logo

Rassoiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasida vujudga kelgan rus manzilgohlari tarixi (XIX ASR OXIRI - XX ASR

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

434.4384765625 KB
1Rassoiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasida vujudga kelgan rus
manzilgohlari tarixi (XIX ASR OXIRI - XX ASR  
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................... 1
1.1. Aholining ko`chirish jarayoni va undagi muammolar ....................................... 14
I.2. Ko`chirilgan aholining milliy-etnik va diniy tarkibi hamda ijtimoiy holati ....... 34
1-jadval ........................................................................................................................... 45
I bobga xulosa ............................................................................................................... 48
II.1. Ko`chirilganlarning Turkiston o`lkasidagi qishloq va posyolkalar bo`ylab 
joylashuvi ....................................................................................................................... 51
II.2. Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning moddiy va maishiy holati ....................... 66
II bobga xulosa .............................................................................................................. 78
111.1. Ko`chirilgan aholiga agronomlik yordamining ko`rsatilishi ......................... 80
111.2. Turkistonda ko`chirilgan aholini er bilan ta’minlash va texnika sohasidagi 
o`zgarishlar .................................................................................................................... 92
111.3. Ko`chirilgan aholining Turkiston xo`jaligida sodir bo`lgan o`zgarishlardagi 
ishtiroki ......................................................................................................................... 109
III bobga xulosa .......................................................................................................... 127
....................................................................................................................................... 143
XULOSA ......................................................................................................................... 147
I. Raxbariy adabiyotlar ............................................................................................... 150
V. Dissertatsiya va avtoreferatlar .............................................................................. 152
VIII. Internet saytlari ................................................................................................... 153
III.2.Turkistonda ko`chirilgan aholini yer bilan ta’minlash va texn
ika sohasidagi o`zgarishlar ................................................................................ 71-83
III  Bobga xulosa ............................................................................................... 84-86
Xulosa ............................................................................................................... 87-90
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro`yxati .......................................... 91-93
KIRISH 
Dissertatsiya   mavzusining   dolzarbligi   va   zarurati.   Xozirgi   kunda   yuz berayotgan   migratsion   jarayonlar   jaxon   tarixiy   taraqqiyotiga   o‘z   ta’sirini
o`tkazmoqda.   Dunyoning   ayrim   mintaqalarida   kuzatilayotgan   aholining
ko`chishi   jamiyat   hayotida   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy,   madaniy   va   diniy
muammolarni keltirib chiqarayotgan sabablardan biridir. 
Dunyoning qator ilmiy tadqiqot markazlarida Rossiya imperiyasi davridagi
migratsion   jarayonlar,   buning   natijasida   vujudga   kelgan   manzilgohlarni
o`rganish   bo`yicha   ko`plab   izlanishlar   olib   borilmoqda.   Ushbu   tadqiqotlar
Ukraina,   Belorussiya,   Kavkaz   va   boshqa   xududlarda   yuz   bergan   aholining
ko`chirilishi   muammosiga   bag‘ishlangan   bo`lib,   ularda   Rossiyaning   markaziy
xududlaridan   Turkistonga   aholining   migratsiyasi   masalasiga   yetarli   e’tibor
qaratilmagan.   Mintaqaga   aholining   ko`chirilish   jarayoni,   dastlabki   rus
posyolkalari   va   qishloqlari,   manzilgohlarining   vujudga   kelishi,   bu   hududda
yashagan   slavyan   va   mahalliy   millat   aholisi   o‘rtasidagi   harakterli   jihatlar,
ziddiyatlar   yoki   madaniy   almashinuvlar   ularning   turmush   tarzi,   xo`jaligi,
madaniy hayoti, mahalliy xalqlar bilan o`zaro munosabatlari kabi muammolarni
o`rganish   migratsion   tadqiqotning   mazmunini   ochib   berishda   muxim
ahamiyatga ega.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-
son
«   O`zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo`yicha   Xarakatlar
strategiyasi   to`g`risida»,   2019   yil   5   fevraldagi   PF-5655-son   «O`zbekiston
Respublikasida   2022   yilda   aholini   ro`yxatga   olishni   o`tkazish   konsepsiyasini
tasdiqlash   tugrisida»,   2019   yil   15   noyabrdagi   PF-5876-son   «Millatlararo
munosabatlar   sohasida  O`zbekiston  Respublikasi  davlat   siyosati  konsepsiyasini
tasdiqlash   to`g`risida»   gi   farmonlari   va   sohaga   oid   boshqa   me’yoriy-xuquqiy
xujjatlarda   belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirishda   mazkur   dissertatsiya
muayyan darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning   respublika   fan   va   texnologiyalar   rivojlanishining
ustuvor   yo`nalishlariga   mosligi.   Mazkur   tadqiqot   respublika   fan   va
texnologiyalar   rivojlanishining   I.   «Axborotlashgan   jamiyat   va   demokratik 3davlatni   ijtimoiy,   xuquqiy,   iqtisodiy,   madaniy,   ma’naviy-ma’rifiy
rivojlantirishda   innovatsion   g‘oyalar   tizimini   shakllantirish   va   ularni   amalga
oshirish yo`llari» ustuvor yo`nalishiga muvofiq bajarilgan.
Muammoning   o`rganilganlik   darajasi.   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr
boshlarida   Rossiya   imperiyasining   aholini   markaziy   guberniyalardan
Turkistonga   ko`chirish   siyosati   hamda   bu   yerda   tashkil   topgan   dastlabki
manzilgohlar  tarixi  mohiyatini  ochib berishga qaratilgan tadqiqotlarni  quyidagi
guruhlarga ajratish mumkin:
1) mustamlakachilik davri nashrlari;
2) sovet davridagi tadqiqotlar;
3) mustaqillik yillarida chop etilgan ilmiy ishlar;
4) MDX mamlakatlari va xorijda e’lon qilingan tadqiqotlar.
Ilmiy   adabiyotlarning   birinchi   guruhini   Rossiya   imperiyasi
mustamlakachiligi   yillarida   chop   etilgan   ishlar   tashkil   etadi.   V.Grigorev,
A.P.Xoroshxin,   A.F.Middendorf,   A.Fedchenko,   N.A.Maev,   G.Aranderenko,
V.I.Kushelevskiy,   V.I.Masalskiy,   A.I.SHaxnazarov,   E.S.Vulfons,   I.I.Geyer,
A.Ko`rsish, V.F.Karavaev, A.P.Ko`plast, N.N.Aleksandrov 2
  kabi mualliflarning
asarlarida   aholini   Turkistonga   ko`chirilishi   buyuk   davlatchilik   shovinizmi
siyosati   nuktai   nazaridan   baxolangan   va   asosan   unga   ijobiy   jarayon   sifatida
karalgan.   A.Glebov,   K.K.Palen,   I.A.Komarov,   V.P.Voshinin,   E.Y.Akinov
kabilarning   xisobot   va   tadqiqotlari   aholini   Rossiyadan   Turkistonga   ko`chirish
jarayonini   o‘zida   aks   ettirgan 3
.   Ko`chirish   jarayoni,   Turkistonda   yangi   tashkil
topgan   qishloq,   stanitsa,   posyolkalar   tarixi   xaqida   «Turkestanskiy   sbornik»   va
usha davrdagi matbuot sahifalarida ham o`nlab maqolalar chop etilgan 4
.
Mavzuga oid adabiyotlarning ikkinchi guruhiga sovet hokimiyati yillarida yaratilgan nashrlar kiradi. 1920-1930 yillarda sovet  1   2   3
tarixshunosligida Rossiya
imperiyasining   ko`chirish   siyosati   masalalari   bilan   bog`liq   maxsus   tadqiqotlar
yaratilmagan.   Lekin,   V.I.Yuferev,   A.K.Silenov,   V.V.Bartold,   P.G.Galuzo,
V.Lavrentev 4
  kabi   mualliflarning   asarlarida   Turkistonga   ko`chirilgan   aholi
posyolka   va   qishloqlarini   vujudga   kelishi,   xo`jalik   hayotda   yuz   bergan
o`zgarishlar   xaqida   fikr   yuritiladi.   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   yaratilgan
M.N.Kabirov, A.P.Fomchenko, P.L.Vere щ agin, N.N.Kanoda,
D.O.Aytmambetov, A.I.Ginzburg 5
 kabi mualliflar asarlarida Turkistonga aholini
ko`chirish   siyosati   tarixi   kommunistik   mafko`ra   ta’sirida,   o`lkaning   Rossiya
1 Григорьев В.В. Россия  и Азия. (Сборник  исследований  и статей  по истории, этнографии  и географии,
написанных   в   разное   время).   -   СПБ,   1876.   -   575   с;   Хорошхин   А.П.   Сборник   статьей   касающихся   до
Туркестанского края. - СПБ, 1876. - 533 с; Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. - СПБ, 1882. -
489 с; Федченко А. Путешествие в Туркестан. - М.: Типография М.Г. Волчанникова, 1886. - 174 с; Маев
К.А.   Туркестанская   выставка   1886   года.   -   Ташкент,   1886.   -   82   с;   Арандаренко   Г.   Досуги   в   Туркестане
1874 1889   гг.   -   СПБ,   1889.   -   667   с;   Кушелевский   В.И.   Материалы   для   медицинской   географии   и
санитарного   описания   Ферганской   области.   Том   2.   -   Новый   Маргелан,   1891.   -476   с;   Масальский   В.И.
Туркестанский   край.  -   СПБ,   1893.   -122  с;   Шахназаров   А.И.   Очерк   сельского   хозяйства   Туркестанского
края. - СПБ. 1898. - 152 с; шу муаллиф: Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - СПБ, 1908. -512 с;
Вульфонс Э.С. Как живут сарты. - Москва, 1908. -163 с.; Гейер И.И. Туркестан.- Ташкент, 1909. - 346 с;
Курсиш А. Голодная степь (Очерк работы по орошению северо-восточной её части). - СПБ, 1913. - 70 с;
Караваев   В.Ф.   Голодная   степь   в   её   прошлом   и   настоящем.   Статистиско-экономический   очерк.   -   СПБ:
Типолитография   Н.Л.   Нарьекина,   1914.   -   253   с;   Купласт   А.П.   Орошенные   земли   в   Голодной   степи.   -
Полтава, 1914. - 70 с; Александров Н.Н. Земледелие в Сырдарьинской области. - Ташкент, 1916. - 144 с.
2   Глебов   А.   Что   могут   дать   переселения   крестянству?   -   СПБ,   1907;   Отчёт   по   ревизии   Туркестанского
края,   произведенной   по   высочайскому   повелению   сенатором,   гофмейстром   графом   К.К.Паленом.
Переселенческое дело в Туркестане. - СПБ, 1910; Комаров А.И. Правда о переселенческом деле. - СПб.,
1913;   Вошинин   В.П   Очерки   нового   Туркестана.   Свет   и   тени   колонизации.   -   СПБ,   1914;   Якинов   Е.
Колонизация Туркестана за последние годы // Вопросы колонизации. - 1916. - №18.
3   Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиреченский области. // Туркестанский сборник. -
Том 472. -   С.   1-34;   Скрыплев   П.   Экономическое   положение   переселенцев,   водворившихся   в
Чимкент.
(Туркестанском уезде Сырдарьинской области). // Туркестанский сборник. -Том 496. - С.118-
137;
Хворстанский   П.  Переселение.   //   Туркестанский  сборник.  -Том  472. -С.74  -  97;   Тимаев  К.А.  Очерки  по
истории   колонизации   Туркестанского   края.   //   Туркестанский   сборник.   -   Том   469.   -   С.60-73;
Дингельштедт   Н.   Наша   колонизация   Средней   Азии   (Русские   посёлки   Туркестана).   //   Туркестанский
сборник. Том 429. - С.59-85; Касаткин А. Переселенцы и переселенческое дело в Ферганской области. //
Туркестанский курьер. - 1908. - №102,103,105,106; Александров К. Образование посёлка на Куван-Дарье.
// Туркестанский курьер. - 1910. - №179; Головин. К сведению переселенческих партии. // Туркестанский
курьер. - 1909. - №97,98 ва бошкалар.
4  Юферев В.И. Хлопководство в Туркестане. -М., 1925. - 158 с; Силенов Л.К. К вопросу о роли
ростовщического  капитала   в  сельском   хозяйства  Средней   Азии.  -  Ташкент,  1926.  -  77  с;  Бартольд   В.В.
История культурной жизни Туркестана. - Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1927. - 253 с;
Галузо П.Г. Туркестан - колония. - М.: изд-во Среднеазиаткого университета, 1929. -164 с; Лаврентьев В.
Капитализм в Туркестане (Буржуазная колонизация Средней Азии). - Л., 1930. -160 с.
5   Фомченко   А.П.   Русские   поселения   в   Бухарском   эмирате.   -   Ташкент,   1958.   -112   с.;   Верещагин   П.Л.
Переселенческая   политика   царизма   в   Сырдарьинской   области   (конец   XIX -начало   XX   вв).   -   Ашхабад,
1973. -148 с.; Канода Н.И. Переселенческие посёлки в Закаспийской области (конец  XIX -начало XX вв.).
- Ашхабад, 1973. -148 с.;  Айтмамбетов Д.О. Виляние Российские хозяйственной и культурное развитии
Киргизии // Вопросы истории. - 1976. -№ 2. - С.67-81; Гинзбург А.И. Переселенцы и местное население
Туркестана   в   конце   XIX -начале   XX   века   //   Вопросы   истории.   -1976.   -№2.   -   С.83-87;   Фомченко   А.П.
Русские поселения в Туркестанском крае в конце  XIX   - начале  XX   века. - Ташкент: Фан, 1983. - 128 с. ва
хоказо. 5imperiyasi tarkibiga kiritilishini «progressiv ahamiyati» to`g`risidagi konseptual
yondashuv asosida yozilgan va ko`plab faktik ma’lumotlar keltirilgan.
Adabiyotlarning   uchinchi   guruhiga   mustaqillik   yillarida   yaratilgan   ilmiy
ishlar   kiradi.   Jumladan,   N.Abduraximova,   F.B.Isxokov,   X.Z.Ziyaev,
S.B.SHodmonova,   N.U.Musaev,   SHTafforov,   N.Sobirov,   N.B.Maxmudova,
J.SH.Xayitov, M.Jabborov va R.Arslonzodaning 6
 tadqiqotlarida
6 2015.   -   200   с.;   Хайитов   Ж.Ш.   Туркистонда   янги   экин   навларини   таркалиши   ва   улардаги   узгаришлар
(XIX   аср   охири - XX   аср   бошлари).   -   Бухоро:   «Дурдона»   нашриёти,   2018.   -   212   б;   Жабборов   М,
Арслонзода   Р.   ФарFOна   Россия   империяси   хукмронлиги   даврида   («Туркестанский   сборник»
материаллари асосида). - Тошкент: Навруз, 2019. - 182 б. imperiyaning mustamlakachilik siyosati mohiyati, maqsadi hamda ruslashtirish,
mintaqa   boyligini   uzlashtirish,   xomashyo   bazasini   mustaxkamlash,   sanoat
maxsulotlari   bozorini   kengaytirish   masalalari   talkin   qilingan.   Jumladan,   SH.1
vfforovninv   monografiyasida   aholini   ko`chirish   siyosatining   mohiyati,
xususiyati va uslublari hamda o`lkada yuz bergan o`zgarishlar ochib berilgan 7
.
