ammo mavjud tadqiqotlarda ushbu asarning irfoniy-falsafiy jihati chetlab o‘tiladi. Holbuki Navoiy badiiy tafakkurining teranligi aynan shu nuqtada bo‘rtib ko‘zga tashlanadi” 42 deya yozadi . Talqin mobaynida asarning zohiriy va botiniy ma’nolari omuxtalikda kashf etila boradi. Olim Iskandar sujet va nazariy-falsafiy qismlar vositasida dostonda “agar shohning qalbida adl-u insof, ilm-u hikmat jo‘sh ursa, u jahongir bo‘lsa ham, u darvesh(vali) martabasiga muyassar bo‘lishi mumkin” 43 , degan konsepsiya ilgari surilganini aytadi. Doston badiiy g‘oyasiga ishora etuvchi birinchi hikoyat “Shoh va darvesh” salaflar dostonidagi talqinlari bilan muqoyasa qilinadi. Iskandar va butun dunyoga qilgan jahongirlik yurishlari asosli ravishda Iskandarning ma’rifat hosil etish maqsadidagi safar ekanligi va uning natijasida botini to‘lishishini qayd etadi. “Shunday qilib, Navoiy bilish nazariyasida irfoniy-islomiy aqidalardan tashqari chiqmagan. Shoirning maqsadi Iskandar tasavvuri va tafakkurini tasavvuf g‘oyalari bilan to‘ldirib, uning yurishlari ma’rifat safari ekanini o‘quvchi zehniga singdirib borish bo‘lgan.” 44 Bugungi kunda ham “Saddi Iskandariy” tahliliga oid ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda, xususan Ilyos Ismoilovning iskandarnomalarni qiyosiy aspektdagi tahlili keng ko‘lamli ishlardan biridir. Tadqiqotda sujet, kompozitsiya, motiv, detallar qiyoslanish asosida Navoiy dostonining individual jihatlari nomoyon bo‘la boshlaydi. Shuning asnosida doston g‘oyaviy-badiiy g‘oyasiga yo‘nalgan talqinlar ham ifodalangan. Birgina so‘z qo‘llash bilan bog‘liq o‘rinlar qiyosi doston badiiy g‘oyasi sari talqinlarga yo‘l ochadi. Shu tariqa qiyosiy tahlilarda ijodkorning individualligidan asar badiiy g‘oyasi va Navoiyning Iskandar obrazi teranlasha boshlaydi. Xususan, Navoiyning so‘z qo‘llashdagi mahorati va debochaning dastlabki bayti dostonning umumiy mazmuniga daxldorligi qiyosiy tahlilda mufassal bayon etiladi. Dastlabki baytlar iskandarnomalarda deyarli bir xil. Faqat o‘zgarish bir-ikki so‘zni almashishi yoki o‘rni o‘zgarishi bilan kechadi. Navoiy bayti quyidagicha: 42 Komilov.N. Xizr chashmasi. – T.: Ma’naviyat. 2005. 124-bet 43 Komilov.N . Xizr chashmasi. – T.: Ma’naviyat. 2005. 125-bet. 44 Komilov. N. Xizr chashmasi. – T.: Ma’naviyat. 2005.160-bet. 21 Xudoyo, musallam xudoliq sanga, Birov shahki, da’bi gadoliq sanga. Birinchi baytda qo‘llanilgan «xudoliq»so‘zining salaflarda “xudoyo” shaklida ekanligi va so‘z semalari qurshovidagi so‘zlar vositasida dostonda hukmdorlik tarzida ifodalanganligiga urg‘u beradi. “Navoiy baytidagi “xudoliq” so‘zini tangrilik deb emas, jahonpodsholik, ya’ni butun dunyoga hukmdorlik deb tushinish kerak” 45 Agar bu so‘zni parvardigorlik ma’nosida tushinilsa ikkinchi misra bilan mantiqiy bog‘lanish uzilib qolishligi va bu baytda “Tangriga nisbatan shak-shubha to‘g‘risida so‘z ketayotgani yo‘q, aksincha hukmdorlik xususida so‘z boradi” 46 deya fikrini dalillaydi. Shu birgina bayt talqinida dunyoviy va ilohiy hukmdorlikning qarama-qarshi qo‘yilganligi, ziddiyat zimnida baytga shoh va gado tushunchalarini olib kiradi va o‘zining asardagi asosiy adabiy-estetik niyatiga qoyilmaqom ishora qilishning uddasidan chiqadi degan xulosani beradi. Dostonni maxsus o‘rgangan A.Qayumov dostonning badiiy g‘oyasining talqinlari, obrazlari va badiiyatiga to‘xtalgan, sarlavhalarining mufassal izohlari ustida ishlagan. 47 Y.Azimovning bu boradagi ikki doston Jomiy va Navoiy dostonlari qiyosiy tahliliga doir ishlari keng ko‘lamdagi tadqiqotlar sirasiga kiradi. Yana bir guruh tadqiqotlarda dostonning ayrim jihatlari chuqur tahlil qilgan ishlar ham mavjud. Ular zamirida ham tahlil jarayonida Iskandar obrazi va doston badiiy g‘oyasiga yo‘naltiruvchi talqinlar qilinadi. Ijodkorning falsafiy mushohadalari, dunyoqarashi asarining badiiy g‘oyasiga ko‘chgan ekan, tahlilda ham yuqoridagi jihatlarni jamlagan ijodkor shaxsiyati va fikrlarini ifodalash uslubiga yondoshish lozim bo‘ladi. “Hamma gap u yoki bu g‘oyani qanday shaklda anglatish, qanday harorat va mohirlik bilan tasvirlash, ya’ni uslubdadir.” 48 45 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019.41b. 46 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019.41 b. 47 Qayumov A . “ Saddi Iskandariy ” sarlavhalari // Navoiyning ijod olami . – Toshkent : Fan , 2011. 104 bet. 48 Haqqulov I. . Badiiy matn tahlili va talqin muammolari(ilmiy to‘plam). – T .: 2012 22 “Saddi Iskandariy” dostonida keltirilgan tabiat tasviri asosida shoirning so‘z qo‘llash uslubi va badiiy san’atlarini qo‘llashdagi mahoratini mufassal tahlil qilgan Aftondil Erkinov ishlarida ko‘rishimiz mumkin. Dostonda tasvirlangan tabiat tasvirining g‘oyaviy mazmun bilan bog‘liq jihatlari haqida navoiyshunos quyidagilarni bayon qiladi: “Saddi Iskandariyning butun g‘oyaviy mazmuni, birinchi navbatda, Iskandar obrazi bilan bog‘langan, albatta. Shu sababli Iskandar va tabiat tasviri orasidagi munosabatni kuzatish peyzajning ma’lum ma’noda va usullarda g‘oyaviy mazmun bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi” 49 Olim peyzaj tasvirli baytlarni tahlil qilar ekan, Navoiyning badiiy san’atlardan mohirona foydalanishinigina emas, balki o‘ziga xos uslubda tadbiq etganligiga ham e’tabor qaratib ketadi. Xususan, Nigor o‘rmoni tavsifi keltirilgan baytlar Navoiy ekzotik (uzoq o‘lkalar) tasvirining o‘ziga xos jihatlariga to‘xtalib o‘tadi. Ekzotika asosini g‘aroyiblik va sirlilik tashkil etadi. Shuning uchun baytlarda mubolag‘a san’ati samarali qo‘llanganligini, boshqa ijod na’munalarida unumli qo‘llanilgan tashbeh san’atiga kam murojaat etilgani e’tirof etiladi. Buning sababini esa quyidagicha izohlaydi: “Tasavvur qilinishi kerak bo‘lgan uzoq o‘rmon haqida gapirilib, undagi jismlar, qismlar agar bizning atrofimizdagi narsalar bilan tushintirilsa o‘sha voqelikni aniqroq ko‘z oldimizga keltiramiz. Bu tarzdagi yaqinlashtirish o‘rmonning g‘aroyibligiga ekzotik qimmatiga putur yetkazishi mumkin edi.” 50 O‘xshatish san’atidan yuqoridagi nozik jihatlarini inobatga olib mahorat bilan foydalanilgan o‘rinlarni quyidagi bayt tahlili orqali ifodalaydi. Anga yormonib xo‘sha duzdi xayol, Sipehr uzra chiqmoqni ko‘rmay mahal Sidraga chirmashgan tok o‘g‘riga o‘xshatiladi va u uzum boshini o‘g‘irlash uchun osmonga chiqishni ham qiyin deb bilmaydi, ya’ni “Uzoq voqelikni kitobxonni o‘rab turgan muhitga aynan ko‘chirmaydi, balki bir oz yaqin olib keladi, ekzotik tasvir uchun sezilar-sezilmas chegarani ushlab turadi” 51 Buning boshqa bir izohini notanish tabiatni yana tabiat bilan tushintirish unchalik serta’sir bo‘lmasligi, jozibadorligi yo‘qolishi kabi holatlar bilan izohlaydi. Tadqiqotchi dostonda 49 Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T.: Tamaddun. 2018.14-bet. 50 Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T.: Tamaddun. 2018. 44-bet. 51 Erkiniv. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T.: Tamaddun. 2018. 45-bet. 23 keltirilgan fasllar tavsifi bilan ekzotik o‘rmon tasvirlari ifodasidagi o‘xshash va farqli tomonlari haqida ham tahlil qiladi. Tahlillarda ayonlashadiki, qish va bahor tasvirida murakkab obrazlilik nomoyon bo‘lishi, uning kishilarga ma’lumligi sababidan ekanliligi aytiladi. Buning aksi nomoyon bo‘lgan ekzotik tasvirlarda kitobxon ko‘rmagan notanish o‘rmon haqida murakkab obrazlilikdagi tasvir yaratish u haqidagi tasavvurni xiralashtirishi mumkinligi va shu sababdan Navoiy o‘ziga xos meyorni topgani bilan izohlanadi. Olim tabiri bilan aytganda bu tahlilar “badiiy asarda peyzajning falsafiy- ijtimoiy funksiyasi, tabiat olamining har tomonlama tahlili so‘z san’atkorining mahorati bilan bog‘liq bo‘lgan g‘oyat muhim masaladir” 52 Bu mahorat kitobxonni jalb qiladi, diqqatini ushlab qoladi. 1950-1960- yillarda Porso Shamsiyev tomonidan “Xamsa”ning ilmiy- tanqidiy matnini yaratdi. M.Hamidovaning “Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonining ilmiy-tanqidiy matni va matniy tadqiqi” bo‘yicha tadqiqoti yaratildi. Fozila Sulaymonova Iskandar bilan bog‘liq voqealarni qadimgi tarix bilan bog‘liq ma’lumotlarni “G‘arb va sharq” kitobida berib o‘tgan. 53 Olima Iskandar tarixiy shaxsidan u haqidagi yaratilgan asarlar, xususan, sharq adabiyotida yaratilgan timsoli talqini kabi mavzularni yoritib bergan. I BOB BO‘YICHA XULOSALAR “Xamsa” xulosaviy dostonlarining nomlanishidagi o‘zgachalik, nafaqat, keyingi dostonlarga individual yondashishdan balki, ijodkorlar asarga yuklagan 52 Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari. – T.: Tamaddun. 2018.5-bet. 53 Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 414 bet. 24 badiiy-estetik g‘oya konsepsiyasidan dastlabki xabarlarni aks ettiradi. Birgina asar nomi darajasiga ko‘tarilgan detallar obrazga qay pozitsiyada turib yondoshilganligini namoyon etadi. Nizomiy dostonida tasvirlangan Iskandar obrazi keyin yozilgan “Xamsa” tarkibidagi iskandarnomalarda badiiy obraz sifatida yanada o‘sdi, takomillashdi. Obraz tarixiy shaxs sifatidan komillik kasb etayotgan irfoniy ko‘z bilan olamga boqqan orif timsoliga yaqinlashdi. Pandnoma-didaktik ruhning dostonga kirishi natijasida doston sujet va kompozitsiyasida ko‘rinarli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Xusrav davridan boshlab dostondan faqat Iskandar sarguzashtigina emas, uning maqoloti, hikoyatlar ham o‘rin oldi. Ma’no va shakldagi bu kabi o‘zgarishlar doston nomlari bilan bog‘liq jarayonlarga ham ko‘chdi. Asar badiiy-estetik g‘oyasini atrofida shakllantiruvchi bosh obrazga ijodkorlarning qaysi pozitsiyadan yondashganligini, Iskandar nomi va sarguzashti bilan bog‘liq qaysi voqea va u yoritilgan manbalarga tayanganligi doston nomi darajasiga ko‘tarilgan detallar oina, sad kabilarni chuqurroq tahlil etish orqaligina o‘rganish mumkin. Doston bosh qahramoni Iskandar nomi bilan bog‘liq mavjud tarixiy, diniy va folklor manbalarning ko‘pligi va Navoiy doston nomi darajasiga chiqargan “sad” voqealarning “Qur’on”da m avjudligi ijodkorning diniy manba talqinidagi Iskandarni bosh obraz shakllanishiga asos etib olganligini nomoyon etadi. Doston boshida shoh sifatida namoyon bo‘lgan obraz voqealar tizimi davomida tadrij etadi va valiylik darajasiga yetadi. “Xamsa” dostonlarining dastlabki talqinlari Navoiy davridayoq doston matnlarini ko‘chirgan kotiblar tomonidan amalga oshirilgan. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqini manbalari bo‘yicha tadqiqot olib borgan Aftondil Erkinov “asar nomini o‘zgartirish ham o‘ziga xos talqin va yondashuv ekanligini alohida qayd etish lozim” deya e’tirof etadi. Qo‘lyozma mualliflari dostonlar talqini jarayonida nomi va matni bilan bog‘liq o‘zgarishlarga qo‘l urishgani tadqiqotlarda nomoyon bo‘ladi. Talqinlarda 25 eng ko‘p nomning o‘zgarishi Iskandar haqidagi dostonda sodir bo‘lgan. “Saddi Iskandariy – “Iskandar”, “Dostoni Iskandar”, “Iskandarnoma”, “Qissasi Malik Iskandar”. Til, davr, muhit yaqinligi sababidan g‘oyaviy-estetik talqinlar bugungi shakldan farqlangan. Talqinlar avom ya’ni oddiy xalq tili va didiga yaqin voqealarni saralash va shu jarayon bilan bog‘liq o‘zgarishlar fonida kechgan. XVIII asrdan mumtoz adabiyot na’munalarini xalqqa yaqinlashtirish maqsadida nasriy bayonlar yaratildi. Jumladan, “Saddi Iskandariy” dostoni nasriy bayoni XX asr boshida Mir Maxdum Shohyunus tomonidan amalga oshirildi. 1908-yilda nashr etilgan “Nasri Xamsayi benazir” tarkibida “Xamsa” tarkibidagi dostonlar berilish tartibida “Saddi Iskandariy” “Xamsa” kompozitsiyasida oldingi o‘rinlarga chiqarilgan. XIX asrda Mirzo Iskandar ibn Mirzo Abdurahim Namangoniy tomonidan “Iskandarnoma” dostoniga Namanganda tartib berilgan. Doston doirasidagi yirik tahlillar doston badiiy g‘oyasiga yo‘naltiruvchi munosib talqinlar bilan boyidi. Dastlabki munosib tahlillar Y. E.Bertels, A.Qayumov, N.Mallayev, M. Hamidova, H. To‘ran, va N. Komilov tadqiqotlarida ko‘rinadi. Y.E.Bertels ko‘proq doston genezisiga e’tibor qaratgan. Doston g‘oyaviy- estetik, falsafiy-ijtimoiy yo‘nalishdagi teran tahlili ibtidosi sifatida dostonni “hikmat va ibrat” dostoni deya tavsiflagan N. Komilov talqinlarini ayta olamiz. II BOB. ADABIY ASAR VA GERMENEVTIK TAHLIL 2.1. Alisher Navoiy ijodida germenevtik yondashuvning ahamiyati. 26 Asarning tahlili, talqini ko‘p omillarga bog‘liqligi jihatidan murakkab hodisa hisoblanadi. Asar vositasida uning ortida turgan betakror subyektni anglash, asar mohiyatini tushunish jarayoni bugungi kunda Germenevtik yondashuv orqali ko‘proq amalga oshirilmoqda. Buning sababi uning tahlil borasidagi keng imkoniyatlari va nazariy asoslaridir. Germenevtika yunoncha «hermeneuo» so‘zidan olingan bo‘lib tushuntirmoq, talqin qilmoq degan ma’nolarni anglatadi. Atama sifatida dastlab «Injil» ni talqin etish, izohlash, sharhlash ma’nosida qo‘llanilgan bo‘lsa, bugungi kunda har qanday yozma matnga nisbatan yondashuv ko‘zda tutiladi. Germenevtik metodalogiyaga ko‘ra tahlil jarayonida muayyan matnining til tizimi orqali uning ortidagi ijodkor shaxsiyati bilan muloqatga kirishadi va asar mohiyati sharhlanadi. Adabiyotshunos Bahodir Karimov uni quyidagicha izohlaydi: “Germenevtika asosida ish ko‘rilganda, matn mohiyati sohtalashtirilmaydi, qandaydir o‘tkinchi mafkuraviy manfaatlarga qurbon qilinmaydi. Badiiy asarni har kim o‘zicha, o‘z dunyoqarashiga mos, bilimi va hayotiy tajribasi darajasida tushunadi, his etadi. Asarda yo‘q narsa izlanmaydi, bor narsa berkitilmaydi.” 54 Aytib o‘tilganidek germenevtik yondashuvda asar mohiyatini ochish maqsad bo‘ladi va bu bir-biriga bog‘liq ikki jarayonda amalga oshiriladi. “Germenevtika oldida bir-biriga bog‘liq ikkita vazifa turadi: birinchisi – matndagi lisoniy ifodani muayyan til tizimining uzvi sifatida o‘rganish, ikkinchisi – uning ortida turgan betakror subyektni anglash.” 55 Asar badiiy-estetik g‘oyasi matnga nisbatan birlamchi hodisa sanaladi. Yozuvchi o‘z mushohadalarini talqin etish uchun asar turini, sujet va kompozitsion qurilishni, til unsurlarini tanlaydi. Ularni yoritiladigan mushohadalarga muvofiqlashtirib o‘z qarashlarini asar zamiriga singdiradi. Xuddi shu vositalar germenevtik yondashuvda badiiy asar tahlili asosini tashkil etadi. Tahlil xususida navoiyshunos Ibrohim Haqqul ham quyidagilarni aytadi: “… tahlilda birinchi galda til ruhi va so‘z hayotiga diqqat - e’tibor doimo o‘zini oqlaydi. Oqlagani shuki, ramz, majoz, timsollar ham til izmidan chetga chiqib ketolmaydi” 56 . Yuqorida keltirilganidek, til tizimidagi 54 Karimov B. Abdulla Qodiriy germenevtik tafakkur. – T.: Akademnashr, 2014. 5-bet. 55 Quronov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr, 2013. 80-bet 56 Haqqul I. Badiiy matn tahlili va talqin muammolari(ilmiy to‘plam). – T .: 2012. 13-bet. 27 mavjud uzvlar asar mohiyati tomon yo‘naltiradi. Mumtoz adabiyotimizda, Xususan, Alisher Navoiy ijodida ramz va timsollarning asar badiiy-estetik g‘oyasi shakllanishida o‘rni beqiyos. Asar sujetida keltirilgan voqelik bir libos bo‘lsa, uning zamiriga singdirilgan ramziy timsollarga ijodkor mushohadalarining salmoqli qismi yuklanadi. “Hermenevtikada badiiy asarga tadqiqiy yondashuv ustuvorlik qiladi. Tahlilchi badiiy matnning qatlaridagi birlamchi g‘oyadan tashqaridagi yashirin ma’nolarni bugungi qarashlar tufayli paydo bo‘lgan anglamlarni topishga intiladi.” 57 Komil inson konsepsiyasi Navoiy ijodining mohiyatini tashkil etadi. Bu tendensiya jumladan, “Xamsa” tarkibidagi dostonlar zamirida ham aks etgan. Birgina salaflari ijodida yetakchi Xusrav obrazining Farhod – komil insonga o‘zgartirilishi Navoiyning ijoddagi pozitsiyasi yo‘nalishlarini ko‘rsatadi. Yoki salaflari singari Iskandar obrazining olamshumul jahongirligidan ko‘ra ustoz saboqlarini umri davomida o‘rganib, hayoti davomida amal ham qilayotgan orif timsoliga yaqinlashtiradi. Komillik inson botinining tadriji, zamirining musaffolashishi bilan bog‘liq jarayon. Shu sababdan inson vujud dunyosini tavsifi, nafsni tazkiya etish va ko‘ngil, qalbni yuksaltirish xususida badiiy-estetik mushohadalar keng izohlanadi. Inson vujudi – olami sug‘roni tavsif etishda mohiyatini teranroq anglash, ko‘z oldida gavdalantirish maqsadida obrazli tarzda ramziy timsollardan foydalanadi. Germenevtik yondashuv tushunish nazariyasi va metodalogiyasi sifatida til uzvlari, yozuvchi uslubi, asrarning tuzilishi va sujetining ijodkor badiiy-estetik g‘oyalariga muvofiq tashkillanishi kabilarga tayanadi. Shu sababdan Alisher Navoiy epik asrlari germenevtik tahlilida yuqoridagi singari unsurlarga tayanishga harakat qildik. Bunda shoirning ijoddagi o‘ziga xos uslubi va til vositalarini qay tariqa uyushtirishi, an’anaviylik zamiridagi individual holatlar nomoyon bo‘ldi. Xususan, Alisher Navoiy ijodiga xos jihatlardan biri ramziylikning timsollar orqali ifodalanishi “Xamsa” dostonlarida keng ko‘lamda qo‘llanilganligi va kompozitsiya sifatida bir-birini to‘ldirishi kabi jihatlar nomoyon bo‘ldi. 57 Yo‘ldoshev Q. Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: 2016. 224-bet. 28 Timsol – tushuntirish uchun shartli olingan, majoziy va ramziy ko‘chma ma’noda qo‘llanib obrazning xususiyatlarni, qirralarini ochib berishga xizmat qiladigan vosita. Majoz va ramz ko‘chim turlaridan hisoblanib, ayni qo‘llangan matn doirasida amal qiladi. Ko‘chimda so‘zlar orasida o‘xshatish yoki ichki aloqadorlik asosidagi bo‘gliqlik yotadi. Bu tashbehotning yillar davomida sayqallanib an’anaviy tarzda bir tushunchani nomlab kelishi natijasida u shu tushuncha doirasida timsolga aylanadi. Timsollar adabiyotda azaldan foydalanib kelinayotgan tashbehga tayanishi sabadan timsol va u ishora qilib kelgan ma’no o‘rtasida o‘xshashlikka asoslanadi. Shu tariqa timsol – obrazning ko‘zga ko‘rinmas, eng nozik jihatlarini hayolda va tasavvurda jonlantiradi. Alisher Navoiyning nafaqat, lirik balki epik asarlariga xos an’anaviy ramziy timsollar mavjud va dostonlarda uning assosiativ tarzda qo‘llanilganini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, Iskandar oinasining “Farhod va Shirin”dostoni sujeti va badiiy-estetik g‘oyasi shakllanishida o‘rni beqiyos. Yoki dostonlarda “jom” timsolining bir necha dostonlarda qo‘llanilishi va bosh obrazning qirralarini ochib berishi mumkin bo‘lgan jihatlar u bilan bog‘liq tahlillarga jiddiy e’tibor qaratishni taqazo etadi. Yaxlit asar va uning qismi bo‘lgan timsollarni tushunish, eng birinchi navbatda, ijodkor konsepsiyasi bilan bog‘liq. “Bunda tushunish hermenevtik doira deb atalmish aylana bo‘yicha kechadi. Ya’ni bir tomondan, matn – muallifining ruhoniy dunyosi hayoti ifodasi, uning ruhiy dunyosi esa o‘zi yashagan davrning bir qismi deb qaraladi.” 58 Navoiy ijodida germenevtik yondashuv asosidagi tahlil tengsiz shaxsiyatning asarlariga ko‘chgani o‘rganilish jihatidan ham ahamiyatlidir. “ Sharqlik buyuk shoir va adib borki, deyarli hammasi o‘zining nafs va harakteriga bir san’at asari yang‘lig‘ sayqal berib, uni butun shaxsiyat holiga ko‘targan. Mutasavvuf san’atkorlar uchun bunday shaxsiyat orzusi insonning bashariy irodasini ilohiy iroda maqomiga yuksaltirib, ularni o‘zaro birlashtira olishidir.” 59 Navoiy shaxsiyati va ijodida tasavvuf va tasavvufiy timsollar o‘ziga xos bir ko‘prik. Ibrohim Haqqul ijodiy shaxsiyat borasida to‘xtalib yana quyidagilarni keltiradi: “Masalaga kengroq yondoshilsa, ijodiy shaxsiyatni yorqin namoyon 58 Yo‘ldoshev Q. Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: 2016. 