AQSHda XX asr 20-yillari tarix fani taraqqiyotchilar maktabi
![5
asarlarning paydo bo'lishiga olib keldi, ularni yaratishda olimlarning katta
guruhlari ishtirok etdi. Ulardan eng muhimlari "Amerika yilnomalari" (50 jild,
1918-1921) va "Amerika hayoti tarixi" (12 jild, 1927-1948)[1] bo'lib, ular
ijtimoiy sohaga ko'p joy ajratgan. va madaniyat tarixi.Birinchi jahon urushidan
keyin Qo'shma Shtatlarda tarixiy jurnallar soni sezilarli darajada oshdi. 1918
yildan Lotin Amerikasi tarixiga bag'ishlangan. 1
"Ispan-Amerika tarixiy sharhi"
jurnali chiqa boshladi, 1929 yildan - "Zamonaviy tarix jurnali", uning maqsadi
Evropa davlatlarining yangi tarixini o'rganishni rag'batlantirish edi. 1935 yildan
- "Janub tarixi jurnali" ("Journal of Southern History") va boshqalar. 1945 yilga
kelib AQSHda 86 ta tarixiy jurnal nashr etilgan.Ijtimoiy-siyosiy amaliyot
ta’sirida va tarix fanining rivojlanishi natijasida tarixiy tadqiqot muammolari
kengaydi.Aniq tarixiy bilimlarning o'sishi ko'p jihatdan Amerika
tarixnavisligining manba bazasining kengayishi, manbalarni o'rganish va nashr
etish metodologiyasini takomillashtirish, arxiv ishlarini tashkil etishni
takomillashtirish bilan bog'liq edi. Ensiklopedik nashrlar va ma'lumotnoma-
bibliografik xizmat keng qamrovga ega bo'ldi [2]. AQSH hukumatining amaliy
ehtiyojlari bilan bog liq holda 1934-yilda tashkil etilgan Vashingtondagi Milliy ʻ
arxiv va Kongress kutubxonasining qo lyozmalar bo limi qo lyozma va
ʻ ʻ ʻ
hujjatlarni saqlashning eng muhim markazlariga aylandi. Boy hujjatlar
to plamlari yirik universitetlarda (Viskonsinda - ishchilar harakati tarixiga oid
ʻ
hujjatlar, Yel va Stenford universitetlarida Birinchi jahon urushi tarixiga oid
hujjatlar va boshqalar) va mahalliy tarixiy jamiyatlarda to plangan.Ikki jahon
ʻ
urushi o'rtasidagi davrda Qo'shma Shtatlarda hujjatlarning yirik nashrlari
amalga oshirildi (bu masalada Tarixiy nashrlar bo'yicha milliy komissiya
muhim rol o'ynadi).Liberal-islohotchi (“progressiv”) yo nalish. Tarix fanida
ʻ
yetakchi o rinlardan birini liberal-islohotchilik yo nalishi egallab, unga
ʻ ʻ
1
Adams J. Т . Provincial Society. 1690-1763. N. Y., 1927.](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_5.png)
![7
urushini ko'rib chiqdi. burjua inqilobining konkret tarixiy shakli
sifatida.Amerika tarixiy taraqqiyoti va jahon tarixining birligi g'oyasi eng izchil
A. Shlesinger Sr tomonidan ishlab chiqilgan. 1918 yilda o'zini "Mustamlaka
savdogarlari va Amerika inqilobi" monografiyasi bilan e'lon qilgan bu tarixchi,
keyin umumlashtiruvchi ishlarga murojaat qildi, ularning asosiylari "AQShning
siyosiy va ijtimoiy tarixi" [3]. "Men Amerika Qo'shma Shtatlari tarixini
qanchalik uzoq o'rgansam, - deb yozgan Shlezinger, - insoniyat tarixining
birligiga shunchalik amin bo'laman. Amerika taraqqiyotidagi beshta etakchi
tendentsiya hech qanday holatda Qo'shma Shtatlarning o'ziga xosligini
tavsiflamaydi, balki bir xildir. ko'rib chiqilayotgan davrning G'arbiy Evropa
tarixiga xosdir. Amerika va Yevropa tarixiy taraqqiyotining beshta yetakchi
tendentsiyasi sifatida u burjua tuzumining shakllanishi va o rnatilishini ʻ
tavsiflovchi omillarni nomladi.Ular juda o'zboshimchalik bilan tanlangan bo'lsa-
da (shubhasiz muhim omillar bilan bir qatorda, masalan, mashina ishlab
chiqarishni joriy etish yoki millatning shakllanishi, masalan, davlat
maktablarining rivojlanishi, gumanitar islohotlar, mavqeini yaxshilash kabi
omillar aniqlandi. ayollar va bolalar) va Shlesinger pozitivistik "omillar
tengligi" kontseptsiyasiga amal qilgan bo'lsa-da, u Evropa va Amerika
tarixining birligidan, uning ma'lum umumiy tarixiy qonuniyatlarga
bo'ysunishidan kelib chiqqanligi g'ayrioddiy edi. Bu uni “Amerika istisnoligi”
nazariyasiga amal qilgan tarixchilardan ajratib turdi.Shu bilan birga, jahon-
tarixiy jarayonning birligi ilg'or tarixchilar tomonidan ko'proq romantik-
idealistik nuqtai nazardan talqin qilingan: Amerika tarixining eng oliy ma'nosi,
boshqa mamlakatlar tarixi kabi, ularning kontseptsiyasiga ko'ra, qarama-
qarshilikdan iborat edi. "aristokratik" va "demokratik" tamoyillar o'rtasida,
erkinlikdan erkinlik va tenglik sari harakatda. Va allaqachon bu kontseptsiyaga](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_7.png)
![9
eklektizm tufayli. Ijtimoiy kurashning AQSH tarixidagi muhim rolini tan olgan
taraqqiyparvarlar yetakchi rolni o rta sinfning liberal-demokratik oqimlariga ʻ
yukladilar. Progressivlar Amerikada demokratiyaning cheksiz rivojlanishi
imkoniyatidan kelib chiqdilar va ularning ko'pchiligi 1930-yillarda F.D.
Ruzveltning "yangi yo'nalishini" qabul qilganligi ularning dunyoqarashiga bir
ma'noda xos edi. AQShda uchinchi, "aksilmonopoliyaga qarshi inqilob"
sifatida.Ular tomonidan qo‘llanilgan “tarixni iqtisodiy talqin qilish” usuli, qoida
tariqasida, turli kasbiy va mulkiy guruhlarning bevosita moddiy motivlarini
o‘rganishda qo‘llanilgan, lekin kapitalistik ishlab chiqarish usulining
umumlashtirilgan tahlili bilan quvvatlanmagan.Progressiv tarixchilar Amerika
tarixining "erta" va "o'rta" davrlarini o'rganishda eng katta ilmiy natijalarga
erishdilar. Ularning mustamlaka davri (1606-1776) haqidagi tadqiqotlari
Amerika jamiyati rivojlanishining apologetik kontseptsiyasini dastlab namunali
o'rta sinf demokratiyasi sifatida tanqid qildi. Taraqqiyparvar tarixchilar
markaziy va janubiy mustamlakala 3
rda feodalizmning turli qoldiqlarini topib,
nodemokratik tamoyillar siyosiy tartib va diniy hayotda o‘z ifodasini
topganligini ko‘rsatdi. Qo'shma Shtatlarda mustamlakachilik tarixining
progressiv kontseptsiyasini ishlab chiqishda J. Adamsning "Provinsiya jamiyati"
monografiyasi fundamental ahamiyatga ega bo'ldi [4]. Jeyms T. Adams (1878-
1949) mustamlakachilik tarixi davomida jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy
tabaqalanishi bo‘lganligini, ijtimoiy harakatchanlik imkoniyatlari esa
cheklanganligicha qolganligini isbotladi.Taraqqiyparvar tarixchilarning (M. V.
Jernigan, L. E. Smit va boshqalar) bir qator asarlarida Shimoliy Amerikada uch
yildan yetti yilgacha bo‘lgan muddatga o‘zlarini er egalari va plantatorlarga
sotgan oq tanli xizmatchilar, yevropalik kambag‘allar tarixi ko‘rsatilgan.
birinchi bo'lib o'rganilgan.