Mazko`r   davrda   O`zbekistonda   milliy-etnik   munosabatlar   va   diniy
bag`rikenglik   (tolerantlik)   masalalari   tadkik   qilingan   S.S.Gubaeva,   N.Musaev,
U.S.Abdullaev,   R.X.Mo`rtazoeva   kabilarning   asarlarida,   aynan   XIX   asr   oxiri   -
XX   asr   boshlarida   o`lka   aholisi   tarkibida   tub   o`zgarishlar   yuz   berganligi,   turli
milliy   diasporalar   (rus,   ukrain,   belorus,   nemis,   uYFur   va   xokazo)   vujudga
kelgani   ta’kidlangan.   Istiklol   yillarida   ximoya   qilingan   dissertatsiyalarda,
jumladan,   G.K.Rustamova,   N.U.Musaev,   E.Ko`raxmedov,   M.Jabborov,
D.J.Urokov,   O.Pugovkina,   U.Suguralieva,   Z.K.Ashurboeva,   N.D.Mirzaeva,
T.R.Hamraeva, E.A.Smesova, N.B.Maxmudova, B.E.Ergashev, A.M.Bazarbaev,
J.SH.Xayitovlarning   ishlarida   aholining   Rossiyaning   markaziy   xududlaridan
Turkistonga   ko`chirilishi   podsho   hukumati   olib   borgan   mustamlakachilik
siyosatining ajralmas bo`lagi sifatida talkin etilgan 8
.
7  Fаффоров Ш. Тарих ва такдир: Россия империясидан Туркистонга кучирилганлар (XIX асрнинг 
иккинчи ярми -  XX   аср бошлари).- Тошкент: Фан, 2006.- 224 б.
8  Рустамова Г.К. Колониальная сущность царской и большевистской власти в Туркестане (1867-1924 гг)
Автореф. дисс... канд...ист.наук. - Ташкент, 1999;  Курахмедов  А.Э. Экономическая  и культурная жизнь
Самаркандской  области  второй половине   XIX   - начале   XX   в (по материалам  Туркестанского сборника)
Автореф.   дисс...канд...ист.наук.   -   Ташкент,   2001;   Жабборов   М.   «Туркистон   туплами»   -   ФарFOна
водийсининг   ижтимоий-иктисодий   хаётини   урганиш   манбаси.   Тарих   фанлари   номзоди   диссертацияси
автореферати.   -   Тошкент,   2002;   Уроков   Д.Ж.   Официальные   отчеты   Российской   администрации   в
Туркестане  как  исторический источник (конец XIX в. - начало XX в). Автореф. дисс...канд...ист.наук. -
Ташкент, 2005; Пуговкина О.Б. История Туркестана в наследии русской историографии середины   XIX   -
начала  XX   вв. (Политические и экономические аспекты). Автореферат. дисс...канд...ист.наук. - Ташкент,
2006; Сугуралиева Ф.У. История становления, эволюции и деятельности хозяйственных госучреждений
колониального   Туркестана   (1867-1917гг.).   Автореф.   дисс.   канд.   ист.   наук.   -   Ташкент,   2006;   Ашурбоева
З.К.   XIX   аср   охири   -   XX   аср   урталарида   Мирзачулнинг   узлаштирилиши.:   Тарих   фан.   Номзод.   дисс
.....................................................................................................................................................................................
автореферати.   -   Тошкент,   2008.   -   26   б;   Мирзаева   Н.Д.   XIX   аср   охири   -   XX   аср   бошларида   Мирзачул
вохасидаги   рус   кишлоклари   ва   уларнинг   ижтимоий-иктисодий   ахволи.:   Тарих   фан.   Номзод.   Дисс.   -
Гулистон, 2011. - 160 б.; Смесова Е.А. Русские духовно-культурные учреждения в Туркестане (во второй
7   половине   XIX   -   начале   XX   вв.).   Автореф.   дисс.   канд.   ист.   наук.   -Ташкент,   2012;   Хамраева   Т.Р.
Создание статистической службы в Туркестане и её деятельность (конец  XIX -начало XX вв.) (на примере
Ферганской области). Автореф. дисс...канд...ист.наук. - Ташкент, 2012; Базарбаев А.  XIX   аср охири -  XX
аср   бошларида   Мирзачулда   аграр   муносабатлардаги   узгаришлар.   Тарих   фанлари   буйича   фалсафа
доктори   ( PhD )   диссертация   автореферати.   -   Тошкент,   2018;   Эргашев   Б.Э.   Туркистон   генерал-
губернаторлиги   махкамасининг   иш   юритиш   фаолияти   (тарихий-манбавий   тахлил).   Тарих   фанлари
доктори   ( DSc )   диссертацияси   автореферати.   -   Тошкент,   2018;   Махмудова   Н.Б.   XX   аср   бошида
Туркистонда   маъмурий   бошкарув   тизими   ва   ижтимоий-иктисодий   ахвол   (сенатор   К.К.   Паленнинг
тафтиш   материаллари   асосида).   Тарих   фанлари   буйича   фалсафа   доктори   ( PhD )   диссертацияси
автореферати.   -   Тошкент,   2018;   Хайитов   Ш.Ж.   Туркистонда   янги   экин   навларининг   таркалиши   ва 7Adabiyotlarning   turtinchi   guruhida   xorijiy   tadqiqotchilar   T.Kenansariev,
I.YU.Barteneva, S.A.Toshbolotova 9
larning
ishlari
e’tiborga loyik. Ayniksa, I.YU.Barteneva va S.A.Toshbolotovalarning asarlarida
xozirgi   Kirchiziston   xududiga   aholini   ko`chirish   siyosati   yangicha   yondashuv
asosida   talkin   qilingan.   Rossiya   tarixshunosligida   S.Abashin,   D.Vasilev,
S.Gorshenina,   T.Kotyukova,   M.SHushkova 10
ning   tadqiqotlarida   imperiyaning
ko`chirish   siyosati   mustamlakachilikning   usul   va   vositalaridan   biri   sifatida
karalib,   unga   ob’ektiv   baxo   berilgan.   A.Morrison,   A.Marshal,   S.Bekker,
A.Rembaud,   V.Ruvkin,   K.Vladimirov 11
  kabilarning   asarlarida   imperiyaning
mustamlakachilik   siyosati   tarixi,   ko`chirish   jarayoni,   uning   salbiy   oqibatlari,
manbashunosligi masalalari ochib berilgan.
Mavzu   tarixshunosligining   tahlili   shuni   ko`rsatadiki,   ilmiy   ishlarning
asosiy   qismi   Rossiya   imperiyasi   ko`chirish   siyosatini   tadkik   etishga
bagishlangan   bo`lsa-da,   ularda   Turkistonga   ko`chirilgan   aholining   ijtimoiy   va
iqtisodiy hayoti yagona ilmiy tadqiqot sifatida kompleks o`rganilmagan.
Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasining ilmiy-
tadqiqot   ishlari   rejalari   bilan   bog`liqligi.   Dissertatsiya   Farg`ona   davlat
universiteti   ilmiy-tadqiqot   ishlari   rejasiga   muvofiq   «Turkistonning   Rossiya
улардаги узгаришлар   ( XIX   аср охири -   XX   аср бошлари) Тарих фанлари буйича фалсафа доктори   ( PhD )
диссертацияси автореферати. - Андижон, 2020.
9 Кенансариев Т. Экономического политика царского правительства в Кыргизистане во 2-половине   XIX -
начале   XX   вв.   -Бишкек,   2009.-288   с.;   Бартенева   И.Ю.   Переселенческое   движение   в   Кыргизистане   (во
второй   половине   XIX -начале   XX   в.)   Автореф.   дисс.   ...   канд.ист.наук.-Бишкек,   2010;   Тошболотова   С.А.
Переселенческая политика царизма в Туркестане во второй половине  XIX -  начале  XX   вв. (на материалах
Семиреченской и Ферганской областей). Автореф. дисс ....  канд.ист.наук. -Бишкек, 2012.
10   Центральная   Азия   в   составе   Российской   империи   /   Отв.ред.   С.Н.   Абашин   и   др.   -   М.,   2008.   -451   с;
Котюкова   Т.В.   Окраина   на   особом   положении...   Туркестан   в   переддвери   драмы.   -   Москва:Научно-
политическая книга, 2016.-391 с.; Васильев Д. В Стонавление и развитие системы управления
Туркестанского   края.   1865-1886   гг.-Автореф.   дисс...   канд...ист.   наук.-М.,   1999.   Шушкова   М.Е.
Организация   управления   Туркестаном   в   начале   XX   века.   Автореф.   дисс...   канд...ист.наук.-М.,   2015;
Горшенина   С.   Крупнейшие   проекты   колониальных   архивов   России:   утопичность   тотальной
Туркестаники генерал- губернатора Константина Петровича фон Кауфмана //  Abimperio ,  2007. -№3. -С.1-
64 ва хоказо.
11   Morrison A. Metropole, colong and umperial  citizenship in the Russian Empire   //   Kritika. Ekplora tions im
Russian and Eurasion History,  13,2 (2012).-  P.  56-64;  Marshall A. The Russian General Staff and Asia. London:
Routledge,   2006;   Becker S. Russian protectorates  in central  Asia; Bukhara  and Khiva,   1865-1924.   Cambridge,
1968.   -416   p;   Rambaud   A.   The   expansion   of   Russian.   Problems   of   the   East   and   problems   of   the   far   east.-
Boston,  1979. -95  p; Ruvkin V. Russian colonial expansion to  1917.  New York: Mansell Publishing press,  1988.
- 274  p.; Vladimrov K. «Red East» Soviet central Asia in the  1920 //  Journal of Eurasian Studies,  2010. -  P.127-
133. 8 imperiyasi mustamlakachiligi davri tarixi (1867 1917 yillar)» mavzusi doirasida
bajarilgan.
Tadqiqotning   maqsadi   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   Rossiya
imperiyasidan Turkistonga aholining ko`chirilishi va ularning ijtimoiy- iqtisodiy
hayotini, rus posyolka,manzilgohlari vujudga kelgan hududlar va bu hududlarda
yashagan   slavyan   hamda   mahalliy   millat   aholisi   o‘rtasidagi   munosabatlarni
davriy matbuot materiallari asosida ochib berishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   aholini   Rossiya   imperiyasining
markaziy xududlaridan Turkistonga ko`chirilishi jarayonini tahlil etish;
Turkistonga   aholini   ko`chirish   siyosati   Rossiya   imperiyasi   buyuk
davlatchilik shovinizmiga asoslanib amalga oshirilganligini ochib berish;
Turkistonga   ko`chirilgan   aholining   milliy-etnik   va   diniy   tarkibini
aniklash;
ko`chirilgan   aholining   Turkiston   o`lkasi   bo`ylab   joylashuvi,   xo`jaligi,
moddiy va maishiy turmushi, mahalliy aholi bilan munosabatlarini tahlil etish;
Evropalik aholi uchun «bo`sh er fondi»ni yaratish masalasi  hamda uning
oqibatida vujudga kelgan muammolarni ochib berish;
Turkistonga   ko`chirilgan   rusiyzabon   dehqonlar   xo`jaligini   davlat
tomonidan kullab kuvvatlanishini tadkik etish;
Evropalik   aholining   Turkiston   mintaqasi   qishloq   xo`jaligidagi   tarkibiy
o`zgarishlarga   hamda   zamonaviy   texnika   joriy   etilishiga   kushgan   xissasini
o`rganish va tadqiqotning xulosalari asosida taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning   ob’ekti   sifatida   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida
Turkistonga   aholining   ko`chirilishi   va   ularning   itstisodiy-ijtimoiy   hayoti
belgilangan.
Tadqiqotning predmeti ni Turkistonga aholining ko`chirilishi va ularning
ijtimoiy-itstisodiy   axvoli,   xo`jalik   hayoti   hamda   itstisodiyot   tarmotslaridagi
o`zgarishlarda ko`pili xissasi kabi masalalar tashkil etadi.
Tadqiqotning   usullari.   Dissertatsiyada   tarixiy   ob’ektivlik, 9tizimlashtirish,   muammoviy-xronologik,   dinamik,   siyosiy-tipologik   tahlil
usullaridan foydalanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi  suyidagilardan iborat:
Turkistonga aholini ko`chirish jarayoni turt bossichda kechganligi hamda
uning   birinchi   bossichi   (1867-1881   yy)   chegara   xududlariga   rus   kazaklarining
joylashtirilishi,   ikkinchi   bossichi   (1881-1886   yy)   dexsonlarning   Rossiya
markaziy   xududlaridan   uyushgan   xolda   majburiy   ko`chirilganligi,   uchinchi
bossichi   (1886-1903   yy)   aholi   o`lkaga   uz   tashabbusi,   xoxishi   bilan   mustatsil
ravishda   ko`chganligi,   turtinchi   bossichi   (1903-1917   yy)   esa   rus   dexsonlari
imperiyaning   Farbiy   va   janubi^arbiy   guberniyalaridagi   ijtimoiy-itstisodiy
muammolar sababli ko`chganligi isbotlangan;
hukumatning Turkistonga ko`chirilganlar uchun unumdor er va yaylovlar
xisobiga   «bo`sh   er   fondlari»ni   yaratish   bilan   bo ы ik   chora-tadbirlari   mahalliy
aholi   noroziligini   keltirib   chitsargan   asosiy   omillardan   biri   ekanligi   anitslanib,
chorvachilik   xududlarini   sissartirish   orsali   ko`chmanchi   aholini   utrotslashtirish
natijasida   mustamlaka   boshsaruvini   mustaxkamlash   matssad   silinganligi
dalillangan;
ko`chirib   keltirilgan   dexsonlar   tomonidan   o`lkaga   buFdoyning   yangi
navlari(«kubanka»,   «rostov»)ni   olib   kelinishi   hamda   poliz   ekinlari
(kartoshkaning   6   navi,   pomidor,   batslajon),   asalarichilik   (asalarini   sutilarda
parvarishlash)   va   chorvachilik   (mayin   junli   suylar)   sohasidagi   yangiliklarning
joriy   qilinishi   o`lka   qishloq   xo`jaligida   tarkibiy   o`zgarishlarni   yuzaga
keltirganligi ochib berilgan;
ko`chirib   keltirilganlarning   o`lka   xo`jalik   an’analariga   ta’siri   va
ixtisoslashuvi   aniklanib,   nemis   mennonitlari   parrandachilik   va
xunarmandchilikning   turli   sohalarida,   molokanlar   boFdorchilik,   uzumchilik,
gulchilik va chorvachilik tarmoqlarida samarali xo`jalik yuritganligi asoslangan.