222-bet. 59 Haqqulov I. Badiiy matn tahlili va talqin muammolari. – T .: 2012.13-bet. 29 aylaydigan alomat, tuyg‘u, tushuncha emas, balki uslubdir, degan xulosaga kelinadi. Ijodkor mavzu, zavq, goho hayollarning ma’lum bir qismini boshqalardan olmog‘i mumkin.” Darhaqiqat, “Xamsa” dostonlari xususan, “Saddi Iskandariy” dostonida salaflaridan farqli ramziy timsollar orqali voqelikni ifodalash, sujet motivlarida tilsimlilikning aks etishi kabilar o‘ziga xos uslubni yaratadi. Bizga ma’lumki, “Hayrat ul-abror” dostoni “Xamsa” dostonlarining boshqalari uchun dastur-ul amal vazifasini o‘taydi. Maqolotlarda “Komil inson” ega bo‘lishi va yiroq tutilishi lozim bo‘lgan axloqi hamida va axloqi bahoyimlar batafsil yoritilgan. Maqolotlardan so‘ng ilova qilingan yigirmata hikoyat va “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sabbai sayyor”, “Saddi Iskandariy” dostonlarida bu sifatlarni egallashga azm etgan solik, oshiq hamda oriflarni ko‘ramiz. Navoiyning epik asarlarida, jumladan “Xamsa” dostonlarining yagona sujet asosida uyushganlarida sayri-suluk sari yo‘lga chiqqan solikning ruhiy dunyosi, qoradan oqqa qarab borayotgan botinidagi ranglar shu timsollar yordamida izohlanadi. Solik o‘zidan soqit qilishi lozim bo‘lgan salbiy sifatlar – dev, ajdarho, temir paykar, sehrgar va afsungarlar, tilsimli qo‘rg‘on, ya’juj-ma’juj kabi timsollar ko‘rinishida jonlanadi. Yoki solikning safoga to‘lib borayotgan qalbi, botini may, o‘t, partav, sad, jom, oyna timsollari yordamida ifodalanadi. Bu kabi timsollar va ular anglatayotgan tushunchalar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlar misollardayoq ko‘rinib turibdi. Bu timsollar birgalikda bir obrazni shakllantiradi. Obraz “adabiyot va san’atning fikrlash shakli, olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasi” 60 . Yozuvchi o‘zi idrok eta olgan borliq olam va odam haqidagi anglamlarini obrazlarga singdiradi. Yozuvchining ma’naviy va ruhoniy dunyosidan oziqlangan obrazda “timsolning barcha xususiyati mujassam, ayni chog‘da timsol ham obrazning ma’lum qirrasini aks ettiradi” 61 . Navoiy epik asarlariga xos an’anaviy timsollari mavjud. Bular jom, may, oyna, sarv, o‘t, yel, dev, paykar, sehrgar, ajdarho, samandar yog‘i, obi hayot kabi orifona va oshiqona timsollar. “Layli va Majnun” da eng ko‘p qo‘llangan o‘t, olov, partav, timsoli orqali majzubi soliklik yo‘li, “Farhod va Shirin”, “Saddi 60 Quronov. Q, Mamajonov.Z , Sheraliyeva. M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. Toshkent. “Akademnashr” , 2010. 61 Bozorova. N.Alisher Navoiy asarlarida ko‘ngil talqini. – Toshkent: Fan, 2009. – B.103. 30 Iskandariy” dostonlarida qo‘llangan dev, ajdarho, afsungarlar, tilsim, oyna va jom timsollari orqali soliki majzublik yo‘llari ochib berilgan bo‘lsa, “Sab’ayi sayyor”, “Lison ut-tayr” asarlarida alohida sujetli hikoyatlar, obrazlar va timsollar yordamida badiiy mushohada, tasavvufiy g‘oyalar ochiladi. Quyida ularni bir qanchasiga to‘xtalib o‘tamiz. Jom – musaffo qalb ramzi va qalbi safolangan, yorug‘langan odamgina jomga ega bo‘ladi. Jomning ko‘ngilni atab kelishi sabablaridan biri may timsolining ishqni anglatib kelishi bilan ham bog‘liq. May jomga quyilgani singari ishqning o‘rni ham qalb. Jom – orifning asosiy xususiyatini ifodalab keladi, shuning uchun ham Farhod va Iskandarning suluk yo‘lida ma’lum bosqichga yetishishi “Jom”ni qo‘lga kiritishi bilan yakunlanadi. Ungacha bo‘lgan yo‘lda solik o‘z botinidagi nafsning turli ko‘rinishlarining timsollari – dev, tilsim, sehrgar, ajdarholar bilan kurashishlari lozim bo‘ladi. Bu yo‘lda esa ularga pir yo‘lboshchilik qiladi. Shunday pirlardan Suhayl va Xizrning ta’limini olgan Farhod o‘z jomiga ega bo‘ladi va jom dostonda quyidagicha tavsiflanadi: jomning sirtida dunyoning hamma bilimlari, ichida esa to‘qqiz osmon aylanasi aks ettirilgan. Shundan uning tashqi tomoni yetuk kishining qalbiga , ichi esa qalbi pok kishining yuragiga o‘xshaydi. Komil, yetuk kishining qalbi musaffolashgach, unga g‘ayb asrori ayon bo‘la boradi va dunyoga boqqan basirat ko‘zlari bilan uning asl mohiyatini, haqiqatini anglaydi. Ichining shu pok qalbli insonning yuragiga o‘xshatilishining boisi esa Haq ma’rifatini egallab borayotgan solikning qalb jomining –may, ya’ni ishq bilan to‘la ekanligiga ishora. Iskandar obrazining suluk yo‘lidagi tadriji, ko‘nglining tiyradan xalos bo‘lishi va safolashib yuksalishi ham ayni shu jom misolida ochiladi. Bu o‘rinda jomga quyidagicha ta’rif beriladi: “Ishrat jomi o‘ziga may tortuvchi moddadan tayyorlangan bo‘lib, undagi bag‘oyat go‘zal xursandchilik bag‘ishlovchi may qancha ichilsa ham kamaymaydi”. Qalb ilohiyot olamidan ajralib vujudga xibs etilgandan boshlab adoqsiz ishq va hijronga g‘arq bo‘lgan deyiladi. Yoki uni “Mutlaq ruh”, “Javhar” ning parchasi, uzvi ekanligi va uning Ollohga qaytib vosil bo‘lishi uchun intilishi haqida ham qaydlar bor. Bu yo‘lda esa ishq vosita bo‘ladi. Jom may uchun bo‘lib, uni o‘ziga tortganidek, qalb ham ilohiy fayziyot va ishqqa 31 jozib bo‘lib o‘ziga tortadi va bu jomdagi ishq mayi qancha ichilsa ham tugamaydi, balki ortadi. Shu birgina bayt Iskandar ko‘nglining safolanib jomga aylangani va uning ichiga ilohiy ishq quyilganiga ishora qilib keladi. Solik o‘zidan soqit qilishi lozim bo‘lgan sifatlarni atab kelgan timsollar ham mavjud. Ular Farhodda ajdarho – nafs, dev-saltanat, hokimiyat orzusi, sher-g‘azab, temir paykar - ro‘yo va yolg‘on timsollari vositasida aks etadi. Demak, bu timsollar Farhodning botiniy olamidagi nafsi ammoraning ko‘rsatkichlari. Iskandarda bu timsollar sehrli qo‘rg‘on, tilism, sehrgar-afsungarlar, ya’juj-ma’jujlar shaklida talqin qilinadi. Farhod kabi Iskandar ham ular bilan kurashadi va yengib chiqadi. “Sab’ayi sayyor” dostonida uchinchi hikoyatda keltirilgan Sa’d o‘z botinidagi Qatron otliq devsifat zangi va jodugar kampir ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Inson botinida mavjud sifatlarni shu kabi hususiyatlarga ega moddiylikka ega ashyolar bilan tavsiflash diniy va folklor manbalarga ham xos. Farhod ham botin ko‘zini yopuvchi, sehrlovchi hokimiyat, saltanat ramzi dev bilan kurashadi va yengib chiqadi. Temir paykar – “ro‘yo yolg‘on timsoli, ayni vaqtda dunyo mo‘jizalari ramzi, chunki dunyoning o‘zi ham majoz-yolg‘on deb hisoblanadi. Dunyo mo‘jizalariga mahliyo bo‘lgan odam Ilohga – Haqqa yetolmaydi, chalg‘iydi”. 62 Shu sababli ham Farhod bu ro‘yoning ko‘ksiga o‘q otadi va dunyoning yolg‘onchi ro‘yolaridan voz kechadi. Bu timsollarning har biri o‘zi nomlab kelayotgan sifatlar, xususiyatlar bilan tashqi va ichki bog‘liqliklarga ega va uzoq yillar davomida shakllanib kelayotgan tashbehlarga asoslanishi xalq og‘zaki ijodida ham ko‘rinadi. “Saddi Iskandariy” dostonida ham inson nafsining timsollari dev ko‘rinishidagi maxluqlar, son-sanoqsiz chumolilar, ya’juj-ma’juj, sehr ahli, tilsim, orqali ifodalangan. Iskandar botinining tadriji o‘sib borgani sari unga qarshi nafsning ham kuchayib borganini ko‘rishimiz mumkin. Dastlab uning oldiga sehr-jodu ahli uchraydiki, ular dunyoning sehrlovchi ro‘yo, yolg‘on, jodudek o‘ziga tortuvchi ohanrabolari timsoli hisoblanadi. Ulardan keyin uchragan chumolilar hayli o‘tkinchi havas, orzu, istak, hasad kabilarning timsoli bo‘lib ular behisob va devsifat maxluqlarning qo‘riqchisi bo‘ladilar. Devsifat maxluqlar inson botinidagi nafs timsoli bo‘lib, yuqorida keltirilganidek, chumolilar 62 Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr-O‘zbekiston, 2009. – B.84. 32 hayli bezovta qilinmasa uxlaydilar, ular uyg‘otilsa uyg‘onadilar. Ammo ularni toki vujud bor ekan tamoman mahv etishning iloji yo‘q, balki ulardan ulov sifatida foydalanib saodatga erishish mumkin. Bu timsollar ham o‘z o‘rnida ichki o‘xshashlik asosida qurilgan. Chumolilar mayda, ammo ko‘p sonli bo‘lgani kabi o‘tkinchi havas, orzular ham ko‘p va borgan sari kattalashib ko‘payib boradi. Nafsning ham kattalashishiga sharoit qiladi. Ammo botinda ulardan-da shafqatsizroq yana bir qavm borki, ular Xudoning g‘azabidan bunyod bo‘lgan deb ta’riflangan ya’juj-ma’juj timsoli orqali ifodalanadi. “Ilohiy sifatlar pog‘ona- pog‘ona osmoniy-kayhoniy olamlarda joylashgan ekan, inson ham kamolot zinalaridan ko‘tarilib, shu darajalarni egallay oladi” Ammo Najmiddin Kubroning ta’biriga ko‘ra, inson Allohning “Rahim” va “Rahmon” sifatlaridan boshqa barchasini egallay olishi mumkin 63 . Ezguliklar qalbda qaror topadi. Ammo shu yuqorida keltirganimiz nafsi ammora maskani ham shu yer. Shu sababdan ham qalb – o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega va istilohiy ma’nolari ham shunga ishora qiladi. Uning barqarorlashishi va o‘zgacha xususiyat kasb etishi jihatidan ham ko‘ngil timsollari izchilligiga amal qilingan. Ilohiy ma’rifat va ishqqa vosil qalb – jom orqali ko‘ngilni ko‘zgudek musaffolantirgan. Oinaning safosini saqlash, tiyra yetkazmaslik uchun dostonga yana bir timsol “sad” kirib keladi. U komil inson zamirida iymon, islom, e’tiqod, iroda, sabr va bardosh jamiki xulqi hamidalardan bunyod bo‘lgan ezgulik devoridir. Chunki komil inson zamirida ham nafs dunyosi mavjud, ammo ruhoniyat olami ezgulik devori bilan himoya qilingan. Bu kabi epik asarlarda yana qo‘rg‘on, qasr, hisor kabi so‘z va tushunchalarga ham duch kelamizki, ular o‘zlik vodiysini qat aylayotgan solikning vujud dunyosi va uning ajoyib-g‘aroyiblarining timsoli. Baland peshtoqli go‘zal ishq malikasi ham shu qo‘rg‘onda, baland va toshlari ganch, marmardan bo‘lgan tog‘larni makon tutgan, qo‘rg‘on darvozasini qo‘riqlovchi dev, sehrgarlar makoni ham shu yer. “Sab’ayi sayyor’’da keltirilganidek, misrlik bir g‘anining o‘g‘li Sa’d “Jomosbnoma” da bitilganidek, bir parivashga mahbub bo‘ladi. Uning qal’asi qo‘rg‘on ichida bir buyuk cho‘qqi ustida turgandek bo‘lib, uning minorasi ko‘k qal’asi bilan 63 Komilov. N. Tasavvuf. Toshkent , “Movaraunnahr” -“O‘zbekiston”, 2009. – B. 417. 33 bahslasha oladigandek. Uning qasri atrofida hisor-tog‘lar bo‘lib ularning har biriga kirish uchun darband bor. Bu darbandlardan birining oldida Qatron otliq zangi, ikkinchisida hakim va uchinchisida afsungar kampir bor. Farhod ham hisor yo‘lidan yurar ekan, hech yoqqa qaramay qadam bosishi va darbandda turuvchi qo‘riqchilar bilan tinimsiz kurashuvi lozim. Iskandar borgan sehrgarlar qal’asi ikki tog‘ni bir-biriga payvandlagan, qalinligi 150 qaridan bo‘lib, ganj va xarsangtosh qotishmasidan boshdan-oyoq bir butun qilib payvandlangan mustahkam darbandga ega. Qo‘rg‘onga olib boruvchi yo‘llar xavfli, uni har qadamda chalg‘ituvchidir. Solik “shu yo‘ldan hech yoqqa qaramay, tez yurib o‘tsagina” 64 maqsad manziliga yeta oladi. Navoiyning epik asarlarida o‘zlik vodiysida sayrini boshlagan solikning vujudi – qo‘rg‘on timsoli orqali ifodalanadi. Chunki basirat ko‘zlari hali ochilmagan solik o‘z vujudidagi ajoyibotlardan, qo‘rg‘onning sir-asroridan bexabar. O‘z qo‘rg‘oniga kira olgan solikkina u yerdagi ganjina – oynani qo‘lga kiritadi. Oyna timsoli ham ko‘ngilni atab keladi. Ko‘nglini safolantirgan solikning oynadek ko‘ngli ko‘ngillar ichra eng baland martabaga yetishgan, Haqning sifatlarini o‘zida jomdan ham ko‘ra ko‘proq tajalli ettirgan hisoblanadi. Farhod va Iskandar o‘z jomlarini qo‘lga kiritish bilan cheklanmaydilar. Inson ko‘ngli oynadek safolansa ,o‘z nuqsonlari unda ko‘rina boshlaydi. Chunki Oynaning vazifasi ham o‘ziga boqqan xilqatni ko‘rsatish. “Farhod va Shirin” da keltirilganidek, Oynaning xususiyatlaridan qaragan kishining hamma fe’lini oshkor aylash, badmast bo‘lsa sharmsor aylash va adolatning to‘g‘ri hukmini chiqarish kabilar sanaladi. Ko‘ngilning oyna, jom, sirlar maxzani kabi timsollar orqali ifodalanishi tasavvuf ta’limotiga borib taqaladi. Shu sababdan bu kabi timsollar nafaqat shaklan , balki mohiyatan ko‘ngil uchun eng mos tashbehlar va ular asosida shakllangan timsollardir. Ammo ko‘zguni qo‘lga kiritishning o‘zigina kifoya qilmaydi, balki hammasi shundan keyin boshlanadi. Bunda o ‘ z ko ‘ nglini anglagan sohib endi o ‘ z nafsini taniydi va ko ‘ zguga qorong‘u bo ‘ ylamasligi uchun o ‘ z tanasida kurashga otlanadi . Farhod ham Ko‘zgu tilsimini ochish uchun ko‘p yo‘llarni o ‘ z tanasida bosib o‘tadi. Bu yo‘llar undagi g‘azab, shahvat, nafsni, ya’ni 64 Komilov. N. Tasavvuf. Toshkent , “Movaraunnahr” -“O‘zbekiston”, 2009. 34 tilsim, dev, ajdarhoni yengish bilan yakunlanmay di . Ularni yengib g‘olib bo ‘ lgan Farhod o ‘ z ko ‘ ngliga boqadi va unda o ‘ z qismatini ko ‘ radi . Doston voqealari davomida esa Farhodning ko ‘ zguga tiyra qo ‘ nmasligi uchun qilgan harakatlarini ko ‘ rishimiz mumkin . “Lison ut-tayr” dostonida “Husnini namoyish qilishga ko‘zguni vosita qilgan shoh” deb nomlangan hikoyat keltirilgan. Unga ko‘ra husni jonlarga ofat bo‘luvchi, bemisl go‘zal shoh va uni ko‘rib shu zahotiyoq jon taslim qiluvchilar tasviri chiziladi. Unga ko‘ra, shoh o‘zining jamolidan xalq bahra olishi uchun bir ko‘zgu yasattiradi. Bu ko‘zgu tavsifini qilar ekan, shoir uning tanda joylashgan ko‘ngil ekanligini va nazar solgan odam shohning jamoliga to‘yishini aytadi. Qasri-tan, onda ko‘ngulni ko‘zgu bil, Ko‘zguda shah husnini nazzora qil. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, ko‘zgu timsoli ko‘ngilni eng yaxshi ochib beruvchi, sifatlovchi tashbehdir. Shuning uchun ham Haqning ma’rifatiga muyassar bo‘lgan va uning sifatlari bilan ko‘ngli tajalli etgan orifning safolangan ko‘ngli shu timsol orqali yoritiladi. “ Ko ‘ ngil dastlab tabiatdagi mavjud narsalar – o ‘ t, qush, g‘uncha, dengiz, tosh, shishaga qiyos etilgan. Islom dini, Qur’on va hadislarning ta’siri tufayli ko ‘ ngil Arsh, Ka’ba, mehrob kabilarga o ‘ xshatilgan bo ‘ lsa tasavvuf ta’limoti tufayli qadah(jom), may(boda), butxona, vayrona, xazina va ko ‘ zguga nisbat etilgan 65 . Bu kabi timsollar adabiyotimizda keng qo ‘ llaniladi. Yozuvchi timsol orqali mavhum tushunchalarni ramziylik asosida ko ‘ pchilikka ma’lum bo ‘ lgan so ‘ zlar bilan ifodalab o ‘ z muddaosini bayon etadi. Adabiyotda ko ‘ ngilning ko ‘ zguga o ‘ xshatilishi ko ‘ p uchraydi. Sabab uning sofligi va aksni ko ‘ rsata olishi. Irfoniy istilohlar lug‘atlarida ham ko ‘ zguga quyidagicha izoh berilgan. “Oyna – xoslarning sayqallangan jismidur. Zavq ahli so‘zlarida oynadan maqsad zohir bo‘luvchi makon sababidan Komil Inson qalbidir. Zero zot, sifot asmo(ismlar)ni oyna deyishadi va bu ma’nolar Komil Insonda, ya’ni butun mazhariyatga ega bo‘lgan Komil insonda namoyon bo‘ladi. Shoh Ne’matulloh aytadi: 65 Bozorova N. Alisher Navoiy asarlarida ko‘ngil talqini.- Toshkent: Fan, 2009. – B. 115. 35 Oynai koinot mazhari timsoli tust, Husni tu dar Oyna gashta ayon fil-masal ” (Koinot Oynasi sening timsoling mazharidir, xullasi kalom Sening husning oynada namoyon bo‘lmish) 66 Izohdan anglashiladiki, oyna-komil inson ko ‘ ngliga qiyoslangan «Xamsa»dostonlarida yana obi hayot timsoli ham keng qo‘llanilgan. Obi hayot – Xizr chashmasi abadiy hayot , tiriklik ramzi , solik uchun ishq va ma ’ rifat bulog‘idir . Obi hayotni izlagan va unga yetishgan Xizr ham yashillik, abadiy tiriklik bilan sifatlanadi. Yashil rang Tasavvuf ta’limotiga ko‘ra ishonch (itminon), yurakning poklanganidan keyin valiylikdan nishonalar bera boshlagani kabilarni anglatadi. Ishq va muhabbat bulog‘idan qonib tiriklik chashmasini topgan solik haqiqiy ma’rifatga yetib Zot tajalliysi nurlari bilan safolanadi va Haqqa vosil bo‘lib haqiqiy hayotga yetishadi. Iskandar haqidagi rivoyatlarda uning “obi hayot” ni izlab yo‘lga chiqishi va shuning umidida ko‘p sa’y harakatlar qilib zulmatga yetib borishi va mazkur chashmani topishi haqida so‘z ketadi. Shahobiddin Suhravardiy “tiriklik chashmasi”, “obi hayot” ni Haqning haqiqiy ma’rifatiga vosil bo‘lish ekanligini aytib o‘tadi . Ikki olamni birlashtirib turguvchi qalb, o‘zining aslidan boxabar va unga tomon doimo intilishda. Bu ishqni u vaqtinchalik makon tutgan sohibiga ishqdan yetishgan hijron, dard, alam, iztirob ko‘rinishida eslatib turadi. Qalbida ishq jo‘sh urgan sohib uning manbaini qidirishga chog‘lanadi va ma’rifat hosil qiladi. Insonning asliga sog‘inch va ishq tufayli o‘zini anglash orqali Haq irfonini anglash to‘g‘risida Najmiddin Komilov quyidagilarni yozadi: “Parvardigori olam inson ruhini o‘z rahmoniy nafasidan ato etgan ekan, demak biz Mutlaq ruhning bir qismimiz va shu sababli o‘z aslimizga qarab intihosiz sog‘inch va muhabbat bilan intilamiz. Bu intilish aslimizni anglash bilan amalga oshadi. Ishq insonni ma’rifatga olib boradigan qudrat, insonni moddiy asosdan poklovchi, holi etuvchi muqaddas olov” 67 . Mazkur dostonda sujetida aks etgan Iskandarning safarlari, Xizr rahnamoligida obi hayotni izlab zulmatga tushishi kabilardan maqsad ham irfon edi aslida. 66 Sayyid Jafar Sajjodiy. Irfoniy istilohlar va iboralar lug‘ati. Sino. – Toshkent: Media nashr, 2011. 67 Komilov N . Tasavvuf .- Toshkent: Movarounnahr – O‘zbekiston, 2009 - B. 49. 36 “Olloh ilmini topgan darvesh Komil inson bo‘ladi va u yaxlit ko‘zga – chashmaga aylanadi: “Komilning ko‘zi – Xizr chashmasidir” 68 uni topgan esa abadiy nurga saodatmand bo‘ladi. Obi hayot orif botinini tavsiflovchi ramziy timsollardan biri sanalib, Xizr va uning yo‘liga ishora qiladi. Tasavvuf ta’limotida aytilgan Komil inson zamirida Payg‘ambarlar Jabroil, Isrofil, Azroil, Iso, Mikoil bilan bir qatorda Xizr xususiyatlarini ham o‘zida jam aylashi lozim hisoblanadi 69 . Obi hayot – tiriklik suvi Sayyid Ja’far Sajjodiyning “Irfoniy istilohlar va iboralar lug‘ati” da quyidagicha tasniflanadi: “Tiriklik suvi – zulmat qa’ridagi bir buloq bo‘lib, har kim undan ichsa abadiy hayot topadi; soliklar (tariqat ahli) istilohida ishq va muhabbat bulog‘iga ishoradir; kimki undan totib ko‘rsa hech qachon fano va yo‘qlikka yuz tutmaydi” 70 . O‘t, olov, partav, yolqin, shu’la, chaqin kabilar ham ishqning timsollari. Quyosh timsoli birlamchi va intihosiz borliqni ifodalasa yuqoridagilar undan yetishgan yolqin, nurlar hamda tajalliydir. Olov va ishqning ham o‘xshash tomonlari mavjud. Ishqning harorati qalbni, solik vujudini poklaydi. Hujjat ul-Islom G‘azzoliy aytganidek ibtidosi temir bo‘lgan ko‘ngildan har bir inson ko‘zgu yasashi kerak. 71 Bu temirga ishlov berish va oyna yasash uchun ishq harorati kerak. “Layli va Majnun” dostoni boshdan oxir shu timsollarga yo‘g‘rilgan va ular oshiq Majnun ahvolini , ishqi mohiyatini tushunishga yordam beradi. Ammo uni his qilib bo‘lmaydi va ayni o‘t bilan ishq orasidagi o‘xshashliklardan biri ham shu. “Lison ut-tayr” dostonida “Parvonalar to‘dasi haqiqiy sham sharhida” deb nomlangan hikoyatga ko‘ra ham sham va shu’la timsollari orqali ishq mohiyati anglashiladi. Shu’la sharhin til bila qilmas kishi, Kuymaguncha hirqatin bilmas kishi. Shamga urilmaguncha shu’laning mohiyatini bilib bo‘lmas, ammo bilgach ham til bila sharh qilib bo‘lmaydi. Bu ishq va shu’la o‘rtasidagi bir chiziq, yana biri ishqning ham olovning ham “ortiqcha” lardan tozalovchilik va shaklga solish xususiyati. Olov o‘ziga tushgan oltinni o‘zining darajasigacha qizdirib, eritib , 68 Komilov N. Tafakkur tuhfalari // Navoiyning ijod olami. – Toshkent: Fan, 2001. – B. 22. 69 Komilov N. Tasavvuf .Toshkent, “Movarounnahr”-“O‘zbekiston” , 2009. – B. 93. 70 Sayyid Ja’far Sajjodiy. Irfoniy istilohlar va iboralar lug‘ati // Sino. – Toshkent: Media nashr, 2011. – B. 124. 71 Abu Homid G‘azzoliy. Kimyoyi saodat. – Toshkent: Adolat, 2005. – B. 28. 37 keraksiz moddalardan tozalagani kabi ishq ham inson vujud oltini ( ko‘ngil) nafsdan forig‘ aylab safolantiradi. Shu’lag‘a urg‘och o‘zin bevahmu bok, Shu’la bo‘ldi o‘t tushib a’zosi pok. Olovga o‘zini urib yonib yashaydigan parvona, samandar kabi timsollar ishq olovida, uning haroratini his qilib yashaydigan oshiq majzublarning ramzi. O‘zini shu’laga qo‘rqmasdan urgan parvonalar a’zosiga o‘t tushib, pok bo‘ladi va o‘zlari ham shu’laga aylanadilar. “Farhod va Shirin” da Farhod vujudidagi nafsga qarshi kurashda samandar yog‘idan foydalanadi. Samandar ham parvonalar kabi o‘tga o‘zini urgan, otashgohlarda yashagan jonivor sifatida talqin etiladi. Suhaylo otashgohlardan yig‘gan samandar yog‘ini Farhodga beradi. “U ishq ramzi. Farhod badaniga samandar yog‘ini surtganda, ajdarhoning o‘ti unga kor qilmaydi – ishq otashi nafs o‘tini so‘ndiradi” 72 “Saddi Iskandariy” dostonida ham olov, o‘t timsollariga duch kelamiz. Ular ham ishq timsollari sifatida kelib Iskandar botinini tozalash va nafsini kuydirish uchun xizmat qildiriladi. Sehrgarlar qo‘rg‘oni – nafs vodiysini ishg‘ol qilish uchun o‘tdan tayyorlangan asbob yasattiradi. Bu asboblarni sehr ahliga tashlagach undan chiqqan alanga taftidan sehrgarlarning qo‘rg‘oni kunpayakun bo‘ladi, sadosi - sehr ahlining asboblarini buzib,o‘zlarini tamoman botil qiladi, dudi – sehr ahlining yuzini qoraytirsa, isidan jodugarlarning boshi aylanadi. 