3
Beard Ch. A., Beard M. R. The Rise of American Civilization. V.1-4, N.Y., 1927-
1942, V.1.](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_9.png)
![11
inqiloblaridan farqli o'laroq, "ommaning keng harakati tomonidan hayotga
tatbiq etilganligi, uning ta'rifiga ko'ra," populist bo'lganligida namoyon bo'ldi.
inqiloblar ". Har ikkala inqilob ham yerdan foydalanish tizimidagi feodal
huquqlar, majburiy mehnat ekspluatatsiyasi, davlat dinlari, aristokratik siyosiy
tuzilmalar bilan og'irlashgan o'xshash xususiyatlarga ega bo'lgan ijtimoiy
tizimlarni o'zgartirishga qaratilgan edi. Jeymson feodal doimiy renta (qut-rent)
ning yo'q qilinishi bilan bog'liq edi. , yer mulkining ustuvorligi va
daxlsizligining bekor qilinishi, yerning musodara qilinishi inqilobning chuqur
ijtimoiy o zgarishlariga sodiqlar va ularni mayda bo laklarga bo lib sotish.5 ʻ ʻ ʻ
Yana bir taniqli taraqqiyparvar tarixchi M.Yensen demokratik siyosiy
munosabatlarning teranligini ochib berdi. Amerika inqilobida quyi
tabaqalarning talablari, ularning siyosiy, diniy va huquqiy sohalardagi
o'zgarishlarga ta'siri.[6]Shu bilan birga, ko'plab ilg'or tarixchilar inqilobning
demokratik o'zgarishlari 1787 yilgi konstitutsiyada o'z aksini topgan yakuniy
bosqichda cheklanganligini ta'kidlash istagi bilan ajralib turardi.Amerika
tarixining "o'rta davri" ni o'rganishda progressivlar uning uchta asosiy nuqtasiga
e'tibor qaratdilar: 19-asrning birinchi 16 yilini qamrab olgan Jefferson
demokratiyasi. (ayniqsa, Jeffersonning prezidentligi), Jekson demokratiyasi va
fuqarolar urushi. Shu bilan birga E.Jekson (1829-1837) prezidentligi AQSHda
demokratik islohotlarning “oltin davri” deb e’tirof etildi. Jekson
demokratiyasining ilg'or kontseptsiyasi o'zining klassik timsolini kichik A.
Shlesingerning 1945 yilda nashr etilgan monografiyasida oldi [7]. Jekson
demokratiyasini ikki ijtimoiy omil - g'arbiy chegaraning tenglik - individualistik
ruhi va sharqiy shtatlarning ishchi harakati mahsuli sifatida ko'rib, Shlesinger Jr
o'zidan oldingilarga nisbatan to'liq darajada ishchilarning faol rolini ochib berdi.
30-yillardagi demokratik o'zgarishlarda. 19-asrU ushbu masalani yoritishda
foydalangan eng boy faktik material, ilg'or, ammo tanqidga moyil bo'lgan
Jekson demokratiyasining chuqur mashhur, "kapitalistik" tabiatiga xos bo'lgan](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_11.png)
![13
quldorlik qiluvchi janubning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy nomuvofiqligi tufayli
yuzaga kelgan namuna sifatida ko‘rdilar. Soqol kapitalistik Shimoli-Sharqiy va
quldor janubni "antagonistik tizimlar" deb ta'rifladi va ularning ziddiyatining
asosiy sababini "mehnatn 4
i tashkil etishning ikkita hukmron tizimi - erkin va
qul" to'qnashuvi deb hisobladi. Fuqarolar urushiga kelsak, u "ikkinchi Amerika
inqilobi" ta'rifidan foydalangan va uning asosiy masalalari bir sinfning ikkinchi
sinfning hukmronligini o'zgartirish - quldor sanoat burjuaziyasi va mulkiy
munosabatlarning o'zgarishi edi. 8].Soqol fuqarolar urushi tarixini harbiy tarix
sifatida yozishdan ongli ravishda bosh tortdi: u kampaniyalar tavsifidan ko'ra
ijtimoiy qonunchilik, partiyalararo va partiyalararo bo'linishlar, sanoat, transport
va qishloq xo'jaligidagi o'zgarishlar tahlilini afzal ko'rdi. , hujumlar va
chekinishlar, dramatik janglar, an'anaviy tarixshunoslikka xosdir. Fuqarolar
urushining asosiy natijasi - qullikning yo'q qilinishini hisobga olib, u uning
ma'naviy va axloqiy tomonini emas, balki unda mavjud bo'lgan 4 milliard dollar
miqdoridagi qul ekuvchilarning mulkini ekspropriatsiya qilish faktini ta'kidladi.
tarixchining fikriga ko'ra, "anglo-sakson huquqi tarixida" misli ko'rilmagan
musodara).Soqol fuqarolar urushining cheklangan tabiatini ijtimoiy inqilob
sifatida tan oldi: u negrlarni yersiz ozod qildi va shu bilan ularni xo'rlangan
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy mavjudotga mahkum qildi. A. Schlesinger Sr
Fuqarolar urushini Soqolga o'xshash pozitsiyalardan tahlil qildi, garchi u buni
inqilob deb atamasa ham.Amerika tarixshunosligi uchun tubdan yangi bo lgan ʻ
yondashuvlarni o z ichiga olgan fuqarolik urushi muammolarini ilg or
ʻ ʻ
tarixchilar tahlili ayni paytda kamchilik va qarama-qarshiliklardan xoli emas
edi. Kapitalistik va quldorlik tizimlarining mos kelmasligini tan olib, ular bu
qarama-qarshilikning Ikkinchi Amerika inqilobi davridagi dramatik voqealarga
4
Beard Ch. A., Beard M. R. The Rise of American Civilization. V.1-2. N. Y.,
1927.](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_13.png)
![15
istisnoligi” nazariyasini idrok etish bilan bevosita bog‘liq edi. Berdning
dunyoqarashida o n yil davomida sodir bo lgan keskin o zgarishlar uning asosiyʻ ʻ ʻ
asari “Amerika tsivilizatsiyasining rivojlanishi” (rafiqasi bilan birgalikda
tayyorlangan)ning yakuniy jildlarida o z aksini topgan. Birinchi ikki jild; 1920-
ʻ
yillarning oxirida paydo bo lgan[9], Amerika tarixini ma lum umumiy
ʻ ʼ
qonuniyatlarga bo ysunuvchi jahon-tarixiy jarayonning ajralmas qismi sifatida
ʻ
talqin qilgan. 1930-yillarning oxiri va 1940-yillarning boshlarida nashr etilgan
uchinchi[10] va ayniqsa to rtinchi jildida[11] Amerika Qo shma Shtatlari o ziga
ʻ ʻ ʻ
xos qonunlarga bo ysunuvchi maxsus madaniy-psixologik hamjamiyat, o ziga
ʻ ʻ
xos va eng mukammal sivilizatsiya sifatida qaraldi.Shu bilan birga, geografik
joylashuvi, “erkin” yerlarning mavjudligi, “iqtisodiy imkoniyatlar tengligi”,
yuqori ijtimoiy harakatchanlik, siyosiy demokratiya Amerika sivilizatsiyasining
o‘ziga xos naqshlari bilan bog‘liq edi. Soqolning 1787 yilgi federal
konstitutsiyaga bergan baholaridagi o‘zgarishlar shundan dalolat beradi.1913
yilda u hayoti davomida klassikaga aylangan “Amerika Konstitutsiyasining
iqtisodiy talqini yo‘lida” monografiyasida u Konstitutsiyaning konservativ va
hattoki antidemokratik tabiati haqida yozgan. federal konstitutsiyani qabul qildi
va o'ttiz yil o'tgach, u uning mualliflarini uzoqni ko'ra bilishi va
moslashuvchanligi uchun maqtadi. , AQSh Asosiy qonunida biron bir
kamchilikni ko'rishdan bosh tortdi.Soqolning ilg‘or tarixshunoslik
tamoyillaridan uzoqlashishi tarix metodologiyasi va falsafasiga oid asarlarda
ham o‘zin 6
i namoyon qildi. 30-40-yillarda. u o'tgan davrda asosan amal qilgan
klassik pozitivizm tamoyillarini qat'iyan rad etdi, shu bilan birga tarixiy
muntazamlik g'oyasi asosiy tanqidga uchradi.Soqol, shuningdek, ob'ektiv tarixiy
faktlarning mavjudligini shubha ostiga qo'ydi, ularni tarixchining sub'ektiv
6
. Commons J. a.e. History of Labor in the United States. V. 1-2. N. Y.,
1918; V. 3-4. N. Y., 1935.](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_15.png)
![16