Tadqiqotning amaliy natijalari  quyidagilardan iborat:
davriy matbuotda chop etilgan maqolalar, ma’lumotlar va arxiv xujjatlari
asosida   Rossiya   imperiyasidan   Turkistonga   ko`chirilgan   auolining   ijtimoiy- 10 iqtisodiy   hayoti   yaxlit   tahlil   qilinib,   ushbu   masalaga   doir   «Turkestanskiy
sbornik»   va   davriy   matbuotda   e’lon   qilingan   maqola   hamda   ma’lumotlarning
internet   bazasini   yaratish,   shu   asosda   manbalar   tuplamini   chop   etish   hamda
xujjatli   filmlar   tayyorlash,   Turkistonga  ko`chirilgan   aholining  joylashuvi,   etnik
tarkibi   bo`yicha   xarita   ishlab   chiqish,   maishiy,   madaniy-ma’rifiy   muassasalari
(uy-joy,   cherkov,   maktab,   tibbiyot   muassasasi   va   x.)ning   fotoalbomini
tayyorlash kabi taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan;
imperiya   markaziy   hukumati   tomonidan   o`lkaga   ko`chirib   keltirilgan
aholining diniy extiyojlarini kondirish, ular o`rtasidagi kunimsizlikni oldini olish
uchun diniy muassasalar  ko`rishga katta e’tibor qaratilgani, jumladan, 1910 yil
ushbu   masalaning   Turkiston   bo`yicha   moliyalashtirilishi   umumiy   ajratilgan
mablaFning   22   foizni   tashkil   etib,   bu   Rossiya   bo`yicha   ikkinchi   ko`rsatgich
ekanligi aniklangan;
davriy   matbuot   materiallari   asosida   ekin   turlari   bo`yicha   suv   sarfi,   er
fondini   kengaytirish   maqsadida   suForish   inshoatlarini   bunyod   etish   uchun
xududlar   kesimida   ajratilgan   mablagaar,   ko`chirib   keltirilgan   aholi   xo`jalik
tarmoqlarining   viloyatlar   bo`yicha   ixtisoslashuvi,   asosiy   qishloq   xo`jaligi
maxsulotlarining   bozor   narxlari   xaqida   ma’lumot   beruvchi   jadvallar   majmui
ishlab chiqilgan; «Turkestanskiy   sbornik» hamda  usha  davr  matbuoti   sahifalarida  Rossiya
imperiyasining   Turkistonga   aholini   ko`chirish   siyosatiga   doir   nafakag
mafko`raviy   maqsadga   xizmat   qiladigan   materiallar,   balki   tankidiy   xarakterga
ega   bo`lgan   hamda   Turkistonga   rusiyzabon   aholini   ko`chirish   va   ularning
mahalliy sharoitga adaptatsiya bo`lish jarayonini ob’ektiv ravishda aks ettiruvchi
maqolalar nashr etilgani ko`rsatib berilgan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi   O`zbekiston tarixini o`rganishdagi
keyingi   ilmiy   yutuklar,   yangicha   yondashuvlar   va   usullar   kullanilib,   usha   davr
matbuotidagi   yuzlab   maqolalar   tahlil   qilingani,   olingan   ma’lumotlar   arxiv
xujjatlari 12
,   tarixiy   adabiyotlar   bilan   kiyosiy   tahlil   qilinib,   tegishli   xulosalar
chiqarilgani,   ishlab   chiqilgan   tavsiyalar   amaliyotda   joriy   etilgani   va   vakolatli
idoralar tomonidan tasdiqlangani bilan izoxlanadi.
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqot
natijalarining   ilmiy   ahamiyati   Rossiya   imperiyasining   Turkistonga   aholini
ko`chirish   siyosati   birlamchi   manbalar   asosida   o`rganilganligi   bilan
xarakterlanib, ko`chirish siyosatiga oid ko`plab yangi tarixiy ma’lumotlar, dalil
va  rakamlar  imperiya  hukumatining  Turkistonda   olib  borgan  mustamlakachilik
siyosatini  yoritishda, O`zbekistonning mustamlakachilik davri tarixi mohiyatini
anglash   yo`lida   nazariy   xulosalar   hamda   yangi   uslubiy   yondashuvlarni   ishlab
chiqishda uziga xos ahamiyat kasb etishi bilan izoxlanadi.
Tadqiqot   natijalarining   amaliy   ahamiyati   O`zbekiston   tarixining   tegishli
bo`limlarini   yozishda,   shuningdek,   jamlangan   dalil   va   rakamlardan   oliy   ukuv
yurtlari,   umumta’lim   muassalari   uchun   darsliklar   va   boshqa   turdagi   ukuv
adabiyotlarini   yaratishda,   maxsus   ko`rslar   ukishda,   jamiyatda   mafko`raviy
immunitetni   shakllantirish,   yoshlarni   vatanparvarlik   ruxida   tarbiyalash,
xalqimizga   xos   ilg‘or   an’analar,   bag`rikenglik   kabi   fazilatlarni   tarFib   etishda
foydalanish mumkinligi bilan izoxlanadi.
12 Узбекистон   Миллий   Архивининг   И-1   (Туркистон   генерал-губернаторлиги   канцелярияси)   ,   И-5
(Зарафшон   округи   бошкармаси),   И-17   (Сирдарё   вилояти   бошкармаси),   И-18   (Самарканд   вилоят
бошкармаси),   И-19   (ФарFOна   вилояти   бошкармаси),   И-36   (Тошкент   шахар   бошлиги   бошкармаси)
фондлари.
12 12 Tadqiqot   natijalarining   joriy   qilinishi.   Turkistonga   ko`chirilgan
aholining   hamda   dastlabki   rus   manzilgohlarida   yashagan   ijtimoiy   va   iqtisodiy
hayoti (XIX asr oxiri - XX asr boshlari)ga oid ishlab   chiqilg an ilmiy xulosa va
takliflar asosida:
Rus   manzilgohlari   tuzilishining   bosqichlari,   ko`chirilganlarning   ijtimoiy
tarkibiga   ta’sir   etgan   omillar,   shu   bilan   bog`liq   xolda   ular   uchun   yer   fondini
tashkil   etish   hamda   shu   maqsadda   mahalliy   dehqonlarga   tegishli   lalmi   va
sug‘orma   y erlarning   tortib   olinishi   xaqidagi   yangi   materiallar   «O`zbekistonda
davlat   va   mahalliy   boshqaruv   tarixi.   Ikkinchi   kitob»   darslik   kitobining   9-
mavzusini   yozishda   foydalanilgan   (O`zbekiston   Respublikasi   Oliy   va   o`rta
maxsus   ta’lim   vazirligining   2020   yil   10   sentyabrdagi   89-03-3204-son
ma’lumotnomasi).   Natijada   darslikning   Rossiya   imperiyasi   tarixiga   doir
qismining   mazmuni   tadqiqotda   keltirilgan   faktik   materiallar   asosida   yanada
boyitilgan;
XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   Turkistonga   ko`chirilgan   aholining
ma’naviy-axloqiy holati, mahalliy aholi bilan munosabatlari, xo`jaligi, moddiy-
maishiy turmushi, ularga ta’sir etgan omillar, ko`chirishdagi muammolarga doir
ma’lumotlardan   2015-2017   yillarda   bajarilgan   A-1-099   rakamli
«O`zbekistonning   barkaror   strategik   taraqqiyotida   fukarolik   jamiyatini   yanada
rivojlantirish   va   ma’naviy-axloqiy   xavfsizlikni   ta’minlash   konsepsiyalarining
ahamiyati»   mavzudagi   amaliy   loyixa   doirasida   2017   yilda   chop   etilgan
«Barkamol insonni tarbiyalash - davr talabi» nomli ukuv kullanmaning 3-bobini
tayyorlashda   foydalanilgan   (O`zbekiston   Respublikasi   Oliy   va   o`rta   maxsus
ta’lim vazirligining 2020 yil 10 sentyabrdagi 89-03-3204-son ma’lumotnomasi).
Natijada   yoshlarning   Rus   manzilgohlarida   yashagan   aholining   ma’naviy-
axloqiy, ijtimoiy- psixologik hayoti xaqidagi bilimlarini yanada rivojlantirishga
xizmat qilgan;
Rossiya   imperiyasidan   Turkistonga   ko`chirilgan   aholi   uchun   dastlabki
qishloq va pasyolkalarni  tashkil  qilish uchun bo‘sh yer fondini yaratish yo`lida
olib   borgan   buyuk   davlatchilik   va   shovinizm   siyosati,   o`zboshimchalik   bilan 1
3ko`chib   kelish   va   uning   oqibatlari,   ko`chib   kelganlar   va   mahalliy   aholining
o`zaro munosabatlari, xo`jalik hayotidagi ro`y bergan o`zgarishlar, mustamlaka
ma’muriyati   tomonidan   ko`chirib   keltirilgan   aholining   xar   tomonlama   qo`llab-
quvvatlanishi, dastlabki qishloq pasyolkalarida boshoqli, poliz va bog`dorchilik
o`simliklarining   yangi   navlarini   olib   kelganligi   hamda   ushbu   o`simliklarni
mahalliy iqlimga moslashtirilganligiga doir yangi ma’lumotlar va materiallardan
Farg‘ona   viloyati   tarixi   va   madaniyati   davlat   muzeyi   fondini   va   sohani   yangi
ma’lumotlar   bilan   to`ldirishda   foydalanilgan   (O`zbekiston   Respublikasi
Madaniyat   vazirligining   2020   yil   21   fevraldagi   01-12-10-563-son
ma’lumotnomasi).   Natijada   Farg`ona   viloyati   tarixi   va   madaniyati   davlat
muzeyining   «Rossiya   imperiyasi   xukmronligi   davri   tarixi   bo`limi»
ekspozitsiyasi   bo`yicha   mahalliy   va   xorijiy   tashrifchilarni   yangi   ma’lumotlar
bilan ta’minlashga xizmat qilgan.
Tadqiqot   natijalarining   aprobatsiyasi.   Tadqiqot   natijalari   4   ta   ilmiy
anjuman va  seminarlarda,  shu  jumladan  3  ta Xalqaro  va 1  ta  respublika  ilmiy-
amaliy konferensiyalarda aprobatsiyadan o`tgan.
Tadqiqot   natijalarining   e’lon   qilinganligi.   Dissertatsiya   mavzusi
bo`yicha jami 11 ta ilmiy ish chop etilgan. SHulardan O`zbekiston Respublikasi
OAKning   doktorlik   dissertatsiyalari   asosiy   ilmiy   natijalarini   chop   etishga
tavsiya etilgan jurnallarda 6 ta, jumladan, 3 ta maqola respublika va 3 ta maqola
xorijiy jurnalda chop etilgan.
Dissertatsiyaning   tuzilishi   va   xajmi.   Dissertatsiya   kirish,   uchta   bob,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro`yxati hamda ilova qismlaridan
iborat. Dissertatsiyaning tadqiqot qismi  134  betni tashkil etadi. 14 I BOB .  ROSSIYADAN TURKISTONGA AHOLINI KO`CHIRISH
JARAYONI VA KO`CHIRILGANLARNING IJTIMOIY TARKIBI
1.1. Aholining ko`chirish jarayoni va undagi muammolar
Turkistonga   aholini   ko`chirish   jarayonida   juda   ko`plab   muammoli
vaziyatlar   kelib   chiqayotganligi   sababli   ushbu   sohada   imperiya   hukumati
tomonidan   maxsus   qoida   va   nizomlar   ishlab   chiqish   zarurati   paydo   bo`ldi.
Turkistonga   ko`chirilgan   aholi   yangi   joy   sharoitiga   ko`nikib,   moslashish
jarayonida   bir   qator   muammolarga   duch   kelishi   tabiiy   xol   edi.   Ushbu
muammolar   sifatida   aholini   qabul   qilish   shoxobchalaridan   yangi   joylarga
ko`chib   utib,   u   erga   joylashishdagi   kiyinchiliklar,   dastlabki   ertula   va
kamishkapalardagi   nokulay   maishiy   turmush,   kasbni   o`zgartirish   zarurati,
ko`chirib   keltirilganlarni   barchasiga   ham   er   fondlarini   etishmasligi,
taksimlangan   erlarning   yarokli   va   unumdor   emasligi,   erga   ishlov   berish   uchun
ishchi   xayvonlarini   ijaraga   olish   xarajati   (erni   ekish   uchun   xar   bir   desyatina
xisobiga   xukiz   yoki   ot   bir   rubldan   ikki   rublgacha   ijaraga   olingan-   diss.),
kazaklardan   olinadigan   uy-joy   ijarasining   kimmatligi   (bir   yilga   30   rublgacha-
diss.) kabilarni ko`rsatish mumkin.
Shu   sabablarga   ko`ra   davriy   matbuotda   o`lkada   ko`chib   kelganlarga
dehqonchilik qilishlari uchun kulay erlar bormi, posyolkalar Turkistonda kanday
prinsip   va   qoidalar   asosida   tuziladi,   ko`chirilganlar   yangi   tabiiy   va   iqlimiy
hamda   xo`jalik   sharoitiga   kanday   moslashmoqda   kabi   savollar   bo`yicha   baxs- 1
5munozaralar yuritilgan ko`plab maqolalar bosilgan 13
. Avvalo ko`chirilganlarning
belgilangan erga etib borishi uchun xujjat, konun- qoidalar ishlab chiqib, ularda
rusiyzabon   dehqonlarni   arzon   chipta   (bilet)   bilan   ta’minlash,   oilalarni   yuklari
ortilgan  aravalarda  temir   yo`l  stansiyalariga  olib  kelish,  xar  bir   vagonga  15-20
oila qilib joylashtirish,
13   Наша колонизация в Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.231; 
Антонович.
Переселенческая задача. // Туркестанский курьер, 1908. -№ 35. ularni   yo`lda   ozik-ovkat   bilan   ta’minlash,   kaynok   suv   tashkil   etish   kabilar
“Qoidalar”da ko`rsatilgan.
XIX asrning 70 yillarida aholini Turkistonga ko`chirish jarayoni uziga xos
yo`l   va yo`nalishlarga  ega  bo`lib,  Orenburg-Toshkent  masofasi  2000  chakirim,
Astraxan   orkali   utadigan   yo`l   bundan   ham   uzok   edi.   Kavkazdan   Uzun   Ada   va
Mixaylov   kudtivi   orkali   Turkistonga   kelish   uchun   chul   hamda   saxrolar   orkali
1,5 ming chakirim masofani bosib utish lozim bo`lgan. Ko`chmanchilar Janubiy
Sibirdan   Akmolinsk,   TurFay,   Uralsk   orkali   yo`lga   chiqkanda   ham   1,5   ming
chakirim   kumlok   chul   yo`llarni   bosib   utishlariga   tuFri   kelardi.   Hukumat
tomonidan ko`chib keluvchilar uchun Turkiston o`lkasi yopilganidan keyin ham
ersiz   va   kam   erli   dehqon   oilalari   uz   ixtiyori   bilan,   tavakkal   qilib   yo`lga
chiqishda   davom   etgan.   O`zboshimchalik   bilan   ko`chganlar   Turkiston   general-
gubernatorligining   markazi   -   Toshkentga   karab   yo`lga   chiqishgan.   Turkiston
general-gubernatorligi   ma’mur   va   amaldorlari   “Ko`chirish   boshqarmasi”   orkali
uz   ixtiyori   bilan   ko`chgan   dehqonlarni   ham   vaktinchalik   maxsus   aholi
punktlarida   joylashtirish   choralarini   ko`rishga   majbur   edi.   Toshkent   shaxri
chekkasida  “Ko`chirish  boshqarmasi”ga  karashli  atrofi  loy-suvok bilan uralgan
kattakon   bino   -   “Ko`chirish   saroyi”   joylashgan.   Bu   saroyda   ko`chib   kelganlar
vaktincha   istikomat   qiladigan   uzun   baraklar,   vrachlik   sanitariya   davolash   va
nazorat punktlari mavjud bo`lgan. Saroy baraklari 20-25 oilaga muljallanib, xar
bir   barak   tusik   devorlar   bilan   ajratilgan,   ularda   kishning   uch   oylik   sovuk
kunlarida  yashash   uchun  taxta naralar  quyilgan 14
. Ko`chuvchilar  issik   kunlarda
sholipoyadan   qilingan   kapalar,   palatkalar   tortilgan   chodirlarda   yashashgan.
