O‘zbekistonda Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi (XIX asr oxiri-XX asr 80-yillari) MUNDARIJA KIRISH………………………………… ………………………………………. 3 ASOSIY QISM 1- BOB. Rossiya imperiya si hukmronligi davrida O‘rta Osiyoga Boltiqbo‘yi xalqlarining kirib kelishi.......................................................................................8 1.1. Ko‘chirish siyosati davomida Boltiqbo‘yi xalqlarining joylashtirishi............8 1.2. Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy - iqtisodiy hayotidagi o‘rni . .... ....20 2- BOB. 1917-1945 -yillarda O‘zbekiston ijtimoiy-siyosiy hayotida Boltiqbo‘yi xalqlarining tutgan o‘rni. ...................................................................... ...... ........ 28 2.1. XX asr 20-30-yillari а holini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Boltiqbo‘yi xalqlari statistikasi.... ....................................................................................... ..... . 28 2. 2. Boltiqbo‘yi xalqlari ning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni.................. ...58 3-BOB . 1945-1980 -yillarda respublika ijtimoiy-iqtisodiy hayotida Boltiqbo‘yi xalqlarining o‘rni ... ............................ ....................... ......................... ............. .....63 3.1. 1945-1980 -yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va ijtimoiy tarkibi... ................................................................................................. ........ ......... 63 3.2. O‘zbekiston SSRning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ularning tutgan o‘rni.......67 3.3. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xaqlari hayotiga nazar........................................................................................... ......... ..................71 XULOSA. .................................................................................................. ....... .... 78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ........................... .. ......... 81 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Jahon miqyosida globallashuv o‘zining yuqori nuqtasiga yetib borayotgan bugungi kunda davlat va jamiyat taraqqiyoti, tinchlik va barqarorlikni qaror toptirishda millatlararo munosabatlarni yanada rivojlantirish, o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish dolzarb masalalardan bo‘lib turmoqda. Bugungi dunyodagi aksariyat davlatlar ko‘pmillatli hisoblanadi va bu jarayon yanada kengayib bormoqda. Dunyoning turli hududlarida millatlaro munosabatlar masalasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va yana davom etmoqda. O`zbekistonda ham yaqin 20- 30 yil ichida ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy, iqtisodiy hayotidagi sifat o`zgarishlariga hamohang tarzda tarix fanida yangicha qarashlar va nazariyalar, yangicha ruh va mazmundagi ilmiy tadqiqotlar uchun qulay imkoniyatlar va shart-sharoitlar yaratildi. Bu borada Respublika rahbariyatining olib borayotgan siyosati hamda o`tkazilayotgan islohotlar Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarida o`z aksini topadi: “Oldimizga qo`yilgan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai zarur. Xususan, milliy o`zligimizni anglash, vatanimizning qadimiy va boy tarixini o`rganish, bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlarini har tomonlama qo`llab-quvvatlashimiz lozim”. 1 Ko‘p millatli mamlakatimizda millatlaro munosabatlarni mustahkamlashda ularning tarixini ham bilib borish, yaqindan tanishish alohida ahamiyatga egadir. Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida, Ikkinchi jahon urushi va Sovet Ittifoqi hukmronligi yillarida markazning buyrug‘i bilan G‘arbiy hududlardagi juda ko‘p xalqlar malakatning sharqiy hududlariga majburiy tarzda evakuatsiya qilindi. Shuningdek, urush yillarida frontdagi va frontga yaqin hududlardagi aholi vakillari ham Sharqiy hududlarga ko‘chirildi va joylashtirildi. Ana shu jarayonda ularning ma’lum qismi O‘zbekistonga ham joylashtirildi. Urushdan keyingi yillarda ham ittifoqdosh mamlakatlarga markazdan va 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Халқ сўзи, 2018 йил, 28 декабрь. 2

boshqa mamlakatlardan kadrlar jo‘natilishi natijasida millatlar almashinuvi yuz berdi. Bu holat O‘zbekistonda ham kuzatildi. Mazkur jarayonlarda O‘zbekistonga kelib qolgan xalqlardan biri – bu Boltiqbo‘yi xalqlari (estonlar, latishlar, litvaliklar) dir. Mamlakatimizda har bir xalq, millatning o‘z o‘rni bo‘lgani kabi, Boltiqbo‘yi xalqlarining ham o‘ziga xos o‘rni bo‘ldi. Shu jihatdan mamlakatimizda yashayotgan har bir xalq, millatning mamlakatimizga kelish tarixi, hayot tarzi, turmushi va an’analari tadqiqotchilar tomonida alohida izlanishlarda o‘z ifodasini topmoqda. O‘zbekistondek ko‘p millatli davlatda xalqlar tarixini chuqur, o‘rganish, ularning har birining davlatmizda tutgan o‘rni, o‘ziga xosligi, an’ana va urf-odatlarini har tomonlama o‘rganish va keng omma e’tiboriga havola etish orqali fandagi ilmiy bo‘shliqlarni to‘ldirish ban birgalikda, yoshlarda bag‘rikenglik va xalqparvarlik fazilatlarinishakllantirish muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, mamlakatimizda yashayotgan har bir xalqlar tarixi bilan yaqindan tanishish, bilim va tasavvurlarni kengaytirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi to‘g‘risida а rxiv ma’lumotlari, tarix hujjatlar, nashriyot materiallarida qiziqarli ma’lumotlar berilgan bo‘lib, jumladanbu xalqlarning O‘zbekistonga kelib qolishi, joylashish hududlar и , yillik o‘sish ko‘rsatkichlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayot darajasi, urf- odatlari va an’analari, ularning mamlakatdagi boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabatlari, davlat ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotidagi ishtiroki kabilar shular jumlasidan hisoblanadi. Tadqiqot obyektini XIX asr oxiri - XX asr 80-yillari da О’zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tashkil etadi. Predmeti esa ko‘rsatilgan davrda O‘zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlarda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Tadqiqotning maqsadi XIX asr oxiri - XX asr 80-yillarда O‘zbekistonда yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi ni ochib berishdan iborat. Tadqiqotning asosiy vazifalari: 3