2.2. “Saddi Iskandariy” ostonining falsafiy-irfoniy mazmunini ochishda germenevtik tahlilning o‘rni Shoirning mahorati asarlarining ham zohiriy suvratda, ham botiniy ma’noda barkamolligida ko‘rinadi. Shoir “Xamsa” dostonlarining har birida komillik, botindagi tadrijni ilgari sursa-da, yoritilishda rang-barangligi bilan ajralib turadi. Birgina ramziy timsollar dev, pari, jom, oyna kabilar deyarli har bir doston sujetida 72 Komilov N. Xizr chashmasi. Toshkent, “Ma’naviyat” 2005. – B. 84. 38 uchraydi, ammo o‘zgacha talqin, turlicha tavsifda. Shoirning mahorati an’anaviylik zamirida individual hususiyatlarga ega asarning yaratilishi bilan bog‘liq. Jumladan, asarning badiiy yetukligi va yozuvchi mahorati birlamchi asos qilib Alibek Rustamiy voqelikning inson uchun foydali bo‘lishi va uning mijoziga muvofiq tushishi uchun tabiat qonunlariga zid bo‘lmasligi zarurligini keltirib o‘tadi. Adabiy asarning badiiyligi tabiiy go‘zallikka xos xossalarga ega bo‘lishi, ya’ni u inson yaratgan go‘zalliklarning bir turi sifatida gavdalanishini uning ikkinchi asosi ekanligini ta’kidlaydi. 73 Bu har ikki holatning uyg‘unligini esa Navoiy ijodida yaqqol na’munasini ko‘rishimiz mumkin. Alisher Navoiy shaklan va ma’nan mukammal asarlarini yozilishida turkiy til imkoniyatlaridan to‘la foydalangan. Germenevtikaning keyingi rivojida kat ta hissa qo‘shgan nemis faylasufi G.G.Gadamer ta’limotida til asosiy o‘rin tutadi, chunki til tufayligina an’ana tirik, til ruhiyatida esa “harakatdagi tarixiy ong voqe bo‘ladi: tushunmoqchi bo‘layotganimiz asar, u bizdan tarixan qanchalik uzoq bo‘lmasin, biz bilan dialogga kirishadi, shu asno o‘sha asar ham, biz amalga oshirayotgan talqin ham “an’ana hodisaning” uzviga ayl anadi.” 74 Bizga ma’lumki “Xamsa” dostonlari yozilishida an’ana muhim omil sanaladi. Bu ayniqsa, sujet bilan bog‘liq jarayonda nomoyon bo‘ladi. An’anaviylik zamirida o‘zgacha mushohada va talqin bu ijodkordan yuksak mahorat talab etadigan jarayondir. Tahlillarga yuzaki yondoshish natijasida ba’zi o‘rinlarda turkiy “Xamsa”ni forsiyda yozilganlarning tarjimasi degan yanglish fikrlar ham bo‘lgan. Ammo dostonlarda sujet unsurlari, motiv, detallarning tashkillanishi va kompozitsiyaning o‘ziga xosligi kabi jihatlar ijodkorlar konsepsiyasiga muvofiq ifodalangan. “Ulkan san’atkorlar ko‘p mavzularni o‘zgalardan o‘zlashtirgani adabiyot tarixidan yaxshi ayon. Hamma gap, u yoki bu g‘oyani qanday shaklda anglatish, qanday harorat va mohirlik bilan tasvirlash, ya’ni uslubdadir” 75 Alisher Navoiy “Xamsa”dostonlaridagi individuallik ramziy timsol va tisimlilik bilan bog‘liq jarayonlarda ham ayon bo‘ladi. Germenevtik yondashuv asosida yuqoridagi jihatlar ham tahlil jarayoniga tortiladi 73 Rustamiy A. Adiblar odobidan adablar. – Toshkent. Ma`naviyat, 2003. – B. 45. 74 Qur`onov D. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: «Akademnashr», 2012. 75 Haqqulov I. Badiiy matn tahlili va talqini muammolati(to‘plam). – T.: 2012. 14-bet. 39 va ularga asoslanib asar zamiridagi falsafiy-irfoniy qarashlar talqin etiladi. Shoir har bir dostonida kelgan an’anaviy timsollarga o‘zgacha yondashib, ularning tavsifini jonli va yorqin his-tuyg‘u va kechinmalar orqali ifodalaydi. Kompozitsiya bir sistema sifatida asar qismlarini uyushtirib, butun va qism munosabatini ro‘yobga chiqaruvchi badiiy shakl. Ammo u faqat shakliy hodisa bo‘lib qolmay, mazmunning sabab-oqibat, makon va zamon munosabatlarini to‘g‘ri tashkil qilib, asar g‘oyasining mantig‘ini asoslab, badiiy-estetik kuchini va o‘qishliligini ta’minlab keluvchi unsur hamdir. Yozuvchi hayot materialidan foydalanib uni qalbi, shuuri, tafakkuri qatlarida qayta sintezlab badiiy voqelikni yaratadi. Shuning uchun ham, bir voqealikka nisbatan ijod ahlida, turlicha g‘oyalar singdirilgan badiiy asarlarni ko‘rishimiz mumkin. Xamsachilik an’anasiga muvofiq dostonlarda yoritiladigan voqealar sujeti deyarli bir xil. Asarning g‘oyasidan kelib chiqib voqealarning darajalanish, yoritilish ko‘lami, o‘rni, sabab-oqibat, makon va zamon munosabatlari, ya’ni asar mazmuniga tegishli unsurlarning asar qurilishi - kompozitsiyasida o‘rinlashishi yozuvchi maqsad-muddaosi va mahoratidan kelib chiqib turlicha. “Ya’ni san’atkor bir butunlikdan ikkinchi bir butunlikni yaratishi, hayot materiali (dispozitsiyani) badiiy asar (kompozitsiya) ga aylantirishi zarur bo‘ladi 76 . Kompozitsiyaning asosiy vazifasi bosh g‘oyani ochib berishga yo‘naltirilgan qismlarni uyushtirish, tashkil qilish, markazda ushlab turish. Shuning uchun ham, asarga olib kiruvchi kompozitsion vositalar: asarning sarlavhasi, qismlarining nomlanishi yozuvchining niyatini oshkor qila boradi. Navoiy dostonning asosiy qismiga kirishdan oldin Iskandar obrazining tarixiy ildizlariga to‘xtalib o‘tishni joiz topadi va Jomiydan dunyoda ikkita Iskandar yashab o‘tgani , ulardan biri go‘yoki Doro bilan urushgan-u, yana biri ya’jujlarga qarshi devor qurgani xususida so‘raydi: Biri ulki, Doro bila qildi razm, Biri buki, sad bog‘la-yu etti azm. Jomiy ularga aniqlik kiritgach, Navoiy hayotiy materialni o‘z idealidagi obrazni ochishga yordamchi va shartli olingan, asar sujeti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ramziy timsollarni asar kompozitsiyasini uyushtirishga xizmat 76 Quronov D , Mamajonov Z, Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. - Toshkent : Akademnashr, 2010. – B. 40 qildiradi. Ya’ni doston bosh qahramoni Farhod singari dastlab Kashmirda «jom»ni qo‘lga kiritadi, Xitoy safarida “oina”ga ega bo‘ladi va keyingi yurishlarida «sad» qurdiradi. “Farhod va Shirin” dostonidagi singari izchillikka amal qilgan ramziy timsollarning istilohiy ma’nolari xulosaviy dostonning falsafiy-irfoniy jihatlarini o‘zida jamlagan. Qolgan dostonlardan farqli o‘laroq, “Saddi Iskandariy” da falsafiy-irfoniy qarashlar va pir-u murid o‘rtasida kechgan suhbatlar zamirida jo etiladi va ularning amaldagi tadbiqini Iskandar bilan bog‘liq sarguzasht qismlarida kuzatib borishimiz mumkin. Navoiyning maqsadi idealidagi adolatli shohni faqatgina xalqqa emas, balki o‘z ko‘nglining podshohi aylash va avliyo, valiy, payg‘ambarlar darajasidagi komil – Iskandarni kuylash edi. Ko‘nglini anglagan odam u orqali borliqqa nazar soladi. “Uning ko‘ngli hayotdan insonga, insondan Haqqa yuzlanadi. Shu maqomgacha yuksalgan ko‘ngil endi insonga va hayotga butunlay boshqa nazar bilan qaraydi, barcha hodisaning mohiyatini shu qarash bilan belgilaydi” 77 Zero o‘z ko‘nglining shohigina “olam shohi” bo‘lishga haqli. Valoyat qilib tengridin multamas, Nubuvvatqa dag‘i topib dastras. Ya’ni Tangridan valiylik martabasini iltimos qilgan edi, riyozatlari bilan valiylik u yoqda tursin, hatto payg‘ambarlik darajasigacha yetdi. Asarning asosiy qismi 15- bobdan boshlanadi va unda Iskandarning dunyoga kelishi voqealaridan tortib, otasining vafotidan keyin taxtni egallashigacha bo‘lgan voqealar tizimi yoritilgan. Uning mantiqiy davomi bo‘lgan keyingi “Himmat humoyunining balandparvozligi ta’rifida” deya ichki sarlavha qo‘yilgan 16-bobda bu fazilatning sifatlari ulug‘lanadi . Hikmat boblari falsafiy-didaktik qarashlar, nasihatlar va ma’vizalar shaklida kelsa-da, Y.Is’hoqov ta’kidlaganidek, “nasihataro va ma’vizatoso” atamasini tor ma’noda tushunmaslik kerak. Shoirning “nasihat” va hikmatlari ancha keng ma’noda bo‘lib ular oddiy gadodan tortib, oliy hukmdorga qadar bo‘lgan turli tabaqa uchun daxldor mulohazalarni qamrab olgan. Shu ma’noda Navoiyning “hikmat va ma’vizalari” qator falsafiy-didaktik, ijtimoiy-siyosiy 77 Bozorova N. Alisher Navoiy g‘azallarida ko‘ngil obrazi. – Toshkent: Fan, 2009. –B. 81. 41 masalalardan iborat” 78 . Falsafiy-didaktik qismda dastlab himmat fazilati ulug‘lanib, u inson vujudining kimyosi, ya’ni tozalovchisi ekanligi, bir odamda kimiyogarlik – himmat qilish hunari bo‘lsa “odamlarning eng badavlati” shu ekanligini ta’kidlanadi. Chu himmat erur kimiyoyi vujud, Ki andin topar e’tabor ahli jud. Oshiq inson vujudining kimyosi ya’ni tozalovchisi ishq bo‘lsa orif insonni komillikka olib chiquvchi yo‘l himmat vodiysidan o‘tadi. U orifning botinini inson vujudida mavjud bo‘lgan, to‘rt oyoqlilar, dev va darrandalarga xos g‘azab, shaxvat, qahr, nafsdan tasfiya etishga va maloika sifatlarini kasb etib o‘zligini unitib, boshqalar dardida yashab Haq diydoriga talabgor bo‘lishga chorlaydi. Dostonda Himmat quyoshining balandparvozligi, ikki qanotining soyasi quyosh anqosining zarrin qanotiga Qof tog‘ining zulmatidek uya solgani va jussasining kattaligidan oftobdayin olam kumush bayzosini o‘z qanotlari ostiga yashira olishi va har gadogaki uning soyasi tushsa shohlar aning gadosi va har shohning boshidan soyasi ko‘tarilsa gado uning oldida shoh bo‘lishdek ta’rifini beradi. Quyosh birlamchi asosga ishora bo‘lsa, uning balandda joylashgani himmatining buyukligidan nishona. Komil insonda Haqning asmo va ismlari tajalliy etar ekan, bu jilolarning ichida eng birinchi himmat nurlari paydo bo‘ladi. Navbatdagi bobda shu xususidagi Iskandar va gadolik yo‘lini tutgan podsho hikoyati o‘rin oladi. O‘zaro bog‘liq boblar oxirida takrorlanuvchi hikmat shaklidagi pir-murid suhbatida ham shu masala yoritiladi. Har bir bandda ko‘tarilgan masala komil inson botinini bezovchi bu fazilatning sharhiga bag‘ishlangan. Shu bilan bir qatorda bu fazilat egasi etib Iskandar obrazi gavdalanadi. 19-bobdan boshlanadigan boblarda Iskandarning “adolat” fazilatini o‘rganishi haqidagi qarashlarga o‘rin beriladi. Ne amreki bo‘lg‘ay sifat doxili, Haq otidur ul amrning foili. Adolatqa yetganda qilmish xudo, O‘z otini “Al-adl”birla ado . 78 Is’hoqov Y. Navoiy poetikasi. – Toshkent: Fan 1983. – B. 28. 42 Nimaiki ezgulikka daxldor nom bo‘lsa, hammasi haqning sifati va ismlari bilan bog‘liqdir. Bu sifatlarga aloqador qanday ish bo‘lsa u haq yodi bilan bajariladi, Adolat bobida so‘z ketganda Haq o‘z ismini al-adl-odillik bilan yakunlaganligi keltiriladi. Haqiqat tomon qadam tashlab borayotgan solik haqiqatni ko‘rsatuvchi oynaga, ya’ni musaffo ko‘ngilga ega bo‘lish uchun adolat bayrog‘ini baland ko‘tarishi lozimdir. Aynan keyingi sarguzasht qismida “Iskandarning adolatparvarlik quyoshi bilan zulm shomi ko‘rshapalaklarini basir qilib, jahonni yoritgani hamda zolimlarni qora zulmatdek olam yuzidan chetlatgani” xususida bayon keladi. Bu sarguzasht qismdan so‘ng unga mazmunan aloqador falsafiy-ijtimoiy qarashlar, hikoyat,hikmat shaklida keladi va yagona bo‘limni tashlik etadi. Adolat haqidagi bo‘limning keyingi bobida unga muvofiq tarzda “Adolat bulog‘i” ning falsafiy-didaktik talqini beriladi. Boblarning baridan maqsad komil inson tadrijida bu fazilatning o‘rnini ko‘rsatishdir. Adolat fazilati vijdonga borib taqaladi, vijdon makoni esa ruhda mavjud. Vijdon ruhdan yetti ming yil oldin yaratilib, Haq bilan vosil tutilgan, keyin ruh olamiga hibs etilgan 79 . Komil inson ruh zamirida yashiringan bu ma’noni idrok etishi va amal qilishi lozim. Chunki solikning yo‘li vujud dunyosidan boshlanib, qalb, ruh va vijdon makonlaridan o‘tadi. Bu makonlarning qat aylanishi bilan bog‘liq ma’nolar Iskandarda paydo bo‘layotgan yaxshi xulqlarda ko‘rinadi. Keyingi hikoyatda “O‘g‘lini g‘aflat uyqusidan uyg‘otgan Mahmud hikoyati” yuqoridagilarga ilova qilib keltiriladi. 23-bobdan yangi – muxolifatdan yiroq bo‘lish to‘g‘risidagi qarashlar tizimi boshlanadi. Iskandar bilan bog‘liq voqealar tizimida Doro bilan uning o‘rtasida elchilik aloqalari va natijasida hosil bo‘lgan voqealar tizimi bayon qilinadi. Unga ko‘ra Iskandar Doro bilan muxolifatga borishni istamaydi, uning xotirida ustozi aytgandek: olamni adolat bilan olish fikri bor edi. Hakim, o‘ylakim, ko‘rguzib erdi yo‘l, Adolat havosin bilib erdi ul. Bu bo‘limdagi falsafiy-ijtimoiy qarashlar ham bevosita muxolifat kalomi sharhiga bag‘ishlanadi. Shoir bobning nomlanishida muxolifat kalomidan so‘z o‘yinini hosil qiladi. Birgina, birinchi o‘zak-“mux”-hasad, bilan ikkinchi o‘zak “ulfat” 79 Haqqulov I. Taqdir va tafakkur. – Toshkent: Sharq, 2007. – B. 58. 43 tutinganini, natijada “muxl” (andisha) ga “ofat” yetgani misolidayoq bu so‘z zamirida yashiringan yomon sifatlarga ishora qilib o‘tadi. Bo‘limdagi uchinchi hikoyat qismida “Ikki do‘stning ittifoqligidan urush alangasining so‘ngani” xususidagi hikoyat joy oladi. An’anaviy savol-javobda Iskandar ustozi Arastudan “urushga qarshi hamma uchun maqbul va foydali bir qoida topiladimi?” deb so‘rashi va unga javob olishi xususida. Urushni balo seliga o‘xshatgan shoir uning selidan faqat ofat yog‘ilishini yozadi. Komil inson esa, hosil qilib borgan axloqi hamidalarini bu selning yuvib ketishidan ehtiyot qilishi lozim. Aks holda muxolifat dilni xarob qiladi. Xusumatning ziyoni, xasadning kulfati va muxolifat kalomidan saqlanishga harakat qilgan Iskandarning qoradan oqqa ocharib borayotgan dunyosi shu tariqa dostonda o‘z ifodasini topgan. Yangi o‘zaro bog‘liq boblardan tashkil topgan band 28-bobdan yangi qarashlar boshlanadi va dastlabki sarguzasht qismida sarlavhada qisqacha bayon qilinganidek: “Doroning Iskandar so‘zidan parishon bo‘lib, askar yig‘ish uchun olam-olam lashkar to‘plagani va unga qarshi yurish qilgani holda, davlatining bayrog‘i o‘zga quyun ofatidan yiqilgani” voqealari bayon qilinadi. Sarguzasht qismidayoq anglanadiki, har bir ish aql tadbiri bilan qilinsa, oxiri yaxshilik bilan yakun topishi, yo‘qsa Doro kabi qarshisida “balo selidek to‘g‘on” turganda, “o‘zga quyun ofatidan” aziyat chekishi mumkin. Oxirgi jumlada aytilganidek, dushman, ayniqsa, o‘zga kutilmagan dushmanlardan saqlanish uchun aql, tadbir bilan hamma chora topishi, xirad yo‘lidan yurish lozimligi to‘g‘risidagi qarashlar “Shohlikning tartib-qoidalari” yoritilgan falsafiy- didaktik bobda ilgari suriladi. Bu banddagi 29- bob Abu Said Ko‘ragon haqida bo‘lib, u ham Doro singari davlat ishlarida aqldan yiroq tushib, sipohlarning noroziligiga uchragani haqida hikoya qilinadi. Makon va zamonda turlicha bo‘lgan bu voqealar sabab va oqibat jihatidan bog‘liq bo‘lib asar syujetida mantiqiy izchillikni hosil qiladi va bo‘lim oxirida takrorlanuvchi savol-javobga o‘rin beradi. Iskandarning navbatdagi aql xususidagi savoliga ustozi Arastudan kishi aql hakamligida ish tutsa, yaxshilik va yomonlikni ozmi-ko‘pmi, farqlay olishi va xatoga kamroq yo‘l qo‘yib, ishlari foydali bo‘lishi mumkinligi kabi javoblarni oladi. Navoiy talqinida Iskandar nafaqat adolatli shoh, balki avliyo, valiy, 44 payg‘ambar masobasida ta’rif etiladi. Dostonda Iskandar payg‘ambarlar sifatlari keng tasvirlanmasa-da, pir tarbiyasini olgan va uning aytganlari doirasida ish ko‘ruvchi solik ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Uning bu sifatlarini bosh obrazning muhim qirralarini ochishga yo‘naltirilgan ramziy - timsollar yordamida ochiladi. 31-34- boblarni tashki qilgan navbatdagi bo‘limda, asosan, Iskandarning soliklik sifatlari namoyon bo‘la boradi. Solikning Haqqa bo‘lgan adadsiz ishqi, shavqi, ishtiyoqi tufayli yagona maqsadi Haqqa yetmoq va bu yo‘lda fano bo‘lmoqdir. Haqiqatga oshiqlik solikni Haq ma’rifatini bilishga chog‘lantiradi va Uni tanitadi. Ishq dilning haqiqatni idrok etishi uchun bir vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli dostonga ishq bilan bog‘liq o‘rinlar ham kiritilgan.“Izg‘irin hasratli oshiqning sovuq ohi” falsafiy-didaktik qarashlar, Majnun hikoyati kabi boblar oshiqlik kuylangan boblarning qismlarini uyushtirib kelgan. Iskandarning komillik yo‘li ma’rifat, irfon, haqiqatga oshiqlik tarzida kechadi. Bo‘limning an’anaviy bosh o‘rnida keluvchi sarguzasht qismida voqealar izchilligi uzilmagan holda Doroning vafoti va Iskandarga olamdagi mamlakatlarning hamma shohlari itoat etgan holda, Kashmir shohi nomuvofiq afsun o‘qib, Hind royi ters javob berib, Chin xoqoni chin so‘z aytmagani xususida bo‘ladi. Bizning fikrimizcha esa, ayni shu boblardan boshlab Iskandarning o‘z botiniga sayri boshlanadi. “Inson o‘z vujudini anglash uchun ruhoniy safarda bo‘lsa, botin olamini, demak Parvardigor hikmatini chuqurroq anglab yetadi. Agar zohiran safarda bo‘lsa kishi buni botiniy ma’rifat bilan bog‘lab borsa, so‘fiylik talabini ado etgan bo‘ladi.” 80 Iskandar ayni shu boblarda ma’rifat va ilohiy ishqdan ularga qarshi kurashda qurol sifatida foydalanadi. Chunki ma’rifat va haqiqatga bo‘lgan ishqqina nafsi ammora bilan kurashib, qalb jomiga quyilib uning turli yomonliklardan, g‘ayrlardan zanglanishdan himoyalaydi. Ramziy timsollarning mohiyatidan kelib chiqib yondoshsak, jomi Jamni Kashmirda qo‘lga kiritishi, oynani Xitoy voqealaridan keyin yasalishi va nihoyat ya’juj-ma’jujlardan himoyalanish uchun sad qurish voqealari zamirida soliklik yo‘lida qalbdagi yovuzliklar, nafsning quvilishi va ruhning o‘sish tadriji ifodalangan. Dostondagi Iskandarning safarlari aslida ko‘ngil 80 Komilov.N. Xizr chashmasi. – T.: Ma’naviyat. 2005.150-bet. 45 olamiga hijrat bo‘lib, barcha sarguzashtlar odam-olam-Yaratuvchi uchligini anglash vositasidir. Illo, ko‘ngil o‘ziga xos olam. Bu mamlakat o‘zlikni anglash orqali zabt etiladi. Safar o‘tini aylagan ixtiyor, Vujud oltunin qildi komil yor. Hijrat asnosida olovda toblangan va poklangan “vujud oltuni”- ko‘ngil ekaniga endi shubha qilmasa ham bo‘ladi. Biz zohir nigohimiz bilan oltin – g‘uborlardan o‘tda tozalanishi, taomning lazzati olov ranjini chekkani tufayli ekanini yaxshi bilamiz. Ko‘nglini do‘zaxiy harorat taftida toblamagan kishi unga shohlik matlabiga erisha olmaydi. Iskandarning jahon shohi bo‘lish siri vujuddan qalbga, qalbdan ruhiy balandlikka, nihoyat vijdon (iymon) cho‘qqisi sari yuksala olgani bilan izohlanadi. Iskandarning barcha fidokorligi, himmati, adolatpeshaligi aynan botiniy kurash asnosida ezguliklarni jaholatga qarshi yo‘naltira olishga qurb va imkon topa olganida namoyon bo‘ladi. Murid niyozmandlik bilan bu yo‘lga chiqdimi uning eng birinchi ishi o‘ziga murshid topishi zarur. Chunki yo‘l juda uzun, mashaqqatli bo‘lish bilan birga solik uchun begona. Bu haqida Najmiddin Komilov o‘zining “Tasavvuf”kitobida quyidagicha yozadi: “Pirsiz solik manzilga yetolmaydi. Chunki odam o‘zini-o‘zi nazorat qilishi qiyin, toki birov rahnamolik qilib yo‘l ko‘rsatmasa, mushkuli oson bo‘lmaydi” 81 .Shu tariqa Iskandar ustozidan maqsadning manziliga qaysi yo‘l bilan borish yaxshi-yu va qaysi ishning natijasi maqsadga loyiqligi xususida so‘raydi. Ustoz ommaga xos bo‘lgan ishqsizlik, ma’rifatsizlikdan qochib dunyoga basirat ko‘zlari bilan boqish lozimligi va f ano ko‘yida ya’ni bu dunyoning o‘tkinchiligini anglab, garddek(tuproqdek) yashash lozimligi xususida aytadi. Bunda nafaqat tuproqdek xokisor bo‘lish, balki gardlikni-o‘tkinchilikni his etib yashashga chaqiradi. Oshiq inson vujudining kimyosi ya’ni tozalovchisi ishq bo‘lsa orif insonni komillikka olib chiquvchi yo‘l yuksak fazilatli qalbni anglashdan boshlanadi. Bu fazilatlarning cho‘qqisida esa himmat turadi. Chu himmat erur kimiyoyi vujud, 81 Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr-O‘zbekiston, 2009. – B. 24. 