“Ko`chirish saroyi”da odamlarga fakat kaynok suv berilgan, ular uchun umumiy
kozon   va   arzon   ovkatlanish   yo`lga   quyilmagan 15
.   Saroy   maydonida   ayollar   uz
xolicha kozon osib taom tayyorlashgan, erkaklar shaxarga ish kidirib ketishgan,
ayrimlari mardikorlik qilib kundalik oila tirikchiligi uchun mablaF topishgan.
Hukumatdan   200   tagacha   oilalar   er   olib,   qishloqlarga   ko`chib   ketish   umidida
bo`lganlar. Dehqonlar buFdoydan tayyorlanadigan ozik-ovkatni pishirish uchun
14   Валериань Правдив. Роль русской колонизации. // Туркестанский сборник. Том 436. - С.129-130.
15   Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский курьер, 1908. -№35.  16 1
7saksovul sotib olishga xisoblaridan bir kunda 20-21 kopeek. mablaF sarflashgan.
Axyon-axyonda ko`chirish saroyiga kelib turadigan mirzoga hukumatdan pul va
er surab ariza yozdirib olishgan. “Ko`chirish boshqarmasi” mutasaddilari bo`sh
erlar topilguncha baraklardagi dehqonlarni sabr bilan kutishga undagan. Olti oy
va   bir   yil   davomida   kelajakdagi   takdirini   kutib,   Fazab   va   nafratga   tulib
yashayotgan   dehqonlar   oilasiga   ocharchilik   ham   xavf   solgan.   “Ko`chirish
saroyi”da   kashshoklik,   infeksion   kasalliklar,   bolalar   bevakt   ulimi   kabi   holatlar
yuz bergan. Bunday holatda ular uchun kabristonlar yakinidagi bo`sh erlar, temir
yo`l stansiyalari asosiy boshpana bo`lgan. Hukumat tomonidan ishlab chiqilgan
tartib-qoidalarda   saroy   va   baraklarda   yashash   talablari   belgilanganligini
manbalar   ham   aks  ettiradi 16
.  Birok  bu  tartib-qoidalar   asosida   ish  ko`rish   uchun
moddiy   imkoniyatlar   chegaralangandi.   Kolaversa,   “Ko`chirish   boshqarmasi”
dehqonlar   uchun   qishloq   va   posyolkalardan   bo`sh   erlar   topgan   vaktda,
yukoridagi   holatga   tushgan   dehqon   oilalarida   u   erlarga   ko`chib   borib,   uz
xo`jaliklarini   tiklash   uchun   moddiy   resurs   etishmagan.   YA’ni,   ularda   uy
jixozlari,   dehqonchilik   ko`rollari,   ishchi   xayvonlari   uchun   mablaF   kolmagan.
Natijada   ba’zilar   ortga   kaytishi   uchun   hukumatdan   arzon   bilet   (chipta)   surasa,
ba’zilar   xayriya   tashkilotlaridan   yordam   surab,   biror-bir   posyolkada   urnashib
kolgan. 1907 yilga kadar ortga kaytmokchi bo`lganlarga hukumat imtiyozli bilet
takdim   etgan   bo`lsa,   keyin   bu   tadbir   tuxtatib   quyilgan.   Oxir-oqibatda
Turkistonga “baxt  va farovon hayot” istab kelgan katta yoshli  erkak va ayollar
xech   vakosiz   kolib,   ularning   bir   qismi   tilanchilik   qilgan,   xotin-kizlar   esa
jinoyatchilar   safiga   borib   kushilgan.   “Turkiston   tuplami”   va   davriy   matbuotda
“baxt   izlab”   Turkistonga   ketadiganlar   xarakatini   hukumat   hamma   vakt   ham
nazoratiga   ololmagani,   ular   ulim   va   ochlikka   maxkum   etilganligi,   bundaylarni
Vatanga   kaytarish   tuvri   yo`l   ekanligini   ma’kullashga   qaratilgan   maqola   va
xabarlar   ham   oz   sonli   bo`lsa-da,   bosilganligi   ushbu   masala   bo`yicha   turlicha
fikrlar   mavjudligini   ko`rsatadi.   Ular   e’tikodi,   urf-odati,   xo`jalik   an’anasi   uzok
bo`lgan   mahalliy   aholi   orasida   kolib   ketishgan,   yarim   och   yashasa-da,   yurtiga
16 Б.К. К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанские ведомости. 1907. №162. kaytish   zaruratini   ma’kul,   deb   xisoblaganlar   ham   anchagina   edi 17
.   Ilmiy
adabiyotlarda   ham   ularning   ma’lum   bir   qismi   uz   yurtlariga   kaytib   ketganligi
ta’kidlanadi 18
.
Ta’kidlash joizki, ko`chirish jarayonini nazoratga olish va tartibga solish
uchun   imperiya   hukumati   katta   ko`ch   sarflagan.   Birok   manbalar   tahlili   shuni
ko`rsatadiki,   davlatning   bu   masalada   yagona   konsepsiyasi   va   ish   olib   borish
rejasi bo`lmagan, asosan vaziyatga karab taxminiy va tavakkalchilik asosida ish
ko`rilgan. Ayniksa,  1892 yildan sung Turkiston o`lkasida rusiyzabon aholining
ixtiyoriy   ravishda   ko`chib   kelishlari   avj   oldi.   Hukumatning   ta’sibiga
uchramaslikni   uylab,   ixtiyoriy   ravishda   ko`chib   kelgan   rusiyzabon   oilalar   suv
resurslari   mavjud   bo`lmagan,   yo`l   ko`rilmagan,   temir   yo`llardan   uzok   bo`lgan
joylarga   ko`chib   borib   joylashganlar.   Ettisuvda   uz   ixtiyori   bilan   ko`chib
kelganlarni   ortga   kaytarish   uchun   ayrim   xollarda   hukumat   amaldorlari
shafkatsizlikdan   iborat   kattik   choralar   ham   ko`rilganligi   xususida   manbalarda
ham   ma’lumotlar   uchraydi.   Jumladan,   Ettisuv   viloyati   xarbiy   gubernatori
Tanovich buyruFiga ko`ra uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlarning uylari buzilib,
derazasi   sindirib   tashlangan,   isitish   pechlari   olib   ketilgan 19
.   Agar   shunday
qilinsa,   ko`chib   kelganlar   sovuk   kotib,   yangi   joylarini   tark   etishadi,   deb
xisoblashgan. Xatto ushbu viloyatda davlat ruxsatisiz ko`chganlar CHu daryosi
voxasidan   tabiati   nokulay,   unumsiz   bo`lgan   uzok   erlarga   xaydalgan.   Ushbu
tadbirlar   va   boshqa   sabablarga   ko`ra   uzicha   erkin   ko`chganlar   kashshokdikka
bardosh   berolmay,   ularning   20-25   foizi   azaliy   yashash   joylariga,   ya’ni   uz
guberniyalariga kaytib ketishgan 20
.
Mahalliy   aholining   ko`chib   kelganlar   bilan   manfaati,   e’tikodi,   til   va   urf-
odatlari   butunlay   boshqacha   bo`lib,   xo`jalik   hayoti   ham   mutlako   mos   kelmas
edi.  SHu   bilan  birga  mahalliy   aholi   ximoyasiz   bo`lganligi   sababli   ko`chirishga
17 “Колонизационное значение Туркестана // Торгово-промышленная газета. 1906. №210.
18   Брежнева С.Р.Ррусские переселенцы в Туркестане:проблемы взаимоотношения с местным 
населением.// НАУЧНЫЕ ВЕДОМОСТИ БелГУ. Серия История. Политология' 2016 № 1 (222). Выпуск 
37. - С. 113-117.
19   Антонович. Переселенческая задача // Туркестанский курьер, 1908. -№ 35.
18
20 Юферьев В. Опыть о переселения нормы надела переселенцев в Туркестане. // Туркестанский сборник.
Том 473. - С. 21-29. 1
9karshilik   qila   olmas   edi.   Mustamlakachi   ma’muriyat   tomonidan   ko`chib
kelganlarni   xar   doim   ham   ortga   kaytarish   imkoni   bo`lmagan.   Ayrim   xollarda
ular kul mexnati talab qiladigan toshlok, zamonaviy texnika orkali ishlov berish
zarur   bo`lgan,   ko`p   mablaF   sarflashga   tuFri   keladigan   erlarga   joylashtirilgan.
Moddiy jixatdan uziga tuk bo`lgan dehqon xo`jaliklari u erlarda yashab ketishi
mumkin bo`lar edi. Hukumatning nochorlarga beriladigan ozik-ovkati va ularga
beriladigan bir bo`lak eriga muxtoj  bo`lgan oilalar ko`chirilganlar  orasida ko`p
bo`lgan.   Bunday   oilalarning   ko`pchiligi   dehqonchilik   uchun   nokulay   bo`lgan
joylarni   tashlab   ketishga   majbur   bo`lishgan.   Ko`p   xollarda   yangi   bo`sh   erlarni
kidirib, sarson bo`lib yurishgan. XX asr matbuotida ushbu muammolar kutarilib,
ochiqdan ochiq “ko`chirishga,  ersiz, kam  erli  dehqonlarni ochlikdan saklashga,
ular   uchun   bo`sh   erlar   kidirish   kabilarga   mablaF   sarflash   hukumat   pulini
shamolda   sovurish   bilan   bog`liq”   mazmunidagi   maqolalar   ham   bosilganligi
ushbu   masala   jamoatchilik   orasida   keng   muxokama   qilinganligini   ko`rsatadi.
Kulay   tabiiy   sharoitlar   va   er   osti   hamda   er   usti   boyliklari   kanchalik   ko`p
bo`lmasin,   ko`chib   kelgan   kashshok   aholi   iqtisodiy   kudratga   ega   bo`lmasligi
matbuotdagi   ko`p   maqolalarda   muxokama   qilingan 21
.   Uning   sabablari   sifatida
O`rta   Osiyoning   uziga   xos   dehqonchiq   madaniyatini   uzlashtirish   zarurligini
aloxida ko`rsatish mumkin. Bu xaqida yana aloxida tuxtalamiz.
Turkiston   mintatsasida   itstisodiy   kudratga   ega   dehqon   xo`jaliklari
davlatning   ijtimoiy   tayanchi   bo`la   olishi,   Xitoy,   Eron   chegarasida   iqtisodiy-
siyosiy   missiyani   bajarishi   rejalashtirilgan   edi.   CHegaralar   yakinidagi   farovon
rus   qishloqlari   mahalliy   aholini   kushni   davlatlardagi   millatdoshlari   bilan
alokalarini uzishi va Rossiya imperiyasining Osiyo uchun taraqqiyot eltuvchilik
rolini ko`rsatishi zarur edi.
Ko`chirish   jarayonida   ishsizlar   okimi   vujudga   kelganligi   ham   ushbu
siyosatga nisbatan turli karashlarni vujudga keltirdi. Ularni ikki guruhga bo`lish
mumkin.   Birinchi   guruhga   ko`chirish   imkoniyati   mavjud   emas,   o`lkada   bo`sh
21 Тимаев К. Из истории колонизации Туркестанского крае. // Туркестанский сборник. Том 521. - С.142;
Чайкин   А.   Распространение   земледельческих   машин   и   орудии   среди   русских   поселенцев   Ферганы.   //
Туркестанское сельское хозяйство. 1906. №9. - С.5. erlar   va   suForiladigan   ekin   maydonlari   tugagan,   deb   xisoblovchilar,   ikkinchi
guruhga   ko`chirish   davlat   siyosati,   uni   zarurat,   deb   xisoblovchilarni   kiritish
mumkin 22
.   Bu   ikki   guruh   o`rtasida   uzok   yillar   Foyaviy   ko`rash   borganligi,   rus
jamiyati uchun ham bu masalada yagona karash shakllanmaganligini ko`rsatadi.
Ta’kidlash joizki, Rossiya imperiyasining Turkiston o`lkasiga Evropa tilli
aholini   ko`chirish   siyosati   avvalboshdanok   kutilgan   natijani   bermay,   ushbu
jarayonni   boshqarish,   konun   va   qoidalarni   joriy   etish   hukumat   nazoratidan
chiqib ketgandi.
YUkoridagi holatlarga karamay, Turkistonga aholini ko`chirish faoliyatini
boshqarish   ishlari   yillar   davomida   Rossiya   imperiyasi   vazirliklari   va   turli
idoralari,   mahalliy   ma’murlar   tomonidan   amalga   oshirildi.   Rusiyzabon   aholi
qishloqlari   va   posyolkalarini   tashkil   etish,   ularda   dehqon   xo`jaliklarini   nazorat
qilish   dastlab   imperiya   hukumatining   ichki   ishlar   vazirligi   tasarrufida   bo`lgan.
Ichki   ishlar   vazirligining   tavsiyasi   bilan   rusiyzabon   aholi   va   yangi   aholi
markazlarini   o`rganib   xisobot   berish   mas’uliyati   Turkiston   general-
gubernatorligi   tomonidan   tuzilgan   “maxsus   komissiya”lar   zimmasiga
yuklatilgan. Keyinchalik ko`chirish
ishlarini   nazorat   qilish   “Dehqonchilik   va   er   ishlari”   tasarrufiga
o`tkazilgan.
Akademik V.V. Bartold 1869 yilda ko`chirilganlar xaqida birinchi Nizom
qabul qilingan, deb ma’lumot beradi. Ushbu Nizom Ettisuv va Sirdaryo viloyati
bo`ylab ko`chirilgan kazaklarga tegishli bo`lib, oiladagi  xar bir erkak jonga 30
desyatinagacha er ajratilgan. Ushbu me’yor 1886 yilga kadar 7,7 desyatinagacha
tushirilgan.   Dastlab   ularga   ko`rilish   materiallari   va   mablaF   bilan   yordam
berilgan.   Birok   ko`chirilgan   xarbiy   kazaklar   dehqonchilikdan   uzoklashib,
balikchilik   va   kayikchilik   bilan   shugullanganligi   uchun   yordam   fondi
kiskartirilgan.   1869   yil   Nizomiga   kadar   xar   bir   xarbiy   kazak   xonadonlariga
o`rtacha   100   desyatina   eqiladigan   va   chorva   boqiladigan   er   maydonlari
22 Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиречиньской области. // Туркестанский сборник. 
Том 472. - С.30.
20 вазирлиги 2
1ajratilgandi 23
. Ushbu nizom xaqida S.N. Brejnova ham uz tadqiqotlarida tuxtalib
o`tgan 24
.   Bizningcha,   mazko`r   nizomdan   kuzlangan   maqsadlaridan   biri
kazaklarni   qishloq   xo`jaligi   bilan   shugullanishga   targib   qilish   va   shu   orkali
mahalliy aholini ham ko`chmanchi chorvachilikdan, utrok hayotga ko`chirishga
targib   qilish   edi.   CHunki   utrok   aholini   boshqarish   mustamlakachi   ma’muriyat
uchun anchagina kulay bo`lgan.