idroki kategoriyasi deb e'lon qildi. Pirovardida, Soqol mohiyatan
tarixshunoslikni fan deb atash huquqini inkor etib, uni o‘ziga xos ijtimoiy-
siyosiy fikrga tenglashtirdi. "Tarix! Ha, bu mushuk o'z-o'zidan borishni
istamagan joyda dumi bilan tortiladi", - bu nigilistik ibora yetakchi ilg'or
tarixchining o'z ishining yakuniy bosqichidagi evolyutsiyasini aks ettirdi.30-40-
yillarda. ilg'or maktab pozitsiyalari uning boshqa ko'zga ko'ringan vakillarini
ham tark etmoqda. Ular ijtimoiy qarama-qarshilik g'oyasini Amerika tarixiy
taraqqiyotining eng muhim omili sifatida rad etadilar va T.Jeffersondan
F.D.Ruzveltgacha bo'lgan ma'rifatparvar prezidentlarning islohotlarini shunday
e'lon qiladilar. Ushbu kontseptsiya 50-yillarda shakllangan Amerika
tarixshunosligida yangi maktab - neoliberal maktab uchun asos bo'lib xizmat
qildi.18—19-asrlarda Amerika inqiloblarini o rganishdagi konservativ ʻ
yo nalishlar. Amerika tarix fanidagi konservativ tendentsiya Amerika tarixining
ʻ
ikkita klassik mavzusi - inqilobiy urush va fuqarolar urushini o'rganishda
etakchi mavqega ega bo'lishga harakat qildi.Buning uchun mustamlakachilik
davrini o'rganish holati ma'lum bir tramplin edi.Qo'shma Shtatlarning
mustamlakachilik tarixi va 1775-1783 yillardagi mustaqillik urushini
rivojlantirishda. 1900-yillarning boshlarida paydo bo'lgan "imperator maktabi"
tarixchilari muhim o'rin egallagan. Charlz M. Endryus (1863-1943) "Amerika
tarixining mustamlaka davri"[12], Edvard Chenning (1856-1931) "AQSh
tarixi"[13] va boshqalar birinchi navbatda Amerika mustamlakalarini ko'rib
chiqdilar. , Britaniya imperiyalari tanasining bir qismi sifatida va Amerika
Qo'shma Shtatlari mustaqilligi uchun urushda Britaniya mustamlaka tizimining
rivojlanishida faqat bir epizodni ko'rdi. Ular Amerika mustamlakalari va
Angliya o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni Britaniya imperiyasining xorijdagi
hududlarini o'z-o'zini boshqarish darajasi masalasiga qisqartirdilar. “Imperator
maktabi” tarixchilari mustaqillik uchun urush zarurligini bevosita inkor
qilmasalar ham, mustamlakalarga hukmronlik maqomini berish Amerikada](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_16.png)
![17
qo zg olonning oldini olishi mumkinligini ta kidlab, shunday xulosaga ʻ ʻ ʼ
kelishdi.“Imperator maktabi” tomonidan ingliz mustamlakalari va ona
mamlakat o rtasidagi asosan siyosiy qarama-qarshiliklar to g risida
ʻ ʻ ʻ
shakllantirilgan postulatlarga asoslanib, mustaqillik uchun urush voqealarida
bevosita ishtirok etgan K.Van Tayn, R.Kapland va boshqa tarixchilar . Amerika
inqilobi progressiv tarixshunosligining asosiy qoidalari. Ular inqilobni
mustamlakachilikka qarshi eng yirik va ijtimoiy harakat sifatida inkor etdilar,
isyonkor mustamlakachilar g‘alabasidan keyin mamlakatdagi chuqur ijtimoiy
o‘zgarishlarni shubha ostiga oldilar.Qullik va fuqarolar urushi talqinidagi
konservativ va hatto reaktsion tendentsiyalar Burbon tarixchilari faoliyatida
yaqqol namoyon bo'ldi[14]. Ushbu tarixchilarning aksariyati kelib chiqishi,
lavozimi (janubiy shtatlar universitetlarining professorlari va o'qituvchilari) va
ijtimoiy yo'nalishi bo'yicha irqchilik va qora tanlilarga nisbatan kamsitish
davom etgan janub bilan bog'liq edi. Bu oqimning eng mashhur vakillaridan biri
Ulrix B. Fillips (1877-1934) edi. Uning “AQShdagi negr qulligi”, “Eski
janubdagi hayot va mehnat”[15] asarlarining markaziy mavzusi qullikning
iqtisodiy va ijtimoiy zaruriyatidir. Fillips birinchilardan bo'lib yirik
plantatsiyalarning xo'jalik faoliyatiga oid hujjatlarni (moliyaviy hisobotlar,
ko'rsatmalar va boshqalar) ilmiy muomalaga kiritdi. Ammo negr qullarining
dalillaridan tashqari, faqat egalarining hujjatlari asosida chizilgan qullik surati
buzilgan.Fillips quldorlik mehnat va kapitalni birlashtirishning eng insonparvar
usuli ekanligini isbotlashga harakat qildi va qullar ekishchilarning mulki sifatida
qimmat bo'lganligi sababli, ikkinchisi ularga "ehtiyotkorlik va patriarxal"
munosabatda bo'ldi. Shuningdek, u quldorlik tizimini “varvar irqi”
sivilizatsiyalashgan jamiyat hayotiga tayyorlaydigan “maktab” sifatida
qaradi.Tarixchilarning yana bir guruhi – J. Rendell “Fuqarolar urushi va qayta
qurish” [16] va E. Kreyven “Fuqarolar urushining kelib chiqishi” [17] asarida
fuqarolar urushining liberal konsepsiyasini tanqid qildilar. Uning muqarrarligi](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_17.png)
![18
inkor etildi, “befoyda urush”, “aldangan avlod” ishi deb e’lon qilindi.
Urushning hal qiluvchi sababi barqaror mafkuraviy obrazlarni mohirona
tashviqot qilish, janubiy va shimolliklarning o'zaro noto'g'ri qarashlari va
noto'g'ri qarashlaridan foydalanish natijasida yaratilgan jamoatchilik fikrining
o'ziga xos kayfiyati deb nomlandi. Ushbu qayta ko'rib chiqish 1930-yillarning
ikkinchi yarmida Janubiy Tarixiy Assotsiatsiya tomonidan yo'naltirilgan. Ushbu
kontseptsiyaning asosiy qoidalari Ikkinchi jahon urushidan keyin tarixchilar
tomonidan ishlab chiqilgan.Commons maktabi. Ishchi harakatining
tarixnavisligi. Tarixshunoslikdagi liberal-islohotchi (progressiv) tendentsiya
bilan chambarchas bog'liq holda ishchi harakati tarixining Kommons-Viskonsin
maktabi rivojlandi. U iqtisodiy faktlarga qiziqish, iqtisodiy talqin qilish
usullaridan foydalanish va liberal davlat islohotlariga yo'naltirish bilan
tavsiflanadi.Ushbu maktabning rivojlanishidagi muhim qadam 1918 yilda 1935
yilda tugallangan "AQShdagi mehnat harakati tarixi" [18] jamoaviy asarining
ikkita boshlang'ich jildining nashr etilishi bo'ldi (bu yil 3 va 4 jildlar). 1932
yilgacha tadqiqot olib bordi). Mehnat haqidagi fundamental tushunchalarning
yetakchisi va muallifi Jon Kommons (1862-1945) edi. 19-asrning 80-yillarida
o'zining ilmiy va pedagogik faoliyatini boshlagan Jon Kommons 1904 yildan
boshlab o'z taqdirini o'z maktabi tashkil topgan Viskonsin universiteti bilan
mustahkam bog'ladi. U AQShning iqtisodiy taraqqiyoti va kasaba uyushmalari
tarixiga oid bir qancha asarlar nashr ettirgan. Uning tahriri ostida u 1910-1911
yillarda nashr etilgan. Amerika tarixshunosligida klassik hisoblangan 10 jildlik
"Amerika sanoat jamiyatining hujjatli tarixi".Tadqiqot tamoyillari Commons
tomonidan siyosiy iqtisoddagi nemis tarixiy maktabi va ayniqsa uning vakili
Karl Buxerning tarixiy-iqtisodiy sxemasi ta'sirida shakllantirilgan. Nemis tarixiy
maktabining asosiy postulati milliy tarixiy sharoit va ehtiyojlar uchun ma'lum
bir mamlakatning iqtisodiyoti, ijtimoiy rivojlanishi va siyosiy institutlarining
tabiatini aniqlashda etakchi rolni ta'minlash edi.Commonsning yana bir](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_18.png)
![20
qarashlarining cheklanganligi, sotsialistik partiyalarning zaifligi va boshqalar. .