46 Ki andin topar e’tibor ahli jud. Himmat degan fazilat inson vujudining shunday kimyosiki,inson vujudida mavjud bo‘lgan, to‘rt oyoqlilar, dev va darrandalarga xos bo‘lgan g‘azab, shahvat, qahr, umuman olganda, nafsdan forig‘ etishga va maloika sifatlarini kasb etib o‘zligini unutib, boshqalar dardida yashab Haq diydoriga talabgor bo‘lishga chorlaydi. Ammo pir o‘z muridiga tubandagi so‘zlarni-da aytishni lozim topadi: Birov shoh vaslig‘a qat etsa yo ‘l, Kerak voqif o‘lsa qaroqchidin ul. Birov shoh huzuriga otlangan bo‘lsa,u avvalo, o‘z yo‘lida uchraydigan qaroqchilardan ehtiyot choralarini ko‘rishi shart.U qanday shohki bu yo‘lda qaroqchilarga duch kelamiz yoki ular qanday qaroqchiki bizga to‘siq bo‘ladi. Bu qaroqchilar aslida bizning o‘zimizdadur: shaytonlik, to‘ng‘izlik, itlik libosini kiygan nafsning turli ko‘rinishlari ruh yo‘lini to‘sib Haqning huzuriga borishga to‘siq bo‘ladi. Qaroqchig‘a bo‘lg‘on kishi kishi muttafiq, Qachon shoh bazmig‘adur mustahiq? Bu sifatlar bilan ulfat tutunganlar esa Shoh huzuriga haqli bo‘la olmaydi. Sababki, hadislarda aytilganidek, Ollohning huzuriga o‘zni tomosho qilish uchun porloq bir ko‘zgu eltmoq darkor. Zero, Olloh bizning suratlarimiz va amallarimizga emas, balki qalblarimiz va niyatlarimizga boqadi. Qalblarimiz tomon olib boruvchi yo‘lda to‘siq – qaroqchilarga ulfat bo‘lmagan, ezguliklar bilan safolangan (yoritilgan)ko‘ngildagina Haq zuhurlanadi. Maqsad manzilini aniqlab olgan Iskandar dastlab komil inson voz kechishi lozim bo‘lgan yomon axloqlar bilan kurashib jomga ega bo‘ladi. Ya’ni xasad, xusumat, nafs kabi yomon sifatlardan ozod qalbgagina haqiqat-ma’rifat ishqi quyiladi. Shu maqomga yetgach, komil inson ko‘ngli ezgu, hamida axloq bilan sifatlana boradi va undan safoli bir ko‘zgu yasaydi. Ul Oynakkim Skandar etti, Po‘loddan o‘yla paykar etti. Yuqorida keltirganimizdek bu o‘rinda ustozlarning o‘rni beqiyos. Po‘latga olovda ishlov berilgachgina undan xohlagan buyumni yasash mumkin bo‘lganidek, 47 ustozlar ham Iskandar “oyna”sini yasash uchun uning vujud oltinini sayqallab boradilar. Filotunu Suqrot o‘lub bir taraf, Arastuyu Buqrot o‘lub bir taraf. Shu tariqa Iskandarning ko‘ngil oynasini himmat humoyuni, adolat bulog‘i, fidoyilik, aql-idrok nuri, ahillik, avf, karam kabi fazilatlar naqshlaydi. Bu sifatlardan qay biridir kimda bor ekan u Iskandarning ko‘ngil ko‘zgusining haqli vorisi bo‘la oladi. Bu nav o‘lsa kimda karam javhari, Bugun uldur ofoq Iskandari. Chunki mir’oti xurshiddek ko‘ngilda aks etgan fazilatlar bilan jilolangan ko‘ngil u quyoshning hech bo‘lmaganda ufqlari bo‘la oladi. Shu tariqa doston sujetining katta qismi Iskandarning safarlarini va ulardan anglagan falsafiy-ijtimoiy qarashlari haqidagi mazmunan yaqin bo‘lgan boblar izchil davom etadi. 48 II BOB BO‘YICHA XULOSALAR Diniy manbalar sharhidan har qanday matn tahliligacha uzoq shakllanish bosqichini o‘tgan Germenevtik metodalogiya asar talqini borasida keng imkoniyat va qat’iy mezonlarga ega. Shu nuqtai nazardan Alisher Navoiy dahosi asarlarining to‘g‘ri va to‘liq talqini shu yondashuv asosida amalga oshirilishi maqsadga muoviq. Germenevtika matnda ifodalangan so‘z va til ifodalari asosida uning ortida turgan betakror subyektni tushunishga shuning vositasida asar badiiy-estetik g‘oyalarini anglashga chog‘lanadi. Shu sababdan germenevtik doiraga ijodkor ruhoniy dunyosi va u yashagan davr, muhit ham qamrab olinadi. Navoiy ijodiga germenevtika asosida ish ko‘rilganda til vositalari jumladan, obrazning asosiy qirralarini aks ettirgan ramziy timsollar ham tahlilga tortiladi. Ijodkorning epik asarlarida ramziy timsollarning o‘ziga xos tasvir va talqin uslubini qiyoslash, o‘rganish sestem tarzda yondashuvni taqazo etadi. Ular mohiyatining oydinlashuvi dostonlar badiiy-estetik g‘oyasi talqiniga xizmat qiladi. Timsollarning obraz qirralarini ochib beruvchilik xususiyati va o‘z navbatida bosh obrazning asar badiiy-g‘oyaviy mohiyatini ifodasidagi yetakchilik kasb etishi tahlil jarayonida ularning ahamiyatini belgilaydi. Xususan, jom timsoli vositasida ma’rifatga bo‘lgan ishqqa to‘layotgan qalbi timsoli bo‘lsa, ma’rifat hosil bo‘lib, safoga to‘lgan ko ‘ngil darajasi oina timsoli vositasida ifodalanadi. Shu tariqa germenevtika mezonlarida mavjud butun-qism munosabati asar badiiy-estetik g‘oyasi yo‘nalishining to‘g‘ri talqini asoslarini belgilaydi. Dostonning o‘ziga xos kompozitsiyasi qismlarini umumiy jihatlarini izlash, ijodkorning asardagi bosh konsepsiyasi sari yo‘naltiradi. Shu jihatdan, o‘zaro bog‘liq boblarning yagona uzvini topish, bosh obraz atrofidagi mushohada va qarashlarni anglashga ham turtki bo‘ladi. 49 III BOB. ALISHER NAVOIY IJODINING TA’LIM BOSQICHLARIDA O‘RGANILISHI 3.1. “Saddi Iskandariy” dostonining umumta’lim maktablarida o‘qitilishida me’yorlar, uzviylik va uzluksizlikning ta’minlanishi Mamlakatimiz istiqlolga erishgach, ta’lim sohasida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi. Barkamol avlod tarbiyasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Har tomonlama yetuk, mukammal va komil insonni tarbiyalash, qalbida yuksak insoniy fazilatlarni kamol toptirish uchun, avvalo, uzluksiz ta’lim tizimida tub islohatlarni amalga oshirish zarur edi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi davlat ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari hamda boshqa metodik vositalarni yanada takomillashtirishni taqozo etib, ta’limni sifat jihatdan yangilashni talab qilmoqda. Ta’lim haqidagi, yoshlar siyosati borasidagi qonunlar maktab va maktabgacha muassasalar bo‘yicha hukumat ko‘rsatmalari, qarorlar va ularni amalga oshirish borasida muayyan muvaffaqiyatlarni ham qo‘lga kiritdi. Adabiyat o‘quvchi shaxsiyatiga ruhiy poklik, ma’naviy yuksaklik sifatlarini tarbiyalashda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Birinchi prizedentimiz ta’kidlaganidek, “Insonni, uning ma’naviy olamni kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa, so‘z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta” 82 . Mustaqillik yillarida adabiyot bo‘yicha DTS hamda o‘quv dasturlari ishlab chiqilib, bir necha bor takomillashtirildi, darsliklarning bir necha avlodi chop etildi. Badiiy adabiyotga yuksak baho berilar ekan, adabiy ta ’ limni yanada jonlantirish, yosh avlod qalbida so‘z san’atiga mehr-muhabbat tuyg‘ularini kamol toptirish, nafosat va go‘zallikka shaydolikni uyg‘otish g‘oyatda muhimdir. Uzliksiz ta’lim tizimi dastur va darsliklarida o‘zbek mumtoz adabiyotiga alohida e’tibor berilgan. Ko‘pgina mumtoz namoyondalari qatori Alisher Navoiy hayoti va ijodiy faoliyatiga alohida o‘rin ajratilgan. Alisher Navoiy hayoti va ijodiga umumta’lim maktablari dasturining 5-sinfidan boshlab, har bir sinf bosqichida dars soatlari ajratilgan. 82 I slom Karimov. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent. Ma`naviyat, 2008. 50 Ularda Navoiyning g‘azallari, ruboiy va qit’alari kabi lirik hamda “Xamsa” dostonlari qamrab olingan. 5-sinf o‘quv dasturida Alisher Navoiy hayoti va ijodiga shuningdek “Hayrat ul-abror” dostoniga alohida soatlar ajratilgan. Unda “Hayrat ul-abror” dostoni buyuk shoir “Xamsa” sining birinchi dostoni ekanligi xususida aytiladi. Doston tarkibida rostlik ta’rifiga bag‘ishlangan maqolotga ilova tarzida kelgan “Sher va durroj” hikoyati misolida, chin va yolg‘on so‘zlar solishtirilib, tog‘rilikning qanchalik azob bilan bo‘lsa-da g‘olib bo ‘lishi va egrilikning oxir- oqibatda yengilishi kabi ramziy ma’nolar tahlil qilinadi. Bu kabi hikoyatlarning badiiy va axloqiy xususiyatlari inson ma’naviy qiyofasini aks ettirgani sababidan o‘rganilishi dolzarb. Shu sababdan umumta’lim maktablarining 5-sinf darsligida Alisher Navoiy hayoti va ijodi, “Hayrat ul-abror” dostonining 10-maqolatida keltirilgan rostlik ta’rifi, “Sher va Durroj” hikoyatlari asliyat va nasriy bayon bilan birgalikda beriladi. Shuningdek «O‘quvchi va o‘qituvchiga yordam» havolasi ostida «Navoiysiz ulusning Navoiysi bo‘l» nomli adabiy-ma’rifiy kecha uchun senariy ham kiritilgan. 83 Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinf darsligida Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida muxtasar ma’lumot beriladi. Shoirning “Mahbub ul-qulub” asaridan olingan ayrim tanbehlar bayoni bilan birgalikda beriladi va 4 soat ajratiladi. Unda “Mahbub ul-qulub” asarining yaratilish tarixi, asarning “Sahovat va himmat bobida”, “Hilm zikrida”, “Safarning foydalari to‘g‘risida” qismlaridagi ilm va hunar, yaxshilik, insoniylik, rostgo‘ylik va yolg‘onchilik, sabr-qanoat, mehr, vafo haqidagi hikmatlarining o‘ziga xosliklari tahlil etiladi. Ularning xalq maqollariga yaqinligi va farqli jihatlari ko‘rsatiladi. Hikmatlaning ma’naviy-axloqiy, ta’limiy, tarbiyaviy va badiiy ahamiyati, hikmatlardagi hayotiy hodisalarning qisqa, ixcham, lo‘nda va ta’sirchan ifodalangani haqida fikr yuritiladi. Hikmatlarning badiiy xususiyatlari, ulardagi badiiy tasvir vositalari tahlil qilinadi. 84 Asardan parchalar asl matn va nasriy bayon shaklida berilgan. Parchalar tahlilidan so‘ng Alisher Navoiyning hikmatli so‘zlari 83 Ahmedov S, Qosimov B va bq. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik – 2 –qism. – Toshkent. Sharq, 2020. 84 Ahmedov. S, Qo‘chqorov. R, Rizayev Sh. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. – Toshkent: Ma`naviyat.2017. II qism. 51 va “Maxbub ul-qulub” asari haqida umumiy ma’lumotlar berib o‘tilgan. Umumta’lim maktabining 7-sinf dasturida Alisher Navoiyning hayotiga oid Lutfiy bilan uchrashuv voqeasi keltiriladi. Voqeadan o‘quvchilarni mushohadaga yo‘naltiruvchi Navoiyning baytiga ustozining bu qadar katta baho berishi sababi so‘ralgan muammoli savol qo‘yiladi. Birgina misralarda olam-olam ma’no singdirish mahoratini anglagan o‘quvchiga shoirning kichik hajmli qit’a va fardlaridan na’munalar keltiriladi. Jumladan, “Tuzlukka moyil o‘lki, ishing borg‘ay ilgari”, “Nokas-u nojins avlodin kishi bo‘lsun debon”, “Kamol et kasbkim, olam uyidin”, “Navoiy, tiling asrag‘il zinhor”, “Ilmdin kasb qilki, sud ermas”, “Kimki o‘zluk imoratin buzdi”, “Ko ‘p oltun, kumush sori qo‘l sunmog‘il”, “Erur ahli hunar qoshinda hunar”, “Kimki maxluq xizmatig‘a kamar” deb boshlanuvchi turli mazmundagi fikr-mulohazalari ifodalangan qit’alari keltirilgan. Ijodkorning hayotiy kuzatishlariga asoslangan xulosalari ifodalangan kichik hajmli fardlaridan ham na’munalar keltirilib, o‘quvchilarni ularda aks etgan g‘oyalarni anglashga yo‘naltiruvchi topshiriqlar berilgan. 85 8-sinf o‘quv dasturida Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida qisqacha ma’lumot va shoirning ijodiga oid ruboiy, tuyuq, fardlari tahlili va shu janrlar haqidagi nazariy ma’lumotlar berilishi qayd etilgan. Shunga muvofiq yillik kalendar ish rejada yuqoridagi kabi mavzularga soatlar ajratilgan. Bu kabi kichik janrlarni tahlil etish jarayonida ulardagi tasvirning favquloddaligi, shoirning mahorati, Navoiy va mumtoz adabiyot janrlarining keyingi taraqqiyoti rivojidagi o‘rni haqida so‘z borishi belgilab qo‘yilgan. Ularning g‘oyaviy-badiiy mazmuni hamda mohiyati, tuzilishi, tarkibi, tasvir xususiyatlari ko‘rib o‘tiladi. Ularga bog‘liq ravishda shu janrlar haqida umumiy ma’lumot ham beriladi . Navoiyning hayoti va ijodiga oid ma’lumotlardan so‘ng, ruboiy janri haqida va shoir ijodi davomida yozgan ruboiylari soni, qaysi devonlari tarkibidagi miqdori kabi masalalarga ham to‘xtab o‘tilgan. Shundan so‘ng shoirning ruboiylari mufassal sharhlari bilan berib borilgan. Jumladan, “Gardun gah manga jafo-u dunluq qildi...”, “Ahbob, yigitlikni g‘animat tutunguz...”, “Ey 85 Mirzayeva. Z, Jalilov. K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – Toshkent: Yangi nashr.2022. 52 umri aziz”, “Bo‘lmas emish” radifli ruboiylari falsafiy-ijtimoiy tahlillari bilan berilgan. Tuyuq janri haqidagi qisqacha ta’rifdan so‘ng esa, shoirning “Bormog‘in”, “Sarvi gulrux soridan”, “Butmagan” radifli tuyuqlari, “Yuqar yomonlig‘ angakim, kirar yamon el aro”, “Ulki, sanga eldin erur aybgo‘”, “Men – sinuq, ko‘nglim – sinuq,sabrim uyi xud - yerga past…” kabi shoirning hayotiy mushohada, xulosalari ifodalangan fardlari tahlil etilgan. O ‘quvchilarning mustaqil o ‘qib tahlil etishlari uchun ham bir qator ruboiy, tuyuq va fardlaridan na’munalar berilgan. 86 Adib ijodida do‘stlik, erk, adolat, vafo, sadoqat, poklik va insoniy kamolot g‘oyallari tarannum etilgan ruboiy va tuyuqlar berilishiga e’tibor qaratiladi . Navoiyning kichik lirik janrdagi hayotiy hikmat va inson ruhiyatining o‘ziga xos tarzda ifodalangan fardlaridan ham misollar keltirish joiz topiladi. Ularda dunyoviy va tasavvufiy g‘oyalarning aks etishi, ishq, vatan, vatanparvarlik, adolat, mehnatsevarlik g‘oyalari ulug‘lanishiga alohida e‘tiborga olingan. 9-sinf o‘quv dasturida Alisher Navoiy va “Xamsa” asariga 10 soat ajratilgan. Unda Navoiy ijodi – o‘zbek mumtoz adabiyotining eng yuksak bosqichi sifatida talqin etiladi.“Xamsa” – o‘zbek epik she’riyatining betimsol na’munasi ekanligi, uning yozilish tarixi, sharq adabiyotida xamsachilik, Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy “Xamsa” lari haqida ham bayon etiladi. Xamsachilik mahorat maydoni sifatida va bu maydon ichra turkiyda birinchi bo‘lib “Xamsa” yozish badiiy va milliy jasorat na’munasi bo‘lganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayd etib o‘tish ham belgilanadi. “Xamsa” ning qurilishi haqidagi ma’lumotlardan so‘ng “Hayrat ul-abror” – falsafiy, ta’limiy-axloqiy mohiyati tahliliga va dunyoni tasavvufiy idrok etish, islomiy axloq targ‘ibi: iymon, ilm, adab, saxovat, rostgo‘ylik, xalqqa naf yetkazish kabi masalalarga o‘rin ajratiladi. Doston poetikasi, qurilishi, hikoya va masallar, ulardagi tarixiy shaxslar bilan bir qatorda, shoirning ifoda usuli: ta’rif, tavsif, tanbeh kabilarga ham e’tibor qilish ta’kidlanadi. Darslikda shunga muofiq dostonning o‘ziga xos kompozitsiyasi va sujeti haqida ma’lumotlar berib o‘tiladi. Shundan so‘ng, dastlabki maqolat iymon haqidagi shoirning qarashlariga to‘xtab o‘tiladi. Hukmdorlar haqidagi uchinchi maqolat “Salotin bobida” nomli uchinchi 86 8-sinf. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. – Toshkent: “O‘zbekiston”.2019. 53 maqolati tahlili orqali shoirning adolat, tenglik, ozodlik borasidagi qarashlari ifodalangan tahlil berilgan. Karam va saxovat fazilatlari yoritilgan beshinchi maqolat va undan keyingi odob haqidagi maqolatlarga ham alohida to‘xtalib o‘tilgan. “Xamsa” dagi “Farhod va Shirin” dostonining kompozitsiyada tutgan o‘rni, badiiy xususiyatlari, Farhod shoir ideali tajassumi sifatida komillik yo‘liga kirgan inson manzillarining tasviri, Shirin obrazi, turk ayollariga xos ma’naviy fazilatlari talqiniga ham alohida qismlar ajratilgan. Shuningdek dostondagi boshqa obrazlar, yaxshilik va yomonlik, razolat va adolat, butunlik va noqislik o‘rtasidagi ziddiyatning jonli shaxslar timsolida ko‘rsatilishi lozimligi ham aytib o‘tilgan. Xulosa o‘rnida esa tasavvuf ta’limotidagi “Komil Inson” haqida nazariy ma’lumot keltiriladi. “Farhod va Shirin timsollari tavsifi” mavzusida insho olish ham ko‘zda tutilgan. 87 Ta’lim dasturlarini mazmunan uzluksiz va uzviylik ta’moyili asosida ishlab chiqish, bilimlarni o‘zlashtirishni miqdor jihatdan sifat tomon o‘sishga yo‘naltiradi. Alisher Navoiy ijodining cho‘qqisi “Xamsa” va o‘z navbatida kompozitsiyada xulosaviy o‘rin kasb etgan, hajman yirik, kompozitsion qurilishi jihatidan murakkab“Saddi Iskandariy” dostonining o‘quvchilar tomonidan mustaqil o‘zlashtirilishi biroz mushkul. Navoiy tasvir uslubiga xos sistem yondashuvni anglash va dastur va darslikda aks ettirishgina katta hajmdagi adabiy merosni o‘zlashtirish imkoniyatlarimizni kengaytiradi. Buning uchun uzluksiz ta’lim tizimida uzviylikka amal qilish, xususan, “Xamsa” dostonlari o‘zlashtirilishi maqsadida sinflar kesimida dostonlar berilishi jarayonida kompozitsiyaning umumiy va bir-birini to‘ldigan jihatlarini yoritish nazarda tutilsagina, adibning ijodi borasida kitobxonda yagona dunyoqarash shakllanadi. Mundarija doston shaklida e’tirof etilgan dastlabki “Hayrat ul-abror” dostonida mavjud sifatlarning nazariy-falsafiy asoslari “Saddi Iskandariy” dostonida mantiqan davom etishi, yoki “Farhod va Shirin” dostonida Farhod obrazining komillik hususiyatlari Iskandar obrazida ham mavjudligi kabi bog‘liqliklar Navoiy ijod na’munalari borasidagi o‘quvchi tafakkuri va tahayyulidagi uzviylikni ta’minlaydi. Shuningdek dostonlarning ijobiy o‘zlashtirilishiga ham turtki beradi. Shu maqsadda yosh 87 Yo‘ldoshev.Q,Qodirov. V. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik. – Toshkent: “O‘zbekiston”.2019. 54 hususiyatlari jihatidan dasturda quyi sinflarda Navoiy hayotiga oid lavhalar va ijodiga mansub lirik asarlar berilishi ijodkorning tasvir uslubi, dunyoqarashi, til vositalaridan foydalanish tarsi, mushohadalari, obraz va ramziy timsollar qo‘llashdagi mahorati kabi ko‘nikmalarni shakllantirib borilishi natijasida yuqori sinflarda epik asarlarining badiiy-g‘oyaviy talqini jarayonida murakkabliklarni bartaraf etadi. “Saddi Iskandariy” xulosaviy doston sifatida o‘zidan oldingi dostonlar mohiyatini to‘ldirish va xulosalash hususiyatiga ega. Shu kabi omillar asosida o‘quv dasturda o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan mavzular sifatida shakllantirilgan. Doston hajman yirik va kompozitsion qurilish murakkabligi jihatidan mustaqil o‘zlashtirilishi biroz murakkab. Umumta’lim maktablarining 2022-yilgi yangi 10-sinf darslik- majmuasiga 88 Dasturga muvofiq “Saddi Iskandariy” dostonidan asliy va nasriy matn kiritildi. Kalendar ish rejada Alisher Navoiy: “Xamsachilik tarixi”, “Saddi Iskandariy” dostoni matni bilan ishlash, Alisher Navoiy haqidagi bilimlarni umumlashtirishga doir mavzular shakllantirilgan. Darslikka ko‘ra o‘quvchilar dastlab navoiyshunos olimlar tadqiqotlaridan keltirilgan doston sujetining umumiy bayoni bilan tanishadilar. Shundan so‘ng dostondan parcha “Muxolifat” haqidagi nazariy-falsafiy qismga ilova tarzida keltirilgan XXV bob “Ikki rafiq” haqidagi hikoyat keltiriladi. Bu kabi parcha yoritilishi o‘quvchida doston haqida dastlabki tasavvurni hosil etadi. Ya’ni muxolifat tanqid etib boshlangan dostonda sujetining katta qismini tashkil etgan jahongirlik o‘zgacha mohiyat kasb etganligi ayon bo‘la boradi. Iskandar sarguzashtidan keltirilgan Qirvon o‘lkasi va ya’juj-ma’jujlarga qarshi sad qurilishi voqeasi safarlari mohiyatini izohlagandek bo‘ladi. Safarlardan murod adolat mezonini o‘rnatish va irfon egallab komillik hosil etish maqsadida ekanligi haqidagi umumiy xulosalar keyingi sinf darsligida berilgan, badiiy estetik g‘oyasi ramziy timsollar mohiyati orqaligina ochiladigan “Kashmir safari” haqidagi bobni o‘zlashtirish uchun zamin hozirlaydi. O‘quvchida obraz va doston badiiy g‘oyasiga yo‘naltiruvchi yetarlicha bilim hosil bo‘ladi. Bu kabi uzviylik va uzluksizlik shu singari murakkab mavzular doirasida berilishi maqsadga muvofiq. Mohiyatan bu 88 Mirzayeva. Z. Jalilov. K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik. – Toshkent: 2022. 55 kabi uzviylik quyi sinflarda Navoiy hayoti va ijodini o‘rganish mobaynida ham bilvosita uzliksiz davom etgan. Asar tushunish metodalogiyasi doirasida tahlilga tortiluvchi til vositalari, ijodkor shaxsiyati, dunyoqarashi, diniy va dunyoviy anglamlari, qolaversa, o‘ziga xos uslubi bilan tanishib boradi. A dabiyot fanini o‘quvchilariga o‘qitishdan asosiy maqsad milliy qadriyatlarimiz asosi sanalmish adabiyotimizning bebaho merosi, an’analari bilan tanish bo‘lgan o‘quvchilarning bilimlarini tizimli yo‘sinda umumlashtirish va egallagan ko‘nikmalarini mustahkamlash belgilab qo‘yilgan. 11-sinf “Adabiyot” darsligida Navoiy hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar quyi sinflarda kam e’tibor berilgan mavzularni to‘ldirish, o‘quvchilar to‘la anglab yetmagan yoki tushunilishi qiyinchilik tug‘diradigan mavzularni kengroq izohlash va o‘zini anglash, mustaqil fikrlash malakalarni shakllantirish, badiiy asarlar matni ustida ishlash ko‘nikmalarini o‘stirish kabi vazifalarni bajarishga qaratilgan. Dastur mazmunida o‘quvchilarning muayyan mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritishlariga, o‘z ustlarida ko‘proq ishlashlariga, bilim egallashning tipiklashtirishdan umumlashtirishga qarab borish, dalillarni sharhlash va asoslash yo‘sinlariga asosiy diqqat qaratilgan. Ushbu dastur amaldagi dasturlardan birinchidan, umumiy o‘rta maktabning sinovdan o‘tgan yangi dasturlari negizida yaratilgaligi, ikkinchidan, o‘zlashtirilayotgan bilimlarning amaliy tadbiri bosh mezon sifatida tanlanganligi hamda tarixiylik, izchillik, milliylik va zamonaviylik tamoyillariga to‘la bo‘ysundirilganligi bilan ajralib turadi. Shu maqsadda yillik ish rejasiga muvofiq Navoiy hayoti va ijodini, “Saddi Iskandariy” dostonining ma’rifiy-adabiy ahamiyati, poetik xususiyatlarini o‘rganish va yuqoridagi mavzularni mustahkamlash maqsadida insho yozish va tahlil etish doirasidagi mavzular shakllantirilgan. 6 soat ajratilgan yuqoridagi mavzularga oid doston parchalari darslikda ham aks etgan. Xususan, dastlab Xondamirning “Makorim-ul axloq” asaridan Navoiy hayoti va ijodiga haqida parchalar keltirilgan, shundan so‘ng dostonda Iskandarning Kashmir safari bilan bog‘liq XXXIX bobi va “Yoshlik yilining sabohati” deb boshlanuvchi nazariy-falsafiy qism va unga ilova tarzida “G‘ofil yigit” hikoyati, shu mavzularga oid Iskandar va Arastuning savol-javobi 56 tarzidagi Hikmatlarning asl va nasriy bayonlari keltirilgan. Parchalardan so‘ng “Saddi Iskandariy” dostoni haqida umumiy ma’lumot ham berib o‘tilgan. 