Matbuot   ma’lumotiga   ko`ra,   1871   yilda   “Ko`chirilganlar   xaqida   birinchi
Nizom”   ishlab   chiqilgan.   SHu   Nizom   bilan   aholini   imperiya   bo`ylab   yillik
ko`chish   me’yori   belgilab   berilgan.   1870-1871   yillarda   butun   mamlakat
bo`yicha   imperiya   guberniyalaridan   aholining   yillik   ko`chirilishi   o`rtacha   uttiz
ming kishini tashkil etgan bo`lsa, 1880 yildan boshlab yiliga o`rtacha yuz ming
kishi   ko`chirilgan 25
.   Xatto,   1908   yilga   kelib,   temir   yo`l   orkali   Sibirga   yil
davomida   yuz   ming   oila,   ya’ni   etti   yuz   ming   jon   ko`chirilgan.   Bu   erga
ko`chirilgan   oilalarning   bir   qismi   uz   ixtiyori   bilan   Turkistonga   karab   yo`lga
chiqkan.   Sibirga   nisbatan   O`rta   Osiyo   ikdimining   kulayligi   ularni   uziga   jalb
qilgan edi.
1869   yilgi   Nizomga   nisbatan   1871   yildagi   Nizomda   Rossiya
imperiyasining asl maqsadlari yanada ochiqrok ifoda etilgan. Unga ko`ra Dasht
chul xududlarida istikomat qiluvchi kirgiz (kozok) va korakirgiz (kirgiz) lardagi
bo`sh   erlarni   xisobga   olish,   ularni   utroklashtirib,   ko`chmanchilar   egalik
qiladigan   erlar   o`rtacha   xajmini   belgilash   vazifasi   quyilgan.   SHuningdek,
yangidan   yaratilgan   er   fondlarini   davlat   va   jamoat   erlari   sifatida   xisobga   olish
maqsadi ilgari surilgan. Nizomda quyidagi masalalar belgilab quyilgan:
• mahalliy aholi tomonidan amalda foydalanilmayotgan er
fondlarini kat’iy xisobga olish, yangidan ro`yxat qilingan erlarning unumdorligi,
ularda istikomat qilayotgan ko`chmanchilar sonini aniklash;
23   Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство Академии наук 
СССР. 1927. - С.148-149; Велецкий. Положение переселенческого дела в Семиречиньской 
области //
Туркестанские ведомости. 1907. №133;134.
24   Брежнева   С.Н.   Отражение   идеи   аккультурации   в   переселенческой   политике   Российской   империи   в
Туркестане на рубеже   XIX - XX   вв. // Вестник РУДН. Серия: ИСТОРИЯ РОССИИ. 2018. Т. 17. № 3. - С.
608 638.
25 О-вч. Справочная издания переселенческого управления. // Туркестанский сборник. -Том 523. - С. 177. • kirgizlarga koldiriladigan er fondlarining rayon (uezd)lar
bo`yicha anik me’yorini belgilash;
• ortikcha er fondlarini ko`chirish fondi xisobiga o`tkazish.
Mahalliy   aholi   xo`jaliklarida   o`rtacha   234   desyatina,   ayrim   xududlarda   550
desyatinagacha er koldirish belgilangan 26
.
Ushbu Nizomda kirgiz va korakirgizlarda er  fondlari  juda katta ekanligi,
birgina   Ettisuv   viloyatida   21   mln.desyatina,   Ural,   Turgay,   Semipalatinsk,
Akmalinsk viloyatlarida 168 mln. desyatina er fondlari mavjudligi ko`rsatilgan,
shundan   4   mln.   desyatina   ko`chirilganlar   uchun   ajratilsa,   bu   holat   ushbu
joylardagi er-suv munosabatlariga sezilarli ta’sir o`tkazmaydi, deb xisoblangan.
Ushbu Nizomni ishlab chiqishda ham bir qator xatolarga yo`l quyilgan, shuning
uchun   ham   uni   amaliyotga   joriy   etishda   kiyinchiliklarga   uchralgan.
Ko`chirilganlar   uchun   muljallangan,   bo`sh   erlar,   deb   xisoblangan   4   mln
desyatina   er   maydonlarining   katta   qismi   unumsiz,   kumlok,   shur   tuprokli,   suv
resurslaridan   uzokda   ekanligi   kabi   muammolar   inobatga   olinmagan.
Ko`chmanchi   aholining   esa   yaylovlarni   tez-tez   almashtirib   turishi,   ularning   er
fondlaridan   foydalanishdagi   bekarorligiga   e’tibor   qaratilmagan.   Keyinchalik
barcha erlar yarokli emasligi, katta saxrolardagi maydonlar tuz bilan koplangani,
yaylovlar   ko`ruk   va   utsiz,   botkok   hamda   tukayzorlar   ekanligi   e’tiborga   olinib,
1879   yilga   kelib,   1871   yildagi   Nizomga   ayrim   o`zgartirish   va   kushimchalar
kiritildi.  1879   yilga  kadar   amaldagi   Nizomning  real   hayotga   mos   kelmaydigan
bandlari juda ko`plab muammolarni keltirib chiqargan.
Mahalliy   aholi   ko`p   xollarda   ushbu   Nizom   talablarini   bajarishni
xoxlamagan,   bo`sh   er   sifatida   davlat   er   fondiga   o`tkazilgan   xududlarni
uzlariniki, deb xisoblagan. Buni davriy matbuot sahifalaridagi ma’lumotlar ham
tasdiqlaydi.   Ayrim   gazetalarda   “ko`chmanchilar   hayoti   xarbiylashganligi,
kirFizlarning   uruF-aymoklari   hukumat   bilan   tuknashuvdan   chuchimasligi,   ular
26 Попов П.С. Переселение и кочевники. // Туркестанский сборник. Том 428. -С. 64; Г.Л., Переселение в
Степной  край  и Туркестан. //  Туркестанский  сборник. Том 428 -С. 156;  Николай  Григориевич. Заметки
нарезки переселенцам усадебной земли в
Туркестанской области. // Туркестанский сборник. Том 425. - С. 64.
22 2
3“otimning   tuyoFi   kaerga   etsa,   usha   joy   menga   tegishli   er”,   deb   xisoblashlari,
sirgazlar   uz   tuya   va   otlarini,   kuy   va   echki   podalarini   chegara   bilmay   bokib,
istagan   joyiga   chodir   tikib   ketaverishi”ning   aloxida   ta’kidlanganligi   ham
shundan dalolat beradi 27
.
Turkiston   general-gubernatorligini   boshqarish   bilan   bod   lik   birinchi
konun   makomidagi   xujjat   1886   yil   12   iyo`lda   qabul   qilingan   “Turkiston
o`lkasini   boshqarish   xaqida   Nizom”   bo`lib,   bu   Nizomning   bir   qator   punkt   va
moddalarida ko`chirilgan aholi xuquq va majburiyatlari anik belgilab quyilgan.
Jumladan, Nizomning 238-moddasida shunday deyilgan:
• ko`chirilgan aholi nafakat uy sharoitida ichimlik suvi bilan
ta’minlansin,  balki  irrigatsiya ishlari  va  erlarni  suForish imkoniyati  bor  erlarga
joylashtirilsin;
• ular ko`chadigan joylar ixtiyoriy tanlanmaydi, aynan davlat
belgilagan joylarda qishloq va posyolkalar tashkil etiladi;
• kaysi ko`chirilgan oila belgilangan joyga ko`chsa, unga imtiyoz
sifatida pul va moddiy yordam ko`rsatiladi. Belgilangan joyga ko`chib o`tganlar
uy-joy   ko`rsa,   bunday   joylarga   cherkov   va   maktablar,   100   dan   ortik   oilalar
istikomat   qiladigan   qishloqlarda   bilim   yurti,   monastr   (cherkov)lar   davlat
uisobidan ko`riladi;
• uz ixtiyori bilan qishloqlar barpo etish, bir qishloqdan
ikkinchisiga ko`chib yurish takiklanadi 28
.
SHuningdek,   Nizomning   280   va   284-moddalarida   Turkiston   xarbiy
okrugidan iste’foga chiqkan xarbiy xizmatchilar, kichiq unvondagi zobitlarning
ko`chadigan xar bir oilasiga 10 desyatinadan 30 desyatinagacha er, 100 rubl pul,
uy-joy ko`rish uchun Fisht, yoFOch maxsulotlari  bilan yordam ko`rsatish  kayd
etilgan.
Nizomning   X -punktida   nasroniylik   diniga   e’tikod   qiluvchi   rusiyzabon
27   Сибирь и Туркестан. // Ташкентский курьер, 1906. - № 40; Тилгаев К. Богарные земли. // 
Туркестанский курьер, 1905, - № 98, По поводу стопрочинных путьей в
Семиречье. // Туркестанские ведомости. 1907. - № 79; Наша колонизация в Средней
Азии. // Туркестанский сборник. Том. 429. - С.335.
28 Наша колонизация в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.180. deukonlarning   ko`chirilishi,   ular   fakat   qishloq   xo`jaligi   bilan   shugullanishi,
bundaylarga davlat bo`sh erlaridan 10 desyatinadan ortik er berilmasligi alouida
kayd   etilgan 29
.   Nizomdagi   155   va   270-moddalarda   esa   KirFizlar   (kozokdar)
tomonidan   foydalanilmaydigan   erlarni   “bo`sh   erlar   fondi”ga   kiritish   uakida
ko`rsatma   berilgan 30
.   Ushbu   Nizom   uam   jamiyatning   turli   tabakalari,   guruulari
tomonidan   turlicha   qabul   qilindi.   Nizomning   yukorida   kayd   qilingan   punkt   va
moddalari,   ayniksa,   bo`sh   er   maydonlarining   shakllantirish   manbalari   maualliy
auolining e’tirozlariga sabab bo`lgan.
Maualliy   auoli   tomonidan   norozilikning   ko`chayib   borishi,   ichki
vaziyatning keskinlashuvi uukumatni yon berishga majbur qildi. Natijada, 1886
yildagi   Nizom   talablarini   takiklovchi,   Turkistonga   deukonlarning   ko`chib
joylashishiga   karshi   buyrukni   Turkiston   general-gubernatori   S.Vrevskiy
imzoladi.   Rossiya   imperiyasi   Ichki   ishlar   vazirligi   Astraxan   va   Kaspiy   dengizi
orkali   Turkistonga   yo`l   olgan,   kulida   ruxsatnomasi   yuk   fukarolarni   ortga
kaytardi.   “Dehqonchilik   va   davlat   mulklari   boshqarmasi”   rasman   ko`chirishni
takikladi.   CHunki   Turkistondagi   rus   raxbariyati   ham   ko`chirishning   ko`chayib
borishi   xududdagi   ijtimoiy   muammolarni   keskinlashtirib   borayotganligidan
chuchirdilar.
Ko`chirish   siyosatini   kullab   kuvvatlovchilar   ham   uz   maqsadlari   sari
ko`rashda   davom   etganlar.   Ular   ko`chirish   siyosati   Rossiyaning   markaziy
xududlaridagi ijtimoiy ziddiyatlarni yumshatadi va Turkistonda rusiyzabon aholi
nufuzining   oshishi,   mustamlakachi   hukumat   mavkini   mustaxkamlaydi,   deb
xisoblardi.   SHunday   guruhlar   ta’sirida   General-   gubernator   Duxovskiy   1898
yilga kelib ko`chiriluvchilar uchun “bo`sh erlar” kidirishga topshirik berdi. Usha
yili Turkiston solik idorasi xuzurida “Ko`chirish komiteti” tuzildi 31
.
Nizom   va   boshqa   rasmiy   xujjatlarni   o`rganish   “Er   fondini   yaratish”
29 Туркестанец. К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 472. - С.2-
3.
30   Курсатилган туплам.- С.5--6.
24
31   1906   йилда   “Кучириш   комитети”,   “Кучириш   партияси”га   айлантирилиб,   ушбу   партия   ноконуний
кучганларга буш ер фондлари яратиш ва янги посёлкалар барпо этишга киришди. 2
5masalasining   xuquqiy   asoslari   doimo   o`zgarib   borganligini,   bu   borada   jiddiy
konunchilik   aktlari   urnatilmaganligini   ko`rsatadi.   YA’ni,   ko`p   xollarda
vaziyatdan   kelib   chiqib   ish   yuritilgan,   aloxida   buyruk   va   ko`rsatmalar   bilan
o`zgartirishlar   amalga   oshirilgan.   1881   yilning   10   iyo`lida   qabul   qilingan
“Dehqonlarni bo`sh davlat erlariga ko`chirish muvakkat qoidalari”ga binoan xar
bir   xonadonga   9-10   desyatina   er   berilgan   bo`lsa,   rusiyzabon   ko`chirilganlar
sonini   o`lkada   ko`paytirish   maqsadida   xar   bir   ko`chirilgan   aholi   boshiga   10
desyatina,   oilalar   xisobiga   20-30-40   desyatinagacha   er   berildi.   Uz-uzidan
ayonki,   er   fondlarini   yaratishdagi   kiyinchiliklar   ko`chiruvchilar   uchun   er
tankisligini   keltirib   chiqardi   va   1903   yilning   10   iyunidagi   maxsus   hukumat
karori   bilan   xar   bir   ko`chirilganlarga   3   desyatinagacha   er   ajratildi.   Bu   holatlar
rusiyzabon ko`chirilgan aholi xo`jaligi hayotiga uz ta’sirini ko`rsatdi.
Rossiya   imperiyasi   o`lkada   paxtachilikni   rivojlantirish,   yangi   ekin
navlarini   joriy   etish,   temir   yo`llar   ko`rish,   texnika   sohasidagi   yangiliklarni
yoyish   kabi   tadbirlar   bilan   birga   o`lkaga   ko`p   mikdorda   ko`chirilgan   aholini
joylashtirish   maqsadini   ham   kuzlagandi.   Ko`chirilgan   oilalarni   5   yil   solikdan
ozod   etish,   yana   3   yil   davomida   ular   soliklarning   fakat   yarmini   tulashi
belgilandi.   Bundan   tashkari,   ko`chib   kelganlarni   15   yil   davomida   xarbiy
xizmatga jalb etmaslik, dehqonlarga uy-joy ko`rish uchun kredit berish va tekin
ko`rilish   materiallari   ajratish,   ularga   bepul   urugaik   va   ko`chat   tarkatish   kabi
imtiyoz, yordamlar ajratilgan.
XX   asrning   dastlabki   yillarida   Rossiya   imperiyasida   aholining   o`rtacha
yillik   usishi   2   mln.   kishini   tashkil   etib,   200   ming   kishini   ko`chirishga
demografik   vaziyatni   me’yorida   ushlab   turish   mumkin   bo`lgan   ko`rsatkich
sifatida   karalgan.   XX   asr   boshlarida   Kavkaz   hamda   Turkistondagi   gazetalarda
imtiyozli   va   uz   ixtiyori   bilan   ko`chadiganlar   uchun   er   zaxiralari   tugaganligini
ko`rsatuvchi,   “Bo`sh   erlar   tugagan”   mazmunidagi   maqolalar   juda   ko`p   e’lon
qilingan.   1900   yilgacha   barcha   bo`sh   erlar   davlatniki   bo`lsa,   1901   yildan
boshlab   ishlanmay   tashlab   quyilgan   erlar   ham   davlat   tasarrufiga   o`tkazilgan.
Bundan kuzlangan maqsad ko`chirilganlarga imtiyoz berishga qaratilgan Nizom va   Qoidalar   ijrosini   amalga   tatbik   qilish   edi.   Davlat   shu   kabi   vositalar   bilan
ko`chirish jarayoni nazoratini uz kulida tutishga xarakat qilgan.