(Zudlik bilan inqilobiy sotsialistik o'zgarishlarning real bo'lmagan dasturini
ilgari surgan amerikalik marksistlar, asosan, kapitalizm rivojlanishining
umumiy qonuniyatlariga e'tibor berishdi va Amerika rivojlanishining o'ziga xos
xususiyatlari va AQShdagi ishchi harakati sharoitlarini soyada qoldirdilar). .O'z
navbatida, mehnat harakati xususiyatlarining mutlaqlashuvi Viskonsinliklarni
o'zining eng yaxshi yillarida amerikalik ishchilarning beshdan biridan
ko'prog'ini birlashtirgan kasaba uyushmalari harakati tarixiga deyarli e'tibor
qaratishga olib keldi (Amerika Mehnat Federatsiyasi tarixiy asar markazi);
ularning kitoblarida radikal ittifoqchilikka ham, uyushmagan mehnatkashlar
ommasining xatti-harakatlari va munosabatlariga ham o‘rin yo‘q edi.Bularning
barchasi Ikkinchi jahon urushidan keyin Commons-Visconsin maktabining
ta'sirining pasayishiga asosiy sabab bo'ldi.Chap yo'nalish. Ilg‘or maktabning
chap tomonida o‘zining siyosiy saviyasiga ko‘ra radikal oqimdagi
tarixchilarning ochiq monopoliyaga qarshi pozitsiyasidan chiqqan asarlari bor
edi. 1920-yillarda uning eng ko'zga ko'ringan vakili Vernon L. Parrington
(1871-1929) edi. “Amerika tafakkurining asosiy oqimlari”[19] nomli uch jildlik
fundamental monografiyasida u Amerika “ruhi”sining uch asrlik
evolyutsiyasining sintetik manzarasini yaratdi: iqtisodiy, sotsiologik, siyosiy va
huquqiy g oyalar va ta limotlardan tortib to “”gacha. yuksak” nasriy va ʻ ʼ
she’riyat. Amerika tarixining mohiyati, Parringtonning fikricha, mulk huquqi va
inson huquqlari kontseptsiyasi tarafdorlari kurashida edi. Qarama-qarshilik
elementlari 1776 yilgi Mustaqillik Deklaratsiyasi va 1787 yilgi federal
konstitutsiyaning o'ziga kiritilgan: "Agar biz 1790 yildan keyingi Amerika
siyosiy tarixini ko'rib chiqsak, ehtimol katta xato qilmaymiz.asosan inson
huquqlarini e'lon qilgan "Mustaqillik Deklaratsiyasi" g'oyalari bilan Amerika
konstitutsiyasining mulk huquqlarini himoya qilishning tor amaliy maqsadlariga
xizmat qilish uchun mo'ljallangan qoidalari o'rtasidagi kurash sifatida. "](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_20.png)
![21
Parrington AQSH ishchilariga xayrixoh edi, lekin. Amerika tarixining haqiqiy
qahramonlari bo'lib, unda "uchinchi partiyalar" deb atalmish - ko'pincha mayda
burjua-radikal va sotsial-reformistik e'tiqodda harakat qilib, ikki partiyaviy
tizimni mehnatkash ommaga yon berishga majbur qildi. Parrington Amerika
Qo'shma Shtatlaridagi konservativ mafkuraviy va siyosiy an'analar uchun
so'zlovchilarni qattiq tanqid qildi.30-yillarda Amerika radikal ziyolilarining
butun bir avlodi Parrington kitobida tarbiyalangan.1930-yillarda radikal oqim
yetakchisi M.Jozefson bo lib, u AQSHda monopol kapital hukmronligi ʻ
o rnatilishining iqtisodiy va siyosiy tomonlari va oqibatlarini ochib berishga
ʻ
bag ishlangan bir qator yorqin tadqiqotlarni tayyorladi[20]. Jozefson kapitalistik
ʻ
rivojlanishning yangi davrini belgilash uchun "monopoliya kapitalizmi"
atamasini ishlatgan birinchi nomarksist mualliflardan biri edi. U
monopollashtirishning iqtisodiy asoslariga biroz e'tibor qaratdi, lekin ko'proq
darajada monopoliyaga qarshi tanqid qonunlariga amal qilib, burjua siyosiy
partiyalari va davlatning o'zlashtirilishi yoki qulligi uchun eng qulay sharoitlarni
ta'minlashdagi rolini ta'kidladi. yirik kapital tomonidan kichik tadbirkorlar.