89 Adabiyot darslarini tashkil etishda adbiy-tanqidiy maqolalardan lassik adabiyotni o‘rganishda ham, zamonaviy adabiyotni o‘rganishda ham foydalanish mumkin. O‘quvchilarning umumiy tayyorgarligi, o‘qituvchining darsni tashkil etishdagi o‘ziga yondashuvlaridan kelib chiqqan holda ayrim adabiy-tanqidiy maqolalardan to‘lig‘cha, ayrimlaridan qisman foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Alisher Navoiy hayoti va ijodini o‘rganishda navoiyshunoslarning asarlaridan, jumladan, Izzat Sultonning“Navoiyning qalb daftari”, Aziz Qayumovning bir qator kitoblaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Mumtoz adabiyotni o‘rganish jarayonida Tasavvuf falsafasi muammolariga ro‘para kelinadi. Ushbu jarayonda alohida olingan ijodkorlarning asarlarini tahlil qilish asnosida tasavvufning anchayin murakkab masalalarini bir qator sodda va aniq tavsiflab bergan olimlar: N.Komilov, H.Homidov, I.Haqqul, Y.Is’hoqov va boshqalarning tadqiqotlarga suyanish mumkin. “Adabiyot” dasturidagi asosiy mavzular shoir adiblar ijodini o‘rganishga oid bo‘lib, badiiy asar matni bilan ishlash, ularni tushunib o‘qish, tahlil qilish va xulosa chiqarishga yo‘naltirilgan. Shu tariqa ma’naviyati yuksak, barkamol shaxslarni tarbiyalash ko‘zda tutilgan. Adabiyot bo‘yicha yaratilgan davlat ta’lim standartlarida o‘quvchi hayotidagi bu davr eng mas’uliyatli va murakkab davr ekanligi ta’kidlangan. Shu ma’noda, adabiy mashg‘ulotlar ularga aql o‘rgatish, nasihat qilish shaklida tashkil etilsa, kutilgandan teskari natija berishi mumkin. Mashg‘ulotlarda umuminsoniy fazilatlar, ma’naviy qadriyatlar, nasihat, o‘git tarzida emas, bevosita hayotiy misollar tarzida ko‘rsatilib, dalillar bilan asoslab o‘quvchilarning tuyg‘ulariga singdirilsa, bu sifatlar ularning axloqiy me’yorlariga aylanishi mumkin. Dasturda o‘rganish uchun tanlangan asarlarning badiiy-estetik qimmati bilan birga tarbiyaviy-ma’rifiy tomonlari ham nazarda tutilgan. Unda matn ustida ishlash adabiyot o‘qitishdagi asosiy mashg‘ulot hisoblanadi. Har bir badiiy matn 89 To‘xliyev. B, Karimov.B va bq. . Adabiyot. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining 11-sinfi uchun darslik.(1-qism) – Toshkent: 2018. 214-bet. 57 o‘quvchilar tomonidan mustaqil o‘qilishi, har bir o‘quvchi mustaqil idrok etishi, o‘ziga xos tarzda qabul qilinishi, o‘ziga xos xulosalar chiqarilishiga erishishi adabiyot o‘qitishda nihoyatda muhim va katta natija hisoblanadi. Dasturda o‘qituvchilarning tashabbuskorligini uyg‘otish, erkin fikrlash, mahalliy mintaqa materiallaridan foydalanishga imkon berish maqsadida dasturning 10-15%ini istalgan badiiy yuksak asarlar bilan mumkinligi hisobga olingan. Mazkur dasturda o‘quvchilar amalga oshirishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikmalar silsilasi, bajariladigan og‘zaki va yozma ishlar turlari hamda yod olinishi kerak bo‘lgan nazm namunalari ro‘yxati berilgan. Badiiy matnni yod olishni talab etish estetik va ma’rifiy ahamiyatidan tashqari o‘quvchi xotirasini mustahkamlashi, so‘z boyligini oshirib, nutqi jozibali bo‘lishiga katta yordam beradi. O‘qitilish jarayonining bu tarzda qo‘yilishi orqali o‘quvchilarni mustaqil va hur fikr sohibi, badiiy so‘zni anglaydigan, undan ta’sirlanadigan, erkin shaxslar sifatida shakllantirish maqsadi ko‘zda tutilgan. Amaliyotlar jarayonida oliy dargohdan olingan nazariy bilimlar o‘zining ijobiy samaralarini berdi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib aytamanki, DTSda ko‘zda tutilgan talablar har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalashga qaratilganligi, o‘quvchilarda adabiyotga, kitobga bo‘lgan muhabbatni oshirish, mumtoz adabiyotimiz vakillari bo‘lgan Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Ahmad Yassviy, Sa’diy Sheroziy, Najmiddin Kubro kabi allomayi zamonlarimizning ijodiy merosini o‘rganish masalalarini ko‘zda tutgan. Amaliyot, asosan, maktabda amalga oshirilganligi uchun magistrlik ilmiy ishimni amaliyotga tadbiqi bobini umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun ishlab chiqilgan dastur asosida yoritishga harakat qildim. Mustaqil demokratik jamiyat qurilishida insonning ma’naviy yetuk bo‘lishi, ‘z hayoti va kelajagining bunyodkoriga aylanishi, umuminsoniy madaniyatni egallashi, o‘z Vataniga halol xizmat qila oladigan, ham a’nan, ham jismonan barkamol yoshlarni tarbiyalash davlatimiz siyosatining ustivor yo‘nalishlaridan biridir. Shu bois ham umumiy o‘rta ta’lim “Adabiyot” dasturi milliy va jahon pedagogikasi tajribalariga asoslangan holda tuzilgan bo‘lib, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” maqsad va vazifalarini amalda istifoda etishga qaratilgan va yangi pedagogik tafakkur asosida o‘quvchilarga ta’lim berishni o‘z 58 oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Uning negizida asosan inson va uning kamoli yotadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari ta’limi tizimida Navoiy ijodini o‘rganishga alohida e’tibor berilgan. 3.2. Maktab darsligida berilgan doston matnining germenevtik tahlili «Jahongirlik Iskandar uchun Alloh yaratgan olamni o‘rganish, Alloh ma’rifatini his-idrok etib, dunyoda adolat o‘rnatish vositasi, deb uqtiriladi asarda» 90 Darhaqiqat, doston o‘qilishi jarayonida Iskandar obrazining jahongirligidan murod ilohiy masnu’ot tomoshosi va ma’rifati ekanligi ayon bo‘la boradi. Asar kompazitsiyasi qurilishida Nizomiy dostonidagi singari faqat sarguzasht emas, nazariy-falsafiy qarashlar va ularga ilova tarzidagi hikoyat va savol-javob tarzidagi hikmatning o‘rinlashishi Navoiy dahosining Iskandar obraziga o‘zgacha yondoshganligidan darak beradi. Doston yakunigacha izchil takrorlanib keluvchi bu qismlar umumiy chiziqlarga ega. Shoir Iskandarning buyuk safarlari boshlangan sarguzasht bob bilan bog‘liq voqealarga “Safar ta’riqi” xususidagi qarashlari yoritilgan nazariy-falsafiy bobni ilova qiladi. Sarlavhaning o‘zidayoq safarning uch turi mavjudligi haqida ma’lumot qayd etadi. “Avvalg‘i safar soliki rahnavard o‘zluk bavodisin qat’ etib maqsad haramig‘a muhtaram bo‘lmoq”ligini aytadi. Iskandar bilan bog‘liq voqealar boshlangan asosiy qism boshlarida hikmat bobida Iskandar Arastudan “maqsudga qaysi maqom yaqinroq va ul maqom sari ne nav’ xirom munosibroq deya” savol beradi. Shu tariqa, bu hikmatda hayotda yashashdan maqsad va unga eltuvchi yo‘l haqidagi savol-javoblar mazmunini tashkil etadi. Arastu javobini quyidagi bayt bilan boshlaydi: Dedi: Xalqdin o‘zni fard aylamak, Fano ko‘yi yo‘linda gard aylamak. “O‘zni fard aylamak” fard-yakkalik lekin bu zohiriy ma’nodagi odamlardan yakkalanish emas, balki anjuman ichida o‘z botinidan ogohlik va kibr-u nafsdan forig‘ bo‘lib fano yo‘lida gardga aylanish. Haqli savol tug‘iladiki, Iskandar yuqoridagi baytda bayon etilgan maqom – yo‘lga amal etdimi?! Navoiy mohirlik va o‘ziga xos uslubda doston zamiriga yuqorida keltirilgan fardlik va gardlik 90 Komilov N. Xizr chashmasi. – T.:Movaraunnahr, 2005. 59 boshqacha aytganda, botiniy olamiga safar va undan hosil etgan ezgu amallar, komillik kabi sifatlarni ramziy timsollar vositasida talqin etadi. Doston so‘ngidagi boblaridan birida Navoiy Iskandarning safarlari yakuni xususida quyidagi keltirilgan bayt vositasida shuni anglaymizki, Navoiy Iskandari bu maqom, ya’ni tariqat yo‘lini bosib o‘tdi va valiy, nabiy darajasiga yetishdi. Riyozat base chekmish erdi tani, Topib tasfiya xotiri ravshani. Bo‘lub sayr itmomi topqach maqom, Ishi ham suluk ichra bo‘ldi tamom. Valoyat maqomida topti, o‘zin, Nubuvvat charog‘i yorutti ko‘zin. Ayon bo‘ladiki, Navoiy ta’riflagan birinchi turi Iskandarning safarining zamiriga singdirilgan. O‘zlik vodiysi sari safarga chiqqan solikka talab manzilida pir rahnomoligi kerak bo‘ladi. “Ikkinchi safar sayyohi jahongard talab manozilida boshdin qadam qilib, murshidi komil irshodi bila takmil topmoq” xususida. Dostonda ustozlar ishtiroki doston so‘ngigacha muhim o‘rin tutadi. Sarguzasht qismlarda Iskandarning mushkullarini hal etishda ishtiroki, hikmat qismida muntazam savol-javoblar tariqasida nomoyon bo‘ladilar. “Suqrot garchi Yunon hakimi deb aytilsa-da, biroq uning o‘zini tutishi, so‘zlari so‘fiy shayxlarini eslatib turadi” 91 Bu yo‘ldagi yo‘lovchiga hatto, Xizr hamroh bo‘ladi. Iskandar tilidan bayon qilingan quyidagi baytda ham Xizr hamrohligi yor bo‘lgani e’tirof etiladi. Qurug‘lig‘ni qildim Xizr birla tay, Bu dam qo‘ysam Ilyos ila suvga pay. Shu tariqa Iskandar Arastu, Suqrot, Xizr kabi pirlar rahnamoligida safarning ikkinchi – suluk amalini o‘tash ham uning botinida kechadi. Matn tahlili jarayonida Germenevtik metodalogiya imkoniyatlari doirasiga ijodkorning dunyoqarashi va tafakkur tarzining e’tibordan chetda qolmasligi kabi omillar doston mohiyatining asosli yoritilishiga xizmat qiladi. Xususan, yuqoridagi kabi ustozlar pir-u muridlik an’anasi kabilar bevosita Navoiy amal qilgan tariqat odoblari bilan bog‘liq. Shu kabi jihatlarni tushunish, asarda ifodalangan badiiy g‘oyaning anglanishiga turtki bo‘ladi. 91 Komilov N. Xizr chashmasi. – T.: Movaraunnahr, 2005. 60 Uchinchi safar “xisravi Bahrom nabard sipohi anjum adad chekib jahon mulkin olmoq tariqida” bo‘lib bu safarning ham Iskandar safarida shu jihatlar ham o‘zini namoyon etgan holatlar ham asarda eng birinchi ko‘zga tashlanadi. “Ul sano’ening badoe’i jahon kezmakta ko‘prak muyassar erkonga dalil kelturmak” deya Iskandarning safarning bu tariqi ham muyassar ekanligini qayd etiladi dostonda. Bo‘lub gah Ajam mulki tasxir anga, Musallam bo‘lub goh Kashmir anga. G‘aroyib nihoyatdin afzun ko‘rub, Ajib amr g‘oyatdin afzun ko‘rub. Shu tariqa safarning har uch nav’i Iskandar obrazida umumiylik kasb etadi. Ya’ni ular bir-birini to‘ldirib Iskandarning komillik pillapoyalariga chiqishiga xizmat qiladi. Doston zamirida ko‘proq namoyon bo‘lgan uchinchi navdagi safar qolganlarisiz anglansa o‘quvchi ko‘z o‘ngida doston qahramoni Iskandarni dunyo egallashni azm aylagan fotih sifatida nomoyon etadi. Shu o‘rinda asar anglash metodalogiyasi Germenevtik yondashuv tamoyillaridan o‘rinli foydalanish yaxshi samara beradi. Germenevtik yondashuv nazariyotchilaridan Shleyermaxer va Dilteylarning qarashlariga binoan “germenevtikaning o‘zagini» butunning qismlarda nomoyon bo‘lishi va o‘zaro bog‘liqligi tashkil etadi” 92 Shu tariqa qismlar uyushidan hosil bo‘lgan anglamlargina o‘zini oqlaydi. Doston kompozitsiyasi qismlarini ya’ni sarguzasht, nazariy-falsafiy qism, hikoyat va hikmatdagi yetakchi, umumiy, bog‘liq qarashlarni topish obrazni va doston badiiy- estetik g‘oyasi anglanishiga xizmat qiladi. Iskandarning safaridan murod buyuk Xoliqning yaratiqlari tomoshasi va olami kubrodagi ajoyiblarning o‘z botinida ham mavjudligini “olami sug‘roda”gi safarlari omuxtaligida tushunish va tushuntirish o‘quvchini Navoiy shaxsiga yaqinlashtiradi. “Navoiy an’anaviy “sayyor”mavzularni qayta ishlashda ularni eng oldin zamonaviylashtirishga, o‘z dunyoqarash va estetik prinsipiga yaqinlashtirishga intiladi. Shuning natijasida bunday intilish o‘sha asardagi voqealarni, obrazlarni qayta yaratishda ham undan kuzatgan maqsadda ham ko‘rinib turadi.” Yuqorida 92 Yo ‘ldoshev. Q, Yo ‘ldosheva. M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: 2016. 223-bet 61 ta’kidlangani kabi o‘rinlar Navoiy dostonining Kashmir safari bilan bog‘liq bobda yaqqol namoyon bo‘ladi. Iskandarnoma sujetlari manbalarini tadqiq etgan I.Ismoilov “Navoiy dostonida shunday o‘rinlar borki, ular na “Tarixi Tabariy”, “Axbor at-tivol” kabi tarixlarda , na iskandarnomalarda uchraydi. Shulardan biri Iskandarning Kashmirga yurishi tasviridir” 93 deya ta’kidlaydi. Bu kabi sujetning o‘zgarishi eng birinchi navbatda ijodkor badiiy-g‘oyaviy maqsad bilan bog‘liq. Hudud jihatdan ham Hind yurtiga yo‘l Xurosondan Kashmir orqali o‘tishi jihatidan ham asosli, lekin voqealar tizimida uchrovchi ajoyibotlar, ramziy timsollar Navoiyning epik asarlaridagi o‘ziga xos uslubni esga soladi. Ya’ni Farhod singari Iskandar ham jomga yetishishdan oldin tilsimni pir yordamida yengishi lozim bo‘ladi. Uning bu tilsimlarni yengishi ham «Farhod va Shirin»dagi kabi «Jomosbnoma»da yozilgan bo‘lishi, yoki Farhod singari lavhlarni xatosiz urish jarayoni kabilar o‘xshash epizodlar. Shu jihatdan dostonni germenevtik yondashuv asosida, ya’ni Navoiy ijodiy mushohadalarining til vositalarida nomoyon bo‘lishi uslubi va “Xamsa” umumiy kompazitsion sistema sifatida butun va qism munosabatida o‘rganilishi lozimligi kabilarni ko‘ndalang qo‘yadi. Asar kompozitsiyasi bir-birini to‘ldirib va izohlab kelgan hikmat, hikoyat, savol-javob, shuningdek, sarguzasht qismlari bilan uzviy bog‘liq. Ulardan ayonlasha boradiki, bu safarlarda Iskandar bosib olgan yurtlar va ularda qo‘lga kiritgan yutuqlar, kurashgan maxluq timsollar yordamida uning botinidagi tadriji ko‘rsatib borilgan. Iskandarga hamma yurt podsholari bo‘ysungani holda faqat uch kishi nojo‘ya vajlarni keltirib, uning amrini bajarmaydilar. Ulardan biri Kashmir – sehr-jodu o‘lkasi shohi Mallu ibn Mabok mamlakatining bu dunyoga daxli yo‘qligini va u uch jihatdan muhofaza qilinishini aytadi. Biri ulkim, mulkim erur bas matin, Jiboli rafe’u qilo’i hasin. Birinchisida bu vodiy nihoyatda mustahkam bo‘lib egallash oson kechmasligini, uning tog‘lari baland, qal’alari istehkom shaklida va sehr ahli juda baland va qalin ikki tog‘ni bir biriga payvandlab, qal’a-istehkom qilib olganliklari haqida aytib o‘tadi. “Navoiy bilish nazariyasida irfoniy-islomiy aqidalardan 93 Ismoilov. I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Dissertatsiya. – T.:2019. 27-bet. 62 tashqari chiqmagan. Shoirning maqsadi Iskandar tasavvuri va tafakkurini to‘ldirib, uning yurishlari ma’rifat safari ekanini o‘quvchi zehniga singdirib borish bo‘lgan. 94 Yuqorida keltirilganidek Navoiy tavsif etgan safarlarning har turi ham ma’rifat hosil etishga yo‘naltirilgan. Iskandarning zohiriy safarlari botiniy safarlari bilan bir vaqtda kechgani va bir-birini to‘ldirgani, olami sug‘ro va olami kubro tushunchalari vositasida tushunish o‘quvchini ijodkor badiiy mushohadalariga yaqin keltiradi. Demak Navoiyning Kashmir safari oldidan safar turlarini keltirishi bejizga emas. Agar bu faqat yurt egallash bilan bog‘liq bo‘lganda edi, safarning qolgan turlari yoki nazariy qism aks etgan boblar asar sujeti va kompozitsiyasidan o‘rin olmagan bo‘lar edi nazarimizda. Bizga ma’lumki, “Xamsa”ning aksariyat dostonlarida qo‘rg‘on bilan bog‘liq epizod aks etgan. Ularda bosh obraz qo‘rg‘onga kirish uchun kurashadi, bir qadam ham og‘ishmaslik lozim va nihoyat darband ochiladi kabi sujetlar o‘xshashlik kasb etadi. Shu tariqa Kashmir voqealarida ham Iskandar qo‘rg‘onga kirmog‘i lozim bo‘ladi. Agar Mallu yurtiga safar birinchi turdagi, ya’ni o‘z vujudiga safar deb talqin etsak, demak qo‘rg‘on – inson vujudi. “ Navoiy asarlarini yaxshi bilish, ularni din va tasavvufning badiiy ijodga ta’siri natijasida sharq adabiyotida uzoq yillar davomida shakllangan badiiy g‘oyalar va timsollar tanosubida o‘rganish, birinchidan shoir asarlari mohiyatiga chuqurroq kirib borishga yordam beradi va dostonlar ma’no qatlamlarining ko‘pligini anglatadi.” 95 Maktab darsligida keltirilgan doston parchasi ham shu doirada o‘rganilsa, asarning faqatgina zohiriy ma’nosigina emas, balki yerda mavjud komillik va unga yetishgan shaxsning jasorati o‘quvchida katta taassurot qoldiradi. Voqealar tizimi davomida Iskandarning adolati, karami, bilimga intilishi, donishmandligi, zukkoligi, aqli, insofi, himmati kabi yuksak fazilatlari o‘quvchi idrokida singadi. O‘quvchining birinchi o‘qishida ertakdek tasavvur qoldiruvchi Kashmir voqealari tizimini germenevtik yondashuv va imkoniyatlari doirasida talqin etish dostonning botiniy ma’nolarini teran anglashni ta’minlaydi. Asarni “hikmat va ibrat” dostoni deya e’tirof etgan Najmiddin Komilov Iskandar 94 Komilov. N. Xizr chashmasi. – T.:Movaraunnahr, 2005. 160-bet 95 Mullaxo‘jayeva K. Temuriylar davrida yaratilgan «Xamsa»larning komparativistik tadqiqi va ularning sharq adabiyoti taraqqiyotidagi o‘rni. – Samarqand. 2020.213-bet. 63 safarlarini quyidagicha izohlaydi: “Boshqacha aytganda, Iskandarning jahongirlik niyatida mamlakatlar, xalqlar ustiga lashkar tortib borayotgan bo‘lsa-da, lekin aslida bu safar – dunyoni “tadqiq va tahqiq etish”(haqiqatni aniqlash) uchun kezib chiqish hisoblanadi.” 96 Sehr ahlini yengib, qo‘rg‘onga kirgan Iskandar Mallu qo‘ygan tuzoqqa duch keladi. Maktab darsligida dostondan keltirilgan parchada ayni Kashmir shohi Malu ibn Mabok va tilsim bilan bog‘liq jarayonlar aks etgan. “Yozuvchining estetik idealini uning asarlaridan, asarlari mohiyatiga singdirilgan go‘zal g‘oyani yaxlit matndan, badiiy nutqdan ajratib talqin qilish germenevtik mezonning buzilishidir.” 97 Shunday ekan biz maktab darsligida keltirilgan parchada aks etgan matn doirasida butun va qism munosabatlariga yondashib, ijodkor uslubining dostonlarda aks etgan o‘xshashliklarini qiyoslab germenevtik talqin etishga harakat qilamiz. Mazkur bobda Kashmir shohi yel bilan o‘tni o‘g‘irlashi va undan xalqqa aziyat yetishgani, yurtda hech bir tirik jon o‘t va yelsiz jon saqlay olmay qolgani xususida aytiladi. Ayni shu baytlar darslikda ham aks etgan. Matnning o‘qilishi jarayonida o‘quvchi hakimlar bir paytlar yer ostiga band etgan tilsimni Iskandar yengishi lozim bo‘ladi. Bu tilsimni yechish vazifasi esa Aflotunga topshiriladi. Iskandarning shaxsi shakllanishida, asosan, uchta pir tursa shulardan biri Aflotun hisoblanadi, ammo u ham bu borada Iskandarning o‘zini kuchiga tayanadi. Bular haqida Jomosb hakimning bashoratgo‘y ahkomida ham aytib o‘tilgan bo‘ladi. Obrazning muhim jihatlarini ochib berishga xizmat qiluvchi ramziy timsollarning mohiyatini anglash bevosita asar badiiy-estetik g‘oyasi talqini ifodasida ham yetakchi o‘rin kasb etadi. Yuqoridagi sujet qismlarini o‘quvchi anglashi uchun, avvalo, voqealar tarkibidagi ramziy timsollar ajratib olinishi va har biri tashigan istilohiy-irfoniy ma’no, uning shoir ijodidagi o‘rni va qo‘llanilishi kabi jihatlarga diqqat qaratish joiz bo‘ladi. Germenevtikani alohida fan sohasi bo‘lib rivoj topishiga alohida hissa qo‘shgan faylasuf F. Shleyermaxer ta’kidiga ko‘ra “har qanday matn ikki yoqlama tabiatga ega: bir tomondan, u til tizimiga nisbatan qism, ikkinchi tomondan, muayyan bir individning ijod maxsulidir” 98 96 Komilov. N. Xizr chashmasi. – T.:Movaraunnahr, 2005.14-bet. 97 Karimov.B. Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur. – T.: Akademnashr. 2014. 98 Qur’onov. D. va bq. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr. 2013. 