Erga   bo`lgan   talabning   oshib,   ijtimoiy   vaziyatning   keskinlashib
borayotganligi   matbuotda   e’lon   qilingan   maqolalarda   quyidagi   mazmundagi
munozaralar   ham   uz   aksini   topgan:   Turkistonda   aholi   soni   borgan   sari   usib
boryapti,   5   oydan   sung   12   millionga   etadi   (1901   yil-diss.),   “erga   ochlik”
ko`chayadi,   Ko`chib   kelganlar   “Kaytib   ketmaymiz,   xaydashmokchi   bo`lishsa,
koqilgan   kozikdek   turaveramiz,   kat’iy   turib   olamiz”,   deyishmoqda   edi,
Ma’muriyat esa: “Siz uz ixtiyoringiz bilan keldingiz, Sizni xech kim chakirgan
emas!   Aholi   biz   kanday   uz   ixtiyorimiz   bilan   kelamiz,   bizni   gubernator   (G
eneral-gubernator) chakirdi” “Siz egallagan er kirgazlarniki edi”, “Yuk! Bu erlar
podsholik   eri,   biz   bu   er   uchun   kon   tukdik”,   “Bizga   kar   bir   jon   boshiga   0,5
desyatina   er   kerak,   er   Turkistonda   ko`p,   o`lka   bepoyon,   ko`rik,   keng,   kuzing
bilan   ilFay   olmaysan” 32
.   Bu   munozaralar   Rossiyaning   markaziy   kududlaridagi
muammolarni  Turkiston   kisobiga  echishga  urinayotgan  markaziy  rakbariyat  va
makalliy   rus   ma’muriyati   manfaatlarini   kam   tuknashganligini   ko`rsatadi.
Turkistondagi   ijtimoiy   vaziyatning   keskinlashuvini   bu   erdagi   makalliy   rus
ma’muriyati kam koklamas edi, albatta.
Mavjud   muammolarni   qisman   bo`lsa   kam   echishga   uringan   Rossiya
imperiyasi   markaziy   hukumati   1903   yilning   10   iyunida   Sirdaryo,   Farg`ona   va
Ettisuv   viloyatlari   bo`ylab   uz   ixtiyori   bilan   ko`chganlar   uchun   konunchilik
asoslari tartibini joriy qildi. Unda avvalo ko`chish manzilgoxlari yaratilganidan
sung aholini ko`chirish amaliyoti tartibini kat’iylashtirish zarurligi ilgari surildi.
Birok   bu   konun   ko`chirilganlar   manzilgoxlarini   tashkil   etish   prinsiplari   va
konuniy   yo`llarini   ko`rsata   olmadi.   Rossiya   imperiyasi   parlamenti   xisoblangan
Davlat   dumasida   imperiyadagi   Evropa   qismi   aholisini   Turkistonga   ko`chirish
siyosati va uni tartibga solish, ushbu jarayonning konunchilik asoslarini yaratish
32   Рыбалов П. Переселение в Туркестан//Туркестанский курьер. 1908.- № 44; 
Тилгаев
К. Богарные земли. // Туркестанский курьер. 1909. - № 98; Головин Г. Что говорить о
Туркестане. // Туркестанский курьер. 1909. - № 44; У регулиарованые поземельного
податного дела в Туркестанском крае. // Туркестанские ведемости. 1908 -.№ 103. 2
7masalasida bir qator baxs hamda tortishuvlar bo`lgan.
Ma’lumotlarda   Duma   deputatlari   ko`chirish   siyosati   va   jarayoniga
mamlakatda   agrar,   demografik,   xavfsizlikni   ta’minlash   vositasi   sifatida
karaganligi,   ko`chirilganlar   yangi   erlar   ochganligi,   ko`rik   erlarni   uzlashtirib,
saxrolarga   suv   chiqarganligi,   kanallar   kazib,   obodonchilik   qilganliklari,
mustamlaka   ma’muriyat   manfaatlariga   mos   keladigan   yana   ko`plab   ishlarni
amalga oshirganligini baxolab, uni muxim ijobiy holat sifatida ma’kullashgan.
Birok   Dumadagi   musulmon   fraksiya   a’zolaridan   M.Tinishbaev   va
A.Koraboevlarning mahalliy millat manfaatlarini kuzlab “Ko`chirishda mahalliy
millat   vaqillari   bilan   xisoblashilmagan,   xar   xolda   uni   adolatli   tadbir,   deb
xisoblash   mumkin   emas.   CHul   dasht   xududlaridan   “Dehqonchilik   idoralari”
kirgiz   (kozok)   dehqonlarini   uz   uyi   va   eridan   xaydashmoqda,   ko`chmanchilar
tufayli ular uz uyi va eridan ajralmoqda” kabi ob’ektiv fikrlari ham manbalarda
keltirib utilganligi e’tiborga molik 33
.
Davriy   matbuotda   bosilgan   maqolalar   tahlil   qilinar   ekan,   bu   yo`nalishda
mustamlaka   siyosatining   mohiyati,   maqsad   va   vazifalari   ko`prok   namoyon
bo`ladi.   Ularda   xitoyliklar   muFul   dashtlarini   tezlik   bilan   egallab,   Rossiya
chegaralariga   yakinlashayotgani,   ko`chirish   orkali   kirgiz   va   kozoklar,   sart
(uzbek)   erlariga   tezkorlik   bilan   kirib   borishi,   bu   borada   mablaFni   ayamaslik
tavsiyalari   beriladi.   Rossiya   imperiyasi   O`rta   Kora   dengiz   guberniyalarida
ko`chish uchun xar bir kishi boshiga 2 rubl 77 kopeek, chul o`lkalarida 3 rubl 44
kopeek,   Turkistonda   3   rubl   52   kopeek   sarflayotgani,   aholidan   olinadigan   solik
boshqa   guberniyalarda   bir   yilga   1   rubl   97   kopeek,   O`rta   Osiyoda   va   chul
o`lkalarida   92   kopeekdan   85   kopeekgacha   ekanligi   ko`rsatilib,   bunday
imtiyozlar ko`paytirilishi zarurligi ta’kidlanadi 34
.
1903 yildan boshlab ko`chirish siyosati bilan bogdik kushimcha konun va
Nizom   qabul   qilinmagan   bo`lsada,   “ko`rsatma”,   “buyruk”,   “sirkulyar”   kabilar
33   Г.М. Переселение в Степной край и Туркестан. //   Туркестанский   сборник.   Том   428.
-
С.   157;   Дингельштадт   Н.   Поземельная   недаразуменая   в   Туркестан.   //   Вестник   Европы.   1892.   -   №   6;
Сибирь и Туркестан. // Ташкентский курьер, 1906.- № 40.
34 Принципы переселения. // Туркестанский сборник. Том 499. - С. 94. e’lon   qilib   turilgan.   “Asal   va   kiyom   vodiysi”   Turkistonga   aholini   ko`chirishda
yangi vositalar kidirilganligini manbalardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. Jumladan,
1906 yilda “Ko`chirilganlar uchun kushimcha ko`rsatma” ishlab chiqilib, ersiz,
uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlar 20 desyatinagacha erni yoshi, iqtisodiy holati
va   jinsiga   karamay   mahalliy   aholidan   3   yil   muddatga   ijaraga   olib   ishlashlari
uchun ruxsat etildi. Ko`rsatmada keltirilishicha:
• ijarachi ijaraga olgan erini uzi oilasi bilan ishlashi kerak
edi, ijaraga olingan erni boshqalarga ijaraga berish takiklangan;
• ijara xujjati uezd boshligi va ovul oksokoli tomonidan
tasdiqlanishi kerak;
• ijara xaki 5-10 foizdan oshmasligi belgilangan.
Ko`rsatmada ijarachiga Davlat bankidan 5 foizli imtiyozli kredit berilishi
ham ko`rsatilgan. 1906 yil 10 iyundan sobik xarbiylar bilan oddiy fukarolarning
qishloqlari   birgalikda   barpo   etilishiga   ruxsat   etildi.   Birok   1906   yildan   joriy
etilgan ijara xaqidagi “Ko`rsatma” ham uzini oklamadi.
• birinchidan, oz sonli uezd ma’muriyati xar bir ijarachini
nazorat qilolmadi;
• ikkinchidan, ijarachilarning bir qismi uz erlarini tashlab
ketdi;
• uchinchidan, xo`jalik ishlari ijaraga olingan erlarda tartibsiz
yuritilib, bunday erlardagi ekinlardan kutilgan xosil olinmadi;
• turtinchidan, uezdlarning raxbarlari bilan mahalliy
oksokollar   ko`p   masalalarda   kelisha   olishmadi.   “Ko`rsatma”ni   amalga   tatbik
etishda   bank,   er   ko`rilishi   va   dehqonchilik   boshqarmasi,   ko`chirish   partiyasi,
gidrotexnik komitet, texnik komitet,  TOF   va urmon departamenti kabi idoralar uz
faoliyatini muvofiqlashtira olmadilar 35
.
Ma’lumki,   quyi   unvondagi   xarbiylar   va   soldat-kazaklar   iste’foga
chiqkanlaridan   keyin   ularga   er   fondlari   ajratilib,   ilk   bor   rusiyzabon   aholi
posyolka   va   qishloqlari   tashkil   etilgandi.   1909   yil   10   iyunda   bunday   aholi
35 Попов П.С. Переселение и кочевники // Туркестанский сборник. Том 428. - С.64. 2
9punktlari   uchun  aloxida   qoida   va  konun   ishlab   chiqildi.  Ushbu   konunga   ko`ra,
endi iste’foga chiqkan xarbiyga ijobiy axloki va mexnatsevarligini inobatga olgan  xolda,  300 rubl  pul,  10 desyatina  er   berilishi  belgilab  quyildi 36
.
Ko`plab   xarbiylar   xo`jalik   sohasidagi   namunasi   bilan   emas,   balki
mas’uliyatsizligi,   ichqilikka   berilganligi,   daydiligi   va   tanballigi   bilan   zararli
bo`layotganligi   inobatga   olinishi   kerak   edi.   Mazko`r   karorga   ko`ra   xarbiy
posyolkalar   tashkil   etildi.   Ularda   yashovchilar   dehqonchilik   va   chorvachilik
bilan   mashFul   bo`lib,   bo`sh   paytlarida   esa   oksokol   nazorati   ostida   xarbiy
mashFulot  bilan  ham  shugullanganlar.  Bu   posyolkalarda  uk-   dori,  don  zaxirasi
saklanadigan   maxsus   omborlar   tashkil   etildi.   Bu   posyolkalardagilarga   yillik
xarbiy   solik   joriy   etilib,   bir   yillik   solik   mikdori   2   rubldan   4   rublgacha   qilib
belgilandi. “Xarbiy posyolkalar”dagilar xarbiy taktika, topografiyadan xabardor
bo`lishlari kerak edi. “Xitoy-Ettisuv, Farg`ona-Xitoy, Kaspiyorti-Fors (Eron) va
AfFOniston,   Samarkand-Buxoro   amirligi,   Xiva-Rossiya   chegaralarida   tashkil
etilgan “Xarbiy posyolka”dagilar ko`chirib keltirilgan dehqonlardan 100 barobar
foydali”   ,-deb   yoziladi   “Turkiston   tuplami”da 37
.   Bu   esa   sobik   xarbiylarning
posyolkalari siyosiy va xarbiy maqsadlarni kuzlab joylashritilganligini, ularning
iqtisodiy   jixatdan   maqsadga   muvofiqligi   ikkinchi   darajaga   tushirilganligini
ko`rsatadi. SHuning uchun ham bu tadbir ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan uzini tulik
oklamadi.
Ko`chirilgan   va   mahalliy   aholi   o`rtasida   er-suv   munosabatlarini   tartibga
solish   ham   mustamlaka   ma’muriyatini   bu   yo`nalishda   konunchilik   asoslarini
ishlab   chiqishga   majbur   qildi.   Sun’iy   suForishga   asoslangan   dehqonchilik
madaniyatidan yirok bo`lgan Evropa tilli aholi SHarkda dehqonchilikda suv va
er   bir   xil   ahamiyatga   ega   ekanligini   dastlab   tula   anglab   etmadi.   Turkiston
o`lkasining   birinchi   General-gubernatori   K.P.   Kaufman   tomonidan   1877   yilda
e’lon   qilingan   suvdan   foydalanishga   qaratilgan   “Vaktincha   qoida”   bu   borada
birinchi   kadam   bo`ldi.   Ushbu   xujjatda   daryo   va   kanallar   suvi   davlat   mulkiga
aylantirilib, yangi uzlashtirilgan erlarga ma’muriyat ruxsati bilan suv chiqarilishi
ko`rsatildi.   Birok   “Vaktincha   qoida”   bor-yuki   4   yil   amal   qilib,   1882-1884
36 Антонович. Переселенческая задача // Туркестанский курьер, 1908. — № 35.
37   Земельный недостаток в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник. Том 508. — С.9.
30 3
1yillarda   General-gubernator   bo`lgan   A.CHernyaev   irrigatsiya   sokasida   suv
nazorati   shart   emasligini   e’lon   qildi.   Bu   esa   suv   va   suForish   tizimida   salbiy
kolatlarni   keltirib   chiqardi.   1886   yilgi   Nizomning   256-moddasida   suvdan
foydalanishning   an’anaviy   odatlari   yangidan   tiklandi 38
.   1888   yil   2   avgustda
maxsus   “Suv   kakida   Nizom”   qabul   qilinib,   suvdan   foydalanish   ishlari   uezd
bop ы ipi mirob, arik oksokoli, maxsus chinovnik, irrigator zimmasiga yuklatildi.
Nizomga   ko`ra   arik   oksokoli   zimmasiga   suvning   ko`payishi   va   kamayishi
yuzasidan   maxsus   daftar   yuritish,   arik   kolatini   saklash,   kashar   ishlari   uchun
dekkonlarni   jalb   etish   kabilar   yuklandi.   Irrigatorga   gidrotexnik   ishlar,   kanal
suvidan   ratsional   foydalanish   javobgarligi   yuklanib,   uning   2   ta   texnik
yordamchisi   bo`lgan.   Suv   bilan   bogaik   mojarolar   “er   komissiyasi”,   “suv
oksokoli”   kamda   politsiya   tomonidan   kal   qilinadigan   bo`ldi.   1896   yildan
boshlab   “Viloyat   irrigatsiya   ishlari   boshqaruvchisi”   lavozimi   joriy   etilgan 39
.
“Suv   kakida   Nizom”da   Turkiston   o`lkasi   uezdlarida   suv   omborlari   barpo   etish
kamda   eqiladigan,   sun’iy   suForishga   asoslangan   er   maydonlari   uchun   suv
zakiralarini yaratish masalalari kam ko`rsatilgan.
Xulosa   qilib   aytganda,   ko`chirish   jarayoni   muammolari   quyidagilarda
ko`zga tashlandi:
• masofaning uzokligi sababli yo`l kiyinchiliklari, yangi kayotni
boshlab olishdagi maishiy kiyinchiliklar;
• “Ko`chirish punktlari” va ko`chirilganlarni vaktincha joy bilan
ta’minlash shaxobchalaridagi sharoitning nochorligi;
• makalliy iqlim va unga mos dekkonchilik madaniyatini
uzlashtirishdagi muammolar;
ko`chirib keltirilganlar uchun er fondlarini etishmasligi,
taksimlangan erlarning doim ham yarokli va unumdor emasligi.
Bundan   tashkari   ko`chirish   siyosati   Turkistonda   ijtimoiy-iqtisodiy   va
milliy muammolarni keltirib chiqara boshladi. Mahalliy aholi uz yaylovlarining
38   Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский курьер, 1908. - № 35.