Jozefson va Beard, Sr. Shlesinger va ilg'or maktabning boshqa ko'zga ko'ringan
vakillari o'rtasidagi muhim farq liberal reformizmga nisbatan tanqidiy
munosabatda bo'ldi.Jozefson 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridagi monopoliyaga
qarshi qonunchilik uning tashabbuskorlari tomonidan jamoatchilik fikrini
tinchlantirishga qaratilgan, ammo u monopolistlarni tavsiflaganidek, hech
qanday tarzda "qaroqchi baronlarni" bostirish uchun emas, deb hisobladi. Agar
liberal islohotchi tarixchilar T. Ruzvelt va V. kabi islohotchi prezidentlarning
sa'y-harakatlari ma'nosini ko'rgan bo'lsa.Bularning barchasi AQSHdagi ishchi
harakatining Yevropanikiga nisbatan o ziga xos xususiyatlarini yangicha yoritib
ʻ
berdi: amerikalik ishchilarning o z-o zini anglashining rivojlanmaganligi,
ʻ ʻ
ularning siyosiy qarashlarining cheklanganligi, sotsialistik partiyalarning](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_21.png)
![22
zaifligi 8
va boshqalar. . (Zudlik bilan inqilobiy sotsialistik o'zgarishlarning real
bo'lmagan dasturini ilgari surgan amerikalik marksistlar, asosan, kapitalizm
rivojlanishining umumiy qonuniyatlariga e'tibor berishdi va Amerika
rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari va AQShdagi ishchi harakati
sharoitlarini soyada qoldirdilar). .O'z navbatida, mehnat harakati
xususiyatlarining mutlaqlashuvi Viskonsinliklarni o'zining eng yaxshi yillarida
amerikalik ishchilarning beshdan biridan ko'prog'ini birlashtirgan kasaba
uyushmalari harakati tarixiga deyarli e'tibor qaratishga olib keldi (Amerika
Mehnat Federatsiyasi tarixiy asar markazi); ularning kitoblarida radikal
ittifoqchilikka ham, uyushmagan mehnatkashlar ommasining xatti-harakatlari
va munosabatlariga ham o‘rin yo‘q edi.Bularning barchasi Ikkinchi jahon
urushidan keyin Commons-Visconsin maktabining ta'sirining pasayishiga
asosiy sabab bo'ldi.Chap yo'nalish. Ilg‘or maktabning chap tomonida o‘zining
siyosiy saviyasiga ko‘ra radikal oqimdagi tarixchilarning ochiq monopoliyaga
qarshi pozitsiyasidan chiqqan asarlari bor edi. 1920-yillarda uning eng ko'zga
ko'ringan vakili Vernon L. Parrington (1871-1929) edi. “Amerika tafakkurining
asosiy oqimlari”[19] nomli uch jildlik fundamental monografiyasida u Amerika
“ruhi”sining uch asrlik evolyutsiyasining sintetik manzarasini yaratdi: iqtisodiy,
sotsiologik, siyosiy va huquqiy g oyalar va ta limotlardan tortib to “”gacha. ʻ ʼ
yuksak” nasriy va she’riyat. Amerika tarixining mohiyati, Parringtonning
fikricha, mulk huquqi va inson huquqlari kontseptsiyasi tarafdorlari kurashida
edi. Qarama-qarshilik elementlari 1776 yilgi Mustaqillik Deklaratsiyasi va 1787
yilgi federal konstitutsiyaning o'ziga kiritilgan: "Agar biz 1790 yildan keyingi
Amerika siyosiy tarixini ko'rib chiqsak, ehtimol katta xato qilmaymiz.asosan
inson huquqlarini e'lon qilgan "Mustaqillik Deklaratsiyasi" g'oyalari bilan
Amerika konstitutsiyasining mulk huquqlarini himoya qilishning tor amaliy
maqsadlariga xizmat qilish uchun mo'ljallangan qoidalari o'rtasidagi kurash
8
. Idem. America in Midpassage. N. Y., 1939](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_22.png)
![23
sifatida. " Parrington AQSH ishchilariga xayrixoh edi, lekin. Amerika tarixining
haqiqiy qahramonlari bo'lib, unda "uchinchi partiyalar" deb atalmish - ko'pincha
mayda burjua-radikal va sotsial-reformistik e'tiqodda harakat qilib, ikki
partiyaviy tizimni mehnatkash ommaga yon berishga majbur qildi. Parrington
Amerika Qo'shma Shtatlaridagi konservativ mafkuraviy va siyosiy an'analar
uchun so'zlovchilarni qattiq tanqid qildi.30-yillarda Amerika radikal
ziyolilarining butun bir avlodi Parrington kitobida tarbiyalangan.1930-yillarda
radikal oqim yetakchisi M.Jozefson bo lib, u AQSHda monopol kapital ʻ
hukmronligi o rnatilishining iqtisodiy va siyosiy tomonlari va oqibatlarini ochib
ʻ
berishga bag ishlangan bir qator yorqin tadqiqotlarni tayyorladi[20]. Jozefson
ʻ
kapitalistik rivojlanishning yangi davrini belgilash uchun "monopoliya
kapitalizmi" atamasini ishlatgan birinchi nomarksist mualliflardan biri edi. U
9
monopollashtirishning iqtisodiy asoslariga biroz e'tibor qaratdi, lekin ko'proq
darajada monopoliyaga qarshi tanqid qonunlariga amal qilib, burjua siyosiy
partiyalari va davlatning o'zlashtirilishi yoki qulligi uchun eng qulay sharoitlarni
ta'minlashdagi rolini ta'kidladi. yirik kapital tomonidan kichik tadbirkorlar.
Jozefson va Beard, Sr. Shlesinger va ilg'or maktabning boshqa ko'zga ko'ringan
vakillari o'rtasidagi muhim farq liberal reformizmga nisbatan tanqidiy
munosabatda bo'ldi.Jozefson 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridagi monopoliyaga
qarshi qonunchilik uning tashabbuskorlari tomonidan jamoatchilik fikrini
tinchlantirishga qaratilgan, ammo u monopolistlarni tavsiflaganidek, hech
qanday tarzda "qaroqchi baronlarni" bostirish uchun emas, deb hisobladi. Uilson
uchinchi shaxslarning demokratik talablarini ro'yobga chiqarishda Jozefson
AQSH Respublikachi va Demokratik partiyalarining burjua reformizmini
uchinchi shaxslarning monopoliyaga qarshi va mustaqil siyosiy harakatlariga
9
Idem. The American Spirit. A Study of the Idea of Civilization in the United
States. N. Y., 1942.](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_23.png)
![25
tarixshunosligining beshigi bo lgan “Negro tarixi jurnali”ni har chorakda bir ʻ
marta nashr eta boshladi.Bir guruh qobiliyatli negr tarixchilari jurnal atrofida
to'planishdi, ularda "oq" tarixiy jurnallar sahifalariga kirish imkoni yo'q edi.
Uning yetakchi mualliflari J. X. Franklin, K. Uesli, B. Brauli va Vudsonning
o‘zi bo‘lib, tez orada negr tarixshunosligining yetakchisi sifatida maydonga
chiqdi.Uslubiy tamoyillarni shakllantirgan holda, negr tarixshunosligi ilg'or
maktabning ma'lum ta'sirini boshdan kechirdi, ammo ikkinchisidan farqli
o'laroq, u "oq" tarixnavislikning irqchilik va shovinizmini qat'iy ravishda engib
o'tishni, afro-amerikaliklarning AQSh tarixidagi mustaqil rolini to'liq ochib
berishni maqsad qilgan.C. Vudson va uning izdoshlari[21] o z tadqiqotlarida
ʻ
Shimoliy Amerikada irqchilik va irqiy muammoning paydo bo lishining
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy ildizlarini izladilar. Ular Qo'shma Shtatlarda qullikning
shakllanishi irqchilik mafkurasi shakllanishidan oldin bo'lganligi va
irqchilikning iqtisodiy asosi bo'lganligi haqidagi hujjatli dalillarni keltirdilar.
Qora tanlilarning qullik holati, Qo'shma Shtatlardagi oq va qora tanlilarning
ochiq-oydin tengsizligi, degan xulosaga keldi Vudson, oq tanli amerikaliklar
ommasida qora tanlilarga nisbatan nafratni uyg'otdi va qora tanli qullarga
pastroq mavjudotlar sifatida munosabat oq tanlilarning irqiy ustunligi hissini
shakllantirdi. qora tanlilar.
Amerika tarixidagi ba'zi voqealarni irqiy muammo prizmasidan ko'rib chiqsak,
negr mualliflari, qoida tariqasida, oq tarixchilarga qaraganda ularga pastroq
baho berishgan. Ular 1775-1783 yillardagi inqilobni tanqid qildilar. va ayniqsa
qora tanli amerikaliklarga demokratik huquqlarni kengaytirishdan bosh tortgan
va qullikni saqlab qolgan 1787 yilgi konstitutsiya. 19-asrning birinchi yarmida
AQShning demokratik rivojlanishini ta'kidlagan progressiv tarixchilardan farqli
o'laroq. Prezidentlar T.Jefferson va ayniqsa E.Jeksonning o zgarishi tufayli
ʻ
kuchli turtki oldi, negr tarixchilari bu davrda ichki siyosatda konservativ
tendentsiyalar kuchaydi, deb hisoblashgan.Shu bilan birga, agar ilg'orlar](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_25.png)
![27
mazmunini tashkil etdi. Shu bilan birga, ular asosan inqilobning so'nggi davri -
Qayta qurishga e'tibor qaratib, fuqarolar urushiga nisbatan kam ish
bag'ishladilar. Bunday qiziqish aynan qayta qurish yillarida negr xalqining
ozodlik kurashi shiddati eng yuqori bo'lganligi bilan izohlanadi.Negr
tarixnavisligining radikal qanotiga oid eng yaxshi tadqiqot Dyuboisning “Qora
rekonstruksiya” monografiyasi bo ldi[22]. Negr xalqi ozodligi uchun ʻ
kurashuvchi Uilyam Dyuboa (1868-1963) o‘z tadqiqotida nafaqat irqchi
tarixchilarni, balki ilg‘or mualliflarning zaif tomonlarini ham tanqid qilgan.