80-bet. 64 Kashmir voqealarida Iskandar kurashgan sehr-jodu ahli, tilsim, qo‘rg‘on, jom kabilar timsollar bo‘lib, asarda ramziylik kasb etgan. Ularni avvalo, doston tarkibida, qolaversa, “Xamsa” kompozitsiyasi tarkibidagi, shuningdek Navoiyning butun ijodi miqyosida o‘rganish mohiyatiga yetishning eng to‘gri yo‘lidir. Xususan, dostonda tilsim quyidagicha ta’riflanadi: qal’a tashqarisida bir choh mavjud bo‘lib uning tubida Qayumars zamonidan beri yonib turgan katta bir o‘txona mavjud edi. Tilsim shu o‘txonaning bir burchagida bo‘lib, uning qaynashidan o‘txonada harorat hosil bo‘lar ekan. Uning yonida dam bilan qo‘ra bor bo‘lib, shu qo‘raga havo beradigan bir nay o‘rnatilgan ekan. Shu dam bilan nay orqali qo‘raga olov tutashtirilar ekan. Ki mulk ichra o‘t manba’i ul bo‘lub, Ne o‘tkim, quyosh matla’i ul bo‘lub Nainki o‘t manbai bo‘lgan bu choh go‘yoki quyoshning chiqar joyi hamdir. Sujetning Kashmir voqealari qismida tasvirlangan manbai o‘t ya’ni olov bo‘lgan tilsim hususiyatlarining birma-bir ochilishi Iskandarning Kashmir safari kurashlarini asl mohiyatini izohlaydi. Dastlab Kashmir shohi Mallu ibn Mabok Iskandar elchisiga nomuvofiq javob aytgandayoq buyuk tog‘ uzra qurilgan qal’ada mavjud tilsim haqida xabar bergan edi: Mis-u ro‘ydin anga yakpora jism, Burun ahli hikmat yasog‘on tilism. Yuqoridagi misradan ayon bo‘ladiki, tilsim mis va bronzadan iborat jism. U haqida dostonda yana quyidagi sifatlar ham keltiriladi: Kishi hay’ati birla junbushnamoy, Ul otashgoh ichra haroratfizoy. Mazkur sifatlar tilsimning kishi sur’atiga o‘xshash bronza jism ekanligini ifodalaydi. Shuningdek uning qizituvchi omiliga ham dostonda urg‘u berilgan. Ya’ni tilsim Kashmir shohi yashiringan qal’a ostida bo‘lib, butun mamlakatdagi olovning manbai ham u yerda bo‘ladi. Iskandar kelishi bilan Mallu u yerga yashirinib o‘t va yel chiquvchi yo‘llarni berkitadi. Xalq o‘t va yelsiz juda qiyin ahvolda qoladi. Kunduzi tandirda olov yonmas, kechasi shamlarda shu’ladan asar ko‘rinmas edi. Ajablanarlisi esa o‘chib qolish xavfi bilan yeldan uzoq turgan 65 chiroq, u yo‘g‘ida nechun bitta ham o‘chmagani qolmadi. Yoki issiqdan shamning ko‘zi xira-yu, sovuqdan yonayotgan sham qorayib qolgani haqidagi tafsilotlar ham keltiriladi. Shunda Iskandar “Filotun harimig‘a yuz qo‘ydi ” va bu masalaga yechim axtarishadi. “Asarning mazmuniy asoslarini to‘g‘ri tayin etishda ular alohida badiiy usul va vositalardan emas, balki asarning butunligini ta’minlovchi umumiyroq badiiy tamoyillar, tashkiliy parametrlardan iborat bo‘lishi mumkinligi hisobga olinishi lozim.” 99 “Jomosb ahkomi”da bitilgandek Aflotun yordamida lavhlarni qulatish bilan tilsimni yechib , jomi Jamni qo‘lga kiritgan Iskandar epizodi Farhod va temir paykar bilan kurashini yodga soladi. “Farhod va Shirin” dostonida u quyidagicha tasvirlanadi: Va lekin ushbu paykar poy to farq Bo‘lub o‘tdek temur o‘pchin aro g‘arq. Bu misralarda ham o‘tdek - temir sovutli haykal shaklidagi sifatlari o‘xshash tilsim Farhodga qarshi qo‘yiladi. Aytmoqchi bo‘lganimiz Iskandar yenggan tilsim va Kashmirda jomning qo‘lga kiritilishi jarayonida shu ikki detal obrazning xususiyatlarini namoyon etmoqda. Shu ramziy vositalar Farhoddagi o‘zgarishlarni anglatish uchun ayni uslubdan foydalanilgan. “Badiiy asar matniga yaxlit organizm sifatida qarash va germenevtik doirani (butunning qismlarda ajrashi va qismlardan butunning yuzaga kelishini ) his etish eng to‘g‘ri va holis adabiy-ilmiy tafakkurga xos xususiyatdir.” 100 Bu kabi jihatlar tahlilimizdagi dostongina emas, balki kompozitsion butunlik hisoblanmish “Xamsa” doirasida amal qilinishi lozimligini anglatadi. Ayniqsa, Iskandar bilan komillik yo‘li o‘xshash Farhod dostoni motivlarini qiyoslash, mushtarak o‘rinlarini topish kutilgan samara berishi mumkin. Xususan, Iskandar ko‘zgusi, jomi Jamshed va tilsim kabi timsollar assotsiativ birliklardir. Yuqorida aytilganidek o‘zlik vodiysiga qilingan safarda vujudning ajoyibotlarini, hususiyatlarini turli timsollarda ifodalash Navoiy uslubiga xos. Dostonning “Basirat ko‘zlarin aynul-yaqin yoritqonlar bobidakim” qismida inson vujudi yaratilishi haqida shoir mushohadalari keltiriladi: Hakimi azal turfa jismi yasab, 99 Yo‘ldoshev. Q. Badiiy matn tahlili va talqin muammolari(ilmiy to‘plam)222-bet. 100 Karimov B. Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur. – T.: Akademnashr. 2014. 66 Demay jism, mushkil tilismi yasab. Tuzub ul tilism ichra ko‘p toru pud. Ki egniga solib libosi vujud. Hakimiki aylab aning sozini, Nihon aylabon maxzani rozini. Tilsimda yashiringan xazina bu ko‘ngil bo‘lsa, u yashirilgan makon inson botini ajoyibotlari. Bani Odam bolalari yaralmishlar ichra sharaflangan. Bordi-yu, uning basirat nigohlari bo‘lsa, chuqur mulohaza va muhokama qudrati ila bu holni anglaydi, his qiladi. Badiiy matn tahlili va tadqiqi shuni tasdiqlaydiki Mir Alisher Navoiy fikrlarini shunchaki bayon qilmay, ularning tasdig‘i uchun asosli dalillar keltirish yo‘lidan boradi. Shoir ko‘pincha ibtido haqida so‘z yuritadi. Xususan, ibtido va intiho bilimdoni (Tangri) inson jismi (ajoyib tilsim)ni shakllantirar ekan, buyuk san’atkorligini namoyon etadi. Navoiyning talqinicha, inson tilism sandig‘i: odam (vujud va ruh) – aql va sirlar xazinasidan iborat. Chunki, sirlar xazinasi aynan uning botiniga berkitilgan. Qatrada dengiz, mitti yulduzda osmon aks etishi, inson botinida aql va ko‘ngil xazinasi berkitilishi, ularning zohiriy nigohdan pinhon saqlanishi Tangrining beadad qudrat-hikmati nishonasidir. Ammo o‘shanday samoviy tiniqlik, so‘nmas nur maskani deb tasavvur qilinuvchi dil haqiqatiga yetish uchun odam bolasi aynan jism va ruhiyatni poklashi, yuksaltirishi zarur. Navoiy yuqoridagi mushohadalarini Farhod va Iskandar dostonlaridagi talqini tahlilida uslub va timsollar yaqinligi ko‘zga tashlanadi. Bu ularni maqsadiga olib boradigan yo‘l – irfon yo‘li o‘xshashligi jihatidan ekanligi bilan izohlash mumkin. Farhod va Iskandarning o‘z tilsimiga eltuvchi darband lavhlarga borish yo‘llarini aniq belgilash va qulatish orqali hosil qilinishi kabilar ham o‘xshash epizodlar. Iskandarning tilismni yechish bilan bog‘liq jarayonlari Aflotun tilidan “Jomosob ahkomi”da bitilgandek bir qadam adashmay o‘zi lavhlarni tepishi lozim topiladi: “Chu o‘n yeti gom urdi qilmay guzar” Iki lavhni tepti ul nav’ rust Ki, yemruldi-yu tashqari chiqti chust. Darslikda aks etgan yuqoridagi misralar mohiyatga ishora etuvchi ramzlar – germenevtik doirada talqin etilsagina o‘quvchi dostonni to‘g‘ri anglaydi. “Ko‘pincha badiiy asarda ko‘tarilgan muammo, asarning pafosi va g‘oyasi kabi 67 jihatlar asarning mazmuniy asoslarini tashkil etishi mumkin.” 101 Darhaqiqat, maktab darsligida aks etgan parcha mazmuni germenevtik tahlil tamoillari asosida badiiy-estetik g‘oyani anglanishi orqaligina ochilishi mumkin. Dostonda tilsimning yechilishi borasida Iskandarning jonbozligi, tashabbusi va bevosita ishtiroki ham diqqatni tortadi. Misralarda tasvirlangan “lavh” bilan bog‘liq talqinning Navoiy ijodida aks etgan o‘rinlarni qiyosiy o‘rganish ijodkor uslubi xos jihatlarni o‘rganishni taqazo qiladi.“Farhod va Shirin” dostonida ham lavh bilan bog‘liq jihatlar aks etgan va ularning qulashi tilsim sari yo‘l ochgan. Chu to‘qquz yuz qadam ursa yurub tuz, Yo‘l uzra taxtasange ko‘rguzur yuz. Anga chiqqoch kishikim tepsa mahkam, Ochilur qal’aning darbandi ul dam Bo‘lur darvoza ichra oshkora, Temur jismiki qilmish paykaroro. Xizr Farhodga ta’lim beradi va “Farhod temir paykar ko‘ksini nishonga olib, o‘q otadi va ko‘zgu sinib, haligi maxluq yonib nobud bo‘ladi. Shunday qilib, Farhod Suqrot dargohiga musharraf bo‘lishidan oldin anoniyat belgilari – nafs, davlat va boylik hirsi, g‘azab, ro‘yo-yolg‘on qutqularini bartaraf etadi,uning ko‘ngil ko‘zgusi dunyo ishqi g‘uboridan toza bo‘ldi.” 102 Iskandarning tilsim bilan kurashi Farhod singari to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, ya’ni qadimiy kitobda tug‘yon etgan olov va yel yo‘llarini lavh yordamida yana berkitish lozimligi aytiladi. Shunda yana mo‘tadillik o‘rnatiladi. “Farhod va Shirin” dostonidagi tilsimga N. Komilov talqinidan kelib chiqib yondoshsak, Iskandarning kurashi botinidagi nafs bilan murosasidir. “Shuning uchun dostondagi ajoyibotlar ham Navoiy uchun ramziy ma’noga ega timsollardir” 103 Inson botinidagi ajoyibotlar va ularning hususiyatlari haqida to‘xtalib Forobiy shunday deydi: “Qalb tug‘ma haroratning bulog‘idir. Harorat undan boshqa barcha a’zolarga o‘tadi, shunday qilib qo‘llab quvvatlanadi, oziq oladi” 104 . Har bir a’zoning undan harorat olishi, ularning yashashiga xizmat qiladi. Mohiyatan olganda, dunyoning yaralishi, odamlarning, 101 Yo‘ldoshev.Q. Yo‘ldosheva. M. Badiiy tahlil asoslari. –T.: 2018.222-bet. 102 Komilov N.Tasavvuf. “Movaraunnahr”. – T.: 2009. 103 Komilov. N. Xizr chashmasi. – T.: “Ma’naviyat” . 2005. 146-bet. 104 Farobiy. Fozil odamlar shahri.–Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,1993. – B.153. 68 yaratiqlarning vujudga keltirilishiga ham ishq sabab. U Haqning o‘z-o‘ziga bo‘lgan, yoki insonlarga bo‘lgan, insonning insonga bo‘lgan va insonning Tangriga bo‘lgan ishqi shaklida namoyon bo‘lishi mumkin. Maktab darsligida keltirilgan parchada quyidagicha sujet qismlari aks etgan. Hikmat sohibi bu tilsimlardan birini - burungi paytlarda yel juda qattiq esib xaloyiqni bezovta qilgani uchun toshdan qurilgan uyga band aylagan ekan. Shuningdek, Hakim u yerdan bir tuynuk ham ochgan ekanki, u yerdan chiqqan yeldan el bahramand bo‘lsin deb. Yel –sovuq, nam, uning ko‘pi vujudni ham, ruhni ham yemiradi, qalbdagi o‘tni so‘ndiradi va shu bilan birga, yel – o‘tning tutashuviga vosita bo‘lib ham xizmat qilganidek, bu dunyo bo‘stonida qancha vaqt bor ekan fanoga yetishi uchun ham dastak bo‘ladi. Bu kabi voqealikda tasvirlangan o‘t va yel nimaning ramzi, Iskandar aslida nimalarga qarshi kurashgan kabi savollarga javoblarni anglash uchun o‘sha davr inson va dunyo haqidagi tafakkur tarzini o‘rganish lozim bo‘ladi. Xususan, Forobiy aql haqida “Miya qalb uzatadigan haroratni yumshatadi, shu bilan har bir a’zoga yetishadigan harorat unga o‘rtacha – mo‘tadil holatda bo‘ladi” 105 , - deydi. Orif uchun faqat ishqning o‘zi emas, undan yetishadigan ma’rifat ham lozim. O‘shandagina u o‘zi intilgan maqomga yetishishi mumkin. Alibek Rustamiy ta’biri bilan aytganda, ishq sharobi “Ma’naviy sharob maxsus ma’noda qo‘llanganda Haq vasliga yetishgan soliklarning ishq g‘alabasidan mag‘lub bo‘lgan, ya’ni hushini yo‘qotgan, mutlaq ma’noda mazkur maqomga erishmagan soliklardagi zavq va hayrat hollari tushuniladi” 106 . Ya’ni Iskandar ham o‘z jomiga ega bo‘lar ekan uning vositasidagi mayni – ilohiy ma’rifatni anglash uchun vujuddagi barqarorlik lozim bo‘ladi. Shundagina keyingi maqomatga o‘tib qalbdan musaffo bir ko‘ngil – oina yasash mumkin. Malaklar faqat ruhdan, hayvonlar faqat nafsdan bunyod bo‘lsa , inson olamiga ularning har ikkisi joylangan. Ular bir-biriga qarama-qarshi o‘laroq, bu dunyoda bir-birisiz mavjud ham bo‘la olmaydi. Insonlik mohiyati ham, sharafi ham shu nuqtada ayon bo‘ladi. Va nihoyat, Iskandar ustozi Aflotun ko‘magida o‘t va yelga olib boruvchi lavhlarni tepadi va bu orada ulardan chiqqan o‘t taftini va yel haybatini his qiladi. Har ikki 105 Farobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993. – B. 123. 106 Aliybek Rustamiy. – Toshkent: Extremum press, 2012. – B. 30. 69 dostonda tilsimning yechilishi bilan bog‘liq voqealar jome Jamshedning qo‘lga kiritilishi bilan yakunlanadi. Tilism ul kunki ochg‘ay bemadoro, Bo‘lur Jamshed jomi oshkoro. Jomi Jamshed yuqorida keltirganimizdek musaffo qalb ramzidir. Shu tariqa Iskandar – komil shaxsining safarlari ham botinda ham zohirda kechishi, ramziy timsollar vositasida botindagi safarga ishoralar va musaffo qalbga erishish, uning amaldagi tadbiqi zohiriy safarlarda aks etish holatlari omuxtaligida o‘quvchi anglashiga erishilsa Navoiy dostoni talqinida asarning badiiy-estetik g‘oyasiga biroz yaqin kelgan bo‘lamiz. Chunki Navoiy jahon shohi haqida quyidagicha fikr yuritadi: Kishikim bu ganjinaga topti yo‘l Jahon ahlining shohi ul bo‘ldi ul. Iskandarning halokatdan omon qolgan Mallu ibni Mabok va uning oilasini kechirishi, bugina emas balki o‘g‘li Feruzga otasi taxtini berishi va otasi vafoti munosabati bilan taqdir, qazo kilki haqidagi daldalari ham Iskandarning oliy maqomdagi ko‘ngil podshosi sifatlarini ham nomoyon etadi. Feruzni bu mulkka kishvarpanoh aylar ekan, lutf-ehsonni shior aylash, adolat yo‘lin ixtiyor etish, raiyatqa shodlig‘ va mamlakatga obodlig‘ yetishi lozimligi xususida nasihatlar qiladi va ulardan ham Iskandar zamiri yana bir bor oydinlashadi. Axloqi bahoyim (yomon xulq) lardan bunyod bo‘lgan nafs istehkomi shu qadar mustahkamki, parchalash uchun riyozat qo‘rasini urish, mujohada olovida yoqish va malomat dami- bolg‘asini nafs tomon urish lozim bo‘ladi. Qo‘ra va dam simob,mis, qalayi aralashmasidan tayyorlanib, shu qadar mustahkam ediki, natijada sehrsoz va nayrangbozlarning qarorgohini kunpaya-kun qilishga qodir edi. Soliklik yo‘li juda mashaqqatli yo‘l. Bu yo‘lda solikdan metindek bardosh, iroda, sabr va chidam lozim, chunki ularsiz riyozat ham, mujohada ham bo‘lishi mumkin emas. O‘z vujud qo‘rg‘oniga kirib uning sehrgar va jodugarlari bilan kurashib ularni yenga olgan Iskandar ruhi “nafsning qorong‘ulik va yomonlikka yo‘naltiruvchi ta’siridan xalos bo‘ladi . Natijada Haqqa qarab qurbiyat maqomlariga yuksala boshlaydi” 107 . 107 Bozorova N. Alisher Navoiy g‘azallarida ko‘ngil talqini. – Toshkent: Fan, 2009. – B. 69. 70 May – ishq ramzi va u Jomga, ya’ni ko‘ngilga quyiladi. Nafsini tazkiya va tasfiya etilgan solikning ko‘ngli o‘zgacha qiymat kasb eta borib, uning ko‘ngil jomi bino bo‘la boradi. Bunday jomda esa oliy sifatlar, ya’ni Haq nurining tajalliy nurlari zuhur eta boshlaydi.Bu jilolanishni mushohada qilib, maxfiy ilmdan ogoh bo‘layotgan solik bu ishqdan mast bo‘ladi. “Savol-javob tarzida ifodalangan pirning o‘gitlari va Iskandarning sarguzashtlari orqali ifodalangan soliklik talablarining bevosita ijrosi orqali uning qalbidagi tovlanish, nafsidagi tozarish va ruhidagi o‘zgarishlar tadrijiy rivojlanadi. Oshiq ishq mayidan no‘sh qilgach maxfiy ilmlarni mukoshafa aylaydi va bu yo‘lda Jom uning yo‘lini “mash’al” dek yoritib boradi. “Oshiq ko‘ngli bir holda qaror topmaydi. U har turli illatlardan poklangandan so‘ng bir makondan boshqa bir makonga uchgan qush kabi modda olamidan ma’no olamiga yo‘l oladi. Bu hol uning ruhiga kuchli ta’sir o‘tkazadi va ko‘ngil qancha yuqorilasa, ruh shuncha yuksaladi” 108 . Jom, ya’ni musaffo qalbni qo‘lga kiritgan solikning yo‘lini mash’aldek yoritib boradi. Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni “Xamsa” tarkibida hajm jihatdan eng katta va tuzilishi jihatidan murakkab doston sanaladi. Shuningdek “Xamsa” yagona kompozitsion birlik sanaladigan bo‘lsa xulosaviy qismidan ayni shu doston o‘rin olgan. Bu jihati ham doston badiiy-g‘oyasiga salmoqli vazifa yuklaydi. Dostondan parcha o‘rta ta’lim muassasalarining 11-sinfi va o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik majmua sifatida tashkil etilgan Adabiyot darsligining 1-qismida keltirilgan. Alisher Navoiy hayoti va ijodi, shuningdek dostonni o‘rganishga 6 soat ajratilgan. Dastlabki 1 soat Xondamirning “Makorim ul-ahloq” asaridan Navoiy hayoti va ijodiga oid lavhalar bilan tanishiladi. Keyingi soatlarda doston parchasi bilan ishlashga oid nazariy va amaliy ko‘nikmalar hosil etiladi. Mavzular shunga muvofiq “Saddi Iskandariy” dostonining ma’rifiy va adabiy ahamiyati, poetik xususiyatlari, Iskandarning adolatli hukmdor sifatidagi qarashlari tarzida shakllantirilgan. Dostondan Iskandarning Kashmir safari bilan bog‘liq XXXIX bobi va uning mantiqiy davomi tarzida keyingi boblarda kelgan nazariy-falsafiy qism, hikoyat va hikmat o‘rin 108 Bozorova N. Alisher Navoiy g‘azallarida ko‘ngil obrazi. – Toshkent: Fan, 2009. – B. 88. 71 olgan. Sarguzashtdan keyin keluvchi bu kabi boblarda Navoiyning olam va odam haqidagi mushohadalari ifodalangan. Doston badiiy-g‘oyasi tushunilishi Iskandar voqealari bilan ijodkor mushohadalarining bog‘liqlik jihatlarini anglash bilan birga kechadi. Dostonning tarixiy so‘z bilan bog‘liq murakkabliklari lug‘at vositasida yechiladi, ammo buning o‘zi matnni to‘la tushinishga yetarli emas. Matn tushunilishi bilan bog‘liq bu murakkab jarayonni ko‘p bosqichli bilish va his etish jarayoning ko‘p bosqichli amaliyoti orqali o‘quvchida shakllantirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 1956-yilda amerikalik olim Blum tomonidan ishlab chiqilgan taksonomiya ya’ni bilish yo‘nalishi bosqichlarini anglatadi. «Blum taksonomiyasi tarbiyalanuvchilar oldiga qo‘yiladigan qator topshiriqlarni ta’lim maqsadlariga muvofiq tarzda : kognitiv, affektiv, psixomotor yo‘nalishlarida tasniflashni nazarda tutadi. Ta’limning bu yo‘nalishini oddiyroq qilib “bilaman”, “his qilaman va yarataman” so‘zlari bilan ifodalash mumkin.” 109 Asar matnni idrok etish orqaligina ma’naviy zavq tuyish mumkin. Shakl va mazmunda keng ko‘lamli Alisher Navoiy ijodi, xususan, “Saddi Iskandariy” dostonining o‘qitilishda ko‘p bosqichli tizim o‘quvchini asarni yuzaki o‘qib, xulosalar qilishdan saqlabgina qolmay bilishning eng yuqori bosqichlari darajasida bilish,tushinish,qo‘llash, tahlillash va baholashni qamrab oladi. O‘quvchining matnni bilishi, anglashi bilan kechadigan birinchi jarayoni “kognitiv ta’lim bilimlarni o‘zlashtirish va o‘zlashtirilgan axborotni amaliyotda qo‘llay olishni nazarda tutadi” va o‘z navbatida matndagi axborotni qabul qilish 5 bosqichda amalga oshadi: bilish, tushinish, qo‘llash, tahlillash, umumlashtirish va baholash. Bilish jarayonida o‘quvchilar matn doirasidagi “atama, dalillar, metodlar, asosiy tushunchalar, qoida va tamoyillarni bilishi” lozim bo‘ladi. Dostonga tatbiq etadigan bo‘lsak, ramziy qo‘llanilgan so‘zlarni mohiyatiga tushunish va berilgan parcha miqyosida sujet va kompozitsiyani o‘rganish, ijodkor hayoti va ijodiga oid lavhalardan ijodkor shaxsiyati, dunyoqarashidan va asar yaratish uslubi kabi jihatlarini bilishni qamrab oladi. Matnning ma’no-mohiyati anglashilida tadqiqotchi “so‘zdan fikrga, fikrdan tuyg‘uga o‘zicha bir sayohat 109 Husanboyeva. Q. Niyozmetova. R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: 2018.214 72 qiladi, obrazli tasvirlarga alohida diqqat ila qaraydi” 110 Xususan, dostonda ifodalangan ramziy timsollar haqida tushuncha hosil etish o‘quvchini mohiyat sari yetaklaydi. Aks holda “Farhod va Shirin”da aks etgan dev, ajdarho, temir paykar, sher kabi yoki “Saddi Iskandariy” dagi jom, oina, tilsim, sehr ahli kabilar ertak qahramonlaridek tasavvur uyg‘otadi. Ramziy timsollarga oid nazariy ma’lumotlarning darslikdagi qisqacha ta’riflari o‘quvchi asar mohiyatini anglashida vosita bo‘ladi. Darslikda keltirilgan parchada Iskandar sehr ahli bilan kurashadi, tilsimni yengadi va jomga ega bo‘ladi. Ibrohim Haqqul “So‘z va tasvir go‘zalligining 1- sharti ruhni zavqlantirish, ma’no va mohiyatini ruhoniy idrok obyektiga aylantira borishdir” deydi. Yuqoridagi kabi timsollarning mohiyati ijodkor mushohadalarini anglash, bilish va his etishga vosita bo‘ladi. Blum taksonomiyasining bilish bosqichida o‘quvchilarga Iskandar sarguzasht qismida keltirilgan jom-qalb, tilism motivi, sehr-jodu ahli inson botinda mavjud yomon ahloqlarning ifodasi kabi asoslar o‘quvchini fikrlashga, har bir inson fitratida mavjud ezgulik tuyg‘ularini uyg‘otishga sabab bo‘ladi. Bugungi kun o‘quvchisini o‘z yengilgan dushmanini avf etib taxtini qaytarishga chog‘langan, ammo tolei sabab vafot etgach o‘g‘li Feruzga taqdim etgan yoki qizi Nozmehrni sevimli malikasi aylashi kabi voqealar tizimiga ishontirish qiyin. Ammo shunday fazilatlarga ega komillik yerda mavjudligi, ayni asarda aks etgan mushohadalar aslida ijodkor dunyoqarashi, ruhida mavjudligi hususidagi qarashlar bilan bog‘lash o‘quvchini asarga befarq qoldirmaydi. “Ma’lumki, biror badiiy matnni o‘rganishda o‘quvchi muallifning tabiati, qiziqishlari, hayoti haqida qancha ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘lsa, uning asarni o‘rganishi shuncha mukammal bo‘ladi. Ayniqsa, asar muallifi bilan o‘quvchi shaxsiyatida, xarakterida o‘xshashlik jihatlar kashf etilsa, tarbiyalanuvchi shaxsida yozuvchi shaxsiga muhabbat paydo bo‘ladi.” 111 Darslikda Navoiy hayoti va ijodi bilan bog‘liq ma’lumotlar Xondamirning “Makorim ul-axloq” dan olingan. 110 Haqqulov. I. Taqdir va tafakkur. – Toshkent:Sharq, 2007. 