39 Синельников В. Орошенке Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 496. - С.
110-112; Колонизация в Туркестане. // Туркестанский сборник. Том 586. - С. 135-136; Наша колонизация
ва Туркестане. // Туркестанский сборник. Том 428. - С. 25. bir   qismidan   ajraldi,   mahalliy   madaniyatning   ba’zida   xurmat   qilinmaganligi
o`zaro nizolarni vujudga keltirdi.
Rossiya hukumati ko`chirish ishlarini tartibga solish maqsadida bir qator
nizom va qoidalar ishlab chiqdi:
1. 1869 yilgi Nizom Sirdaryo va Ettisuv viloyatlari uchun ishlab
chiqilgan bo`lib, ushbu masaladagi dastlabki tajriba edi.
2. 1871 yilgi Nizom birmuncha takomillashgan bo`lib, unda asosiy
e’tibor   mahalliy   aholining   jamoaviy   foydalanadigan   erlarini   (asosan   yaylovlar)
“bo`sh   er   fondi”ga   o`tkazish   orkali   ko`chiriluvchilar   uchun   er   zaxirasini
yaratishga e’tibor qaratildi. Ushbu Nizomga 1879 yili bir muncha o`zgartirishlar
kiritilgan.
3. 1886 yilgi Nizomda ham aholini ko`chirish masalalariga e’tibor
qaratilgan  edi. Unda asosan  sobik  xarbiylarni  er  bilan ta’minlash  va shu orkali
siyosiy-xarbiy xavfsizlikni ko`chaytirish masalasi kutarilgan edi.
4. Bundan   tashkari   ko`chirish   masalasiga   oid   bir   qator   muvakkat
yuridik xujjatlar ham qabul qilingan edi. 1881 yilning 10 iyo`lida qabul qilingan
“Dehqonlarni bo`sh davlat erlariga ko`chirish muvakkat qoidalari”, 1903 yilning
10   iyunidagi   ko`chirilganlarga   er   ajratish   va   Sirdaryo,   Farg`ona   va   Ettisuv
viloyatlari   bo`ylab   uz   ixtiyori   bilan   ko`chganlar   uchun   konunchilik   asoslari
tartibini   joriy   qilishga   baFishlangan   maxsus   hukumat   karori,   1906   yilda   ishlab
chiqilgan   “Ko`chirilganlar   uchun   kushimcha   ko`rsatma”   va   boshqalar   shular
jumlasidandir.   SHuningdek,   quyi   unvondagi   xarbiylar   va   soldat-kazaklar
iste’foga   chiqkanlaridan   keyin   ularga   er   fondlari   ajratilib,   tashkil   etilgan   aholi
posyolka va qishloqlari uchun aloxida qoida va konun 1909 yil 10 iyunda ishlab
chiqilgandi. Kolaversa, suv ishlari bo`yicha qabul qilingan yuridik xujjatlar ham
ko`chirilganlar  32
hayotiga katta ahamiyatga ega bo`lgan. Turkiston o`lkasining birinchi General-
gubernatori   K.P.   Kaufman   tomonidan   1877   yilda   e’lon   qilingan   suvdan
foydalanishga   qaratilgan  “Vaktincha  qoida”,  1888 yil   2 avgustda  maxsus  “Suv
xaqida   Nizom”   orkali   ko`chirilganlar   va   mahalliy   aholi   o`rtasidagi   suvdan 3
3foydalanishda yuzaga kelgan muammolarni xal qilishga xarakat qilingan.
Umuman   olganda   Turkistonga   aholini   ko`chirish   jarayoni   turt   bosqichda
kechgan bo`lib, uning birinchi bosqichi 1867-1881 yillarni uz ichiga oladi. Unda
asosan   chegara viloyatlariga  rus  kazaklarini   ko`chirish  orkali   siyosiy  va  xarbiy
xavfsizlikni   ta’minlash,   rus   ma’muriyatining   hokimiyatini   mustaxkamlash
maqsad qilingan edi.
ikkinchi  bosqichda  (1881-1886 yy)  esa   rus  dehqonlari  Rossiya  markaziy
xududlaridan uyushgan xolda majburiy ko`chirilgan;
uchinchi bosqichda (1886-1903 yy) aholi o`lkaga uz tashabbusi,  xoxishi
bilan mustaqil ravishda ko`chganligi bilan ajralib turadi;
turtinchi bosqichi (1903-1917 yy) esa rus dehqonlari imperiyaning Farbiy
va   janubi^arbiy   guberniyalaridagi   ijtimoiy-iqtisodiy   muammolar   sababli
ko`chganligini ko`rishimiz mumkin.
Ko`chishni   xoxlovchi   aholi   uchun   Turkistonda   maxsus   joylar   ajratilgan
hamda   ushbu   erlarda   xo`jaliklar   uy-joy   ko`rish   imkoniga   ega   bo`lgan.
Keyinchalik   Rossiya   imperiyasi   ma’muriyatlari   o`rtasida   aholini   ko`chirish
to`g`risida   tortishuvlar   yuzaga   kela   boshladi.   Bu   asosan   Turkistonda   ko`chib
keluvchilarga   er   ajratish   bilan   bod   lik   edi.   SHunday   bo`lsada,   ayrim   aholi
vaqillari   uz   tashabbuslari   bilan   yakka   xolda   Turkistonga   ko`chishni   davom
ettirgan.   Mazko`r   jarayonlarda   eng   muammoli   holatlar   transport   vositasi   va
Turkistondagi er tankisligi edi.
SHuningdek,   Rossiya   imperiyasi   hukumati   va   Turkiston   general
gubernatorligi tomonidan ko`chirilgan aholining faoliyatini tartibga solish uchun
qabul   qilingan   konun   va   Nizomlar,   qoida   va   ko`rsatmalar   kutilgan   natijani
bermagan. Ko`chirish jarayonini tulik nazorat qila olmagan imperiya hukumati,
ushbu   masalaga   amaldor   va   chinovniklarning   turlicha   yondashuvi   kabi
muammolarlar bu yo`nalishda mukammal nizom va qoida ishlab chiqish uchun
imkon bermagan. I.2.  Ko`chirilgan aholining milliy-etnik va diniy tarkibi hamda
ijtimoiy holati
Rossiya   imperiyasining   ko`chirish   siyosati   tufayli   Turkiston   o`lkasiga
kelib joylashgan aholi uzining tili, dini, urf-odati, kundalik turmush va xo`jalik
an’analari   bilan   mahalliy   xalqlardan   keskin   fark   qilar   edi.   Umuman   olganda,
Turkiston   mintaqasiga   ko`chirilgan   aholini   kasbiy   va   ijtimoiy   holatidan   kelib
chiqib   bir   necha   guruhga   ajratish   mumkin.   Ularning   asosiy   qismi   Rossiya
imperiyasi   guberniyalarida   istikomat   qilgan   dehqonlar   bo`lib,   shuningdek,
ishchilar va xarbiylar ham oz emas edi.
Manbalarda   Rossiya   imperiyasi   guberniyalaridan   Turkiston   o`lkasiga
ko`chirilgan  aholining  milliy  tarkibi  xaqida  ham  fikr  yuritilib,  ular  rus,  ukrain,
belorus, polyak, yaxudiy, Turkiya va Eronda ta’kibga uchragan arman, SHarkiy
Turkistondagi dungan, uYFur va taranchilar (muqil-xitoy va turkiy kavmlardan
tashkil topgan xalqlar) ekanligi ko`rsatib utilgan. Nasroniy e’tikodida bo`lganlar,
asosan,   pravoslav   okimi   vaqillari   bo`lib,   ko`chirishda   hukumat   ularga   aloxida
e’tibor   qaratilgan   va   ularga   ma’lum   bir   imtiyozlar   ham   berilgan.   CHunki   rus
hukumati   Turkistondagi   mavkeini   mustaxkamlashda   pravoslavlarni   uzining
asosiy tayanchi sifatida ko`rgan va ularni xududdagi nufuzini oshirishni maqsad
qilgan.
1867   yildan   1917   yilga   kadar   Turkiston   mintaqasining   Kaspiyorti,
Sirdaryo, Farg`ona, Samarkand viloyatlariga aholini ko`chirish siyosati davom
etgan. Ko`chirilganlar safiga Birinchi jaxon urushida asirga olinganlar (polyak,
nemis,  avstriyaliklar,  venger,  rumin,  turk  va  xokazo,  salkam  200  ming  nafar-
diss.) ham kelib kushilgan.
Ko`chirilgan  aholi  milliy  tarkibi  xaqida  fikr   bildirilar  ekan,   ko`chirilish
xronologiyasining millatlar bo`yicha tasnifiga ham e’tibor  34 3
5qaratish   mumkin.   1874-1876   yillarda   Avliyoota   uezdidagi   rusiyzabon   aholi
qishloqlaridan   Korabolta   va   CHordevorga,   Toshkent   uezdidagi   bir   qator   yangi
tashkil topgan posyolkalarga eston, latish, litvaliklar ham ko`chirilgan. Ular urf-
odati,   tili,   turmush   tarzi,   diniy   mazxabi,   mexnatga   munosabati   bilan
slavyanlardan   tubdan   fark   qilishgan.   Boltikbuyiliklar   nasroniylikning   katolik,
protestant, straver okimlariga e’tikod qilgan. E’tiborli tomoni shundaki, ularning
o`lkaga   uyushgan   xolda   tashkiliy   ko`chirilishi   1885   yilgacha,   yakka   tartibda
ko`chib   kelishlari   esa   1917   yilgacha   davom   etgan 40
.   Bundan   1885   yildan   sung
ko`chirilganlar   orasida   pravoslavlarning   nufuziga   aloxida   e’tibor
ko`chaytirilganligi ko`rishimiz mumkin.
XIX   asrning   60-70   yillarida   Turkistonga   aholi   asosan   Astraxan,   Sibir,
YAroslavl,   Xarkov,   Vladimir,   Dnepropetrovsk,   Voronej,   Orenburg   va   Samara
kabi 31 ta Rossiya guberniyalaridan ko`chirildi. Keyinchalik, ya’ni 1886 yildan
sung   kulida   utish   guvoxnomasi   bo`lmaganlar   ham   uz   ixtiyorlaricha   Turkiston
general-gubernatorligi viloyatlariga ko`chib utdilar. Ular Turkiston viloyatlarida
rusiyzabon   aholi   qishloqlari   (seleniyalari)   va   o`nlab   posyolkalarini   tashkil
etdilar.
Nemis millati vaqillarining Turkiston o`lkasiga ko`chib utishi asosan XIX
asrning 70 yillari boshlariga tuFri keladi. Ushbu tadqiqotda mintaqaga XIX asr
70-90 yillarda ko`chib o`tgan Mennonit-nemislar xaqida “Turkiston tuplami” va
arxiv   xujjatlari   kiyosiy   tahlili   orkali   fikr   yuritish   maqsadi   ham   kuzlangandi.
Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan Ettisuv, Kaspiyorti, Farg`ona,
Samarkand va Sirdaryo 
40 Узбекитон миллий архиви. И-22-фонд, 1-руйхат, 445-йигма жилд,
области переселенческих вопросов. // Туркестанский сборник.
Хомитов Р.Х Узбекистан ва Болтикбуйи халкларининг узаро
(1991-2015 йй.). Тарих фанлари буйича фалсафа доктори
автореферати. - Ташкент, 2020. - Б. 11-12. 104-варак; В.П. Из Том
448. - С. 34;
хамкорлик алокалари 
(PhD)  диссертацияси 3
6 viloyatlariga   nemis   mennonit 41
lari   lyuteran,   arean   diniy   mazxabidagi   kishilar
bilan birga ko`chib o`tganlar.
Nemis   mennonitlarining   Turkistonga   ko`chib   kelishini   ikki   bosqichga
bo`lishimiz   mumkin.   YUkorida   aytganimizdek,   XIX   asrning   70   yillari
boshlaridan nemislarning Turkistonga ko`chishi  boshlangan bo`lsa-da, ularning
ilk bor uyushgan xolda, ko`p mikdorda tashkiliy ko`chirilishi 1881 1882 yillarga
tuFri keladi. Ko`chirilganlarning katta qismi Rossiya imperiyasining Saratov va
Samara guberniyalaridan bo`lishgan. Ular O`rta Osiyoni tinch, osoyishta mexnat
qilib   tuk-farovon   yashashga   kulay   xudud,   deb   xisoblaganlar.   Mennonitlarning
Turkistonga   ikkinchi   okimi   esa   1890-1892   yillarda   Volga   buyidagi
ko`rFOKchilik   va   ocharchilik   tufayli   ro`y   bergan.   Toshkentdan   30   qilometr
uzoklikdagi   Konstantinovskaya   (Tobolino)   KishloFida   100   oilali   nemis
mennonitlari   joylashgan   bo`lib,   ular   Gnadental-Vladimirovka,   Gnadenfeld-
Andreevka, Kenpental-Romanovka kabi nemischa va ruscha nomlanadigan aholi
punktlariga   asos   solishgan.   Sirdaryo,   Kaspiyorti,   Farg`ona   viloyatlari   va   Xiva
xonligi,   Buxoro   amirligi   xududida   ham   nemis   mennonitlari   istikomat   qilib,
uzlarining jamoalarini tashkil etganligi, ularning turmush-tarzida, urf-odatlarida
uziga xos milliy jixatlar saklanganligi kuzatiladi. Rusiyzabon qishloqlar aholisi
uchun nemis mennonitlarining turmush tarzi namuna bo`lgan 42
.
41 XVI асрнинг 30-йилларида Нидерландиядаги ислохотлар даврида
уларнинг
дастлабки   жамоалари   вужудга   келиб,   бу   диний   мазхаб   бошида   рухоний   Менно   Симонс   (1496-1561)
турган. Меннонитларда имкон кадар бошка диний жамоалар билан алока килмай алохида яшаш, узгалар
билан  иш юзасидангина мулокотга киришиш, жамоада  бир-бирлари билан  ахил булиб мехнатга, касбга
жиддий   муносабатда   булиш,   илм   олишга   интилиш,   дехкончилик   килиб   кун   куриш,   харбий   хизмат   ва
хукуматни бошкариш ишларида мутлако катнашмаслик, беFаразлик ва ахлок конун-коидаларига катъий
риоя   этиш,   кушнилар   билан   тинч-тотув,   муроса   килиб   яшаш   кабилар   етакчилик   килган.   Таъкиб   ва
тазйиклар   сабабли   улар   Нидерландиядан   Шимолий   Германия,   Польша   ва   Пруссияга   кучиб   утишган.
XVIII   асрнинг 60-йилларида Меннонит- немислар Пруссиядан Россия империясига хукуматнинг сиёсий
тазйиклари таъсирида кочиб келганлар. XIX аср
охирида немис меннонитлари империяда “Биродар
меннонитлар” ташкилотини тузишди. Каранг: В.П. Из области
переселенческих
вопросов. // Туркестанский сборник. Том 448. - С. 34.
42 Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларининг таркалиши ва улардаги
узгаришлар. - Бухоро: “Дурдона” нашриёти, 2018. - Б. 132; Собиров Н., Эгамназаров
А. ФарFOна водийсининг ижтимоий-иктисодий ва маданий ривожланишида немис
ишбилармонларининг хиссаси. - Тошкент. 2002. - Б. 41; Узбекистан Миллий
Архиви
И-1-фонд, 1-руйхат, 425-йигма жилд, 20,21-вараклар.