Dyuboisning fikricha, C. Beardning Ikkinchi Amerika inqilobi haqidagi
kontseptsiyasi asosidagi iqtisodiy determinizmning yo'qligi Amerika xalqining
buyuk dramasini depersonalizatsiya qilishdan iborat edi. U, shuningdek, qayta
qurishda faqat AQSh Shimolining pragmatik iqtisodiy manfaatlarini ro'yobga
chiqarishni ko'rgan ilg'or tarixchilarning yondashuvini rad etdi. Dyuboa qayta
qurishni qayta tiklashni, uni "o'ng" tanqidchilardan ham, qarama-qarshi
niyatlarga qaramay, negr xalqining Amerika demokratik an'analariga qo'shgan
hissasini kamsituvchi va buzib ko'rsatgan "chal" tanqidchilardan himoya
qilishni zarur deb hisobladi.Qayta qurishning faol kuchlari orasida Dyu
Boisning kitobida abolitsionistlar, shimoli-sharqiy burjuaziya, ishchilar
harakati, janubdagi oq kambag'allar, G'arbning dehqonchiligi, AQShning negr
xalqi alohida ta'kidlangan.Dyu Boisning Shimoliy-Sharqiy proletariat va
janubdagi kambag'al oq tanlilarning pozitsiyalarini tahlil qilish, birinchi
navbatda, Qo'shma Shtatlardagi oq va qora tanli ishchilar o'rtasidagi fojiali
bo'linishning sabablari va oqibatlarini aniqlashga qaratilgan edi. Shimoli-
sharqiy davlatlar proletariatining sinfiy ongining past darajasi, Dyu Boisning
so'zlariga ko'ra, qayta qurish davridagi irqiy farqlar ishchilarning birdamligi
Jensen M. The Articles of Confederation: An interpretation of the Social-
Constitutional History of the American Revolution. 1774-1781, Madison, 1940.](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_27.png)
![29
mustamlakalari va Britaniya metropoliyasi o rtasida inqilobiy urush bo lishi ʻ ʻ
muqarrar degan fikr asoslab berilgan. Muallif koloniyalarni Angliyaning agrar
qo‘shimchasiga aylantirishga intilayotgan ingliz hukmron doiralarining siyosati
Amerika burjuaziyasini o‘zining murosasiz raqibiga aylantirganini ko‘rsatdi.
Amerika mustaqillik urushini o rganish G. Morays tomonidan davom ettirildi.
ʻ
“Amerika ozodligi uchun jang” (1944) asarida u inqilobiy urushning ichki
jihatini, demokratik elementlarning tori sodiqlariga qarshi kurashini tahlil
qilishda ilg or tarixchilarga ergashdi. Maurais inqilobni chuqurlashtirish
ʻ
tarafdori bo'lgan radikal kuchlarning harakatlarini himoya qildi. Peru Morais,
shuningdek, "Deizm va XVIII asrdagi Amerika tarixi" tadqiqotiga ega. (1934)
Amerika ma'rifatparvari mafkurasi haqida.Tarixchi va iqtisodchi D. Allen
Ikkinchi Amerika burjua inqilobi muammolarining tadqiqotchisi sifatida ishladi.
"Qayta qurish. Demokratiya uchun kurash"[23] asarida, asosan, Dyubois kitobi
materiallariga asoslangan holda, Allen negr xalqining o'z ozodligi uchun kurashi
tarixidagi eng yorqin bobga murojaat qildi. U 1865-1876 yillardagi fuqarolar
urushi va qayta qurish haqida batafsil tushuncha berdi. burjua-demokratik
inqilobning ikki bosqichi sifatida. Fuqarolar urushi natijalarini tahlil qilib, Allen
u oldida turgan barcha vazifalarni bajarmagan va tugallanmagan burjua inqilobi
degan xulosaga keldi. Shu munosabat bilan, inqilobning ikkinchi bosqichida,
qayta qurish davrida, latifundiya plantatsiyalarini bo'lish va negrlar va
kambag'al oqlarga yer ajratish yo'li bilan Janubda agrar masalani hal qilish
vazifasi qo'yildi.Tashqi siyosat tarixnavisligi. An'anaviylar, liberallar, radikallar.
12
Birinchi jahon urushidan keyin tashqi siyosat tarixshunosligi nihoyat tarix
fanining mustaqil sohasi sifatida shakllandi. Hujjatlarning keng doirasini
o'rganishga asoslangan jiddiy monografik tadqiqotlarning butun seriyasi paydo
12
Parrington V. L. Main Currents in American Thought, V.1-3. N. Y., 1927-1930.
Рус. пер.: Паррингтон В. Л. Основные течения американской мысли. т.1-3,
М., 1962-1963](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_29.png)
![30
bo'ldi. Shu bilan birga, amerikalik tarixchilarning aksariyati o'rnatilgan
hukmron ijtimoiy-siyosiy tendentsiyalarga, AQSh tashqi siyosatining rasmiy
talqiniga yaqin bo'lgan talqiniga ergashdilar. Ilg'or tarixshunoslikka yaqin
bo'lgan A. B. Darling o'z kredosini shakllantirishda Amerika ekspansiyasi qiyin
va shafqatsiz bo'lgan, lekin u erkinlik va demokratiya sohasini yoygan va
shuning uchun ijobiy bahoga loyiq ekanligini yozgan edi[24]. 1920—1930-
yillarda amerikalik xalqaro tarixchilarning ko pchiligi AQShning Lotin ʻ
Amerikasi va Uzoq Sharqdagi tashqi siyosati tarixi bilan
shug ullangan;Amerika kapitalizmining kengayishi uzoq vaqt davomida amalga
ʻ
oshirilgan hududlarda. Amerika Qo'shma Shtatlari va Evropa mamlakatlari
o'rtasidagi munosabatlar tarixshunosligi uzoq vaqt davomida asosan Birinchi
jahon urushi muammosi atrofida aylandi.AQSH Lotin Amerikasi siyosati
tarixshunosligidagi eng muhim mavzu Monro doktrinasining kelib chiqishi va
evolyutsiyasi edi. Ko'pincha amerikalik tadqiqotchilar AQShning tashqi siyosati
sohasida Lotin Amerikasi mamlakatlarini Muqaddas Alyansning aralashuvi
tahdididan himoya qilish istagini boshqarganliklari haqidagi g'oyani ishlab
chiqishgan holda, uning diplomatik tarixini rivojlantirish bilan cheklanishdi. ,
ya'ni. mudofaa maqsadlari. Dekster Perkins (1889-1984) Monro doktrinasining
Shimoliy Amerikadagi yetakchi tarixchisi hisoblanadi. Uning "Monro ta'limoti
(1823-1826)", "Hands off! The History of Monroe Doctrine"[25] asarlari juda
ko'p faktik materiallar, jumladan London, Parij, Berlin va Madrid arxivlaridan,
a. ta'limotning o'ziga xos tarixini chuqur tahlil qilish. Biroq, u faqat tashqi
siyosat tarixi bilan shug'ullanib, uning ijtimoiy-iqtisodiy ildizlaridan, 19-asr
boshlarida Amerika kapitalizmining rivojlanish xususiyatlaridan
mavhumlashdi.Monro doktrinasiga xos bo'lgan ekspansionistik tendentsiyalarni
inkor etish Perkinsning yozuvlarida qizil ip kabi ishlaydi.AQSHning Lotin
Amerikasidagi siyosatini asoslash yana bir yirik tarixchi Samuel F.Bemis
(1891-1973) asarlarida aniq ko rsatilgan. U
ʻ](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_30.png)
![31
Asosiy qism
3.Taraqqiyot bosqichlari maktabi
AQSHning Lotin Amerikasi ishlariga aralashuvini “Yangi dunyoning ushbu
strategik muhim qismiga Yevropaning aralashuvi uchun hech qanday asos yoki
bahona bo lmasligi uchun ushbu mamlakatlarning siyosiy va iqtisodiy ʻ
barqarorligini mustahkamlash” istagi bilan izohladi[26].1930-yillardan boshlab