285-bet. 111 Husanboyeva. Q. Niyozmetova. R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: 2018.214 73 Zamondoshi tilidan keltirilgan fikrlar o‘quvchida Navoiy dahosi buyukligiga zarracha shubha uyg‘otmaydi. Asarda bayon qilingan ijodkorning mukarram xulqlari, fazilatlari doston bilan umumlashtirilib o‘xshash jihatlar muqoyasa qilinsa o‘quvchida taksanomiyaning tushinish bosqichi amal qiladi. Ya’ni ramziy timsollar, sujetni bilgan o‘quvchi, ijodkor shaxsiyati bilan tanishgan o‘quvchi asar mohiyatini tushina boshlaydi. Bu jarayonda uning o‘zi ba’zi masalalarni fikrlay oladi. Shu jarayonda o‘quvchiga bir qator topshiriqlar bilan murojaat qilish ularning bilimini yanada mustahkamlaydi. Xususan, “Makorim ul-axloq” da Navoiy shaxsiyatiga oid o‘rinlarni toping yoki Xondamir tasviri va sizning tasavvuringizdagi Navoiy siymosidagi o‘xshash va farqli jihatlarni taqqoslang kabi topshiriqlardan so‘ng o‘quvchida shu haqidagi bilimlar shakllanadi. Shundan keyin doston bilan bog‘liq quyidagi muammoli savollar bilan murojat etishimiz mumkin: Navoiyning “saodatli kelajagi alomatlari deganda nimani tushindingiz degan savolga javob axtarish davomida o‘quvchi Navoiyning bolalik chog‘laridayoq ilmga oshno bo‘lishi, umrni g‘animat bilishi kabi xulosalar chiqarishga undaydi. Bu jihatlar dostondan keltirilgan “yoshlikda binafshadek belni mehnat va toatga bo‘yin qo‘ymoq zarurligi” haqidagi nazariy qism, yoshligida ilm egallamay vaqtini behuda isrof etgan “g‘ofil yigit” haqidagi hikoyat va inson yoshlikda nega mehnatdan, ibodatdan, o‘rganishdan bo‘yin tovlashi haqidagi sarlavhalardayoq umumiy jihatlari ko‘zga tashlanadi. Yoki o‘z zamondoshi, yaqin kishisi tomonidan berilgan ta’riflar ham o‘quvchida yaxshi taassurotlar qoldiradi. Jumladan, “…Hidoyatga erishgan Amirning bolalik chog‘laridan umrining oxirlarigacha o‘z barokali vaqtining ko‘p qismini ilm egallash va kamolotga erishish ishiga sarflab, bir lahza bo‘lsa-da turli bilimlarni o‘rganish va har xil ko‘nikmalarni egallashdan tinmadi.” Dostonda Iskandarning ilm egallashga bo‘lgan, ishtiyoqi shu maqsadda yer usti va suv dunyosini o‘rganishga safar qilganligi, ustozlari haqidagi muqoyasalar ijodkor va ijodining bog‘liqlik jihatlarini kashf etishga mezon bo‘ladi. Taksonomiyaning asar tushinish bosqichi ham o‘z nabatida mustahkamlanadi. Yoki Navoiy hayotiga oid “Hikoyat”da keltirilgan chumoli voqeasining tahlili davomida ko‘nglimni «o‘zim bilmagan holda 74 Xudoning bir jonivoriga “jabr zulm qilib qo‘yish xavotiridan xalos qildim” degan e’tirofi shoirning iffatli qalbi va Iskandarning adolat, himmat, avf kabi fazilatlar to‘la ezgu qalbiga kafforat bo‘ladi. Iskandar dostoni haqidagi sujetning umumiy mazmuni bayon etilgan qismda Doroning yengilishi va shartlari bilan bog‘liq voqealar tizimiga “chumoli hikoyasi”ni anglagan o‘quvchi ishonadi. Tarixdan yaxshi ma’lumki, yengilgan podshohlar joni,moli, ahli talangan. Ammo Iskandarning Doro tepasiga borishi, unga suiqasd qilganlarni jazolash, qavm- qarindoshlariga zulm qilmaslik, qizi Ravshanakni o‘z xonadoning munavvar shamiga aylantirish shartlarini qabul qilishi kabilar doston anglanishini ijodkor shaxsiyati bilan bog‘laydi. Quyida Ibrohim Haqqulning ijodkor ijodini anglash hususidagi e’tirofi ham shunga daxldor «Endi u she’rdan shoir shaxsiyatini kashf etishga, shoirning ichki kechinmalarini, ayniqsa, din, falsafa, tarix bilan bog‘lanishini aniqlashga intiladi. Natijada, she’riy matn go‘yoki tilga kiradi va tadqiqotchiga parda» ortidagi g‘oyaviy-badiiy haqiqatlarni oshkor qiladi» Iskandarga bir maxfiy xat topshirishi, unda Doroni o‘ldirishga qasd qilgan ikki sipohiyning arznomasi bitilganligi va Iskandarning maktubga javob qaytarmay jim qolishni ma’qul ko‘rishi kabi jihatlar ham aslida muhokamali o‘rinlar. Fitnaga qo‘shilmaslik, obrazning mardlik, chin insoniylik kabi nozik jihatlarini anglanadi. Shu kabi har bir taksonomiyaning kognitiv yo‘nalishdan hosil bo‘lgan bilimlar o‘quvchi hissiyotlariga ham ta’sir etib, affektiv yo‘nalishga yo‘naltiradi. Blum taksonomiyasida «tushinishning asosiy belgisi voqea va hodisalarni keyingi bosqichini tasavvur qila olishdan iboratdir». Dostonni yuqoridagi bog‘liqliklar asosida tushingan o‘quvchida dostonning keyingi voqealari tizimida Iskandarning faoliyati qay yo‘sinda ekanligi hususida tahminiy bo‘lsada fikrlar uyg‘onadi. Shundan so‘ng keyingi kognitiv yo‘nalishning uchinchi turi‘‘qo‘llashda o‘quvchilarning o‘rgangan qonuniyat va nazariyalarni aniq amaliy vaziyatlarga tadbiq eta olishi, tushuncha va tamoyillarni har xil vaziyatlarga tadbiq etishiga qodirligi ahamiyat kasb etadi’’ 112 Bunda o‘quvchi mavjud bilimlarga tayanib, doston miqyosida sujet qismlari, obrazli tasvirlar, yoki ijodkorning boshqa asarlari 112 Husanboyeva Q, Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T .: 2018. 213-bet. 75 tahliliga doir talqinlar qila oladi. Xususan, Maktab darsligida keltirilgan dostondan parchada ayni Kashmir shohi Malu ibn Mabok va tilism bilan bog‘liq jarayonlar aks etgan. Mazkur bobda Kashmir shohi yel bilan o‘tni o‘g‘irlashi va undan xalqqa aziyat yetishgani, yurt hech bir tirik jon o‘t va yelsiz jon saqlay olmay qolgani xususida aytiladi. Bu tilsimni yechish vazifasi esa Aflotunga topshiriladi. Iskandarning shaxsi shakllanishida, asosan, uchta pir turadi. Ulardan biri Aflotun hisoblanadi, ammo u ham bu borada Iskandarning o‘zini kuchiga tayanadi. Bular haqida Jomosb hakimning bashoratgo‘y ahkomida ham aytib o‘tilgan bo‘ladi. Yagona talqin o‘quvchi fikrlarini chegaralab qo‘yishi mumkin. Yuqorida aytilganidek talqinlar birinchi navbatda, ijodkor ichki olami, tuyg‘ulariga yaqinlik, ruhiyat va dunyoqarash uyg‘unlik bilan bog‘liq jarayon. Shunday ekan har bir o‘quvchi to‘g‘ri yo‘naltirilsa ijodkor badiiy-g‘oyasiga yaqin kelgan talqinlarni bera olishi mumkin. Bu haqida adabiyotshunos Qozoqboy Yo‘ldoshev quyidagilarni ta’kidlaydi: ‘‘Maktab adabiyotshunosligi, avval boshdan, avtoritar va dogmatik ko‘rinishga ega. O‘qituvchilar ham, o‘quvchilar ham badiiy asarni keragiday tushinishga doimo majbur qilinganlar va shu yo‘l bilan ularda san’at asariga jonli, individual yondashuv yo‘qotib kelingan’’. 113 O‘quvchi talqinda chalg‘imasligi uchun o‘qituvchi dostonning badiiy-g‘oyasiga yo‘naltiruvchi barcha vositalarni tahlilga tortishi lozim. Yuqoridagi kabi ijodni ijodkor shaxsi bilan bog‘lash yoki dostonda aks etgan timsollar mohiyatiga yo‘naltirilgan tahlillar kabi. ‘‘Badiiy asarning mazmuniy asoslari ko‘pgina hollarda mazmunning subyektiv tomonida yotadi. Bu jihatni ko‘zda tutish, ayniqsa, maktab adabiy ta’limi uchun muhimdir. Negaki, bu yerda vaqt va kuchning juda katta qismi deyarli bekorga mavzu talqiniga sarflanadi.’’ Qo‘llash bosqichida Iskandar sarguzashtida kelgan voqealar bayonida ayonlashgan zohiriy ma’nolarda ijodkor qanday fikrlarni ilgari surayotgani ya’ni botiniy ma’nolari haqida fikrlashga yo‘naltirish lozim. Bu bosqichgacha shakllangan mavjud bilimlar o‘quvchiga talqin uchun turtki bo‘ladi. Darslikda sarguzasht qism nasriy bayonidan so‘ng bir qator shu mavzuga oid savollar keltirilgan. Ularning bir qanchasiga o‘quvchi 113 Yo‘ldoshev. Q. Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: 2016 .220-bet. 76 mustaqil va ba’zilariga o‘qituvchi ko‘magida javob bera oladi. Xususan, Iskandar va raiyatning munosabati, yoki shahzoda Feruz shaxsiyati asliy yoki nasriy matndagi o‘rinlarini topib sharhlanishi mumkin. Lekin ‘‘Bobda fantastik va hayotiy voqea-hodisalar tasviri ham mavjud. Navoiy ularda qanday badiiy maqsadlarni ko‘zda tutgan?’’, ‘‘Aflotun boshliq olimlarning Mallu boshliq sehr-u joduchilar ustidan qozonilgan g‘alaba bilan Navoiy qanday badiiy-g‘oyaviy niyatni nazarda tutgan?’’ kabi savollar ham borki, ularga javoblar turlicha bo‘lishi mumkin, ammo adabiyotshunos tahlili asosli talqinligi sababidan, yuqoridagi kabi murakkab jarayonlar izohi keltirilgan talqinlar o‘qituvchi uchun ham darslikka kiritilsa yoki talqinga doir adabiyotlar ro‘yhati havola qilinsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Yo‘qsa yuqoridagi kabi savollar ochiq qoladi, yoki yuzaki va asossiz talqinlar bilan tushinilib ketiladi. Darslikda aks etgan misralar mazmuni mohiyatga ishora etuvchi ramzlar orqali talqin etilsagina o‘quvchi dostonni to‘g‘ri anglaydi. Sarguzasht qismida keltirilgan ‘‘tilsim’’ va ‘‘lavh’’ ga doir ifodalar Farhod haqidagi dostonda ham aks etgan o‘rinlarni muqoyasasi ham to‘g‘ri talqin sari yo‘naltiradi. ‘‘Asarning mazmuniy asoslarini to‘g‘ri tayin etishda ular alohida badiiy usul va vositalardan emas, balki asarning butunligini ta’minlovchi umumiyroq badiiy tamoyillar, tashkiliy parametrlardan iborat bo‘lishi mumkinligi hisobga olinishi lozim.’’ 114 Iskandarning tilismni yechish bilan bog‘liq jarayonlari Aflotun tilidan ‘‘Jomosob ahkomi’’da bitilgandek bayon etiladi va Iskandar ham bir qadam adashmay o‘zi lavhlarni tepishi lozim topiladi: ‘‘Chu o‘n yeti gom urdi qilmay guzar’’ ishtiroki ham diqqatni tortadi. Misralarda tasvirlangan ‘‘lavh’’ bilan bog‘liq talqinning Navoiy ijodida aks etgan o‘rinlarni qiyosiy o‘rganish ijodkor uslubining o‘ziga xos jihatlarni aks ettiradi. ‘‘Farhod va Shirin’’ dostonida ham lavh bilan bog‘liq jihatlar aks etgan va ularning qulashi tilism sari yo‘l ochgan. Xizr Farhodga ta’lim beradi va ‘‘Farhod temir paykar ko‘ksini nishonga olib, o‘q otadi va ko‘zgu sinib, haligi maxluq yonib nobud bo‘ladi. Shunday qilib, Farhod Suqrot dargohiga musharraf bo‘lishidan oldin anoniyat belgilari – nafs, davlat va boylik hirsi, 114 Yo‘ldoshev.Q, Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: 222-bet. 77 g‘azab, ro‘yo-yolg‘on qutqularini bartaraf etadi,uning ko‘ngil ko‘zgusi dunyo ishqi g‘uboridan toza bo‘ldi.’’ 115 Dostonda tilismning yechilishi borasida Iskandarning jonbozligi, tashabbusi va bevosita ishtiroki ham diqqatni tortadi. Shu tariqa Navoiy uslubini anglagan o‘qituvchi ikki dostonning o‘xshash jihatlaridan kelib chiqib ham parchaning falsafiy-ijtimoiy talqinini bera olishi mumkin. O‘quvchilarga tilism va u orqali tug‘yon etgan o‘t bilan yel nafs va uning qutqulari ekanligi, Farhod singari lavhlarni qulatishi, ularni yengish bilan bog‘liq jarayon ekanligi ramziy ifodalanganligi aytilsa Iskandar obrazining hususiyatlari oshkor bo‘la boradi. Har bir amalida qalb va aqlni mezon qilgan Iskandarning adolatli hukmdor, raiyat va dushman podsholarga nisbatan cheksiz avfi va adolati kabi jihatlarining sabablari oydinlashadi. Butun dunyo shohi bo‘lish o‘z ko‘nglining podshohi bo‘lishdan boshlanadi. Nafs qutqulari, ko‘ngil munavvarligi, insonning asl mohiyati va vazifasi kabi mulohazalar dostonni bugungi kun bilan bog‘laydi. Iskandar obrazini o‘quvchi olamiga yaqinlashtiradi. Taksonomiyaning qo‘llash bosqichida yuqoridagi kabi boshqa bir holatlar bilan muqoyasa qilinishi o‘quvchi bilimlarini yuqori saviyaga chiqishiga erishiladi. Bilimlari bu borada yuqori darajaga chiqqan o‘quvchida to‘rtinchi tahlil jarayoni qiyinchiliksiz amalga oshadi. ‘‘Tahlillashda o‘quvchilar butunni ma’lum bo‘laklarga ajrata olishi, ular orasidagi aloqadorlikni ko‘rsata bera olishi, butunni tashkil etish tamoyillarini aniqlash’’ 116 kabilarni qamrab oladi. “ Saddi Iskandariy” kompozitsiyasi salaflar dostonidan farqliligi ijodkor pozitsiyasi, doston badiiy-estetik g‘oyasi bilan bog‘liq. Shu sababdan dostonni qiyosiy aspektda o‘rgangan I. Ismoilov kompazitsion qurilishni mohiyatni anglashdagi o‘rniga yuqori baho beradi: “Saddi Iskandariy” kompozitsiyasini to‘g‘ri tushunish ijodkor badiiy maqsadi va asar mohiyatini to‘g‘ri talqin etishda hal qiluvchi ahamiyatga ega” 117 . Doston kompozitsiyasini shartli ravishda 4 qismga bo‘linadi, dastlab Iskandar hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan sarguzasht, undan so‘ng bu 115 Komilov N.Tasavvuf. – T.: Movaraunnahr. 2009. 182 -bet. 116 Husanboyeva Q, Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T .: 2018. 117 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019. 60 b . 78 qismda ko‘tarilgan mavzuga doir falsafiy- irfoniy qarashlar navbatdagi bobda unga ilova qilingan hikoyat va so‘nggida shu xususidagi savol-javoblar tarzida hikmat tarzida o‘rin oladi. Banddagi boblar o‘zaro bir-birini izohlab, to‘ldirib kelishi bilan birga ayni paytda dostonning butun mazmuni bilan ham chambarchas aloqad or. Bandlar kompozitsiyadagi shartli olingan bu qismlarda ko‘tarilgan mavzu va uning yoritilishi orqali komillik yo‘liga qadam qo‘ygan orifning botinidagi tadrijini ko‘rishimiz mumkin. Bu to‘rt qismning uyushtirilishida qaysi qism asosligi to‘g‘risida turli xil talqinlar mavjud. Ammo dostonning eng birinchi navbatda Iskandar bilan bog‘liqligi jihatidan keyingi nazariy qism, hikoyat va hikmat kabilar mohiyatni turli jarayonlarda kengroq yoritib berishga xizmat qilgan. Ularda ko‘proq falsafiy-irfoniy, tasavvufiy qarashlar ifodalangan va Iskandar bilan bog‘liq sarguzasht boblari bilan ramziy timsollar vositasida bog‘langan. Salaflar iskandarnomalaridan farqli kompozitsiya ijodkor mushohadalarini asarda ifodalashga va Iskandar obrazining yozuvchi badiiy-mudaosidek komil bo‘lib shakllanishiga xizmat qilgan. Ayni shu qismlarning bosh umumiy tomonlarini topish o‘quvchini dostonning mohiyati tomon yo‘naltiradi. “Shu bois o‘zi tasvirlagan tarixiy voqelikning mohiyati bilan bog‘lash mumkin bo‘lgan nazariy qarashlar, hikoyatlar va hikmatlarni asarga kiritishni istagan” 118 Maktab darsligida “Saddi Iskandariy” dostonidan keltirilgan parcha XXXIX bob Iskandarning Kashmirga safari ya’ni sarguzasht qismdan boshlanadi. Keyingi nazariy qism, hikoyat va savol-javob tariqasidagi hikmatlar ham sarguzasht qismda yoritilgan mushohadalarning davomi sifatida mantiqiy davomi hisoblanadi. Shu sababdan bu qismlar ham darslikka kiritilgan va ularning umumiy nuqtalarini topib sharhlash, Iskandar obrazi va doston sujeti bilan bog‘lash lozim bo‘ladi. Birgina ichki sarlavhalarning o‘zidayoq bog‘liqlik sezilib turadi. Xususan, sarguzashtdan keyingi nazariy-falsafiy qism “Yoshlik yelining sabohati va yigitlik gulzorining tozaligi. Yoshlikning shunday go‘zal damlarida quyoshdek yostiqdan bosh ko‘tarib, ochiq chehrani ko‘rsatmoq va bu faslda binafshadek belni bukib, mehnat 118 Ismoilov I. Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonining qiyosiy tahlili. Filol. f anlari falsafa d- ri. …diss. Toshkent 2019.86 b. 79 va toatga bo‘yin qo‘ymoq zarurligi haqida” deb nomlanishi bobning umumiy mazmunidan xabar bermoqda. Hikoyatda yuqoridagi kabi “pir nasihati qadrin bilmagan, ish vaqtidan o‘tgandan so‘ngra pushaymonlig‘i sud qilmagan g‘ofil yigit” haqida. Hikmat qismida mavzu davom etib Iskandar Arastudan “yigitlikda tab’ nevchun ibodatdin mutanaffirdurur va qarilikqa dimog‘ taaqquldin qosir” deya so‘ragani xususida. Nedindur anga kome lavhu tarab , Vara’din nega zohir aylar taab? Yuqoridagi savol va uning atrofidagi javob uchala qismning bog‘lovchi xususiyati o‘qilishdayoq anglanadi. Sarguzasht qism bilan bog‘liq jihatlarini yoritish va izohlash va Iskandar obrazi fazilatlarini nomoyon etishdagi o‘rinlari bilan bog‘lash lozim bo‘ladi. Yuqoridagi kabi Kashmir safarining tahlili keyingi qismlar bilan bog‘lanishda imkon beradi. N.Komilov atagandek doston “hikmat va ibrat” dostoni, ya’ni har bir bobi hikmat egallashga va ogohlikka chorlaydi. Iskandarning yoshlikdan ilm egallashi va har bir amalida shunga muvofiq faoliyat yuritishi parchalarda aks etgan. Jumladan: Qayu ishni ta’lim qilgan zamon, Eshitmak hamon erdi – bilmak hamon Nazariy-falsafiy qismda ifodalangan fikrlar Iskandar obrazida ijobiy talqinini topishi o‘quvchida hayrixohlik tuyg‘usini uyg‘otadi va ularni shunga yo‘naltiradi. Taksonomiyaning umumlashtiruvchi bosqichida o‘quvchilar doston badiiy-g‘oyasini to‘la anglaydilar. Katta hayot ostonasida turgan yoshdagi o‘quvchilar hayotda insonning asosiy vazifalaridan biri kamolot hosil qilish, buning uchun esa o‘qish-o‘rganish lozimligi haqida xulosalar qilishga undaydi. Shuningdek keyingi bosqich baholash bosqichida ichki va tashqi mezonlar asosida baholaydi, mezonlarni ajrata oladi va ularga rioya qila oladi. Mezonlarning xilma- xilligini ko‘radi, xulosalarning mavjud ma’lumotlarga mosligini baholay oladi. Bu kabi ko‘p bosqichli o‘qitish usuli o‘quvchida Navoiy asarlarini o‘qish ko‘nikmasini shakllantiribgina qolmay, mohiyatini anglash darajasiga yetgan tadqiqotchi kitobxon sifatida o‘stiradi. O‘qituvchi yagona talqinni berishi kerak emas, balki unga yo‘naltiruvchi omillar bilan ishlashni o‘rgatish lozim. Xulosa va 80 bahoni esa o‘quvchining o‘zi berishiga erishish, fikrlash tarziga havola etish lozim. Shunda adabiyot o‘qituvchilari o‘zining asl maqsadiga erishadi, ya’ni Navoiy ijodiga muhabbat uyg‘otadi, butun umri davomida unga murojaat etishiga sababchi bo‘ladi. Xalqimizning bu bebaho xazinadan foydalanishi o‘qituvchilarimiz mahoratiga bog‘liq bo‘lgan sharafli vazifadir. Bugungi kun ta’limi o‘z oldiga insonni kamolga toptirish maqsadini oliy vazifa etib belgilagan. ‘‘Insonni kamolga yetkazish – avvalo ahloqni kamolga yetkazish, ya’ni ahloq go‘zalligiga erishish demak.’’ 119 Navoiy ijodida axloq go‘zalligiga yetishning turli yo‘llari, na’munalari jonli, obrazli tavsiflangan. Baytlar o‘qilishi davomida o‘quvchi yozilgan haqiqatlarga imon keltirib boradi. 119 Haqqulov. I. Taqdir va tafakkur. – T.:Sharq. 2007.296-bet. 81 III BOB BO‘YICHA XULOSA “Saddi Iskandariy” dostoni sujetiga salaflar dostonlarida mavjud bo‘lmagan Kashmir voqealarining kiritilishi va darband, sehr ahli, lavh, odamsimon tilsimlarni “Jomosbnoma” kitobida yozilgandek yengib o‘tish kabi voqealar tizimi “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhodning “Jomosb ahkomi”da yozilgandek kurashi “Sab’ai sayyor” da keltirilgan Sadning kurashi aks etgan sujetga yaqin. Bu “Xamsa” yagona kompozitsiya ekanligi va ulardagi motivlarni sestem o‘rganidsh lozimligini anglatadi. Doston sujetining asosiy qismi Iskandarnining butun dunyo bo‘ylab amalga oshirgan safarlari bilan bog‘liq. Shu safarlar davomida hosil bo‘lgan bilimlar, qarashlarni yoritgan nazariy-falsafiy boblar va savol-javob yoki ularni to‘ldirish maqsadida ilova qilingan hikoyatlar yagona missiyaga xizmat qilgan. Ularni omuxtalikda o‘rganish va tahlilda umumiy tomonlarini topish o‘quvchi va o‘qituvchi talqinga to‘g‘ri yondashish uchun muhim sanaladi. Iskandar safarlarini to‘g‘ri anglash obrazni tushinishga vosita bo‘ladi. Buning uchun Iskandarning dastlabki safarlari davomida berilgan safar va uning turlari haqidagi nazariy ma’lumotlar haqida o‘quvchiga tushuncha berish va Iskandarning safarlari ham aslida dunyo to‘plash yoki yurt egallash maqsadida emasligini ta’kidlagan holda, irfon hosil etish, o‘zlikni anglash uchun olami kubro va olami sug‘roga safari ekanligi asoslanadi. Navoiyning o‘ziga xos tasvir uslubini namoyon etgan Kashmir voqealari tizimida uchrovchi, Iskandar yenggan odamsimon tilsim bir qator hususiyatlari bilan Farhod yengan temir paykarni, Sad yengan odamsimon sehrgarni yodga soladi. Yoki ularni yenggach Farhod singari Jomni qo‘lga kiritishi kabi tadrijiy o‘xshashlik ham aslida tasodifiy emas. Qalbning ramzi bo‘lgan jomga yetish yo‘li aslida inson botinida mavjud dunyoga bo‘lgan havas va nafsni zabun etishidan keyingina hosil bo‘lishi , ya’ni haqiqatga bo‘lgan irfon va ishq may jomga quyilgani singari qalbga to‘lishi, ko‘chishi kabi holatlarni ifodalab kelgan. Alisher Navoiy ijodi bebaho va beintiho, ya’ni mazmun va shaklning mukammalligi nihoyasiz talqinlarni ham keltirib chiqaradi. Bu kabi keng ko‘lamli 82 ijod na’munalarini quyi sinflardan boshlab o‘qitilganda ham oxiriga yetish imkonsiz. Ammo darsliklarda berilgan parchalarning germenevtik talqini orqali ijodkor orqali ijodini anglash, boshqacha aytganda komillik vasf etilgan dostonlar qahramonlari osmoniy emas, jumladan shoirning saodatli hayoti ham bunga misol bo‘la olishini anglatish Navoiy va ijodini o‘quvchiga yaqinlashtiradi, kitobxonga aylantiradi. Tushunish amaliy ko‘nikmalarini hosil etuvchi, o‘qitishning ko‘p bosqichli amaliy na’munasi BLUM taksonomiyasi orqali o‘quvchida Navoiy asarlarini to‘g‘ri tahlil va talqin eta oladi. 