- Rossiya imperiyasi tomonidan Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistonga ko‘chirilishini o‘rganish; - Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni таҳлил қилиш; - XX asr 20-30 -yillari аholini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Boltiqbo‘yi xalqlari statistikasi ni aniqlash ; - 1917-1945-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari ning respublika ijtimoiy-siyosiy hayot i da tutgan o‘rni o‘rganish ; - Boltiqbo‘yi xalqlari ning mahalliy xalqlar bilan aloqalari ni ko‘rsatish ; - 1945-198 0-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va ijtimiy tarkibini tahlil qilish ; -Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xaqlari hayoti haqida qisqacha ma’lumot berishdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi XIX asr oxiri - XX asr 80-yillar ida O‘zbekiston da yashgan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi ni ochib berish asosida : Rossiya imperiysi tomonidan Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistonga ko‘chirilishi o‘rganildi vа Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni ga aniqlik kiritildi; 1917-1945-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari ning respublika ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni, yillik o‘sish ko‘rsatkichlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayot darajasi ochib berildi. Тadqiqotning asosiy masalalari va farazlari : Botiqbo‘yi xalqlarining ko‘chib kelib joylashishi, sabablari, xo‘jaligi, jinsiy, ijtimoiy tarkibi, ijtimoiy- iqtisodiy hayotdagi ishtiroki, demografik holati, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jarayonlarning ular hayotiga ta’siri, mahalliy xalqlar bilan munosabati ko‘riladi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Hozirgi kunga kelib O‘zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar sanoqli hisoblanadi. Shunga qaramasdan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixiga bag‘ishlangan ishlar A.Ilhomov, Sh.Choriyev, R.Murtazayeva, X.Yunusova, R.Xomitov va boshqalar tomonidan yaratilgan 4

ishlarni ko‘rsatib o‘tsh mumkin. Jumladan, ning ning mamlakatdagi boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabatlari, davlat ijtimoiy, iqtisodiy hayotidagi ishtiroki bo‘yicha ma’lumotlar ko‘rsatib berildi . A.Ilhomov mas’ul muharrirligida chop etilgan “O‘zbekistonning etnik atlasi”da latviyaliklar, litvaliklar va va estonlarning O‘zbekistonga migratsiyasi tarixi haqidagi ma’lumotlar qiziqarli keltirilgan. Bu kitobda asosan, Unda asosan ma’lum 1926-, 1979-, 1989- va 2000-yillardagi shu xalqlarning statistikasi hamda O‘zbekiston ijtimoiy, siyosiy hayotidagi ishtiroki to‘grisida yoritib berilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, Sh.Choriyev D.Straupenies bilan hamkorlikda chop qilgan “Turkistonda Boltiq xaqlari etnomadaniyati” (Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research ) 1 nomli maqolasida Turkiston general-gubernatorligida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari to‘g‘risida ayrim ma’lumotlar o‘rin olgan. R.Murtazayeva va X.Yunusovalarning ilmiy izlanishlarida 2 Boltiqbo‘yi xalqllarining sovet davrida o‘tkazilagn aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlari, milliy siyosatining nazariy va amaliy oqibatlarini tahlili bilan bog‘lanib yoritiladi. Ata-Mirzayev, Gentshke va hammualliflikda chiqqan kitoblarda Rossiya imperiyasi va mustabid sovet tuzumining milliy siyosati tufayli O‘zbekistonga ko‘chirilgan xalqlar, jumladan, Boliqbo‘yi xalqlari to‘g‘risida ham ayrim am’lumotlarni berilganligi diqqatga sazovordir. R.Xomitov o‘zining “O‘zbekiston va Latviya, Litva, Estoniya o‘rtasidagi aloqalar yangi bosqichda” nomli monografiyasida O'zbekiston va Boltiqbo‘yi davlatlari o'rtasidagi hamkorlik tarixiga har tomonlama yondashishga harakat 1 D.Straupenies, Sh. Choriyev Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020 2 Муртазаева Р.Х. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Университет, 2007; Юнусова Х.Э. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. – Тошкент: Zar qalam, 2005; Муртазаева Р.Х. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Дарслик. – Тошкент, 2019. Ата-Мирзаев О.Б., Гентшке В., Муртазаева Р.Ҳ. Узбекистан многонациональный: историко - демографический аспект.- Янги аср авлоди, 2012; Ўзбекистон тарихи (1917-1991 yillar). Маъсул мухаррирлар Р.Абдуллаев, М. Рахимов, Қ. Раджабов. – Т.: Ўзбекистон, 2019. 5