AQShda 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida Amerika tashqi siyosati tarixini
batafsilroq o rganish boshlandi. Tarixchilar 1898 yilgi Ispaniya-Amerika urushi
ʻ
va “ochiq eshiklar” (yoki J. Xey ta’limoti – o‘sha paytdagi AQSH Davlat kotibi
nomi bilan atalgan) doktrinasiga alohida e’tibor qaratdilar. Kuba, Filippin,
Puerto-Riko va boshqa 13
bir qator Ispaniya mustamlaka mulklari ustidan
Qo'shma Shtatlar nazoratini o'rnatishga olib kelgan urushning talqinida uning
ekspansionistik yo'nalishini yashirishga urinish ustunlik qiladi. Ko'pgina
amerikalik tarixchilar urushning sabablari va maqsadlarining rasmiy versiyasini
oldilar, unga ko'ra Qo'shma Shtatlar Kuba va Filippinni "ozod qilishga" harakat
qildi va urushga faqat mamlakat jamoatchilik fikrining bosimi ostida kirdi. Shu
bilan birga, progressiv yo'nalishga yaqin bo'lgan bir qator tarixchilarning
asarlarida ekspansionizm tanqidi mavjud. Ha, D.Pratt o'zining "1898 yilgi
ekspansionistlar" kitobida[27] 19-20-asrlar bo'yida Qo'shma Shtatlarda
ekspansionistik mafkuraning shakllanishiga oid ma'lumotlarni taqdim etdi, lekin
shu bilan birga "katta biznes" degan g'oyani ilgari surdi. Ispaniya bilan urushda
qatnashmagan.19-asr oxirida AQShning Tinch okeani va Osiyodagi siyosatiga
13
Phillips U. American Negro Slavery. N. Y. 1918; Idem. Life and Labour in the
Old South. Boston, 1929](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_31.png)
![32
bag ishlangan asarlar qatorida. Amerika kapitali Xitoyda hal qiluvchi iqtisodiy ʻ
ustunlikka erishishga umid qilgan "ochiq eshiklar" doktrinasiga bag'ishlangan
ko'plab tadqiqotlar ajralib turadi. Bulardan Tayler Dennetning “Sharqiy
Osiyodagi amerikaliklar”[28] kabi asari mashhurdir. Amerika Qo'shma
Shtatlarining Tinch okeani siyosati, Dennet tomonidan ta'kidlanganidek, har
doim Qo'shma Shtatlar va Evropa kuchlari o'rtasida teng tijorat imkoniyatlari va
Osiyo xalqlari bilan hamkorlik tamoyillariga asoslangan. Bu siyosat uzoq
an’anaga ega bo‘lib, “ochiq eshiklar” ta’limoti uning mantiqiy xulosasi edi.
Dennet AQSh siyosatini haqiqatda oqlab, bu doktrina Xitoyning milliy
manfaatlarini hisobga olganligini va uning mustaqilligini Yevropa
mustamlakachi davlatlar bosqinlaridan saqlab qolishga hissa qo‘shganini
isbotlashga harakat qildi.1920-yillarda tashqi siyosat tarixshunosligida radikal
tanqid S. Nearing, J. Friman, J. K. Tyorner va boshqa bir qator mualliflarning
asarlari bilan ifodalangan.Niering iqtisodiy tashqi siyosatni tushuntirishga
yondashishga, monopoliyalar va moliya kapitalining rolini ochib berishga
harakat qildi. “Amerika imperiyasi”[29] kitobida u AQSHdagi nufuzli
doiralarning Birinchi jahon urushiga kirishishdan manfaatdorligidan dalolat
beruvchi faktlar ustida ishladi.Friman bilan birgalikda yozgan “Dollar
diplomatiyasi”[30] asarida Amerika monopoliyalari jahon urushidan G arbiy
ʻ
yarimsharda o z pozitsiyalarini mustahkamlash uchun foydalanganliklari
ʻ
ko rsatilgan. O‘sha paytda radikal doiralarga yaqin bo‘lgan Tyorner “bizning
ʻ
urushimiz biznes manfaati uchun olib borilgan”, degan xulosaga kelgan.Radikal
oqim vakillari o'z e'tiqodlari uchun chetlashtirildi. Biroq, shunga qaramay,
ularning ishi keng jamoatchilik rezonansiga ega edi. S. 14
Nearing va J. K.
Tyornerning qarashlari "Nation" ("Nation") va "New Republic" ("Yangi
Respublika") liberal jurnallarida qo'llab-quvvatlandi. 1924 yilgi prezidentlik
14
Randall J. The Civil War and Reconstruction. N. Y., 1937](/data/documents/6727ed0e-ac1c-4f43-9ccb-4e59bb263ba4/page_32.png)
1 Mavzu; AQSHda XX asr 20-yillari tarix fani: taraqqiyotchilar maktabi. Kirish; 1. AQSH da prosperkti tarixshunosligi ……………………… 2. Yangi yo'l dasturi tarixshunosligi 3. Taraqqiyot bosqichlari maktabi Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ilovalar XULOSA
2 KIRISH Birinchi jahon urushidan keyin AQSH o zini dunyodagi yetakchi iqtisodiy ʻ davlat sifatida ko rsatdi. 1920-yillarda davom etgan Amerika sanoatining ʻ yuksalishi farovonlik (farovonlik) deb ataldi. AQSH Yevropadagi iqtisodiy mavqeini ham sezilarli darajada mustahkamladi, uning Lotin Amerikasining ko pgina mamlakatlariga kirib borishi kuchaydi. Taniqli siyosatchilar, ʻ iqtisodchilar, sotsiologlar yana "Amerika istisnoligi" nazariyasiga murojaat qilib, "Ford Marksni mag'lub etdi" deb e'lon qildilar.1920-1930 yillar oxirida kapitalistik dunyoda barqarorlashuv eng halokatli va eng chuqur iqtisodiy inqiroz bilan almashtirildi va AQShda u juda keskinlashdi. 1930-yillar Vashingtonga ommaviy “och” yurishlar, kasaba uyushmalari harakatining misli ko rilmagan o sishi, fermer va ishchilar partiyalari, sotsialistlar va ʻ ʻ kommunistlarning harakatlari bilan tarixga “qizil o n yillik” sifatida kirdi. ʻ Mamlakatdagi iqtisodiy va ijtimoiy qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi tanqidiy ziyolilarni Amerika tarixiy tajribasini qayta ko'rib chiqishga, 1930- yillarda kuchaygan ijtimoiy kasalliklarning ildizlarini izlashga undadi. Amerika o'tmishining ijtimoiy-tanqidiy qarashlari ko'plab amerikalik tarixchilarning ushbu va keyingi yillarda olib borgan tadqiqotlarini tavsiflaydi.1932 yilda AQSH prezidenti etib saylangan va vafotigacha (1945) bu lavozimda qolgan F.D.Ruzvelt Amerika jamoat ongining, jumladan, tarixiy tafakkurning rivojlanishiga katta va ayni paytda qarama-qarshi ta’sir ko‘rsatdi. Ruzveltning keng demokratik koalitsiyaga asoslangan “Yangi kelishuvi” Amerika xalqi manfaatlarini ko zlab, ko p qirrali davlat tomonidan tartibga solish orqali bir ʻ ʻ qator progressiv ijtimoiy islohotlarni amalga oshirdi va bu klassik kapitalizmning sezilarli o zgarishiga hissa qo shdi. Shu bilan birga, “Yangi ʻ ʻ tuzum”ning ijtimoiy chora-tadbirlari kuchayishi bilan liberal va hatto radikal ziyolilarning ko‘plab yetakchilari, jumladan, tanqidiy fikrlovchi tarixchilar Ruzvelt siyosatini kapitalizmning barcha illatlarini yo‘q qilish vositasi sifatida