83 XULOSA Germenevtik metodalogiyasining asar tahlil etishdagi keng imkoniyatlari Alisher Navoiy ijodi, xususan, “Saddi Iskandariy” dostoni badiiy-estetik g‘oyasining teranroq anglanishiga imkoniyat yaratadi. Ijodkor asarda ilgari surgan konsepsiyani markazlashtiruvchi bosh obraz va uning muhim jihatlarini ko‘rsatuvchi ramziy timsollarni anglash doston bosh badiiy-estetik g‘oyasini tushunishga, asosli talqinlar qilishga yo‘naltiradi. Navoiy uslubiga xos sistemali yondashuv adibning ramziy timsollarga yuklagan vazifalarni, g‘oyalarni “Xamsa” kompozitsiyasi tarkibidagi dostonlar miqyosida qiyosiy o‘rganishni taqazo etadi. Muqoyasa natijasida “Saddi Iskandariy” dostonidan maktab darsligida berilgan matnda mavjud tilsim, jom, qo‘rg‘on kabi timsollarning “Farhod va Shirin” da temir paykar, “Sab’ai sayyor”dostonidagi Sad hikoyatida odamsimon tilsim kabilarning sujetda tasvirlanishi“Xamsa” yagona kompozitsiya va sistem ahamiyat kasb etishi bilan izohlash mumkin. Mavjud matnni til vositalari orqali uning ortidagi ijodkor mulohazalarini anglash orqali tushunishni maqsad qilgan germenevtik yondashuv o‘z doirasiga shoirning diniy va dunyoviy dunyoqarashlari, shaxsiyati, ilmi, ijtimoiy muhit kabi omillarni ham qamrab olib tahlilga tortadi. Yuqoridagi jihatlarni to‘la bilmay turib ijodkorning ijodini talqin etish dialektik qonuniyatning buzilishi sanaladi. Bu haqida I. Haqqul ham quyidagilarni aytadi: “Tasavvuf olamini yetarlicha bilmay turib, mumtoz adabiyotimizni na g‘oyaviy, na badiiy nuqtai nazardan haqqoniy tadqiq va talqin etib bo‘lmasligi shubhasiz” 120 . Navoiy va bugungi kun o‘quvchisi qarshisida zamon-vaqt bilan bog‘liq to‘siq paydo bo‘lganki, bunda o‘qituvchi o‘qitish mahorati orqali ko‘prik bo‘la oladi. Vaqt – til, tarix, madaniyat kabi ijtimoiy hayotga oid tafovutlarga olib kelgan, lekin azaliy va abadiy insonni anglash va ezgulikka doir qarashlar yoritilgan mavzular o‘quvchi ko‘ngliga doimo yaqin. Adabiyot darslarida tahlil ham, talqin ham eng avvalo, qalb va hissiyotlar bilan bog‘lanishi, ko‘tarilgan mavzu o‘quvchini zavqlantirishi lozim. Kundalik hayotimizda ham hissiyotlarimizga ta’sir etgan voqealar xotiramizda yaxshi 120 Haqqulov. I. Taqdir va tafakkur. – T.: Sharq. 2007. 290-bet. 84 o‘rnashadi. “Insonni kamolga yetkazish – avvalo ahloqni kamolga yetkazish, ya’ni ahloq go‘zalligiga erishish demak” 121 Biz bergan ta’limimizni tarbiyaning bir qismiga aylantira olsakkina, ta’lim va tarbiya uyg‘unligiga erishishdek maqsadga yetgan bo‘lamiz. Buning uchun ajratilgan vaqt birligini hisobga olgan holda mazkur doston talqini yuzasidan germenevtik metodalogiya imkoniyat doirasidagi ma’lumotlarni tahlilga tortish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda til vositalari bilan birga adibning ruhiy dunyosi, irfoniy-tasavvufiy qarashlariga alohida e’tibor berish, dostonning yetakchi – komil inson konsepsiyasiga yo‘naltiruvchi talqiniga olib boruvchi bosh obrazning muhim jihatlarini o‘zida aks ettirgan ramziy timsollar mohiyatini ochilishiga ahamiyat qaratish lozim bo‘ladi. Oshiqona va orifona timsollar yordamida dostondagi Iskandar tarixiy shaxs emas, balki shoir badiiy idroki singdirilgan, o‘z botinini tadqiq qilish orqali Haq ma’rifatini egallagan hamda olam va odam, “Javhar” sirlarini o‘zi uchun kashf qilishga chog‘langan orif – badiiy obraz gavdalanganligi yoritildi. Jom, oina, sehr ahli, tilsim kabi ko‘ngil va unga yetish yo‘lidagi inson botinida mavjud nafs kabi ko‘rinmas to‘siq talqinlari bugungi kunda asarlarda qay tarzda ifodalanmoqda, komillik inson hayotidagi o‘rni kabi muammoli savollar qo‘yilishi ham tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda jahon adabiyotshunosligi miqyosidagi eng yaxshi metodalogiyalar asosida milliy adabiyotimizning bu bebeho xazinalarini o‘rganishimiz, mohiyatini o‘quvchilar ong-u shuuriga singdirishimiz, ta’lim va tarbiya asosiga aylantirishimiz lozim bo‘ladi. Bu kabi metodalogiyalar asosida ijodkorning dunyoni anglash, bilish nazariyasi va ularni o‘z asarlari badiiy g‘oylariga qay tarzda in’ikos ettirishi kabi jihatlar ham nomoyon bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, hech bir insoniy tuyg‘u va mavzu nazaridan chetda qolmagan milliy adabiyotimizning daho namoyondasi Navoiy asarlarini o‘qish va o‘qitish o‘zligimizni anglash bilan birga kechadi. Shunday ekan, bu birgina dars vositasida o‘qituvchi o‘quvchida Navoiy shaxsi va ijodiga mehr uyg‘otishi orqali komil insonni tarbiyalashi, bu kabi yoshlar 121 Haqqulov. I. Taqdir va tafakkur. – T.: Sharq. 2007. 296-bet 85 vositasida millatni o‘zligini saqlab qolishi, insoniylik, vatanparlik kabi tamoyillarga shakllanishiga xizmat qiladi. 86 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I.Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev. Sh. M. Alisher Navoiy asarlarining Istanbul kutubxonalaridagi tasviriy nusxalari. 2020. 286 bet . 2. Islom Karimov. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent. Ma`naviyat, 2008. II.Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 3. Abdurahmonov A.Ruh sirlari. – Toshkent:Fan, 2006. 49 bet. 4. Abu Homid G‘azzoliy. Mukoshafat ul-qulub. – Toshkent: Adolat, 2002. 33 bet. 5. Abu Homid G‘azzoliy. Kimyoyi saodat. – Toshkent:Adolat, 2005. 35 bet. 6. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshkent:Yangi asr avlodi. 2018. 109 bet. 7. Aziziddin Nasafiy. Zubdat ul-haqoyiq. – Toshkent:Kamalak, 1995. 34 bet. 8. Akramov B. Fasohat mulkining sohibqironi. – Toshkent:O‘zbekiston, 1991. 67 bet. 9. Alisher Navoiy. Saddi Iskandariy. – Toshkent: Ga‘fur G ‘ulom, 1991. 10. Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati. 4-jild. – Toshkent:Fan, 1985. 11. Бертельс Е. Э. Избранные труды. Том 4. Навои и Джам и. – Москва: Наука, 1965. 449 с. 12. Бойназаров Ф. Искандар Зулқарнайн. – Tошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва сан’ат нашриёти, 1990. – 256 б. 13. Bozorova N. Alisher Navoiy g‘azallarida ko‘ngil obrazi. – Toshkent: Fan, 2009. 12 bet. 14. Erkinov. A. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqinining XV-XX asr manbalari: - Toshkent: TAMADDUN, 2018.100 bet. 15. Erkinov. A. Navoiy – peyzaj ustasi. – Toshkent, 2008. 76 bet. 16. Ganjaviy N. Sharafnoma / / Forsiydan Jamol Kamol tarjimasi. – Тошкент : Zamin nashr, 2018. – 640 bet. 87 17. Fariduddin Attor. Tazkirat ul-avliyo. – Toshkent:G ‘afur G ‘ulom, 2013. 35 bet. 18. Haqqulov I. Tasavvuf va she’riyat. – Toshkent: G‘afur G‘ulom, 1991. 13 bet. 19. Haqqulov I. Ijod iqlimi. – Toshkent: Fan, 2009. 220 bet. 20. Haqqulov I. Taqdir va tafakkur. – Toshkent:Sharq, 2007. 284 bet. 21. Haqqulov I. Navoiyga qaytish 2. – Toshkent: Fan, 2007. 13 bet. 22. Husanboyeva.Q. Niyozmetova. R. Adabiyot o‘qitish metodikasi.–T.: 2018. 214 bet. 23. Is’hoqov Y. Navoiy poetikasi. – Toshkent: Fan, 1983. 39 bet. 24. Is’hoqov Y. So‘z san’ati so‘zligi. – T.: O‘zbekiston. 2014. 138 bet. 25. Исмоилов И. Алишер Навоий “Садди Искандарий” достонининг қиёсий таҳлили. Филол. ф анлари фалсафа д- ри. …дисс. Тошкент 2019 123 bet. 26. Jahon adabiyoti jurnali. – Toshkent: Sharq, 2020. Fevral soni. 81 bet. 27. Karimov B. Abdulla Qodiriy va germenevtik tafakkur. – T.: Akademnashr. 2014. 28. Komilov N.Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr-O ‘zbekiston, 2009.182 bet. 29. Komilov N. Xizr chashmasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005. 124 bet. 30. Маллаев Н. М Сўз санъатининиг гултожи. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991. 117 б. 31. Muhiddinov M. Komil inson –adabiyot ideali. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005 32. Mullaxo‘jayeva K. Alisher Navoiy g‘azaliyotida tasavvufiy timsollar va badiiy san’atlar uyg‘unligi. – Toshkent:2005. 33. Navoiyga armug‘on. 3-kitob. – Toshkent: A. Qodiriy nomidagi xalq merosi, 2003. 34. Navoiyga armug‘on. 3-kitob.- Toshkent: 2003. 35. Navoiy asarlari uchun qisqacha lug‘at. – Toshkent:Fan,1993. 36. Qayumov A. “Saddi Iskandariy” sarlavhalari //Navoiyning ijod olami. – Toshkent: Fan, 2011. 104 bet. 37. Qur’oni Karim.( A.Mansur tarjimasi)- Toshkent: Toshkent islom universiteti. 2001. 617 bet. 88 38. Quronov D. Mamajonov Z, Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – Toshkent: Akademnashr, 2010.80 bet. 39. Qur’on, tafsir va mufassirlar. Rahmatulloh qori Obidov. – Toshkent: Movarounnahr, 2003. 114 bet. 40. Rustamov A. Adiblar odobidan adablar. – Toshkent:Ma’naviyat, 2003. 65 bet. 41. Rustamiy. A. Hazrat-i Navoiyning e’tiqodi.- Toshkent: Extremum press, 2010. 44 bet. 42. Rustamiy. A. Hazrat-i Navoiyning “mast-i alast”i. – Toshkent: Extremum press, 2012. 22 bet. 43. Sultonmurod Olim. Ishq, oshiq, ma’shuq. –Toshkent: Fan, 1992. 33 bet. 44. Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 414 bet. 45. Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Sharq, 2008. 46 bet. 46. Yo‘ldoshev. Q, Yo‘ldosheva. M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: 2016. 223-bet. 47. Юсупова Д. Алишер Навоий “Хамса” сида мазмун ва ритмнинг бадиий уйғунлиги. – Tошкент: MUMTOZ SO‘Z, 2011. 144 б. 48. Xayrullayeva Sh. “Saddi Iskandariy” dostonida ramziy timsollar talqini //Xalqaro ilmiy forum – 2022 ilmiy-amaliy anjuman. 2022. 49. Xayrullayeva Sh. Adabiyot darslarida “Saddi Iskandariy” dostonini o‘qitishning samarador usullari // Central Asian journal of education and innovation. 2023. III.Darsliklar: 50. To‘xliyev. B, Karimov.B va bq. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining 11-sinfi uchun darslik.(1-qism) – Toshkent, Yangi avlod, 2018, 214 bet 51. Ahmedov S, Qosimov B va bq. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik – 2 –qism. – Toshkent. Sharq, 2020. 136 bet. 52. Mirzayeva. Z. Jalilov. K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10- sinfi uchun darslik. – Toshkent: 2022.72 bet 89 53. 8-sinf. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. – Toshkent: “O‘zbekiston”.2019.98 bet 54. Ahmedov. S, Qo‘chqorov. R, Rizayev Sh. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. – Toshkent: Ma`naviyat.2017. II qism.31 bet 55. Mirzayeva. Z, Jalilov. K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta`lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik. – Toshkent: Yangi nashr.2022.168 bet IV.Internet manbalari: 56. http://www.ziyouz.uz ; 57. http://www.uzedu.uz; 58. http://www.kitob.uz. 90

ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONIDAN BERILGAN MATNLARNING GERMENEVTIK TAHLILI (MAKTAB DARSLIKLARI ASOSIDA) MUNDARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI 5-9 I BOB ALISHER NAVOIY “SADDI ISKANDARIY” DOSTONINING YARATILISHI VA O‘RGANILISHI TARIXI 10 1.1. “Xamsa” oxirgi dostonlarining yozilish va nomlanishi bilan bog‘liq qiyosiy tahlil 10-21 1.2. “Saddi Iskandariy” dostonining tahlil, talqin va tabdili xususida 21-27 I bob bo‘yicha xulosa 28 II BOB. ADABIY ASAR VA GERMENEVTIK TAHLIL 30 2.1. Alisher Navoiy ijodida germenevtik yondashuvning ahamiyati 30-41 2.2. “Saddi Iskandariy” dostonining falsafiy-irfoniy mazmuni ochishda germenevtik tahlilning o‘rni 42-51 II bob bo‘yicha xulosa 52 III BOB. ALISHER NAVOIY IJODINING TA’LIM BOSQICHLARIDA O‘RGANILISHI. 53 3.1. “Saddi Iskandariy” dostonini umumta’lim maktablarida o‘qitilishida me’yorlar, uzviylik va uzliksizlikning ta’minlanishi 53-62 3.2. Maktab darsligida berilgan doston matnining germenevtik tahlili 62-84 III bob bo‘yicha xulosa 85 XULOSA 87 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 90 1

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi . Ijodkorning fikr dunyosi singdirilgan, ma’naviy va ruhoniyat olami aks etgan badiiy asar “olam va odamni badiiy idrok etish vositasi, badiiyatning umumiy kategoriyasidir” 1 . Badiiy asardagi borliq real borliqning o‘zi emas, balki ijodkor yaratgan obrazlar ishtirokida qayta kashf etilgan va shartli olingan badiiy voqelikdir. Ijodkor olam va odam, ularning o‘rtasidagi ichki aloqa va bog‘liqlik, borliq va uning mohiyati kabilarni badiiy idroki orqali badiiy obrazga singdiradi. Yozuvchi obrazga idrokining ikki jihati – aql bilan hisni birlashtiradi, shu bois uni ratsional va emotsional birlik sifatida tushunish mumkin. «Keyingi yillarda ancha keng tarqalgan to‘xtamga muvofiq badiiy asarning tahlili hermenevtik yondashuvga tayangandagina ilmiy haqiqat yuzaga chiqishi mumkin.» 2 Epik asarlar va obraz-timsollarni falsafiy-so‘fiyona talqin qilish, mohiyatini ochish va ular orqali Navoiy badiiy idroki, dunyoqarashini o‘rganish borasida ham yuqori saviyada ishlar olib borilgan. Shunga qaramay, epik asarlarining aksariyatida ramziy timsollar va ular anglatgan falsafiy-ijtimoiy, tasavvufiy qarashlar birligi va o‘ziga xosligi kabi jihatlar tahlil va talqin talab. Timsollarning yetakchi g‘oyani yuklab keluvchi obrazni shakllantirishdagi roli, ularning ramziylik asosida asar mazmunida yotgan mohiyatini ochishdagi o‘rni kabilarni Germenevtik yondashuv asosida o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Chunki til ramziy timsollar mohiyatini anglagan o‘quvchi Navoiy dunyosi bilan yaqinlashadi, asar u uchun faqat estetik zavq beribgina qolmay, balki uning botinida yotgan olam va odam haqidagi ijtimoiy-falsafiy hukmlarni teranroq anglay boshlaydi. Alisher Navoiy milliy adabiyotimizning beb a ho namoyondasi, xalqimizning g‘ururidir. “Qadimgi turkiy tilda barakali ijod qilib, uni adabiy til, madaniyat va saltanat tili darajasiga ko‘targan barcha asarlari umumbashariy gumanistik g‘oyalar bilan sug‘orilgan Alisher Navoiyni shuning uchun ham barcha 1 Quronov D . Mamajonov Z. Sheraliyeva M . Adabiyotshunoslik lug‘ati. – Toshkent: Akademnashr, 2010. 2 Yo‘ldoshev Q. Yo‘ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. – T.: “Akademnashr”, 2016. 225-bet. 2

turkiy xalqlar o‘z shoiri sifatida alohida mehr bilan o‘qib-o‘rganadi va u bilan faxrlanadi. 3 Tadqiqot obyekti . Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni, doston zamirida germenevtik yondashuvga asos bo‘luvchi til unsurlari: timsol va ramzlar Tadqiqot predmeti . Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni falsafiy-irfoniy mohiyatini germenevtik talqin va tahlil qilish. Tadqiqotning metodologik asoslari va metodlari . Ishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviyat, ma’rifat, komil inson, ruhiy barkamollik, milliy va umumbashariy qadriyatlar to‘g‘risidagi fikr- mulohazalari, inson axloqi va ma’naviyatini rivojlantirishda, kamol toptirishda mumtoz asarlarimizning o‘rni beqiyosligi haqidagi qarashlari, Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni bo‘yicha yaratilgan tadqiqotlar metodologik asos bo‘lib xizmat qildi. Shuningdek, germenevtik, qiyosiy-tarixiy, tavsiflash, analiz va sintez, mantiqiylik kabi metodlar asosida tahlillar olib borildi. Maqsad va vazifalari: Navoiyning epik asarlaridagi oshiqona va orifona ramziy timsollarni “Saddi Iskandariy” dostoni miqyosida Iskandarning komillik sari tadriji bilan bog‘liq ramziy timsollarning falsafiy-irfoniy mohiyatini germetalqin qilishni va ularning asarda tutgan o‘rnini ochishni maqsad qilib qo‘ydik. Bu maqsad yo‘lida esa quyidagilarni vazifa sifatida belgilab oldik: − Gemenevtik yondashuvning Navoiy ijodida, xususan, epik asarlarida tutgan o‘rnini aniqlash; − Germenevtik tahlilning “Saddi Iskandariy” dostoni falsafiy-irfoniy mohiyatini ochishdagi o‘rnini belgilash; − Yozuvchi badiiy mahorati, kompozitsion shartliligining doston mohiyatini ochishidagi o‘rnini aniqlash; − Doston sujetida aks etgan individuallikning badiiy-g‘oyani shakllantirishdagi o‘rnini aniqlash; 3 Mirziyoyev. Sh. M. Alisher Navoiy asarlarining Istanbul kutubxonalaridagi tasviriy nusxalari. 2020. 286- bet . 3

− “Saddi Iskandariy” va boshqa epik dostonlarda qo‘llanilgan timsollarning o‘xshash va farqli holatlarini qiyosan tahlil qilish; − Doston yetakchi badiiy-estetik g‘oyasini ochib beruvchi “Jom”, “Oyna”, “Sad” timsollarini germenevtik tahlil qilish; Ishning ilmiy-nazariy yangiligi: Nizomiy Ganjaviy boshlab bergan xamsachilik an’anasini davom ettirganlar ko‘p emas. Alisher Navoiy nafaqat bu an’anani davom ettirgan, balki birinchi marta turkiyda yozib, an’anaga rioya qilgan holda novatorlik ham qilgan. Epik asarlarning hajmi yozuvchiga o‘z qarashlarini to‘la va to‘kis yoritishga imkon beradi. Shu sababli ham olam, odam, borliq va ular orasidagi ichki aloqa, kategoriyalarini falsafiy-irfoniy, ijtimoiy-ma’rifiy nuqtalar orqali “Xamsa” dostonlarining har birida o‘ziga xos tarzda yoritilgan. Mumtoz adabiyotimizda, umuman, adabiyotda majoz va ramziylik muhim ahamiyat kasb etadi. U orqali asarning zohiriy va botiniy mazmunni yuzaga keltiradi, eng asosiysi, yozuvchining badiiy idroki singdirilgan badiiy obrazning xususiyatlari ochiladi. Shu sababdan ham, til tizimidagi mavjud unsurlarni sharhlash yordamida mohiyatni ochish germenevtik tahlil doirasiga kiradi. Shundan kelib chiqib yondashsak, asarda qo‘llangan ramziy timsollarni o‘rganib tahlil qilish orqali mohiyat tomon boramiz. O‘tgan va bugungi kun navoiyshunos avlod vakillari tomonidan “Xamsa” dostonlari tahliliga bag‘ishlangan ishlar salmog‘i anchagina. Ularda dostonlarning so‘fiyona-falsafiy, ijtimoiy-irfoniy tahlillarini, boshqa xamsanavislar dostonlari bilan muqoyasasini ham ko‘rishimiz mumkin. “Xamsa” dostonlarining xulosaviy o‘rnida keluvchi “Saddi Iskandariy” dostonida ham o‘ziga xos timsollar tizimi borki, ular asar mohiyatini germenevtik yondoshib ochishga xizmat qiladi. Shu sababli ishimizda dostonda keltirilgan sad, ya’juj- ma’jujlar, oina, jom, dev, jodugar-sehrgar kabilarning falsafiy-irfoniy mazmunini tahlilini berishga harakat qildik. Shuningdek germenevtik tahlilda doston sujeti va kompazitsiyasining ifodalanishi kabilarga diqqat qaratdik. Oshiqona, orifona timsollar mohiyatida insonning o‘z botinini Haq ishqi va ma’rifati orqali haqiqati tomon intilish, o‘z “men”ini tahlil qilish, olam va Javhar bilan bog‘liq uzvlarni bir me’yorda ushlashga da’vat etuvchi kuch yotadi. Shuning 4

uchun har bir timsolga an’anaviy sharhi va asarda tutgan o‘rnidan kelib chiqib yondashildi. Dostonlarda qayd etilganidek, ularda tasvirlangan voqelik g‘oyalar uchun bir libos, uy vazifasini o‘taydi. Mazmunda ko‘zda tutilgan mohiyat esa birlamchi. Mumtoz adabiyotda, umuman, adabiyotda timsollarning o‘rni muhim. Ulardagi ramziylik shoirning imkoniyatlarini kengaytirish bilan bir qatorda asarning zohiriy va botiniy ma’nolarini ham shakllantiradi. Asarning tahlili va talqini uning qismlarini alohida va birlashtirgan holda tadqiq etishga asoslanadi. Obrazning muhim qirralarini shakllantirishga asos bo‘luvchi ramziy timsollarning talqini ham shu nuqtai nazardan muhim sanaladi. Ularni chuqur o‘rganish natijasida mohiyat tomon boramiz. Chunki navoiyshunoslikda ramziy timsollar “Xamsa” ning boshqa dostonlari zamirida ishlangani holda oxirgi dostonda kam to‘xtanilgan. Matn anglash metodalogiyasi doirasida ijodkor mushohadalariga tengsiz shaxsiyati asosida yondoshish va dostonda ifodalangan ramziy timsollar kabi bir qator omillar vositasida maktab darsligida doston matnidan berilgan parchani Germenevtik tahlil qilishga va shuning asosida mazkur matn talqinini berishga harakat qildik. Ishning o‘rganilish darajasi: “Xamsa” tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy- tadqiqot ishlari anchagina. Ayniqsa, keyingi yillarda dostonlarning zohiriy va botiniy mazmunlari zamiridagi falsafiy-irfona talqinlarini N. Komilov, M.Muhiddinov, I.Haqqulov, A. Qayumov, S. Olimov, A.Hayitmetov, A.Erkinov va boshqa navoiyshunos olimlarning ishlarida eng yaxshi namunalar qilindi. “Saddi Iskandariy” tadqiqotiga doir muhim ishlardan rus sharqshunos olimi Y.E.Bertels 4 va o‘zbek navoiyshunos olimlaridan N. Mallayev 5 , A. Qayumov F.Sulaymonovaning 6 asarlarida kuzatishimiz mumkin. I.Salimov, A.Hayitov , O. Abdullayevning ilmiy ishlarida dostonning mavzu doirasidagi jihatlari tahlilga tortilgan. Dostoni bo‘yicha jiddiy tadqiqot ishlari Bertelsga borib taqalsa-da, uning mohiyati, botini talqiniga bag‘ishlangan keng miqyosdagi ishlarni N. Komilov, A. Qayumov va boshqalarda ko‘rishimiz mumkin. Xususan, A. Qayumov doston 4 Бертельс Е. Э. Избранные труды. Том 4. Навои и Джам и. – Москва : Наука , 1965 – 449 с . 5 Mallaev N. M So‘z san’atininig gultoji. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1991. 117- b. 6 Sulaymonova F. Sharq va G‘arb. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 414 bet. 5

Похожие

Alisher Navoiy Saddi Iskandariy dostoni g'oyaviy xusisiyatlari
Jomiyning “Xiradnomai Iskandariy” va Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonlaridagi hikoyatlarda oriflar timsolining qiyosiy tahlili
MAKTAB DARSLIKLARIDA “SAB’AI SAYYOR” DOSTONI MATERIALLARI TAHLILI (GERMENEVTIK YONDASHUV)
Alisher Navoiy dostonlaridagi Farhod va Majnun timsollarining qiyosiy tahlili
Adabiyot darsliklarida berilgan folklor terminlarining tahlili