3 ko‘ra boshladilar."Yangi kelishuv" ga bunday baho berish ularning Amerika o'tmishiga nisbatan retrospektiv qarashlariga ta'sir qilmay qolmadi: Ruzvelt va yangi dilerlarning liberal islohotchi siyosatining muvaffaqiyati ularning ongida AQShning tarixiy yo'lini AQSHning tarixiy yo'lini amerikalik o'tmish haqidagi g'oyalarning progressiv tasdig'i sifatida ta'kidladi. demokratiya va "ijtimoiy mas'uliyatli davlat". 1930-yillarning ikkinchi yarmida C.Beard, A.Shlesinger Sr, L.Hacker kabi liberal tarixnavislikning taniqli yetakchilari tomonidan AQSh tarixini yoritishda tanqidiy pozitsiyadan apologetik pozitsiyaga o‘tish sodir bo‘ldi. Tarix fanining holati. Urushlararo davr tarix fanining metodologik asoslarining nomuvofiqligi bilan tavsiflanadi. 1900-yillarning boshlaridayoq alohida tarixchilar nutqlarida namoyon bo lgan relativizm, tarixiy bilimlarning ʻ obyektivligini inkor etish yanada rivojlandi. Bunda pragmatizm falsafasi katta rol o'ynadi.Pragmatizmning eng ta'sirli variantlaridan biri bu instrumentalizm bo'lib, uning yaratuvchisi taniqli amerikalik faylasuf Jon Dyui edi. Dyui gnoseologiyasi ilmiy tushunchalarni faqat "asboblar" sifatida ko'rib chiqishga asoslanadi, ularning haqiqati ularning amaliy foydaliligi bilan to'liq belgilanadi. Tarix fanining zamonaviylik siyosiy oqimlariga muqarrar bog'liqligini aytib, Dyui buni relyativizm nuqtai nazaridan izohlaydi va o'tmishni ob'ektiv tarixiy bilish mumkin emas degan xulosaga keladi. Amerikaning mashhur tarixchilari ham Yevropa neokantchilar - V. Vindelband, G. Rikert va boshqalarning g‘oyalariga murojaat qiladilar, ular tabiiy va ijtimoiy fanlar metodologiyasining tubdan farqi to‘g‘risida o‘z pozitsiyasini ilgari surdilar va buning iloji yo‘qligini ta’kidladilar. Tarixda umumiy qonuniyatlarni o'rnating, bilimning maqsadi faqat individual takrorlanmaydigan hodisalarni tavsiflashdir.Taniqli tarixchi K.Bekker 1920-yillardagi nutqlarida va 1931-yilda Amerika tarix assotsiatsiyasiga prezidentlik murojaatida har qanday shaxsning tarix haqidagi g‘oyalari ilmiy tarixdan tubdan farq qilmaydi, degan tezisni ilgari surgan edi. umuman ob'ektiv tarix, chunki tarix hozirgi zamon manfaatlariga
4 mos ravishda tarixni yaratuvchi "fikr harakati"dir. Shunga o'xshash qarashlar nufuzli tarixchilar - Amerika tarixiy assotsiatsiyasi prezidentlari C. Beard, G. Boulton, V. Dodd tomonidan ishlab chiqilgan. Ular tarixiy terminologiyani tanqid qildilar, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatliligi, hodisalarning sababiyligi kabi tushunchalarni tarixchi ongining mahsuli, “ramz” deb e’lon qildilar.Bilim imkoniyatlariga shubha bilan munosabatda bo'lish natijasi ham tarixga san'at sifatidagi qarashlarning qayta tiklanishi bo'ldi, unda hal qiluvchi rol tarixchining ijodiy tasavvuriga tegishlidir. Tarixiy adabiyotda adabiy-tarixiy biografiya janri muhim o'rin egallagan.Shunga qaramay, Amerika tarix fanidagi etakchi o'rinlarni pozitivizm metodologiyasi saqlab qoldi. Relyativizm tarixiy tadqiqotlar amaliyotida hali ildiz otgani yo‘q, ko‘pgina “teng omillar”ning pozitivistik nazariyasi ko‘pchilik tarixchilarning o‘tmishni o‘rganishga yondashuvini belgilab berdi. 1920-yillarning oxiri va 1930-yillarning boshlarida Amerika tarixshunosligida iqtisodiy va ijtimoiy tarix muhim o rin tutdi. Bu ʻ masalaga e'tiborning kuchayishiga bir qator omillar - mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi, ishchilar harakatining o'sishi va pozitivistik tendentsiyaning ichki evolyutsiyasi ta'sir ko'rsatdi.Amerika jamiyati oldida turgan yangi ichki va tashqi siyosiy vazifalar tarix fanining ijtimoiy funksiyasining kengayishiga olib keldi. Uning tashkiliy asoslari sezilarli darajada mustahkamlandi. Amerika tarixiy assotsiatsiyasi o'z faoliyatini kuchaytirmoqda; Bu davrda unga mahalliy tarixiy jamiyatlar uyushmalari qo shildi, ularning soni 1945-yilga kelib 833 taga ʻ yetdi. Assotsiatsiyaning yillik umumiy yig ilishlarida va uning bo limlari ʻ ʻ yig ilishlarida AQShning zamonaviy va yaqin tarixining eng muhim ʻ muammolari va uslubiy masalalari. muhokama qilindi. Tarixiy assotsiatsiya obro'sining o'sishining dalili uning vakillarining Ijtimoiy fanlar bo'yicha tadqiqotlar kengashi va Amerika o'rganilgan jamiyatlar kengashi ishidagi ishtiroki edi.O'quvchilarning keng doirasiga ta'sir o'tkazish istagi va ilmiy qiziqishlarning ixtisoslashuvi AQSh tarixi bo'yicha bir qator birlashtirilgan
5 asarlarning paydo bo'lishiga olib keldi, ularni yaratishda olimlarning katta guruhlari ishtirok etdi. Ulardan eng muhimlari "Amerika yilnomalari" (50 jild, 1918-1921) va "Amerika hayoti tarixi" (12 jild, 1927-1948)[1] bo'lib, ular ijtimoiy sohaga ko'p joy ajratgan. va madaniyat tarixi.Birinchi jahon urushidan keyin Qo'shma Shtatlarda tarixiy jurnallar soni sezilarli darajada oshdi. 1918 yildan Lotin Amerikasi tarixiga bag'ishlangan. 1 "Ispan-Amerika tarixiy sharhi" jurnali chiqa boshladi, 1929 yildan - "Zamonaviy tarix jurnali", uning maqsadi Evropa davlatlarining yangi tarixini o'rganishni rag'batlantirish edi. 1935 yildan - "Janub tarixi jurnali" ("Journal of Southern History") va boshqalar. 1945 yilga kelib AQSHda 86 ta tarixiy jurnal nashr etilgan.Ijtimoiy-siyosiy amaliyot ta’sirida va tarix fanining rivojlanishi natijasida tarixiy tadqiqot muammolari kengaydi.Aniq tarixiy bilimlarning o'sishi ko'p jihatdan Amerika tarixnavisligining manba bazasining kengayishi, manbalarni o'rganish va nashr etish metodologiyasini takomillashtirish, arxiv ishlarini tashkil etishni takomillashtirish bilan bog'liq edi. Ensiklopedik nashrlar va ma'lumotnoma- bibliografik xizmat keng qamrovga ega bo'ldi [2]. AQSH hukumatining amaliy ehtiyojlari bilan bog liq holda 1934-yilda tashkil etilgan Vashingtondagi Milliy ʻ arxiv va Kongress kutubxonasining qo lyozmalar bo limi qo lyozma va ʻ ʻ ʻ hujjatlarni saqlashning eng muhim markazlariga aylandi. Boy hujjatlar to plamlari yirik universitetlarda (Viskonsinda - ishchilar harakati tarixiga oid ʻ hujjatlar, Yel va Stenford universitetlarida Birinchi jahon urushi tarixiga oid hujjatlar va boshqalar) va mahalliy tarixiy jamiyatlarda to plangan.Ikki jahon ʻ urushi o'rtasidagi davrda Qo'shma Shtatlarda hujjatlarning yirik nashrlari amalga oshirildi (bu masalada Tarixiy nashrlar bo'yicha milliy komissiya muhim rol o'ynadi).Liberal-islohotchi (“progressiv”) yo nalish. Tarix fanida ʻ yetakchi o rinlardan birini liberal-islohotchilik yo nalishi egallab, unga ʻ ʻ 1 Adams J. Т . Provincial Society. 1690-1763. N. Y., 1927.