44
  Молоканлар христиан динидаги окимлардан бири булиб, Худони хакикат тимсоли сифатида тан олади,
икона   ва   крестларга   ишонмайди,   мукаддас   жойларни   зиёрат   килишга   карши,   чучка   гушти   ва   спиртли 3
7Nemis mennonitlari bilan birga molokanlar 43
 ham o`lkaga ko`chirilganlar.
Molokanlar  oz sonli  bo`lsa-da, Turkiston iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida
uziga   xos   urin   koldirishgan.   Ular   xaqida   kengrok   ma’lumotlar   berishni   urinli
deb   xisobladik.   Molokanlarning   Turkiston   o`lkasi   bo`ylab   ko`chishi   nemis
mennonitlari   bilan   bir   davrga   tuFri   kelgan.   1881   yilda   24   ta   oila   nemis
mennonitlari   Toshkent   yakinidagi   Koplonbek   kishloFida   joylashganida,   ularga
kushni bo`lgan, Kavkazdan ko`chib kelgan 50 ta oila molokanlar ham bor edi 44
.
Molokanlar   nemis   mennonitlari   singari   raxbariyat   bilan   xarbiy   majburiyat   va
erkinlik, xuquq talab qilish maqsadida tuknashuvlarga borishgan.  Dasht  chulda
ko`chirilgan aholi posyolkalari tashkil etilgan vaktda 53 desyatina erga 40 ta oila
molokanlar borib joylashgan. Ular bir oz pul, chorva mollari, 1 ta tishli pluglari,
ishchi   xayvonlari   (ot,   xukiz)   bilan   ko`chganligi   tufayli   uz   xo`jaliklarini   tezda
yo`lga   quyishgan.   Molokanlar   kishloFida   40   nafar   ukuvchi   ta’lim   oladigan
maktab, aholi ibodat qiladigan cherkov bo`lgan. Ayniksa, ular orasida 12 ta oila
badavlat   bo`lib,   ularga   ko`rFOnlar,   mevali   bogaar,   sabzavot   va   poliz
ekinlarining   maydoni,   bedazorlar   tegishli   edi.   Molokanlar   SHazbek   kishloFi
kirFizlaridan   1906   yilda   10   yil   muddatga   (1916   yilgacha-diss.)   300   desyatina
erning   xar   bir   desyatinasiga   yiliga   6-7   rubldan   ijara   xaki   tulash   sharti   bilan
ijaraga olishgan. 1906-1909 yillarda xar bir desyatina erdan o`rtacha 50-70 pud
butdoy olingan. Birok bu
ичимликлар   истеъмол   килиш   гунох,   тамаки   чекиш   ва   наркотик   моддалар   истеъмол   килишдан   хазар
килиш   керак,   деб   хисоблайди.   “Христианлик”   луFатида   ушбу   оким   XVIII   асрнинг   60-70   йилларида,
“Россиянинг   хозирги   диний   хаёти”   номли   китобда   (2003)   XVII - XVIII   асрларда   вужудга   келган,   деб
маълумотлар   берилади.   Молоканларнинг   “Солнца”   (яъни   “Куёш”)   номли   журнали   мавжуд   булган.
Уларни протестант оким вакиллари хам деб хисоблашган. Россия империясида уларни “зарарли яра” деб
аташ 1805 йил 22 июлда Александр I нинг барча мазхабдагиларга эркинлик бериш билан боFлик махсус
буйруFи   чиккунга   кадар   давом   этган.   Улар   сув   ва   сутга   чукинган.   Молоканлар   Туркистонга   асосан
империянинг   Кавказ   губерниялардан   кучиб   келишган.   Каранг:   Колобов   М.   Молоконство   в   Туркестан
растеть. // Туркестанский сборник. Том 492. - С. 182.
43 Узбекистон Миллий Архиви И -36-фонд, 1-руйхат, 3279-йигма жилд, 9-варак.
45
История русской   колонизации   Туркестана.  //   Туркестанский   сборник.  Том  586. -  С.15-16;  Колобов  М.
Молоканство в Туркестан растеть. //Туркестанский сборник. Том 492. - С. 181-183; Тилгаев К. Богарные
земли. // Туркестанский курьер.1909 - № 98; Молоканство. // Туркестансие ведомости. 1916 - № 196.
44 Узбекистон Миллий Архиви И-36-фонд, 1-руйхат, 3279-йигма жилд, 9-варак. erlar   1910   yilda   molokanlar   xarbiy   majburiyat   soligini   tulashdan   bosh
tortganligi   uchun   hukumat   tomonidan   tortib   olingan.   Molokanlar   uz   konuniy
xuquqlarini talab qilib, ushbu erlarning 10 yilga ijaraga olingani xaqida ariza va
shikoyatlar bilan hukumatga murojaat qilishgan. Ularning murojaatlari ijobiy xal
etilmagach,   molokanlar   Ettisuv   viloyati   Pishpek   uezdiga   ko`chib   ketishgan.
Ularning 35 nafari Dasht chulda yashab kolgan xolos 45
.
Akademik   V.V.   Bartold   Dasht   chuldagi   6   ta   posyolkada   (CHernyaevka,
Konstantinovskiy,   Kaufmanskiy,   Verxnevolinskiy,   Konnogvardeyskiy,
Nijnevolinskiy-diss.) nemis mennonitlari, molokanlar boshqa din vaqillari bilan
yonma-yon yashaganligini kayd etadi 46
.
Manbalarda   Kaspiyorti   viloyatida   1889-1896   yillarda   10   ta   rusiyzabon
aholi   manzilgox(poseleniesi)lari   tashkil   etilgan,   Farmot   tumanining   janubiy
sharkida   Masalskiy,   Saratovskiy   manzilgoxlari   tashkil   etilib,   ularda   450   nafar
nemis   mennonitlari   va   molokanlar   joylashgan.   Molokanlar   asosan   Kavkazdan
ko`chib   kelgan   bo`lib,   dehqonchilik,   chorvachilik   bilan   shugullanganlar.   Ular
uzlari   bilan   birga   o`lkaga   mayin   junli   kuylarni   olib   kelishgan 47
.   Molokanlar
buFdoy,   arpa,   tarik,   suli   kabi   donli   ekinlar   ekish   bilan   birga,   boFdorchilik,
uzumchilik,   koramolchilik   va   kuychilik,   ovchilik,   xatto   gulchilik   bilan   ham
shugullandilar.   Ular   zamonaviy   qishloq   xo`jaligi   texnikasi   (plug,   ut   uradigan
mashina,   jeneyka,   veyalka)ni   1897-1906   yillarda   Masalskiy,   Saratovskiy
manzilgoxlarida birinchi bo`lib joriy etdilar.
Molokanlar obod posyolkalarga ega bo`lgan. 1894 yilda Ashxaboddan 25
chakirim uzoklikda, turkmanlarning Annau daryosi, Annau ovuliga yakin joyda
14   ta   baptist   va   6   ta   molokan   Ko`rapakino   kishdoaiga   asos   solishgan.   Ushbu
qishloqda   dastlab   20   ta   oila   yashagan   bo`lsa,   keyinchalik   Kars,   Kuban,
Stavropol,   Tambov,   Xerson,   Samara   guberniyalaridan   ko`chib   kelganlar   bilan
83 ta xonadonga etgan, ularni yagona mazxabga mansublik birlashtirgan. Baptist
45 История русской колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.15-16; Колобов М.
Молоканство в Туркестан растеть. // Туркестанский сборник. Том 492. - С. 181-183; Тилгаев К. Богарные
земли. // Туркестанский курьер.1909.- № 98; Молоканство. // Туркестансие ведомости.1916 - № 196.
46   Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград, изд.АНССР, 1927. - С.152.
47 Молоканство в Туркестан растёт. // Туркестанский сборник. Том 492. - С.183  38 va molokanlar posyolkasida 40 chakirim maydonda tok ko`chatlari plantatsiyasi,
xar   bir   xo`jalikda   2   desyatinadan   suForiladigan   er,   3   ming   desyatina   chorva
bokish   uchun   yaylov   erlari   bo`lgan.   Molokanlarda   sutchilik   xo`jaligi   tashkil
etilgan. Ularning 200 tacha soFiladigan sigirlari bo`lib, uz tovarlarini Ashxabod
bozoriga   olib   chiqishgan   va   asosan   xarbiy   garnizonlarga   sotishgan.   Ular
korakulchilik   sohasida   ham   sezilarli   yutuklarni   kulga   kiritishgan.   Otchilik
xo`jaligini   tashkil   etib,   Ashxabodning   zotdor   otlari   bilan   uzlarining   otlarini
chatishtirib,   yangi   ot   zotlariga   asos   solishgan.   Mevali   bogaar,   uzum
plantatsiyalari   yaratishgan.   Gullarning   yangi   (siren,   roza,   jasmin)navlarini
etishtirib,   sotish   uchun   bozorlarga   olib   chiqishgan.   Molokanlar   vinochilik,
parrandachilik kabi sohalarda ham bozorbop maxsulotlar tayyorlashgan.
Bor-yuFi   7   oila   yashagan   Komorovsk   (poselenie)   turar   joyida   2   ta
molokan,   5   ta   provaslav   xonadoni   bor   edi.   Ular   donchilik,   uzumchilik,
vinochilik   bilan   shuFullanishgan.   Krimdan   keltirilgan   yangi   uzum   navlarini
tarkatishda molokanlarning xizmati katta bo`ldi.
Molokanlar   Sirdaryo   viloyati   CHimkent   uezdidagi   Alekseevka
posyolkasida ham istikomat qilganlar. Ular 1907 yilda Erevan (Armaniston)dan
57   ta   oila   bo`lib   ko`chib   kelishgan.   Manbalarda   ko`chirilgan   molokanlarning
mexnatsevar,   tartib   intizomli,   tadbirkor,   axil,   uz   xo`jaligini   akl   bilan
boshqaradigan   savodli   kishilar   ekanligi   ta’kidlangan 48
.   Molokanlar   paxtachilik,
guruch,   suForma   dehqonchilikning boshqa sohalarida  ham  uz omadlarini  sinab
ko`rdilar.   Birok   ularda   kuy-   echki,   koramol,   parranda   bokish   kutilgan   natijani
berdi. BoFdorchilikda esa uzumchilik va gulchilikda namunali xo`jalikni tashkil
qildilar.
Birok   rus,   ukrain,   belorus   provaslavlariga   nisbatan   boshqa   diniy
konfessiyadagilar,   ya’ni,   polyak,   nemis,   yaxudiy,   kalmik,   moldivinlar   ko`chib
kelganlarni   bor-yugi   10   dan   1   qismini   tashkil   etardi.   1906   yilda   Sirdaryo,
FarF0na,   Samarkand  va   Kaspiy   orti   viloyatlari   turli   qishloq   va  manzilgoxlarda
istikomat qilgan 1071 ta ko`chirilganlar oilasining milliy tarkibi o`rganilganida
quyidagicha  rakamlar   aniklangani  fikrimizni   isbotlaydi:   1071 ta  oiladan  995  ta
48   Туркестанец. К.вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том. 429. - С.
111.
39 slavyan,   23   ta   polyak,   51   ta   nemis,   2   ta   arman   oilalari   bo`lgan.   Ushbu   oilalar
dastlabki   16   yil   davomida   Turkistonda   yashagan   90   ta   oilani   tashkil   etgan
bo`lsa,  keyinchalik xar  4 yil  davomida olingan tahlillardan  ma’lum  bo`lishicha
1902-1906   yillarda   bu   ko`rsatkich   523   ta   oilani   tashkil   qilgan 49
.   YUkoridagi
rakamlar o`lkaga rusiyzabon aholining ko`chib kelishi doimiy usib borganligi va
ularning   asosiy   qismini   pravoslavlar   tashkil   etishiga   e’tibor   qaratilganligidan
dalolat beradi.
Davlat   rejasi   asosida   ko`chib   kelganlar   uzlari   uchun   ajratilgan   10
desyatina erning 1-1,5 desyatinasiga yashash uchun uy-joy (xata, usadba) barpo
etishgan. Tarixiy manbalarda rusiyzabon aholi posyolkalarida xar bir oilada uy-
joy   atrofi   tur   sim   va   Fisht   bilan   uralganligi   kayd   etilgan.   YAshash   binolari
oldida   maxsus   utirFichlar   (skameykalar),   gulzor,   mevali   va   manzarali
daraxtlardan   iborat   boF   bo`lib,   maydoni   5-7   sajen   (1   sajen-   2,16   metr)li   xovli
joyi,   ozik-ovkat   saklanadigan   ombor   (sklad),   chorva   mollari   boqiladigan
bostirma   (saroy),   sabzavot   va   poliz   ekinlari   eqiladigan   er   maydoni   bo`lganligi
kayd   etiladi 50
.   Bunday   xonadonlar   tartib-intizomli,   bir   joyda   15-20   yillar
davomida   mukim   yashab   kolgan   namunali   oilalar   xisoblangan.   Bu   kabi
xonadonlar yashagan qishloqlarda xar bir 18-20 oila uchun aholini barcha ozik-
ovkat   turlari   bilan   ta’minlab   turadigan   dukon,   bozor   maydoni,   “non   birjasi”,
qishloq boshqaruv idorasi, cherkov va maktablar bo`lgan.
Uzini   iqtisodiy   tarafdan   tiklab   olishga   ulgo`rgan   dehqon   xo`jaliklardagi
ko`chib kelgan aholi keyinchalik karindosh-urugaari, uzok 
guberniyalardagi kushnilari va tanish-bilishlarini Turkistonga ko`chishga da’vat
etgan.   Bu   xaqida   davriy   matbuot   sahifalarida   ma’lumotlar   ham   fikrimizni
tasdiqlaydi.   Ular   Rossiyaning   turli   guberniyasidagi   yakinlariga   yo`llagan
maktublarida   o`lkaning   mu’tadil   ob-xavosi,   unumdor   tuproFi,   ekin   ekib   xosil
49 Переселение. Отчёт за 1906 год. // Туркестанский сборник. Том 435. - С.28.
50 А.К. Русские переселенцы в Туркестан // Туркестанский сборник. Том 586. -С. 201. Колонизационные 
значение Туркестана// Туркестанский курьер, 1906. №210.
40 olishdagi kulayliklar bayon qilingan 51
.
Rus   hukumati   ko`chib   kelgan   turli   millat   vaqillarini   bir   joyda
utroklashishlarini   kuzlab,   ularni   shunga   tarFib   qilganlar.   SHuning   uchun   ham
matbuotda   Turkistonga   ko`chib   kelganlarni   usha   davrdayok   “uz   eriga
mustaxkam urnashganlar”, “uz ixtiyori bilan ko`chib kelib, kunim topmaganlar”,
shuningdek,   “yashash   joyini   o`zgartirib,   doimiy   ko`chib   yuruvchilar”
guruhlariga ajratish odatga aylangan hamda keyingi ikki toifadagilarda chidam,
iroda, jur’at yetarli emasligi tankid qilingan. Davriy matbuotda doimiy ko`chib
yuruvchilar borgan sari kambaFallashib borganligi, ularning asosiy qismi uz asl
guberniyalariga   kaytib   ketganligi   salbiy   holat   sifatida   baxolangan.   Rusiyzabon
aholi   posyolkalarida   dehqonchilikni   tuiri   yo`lga   quyishlari   ortidan
dehqonlarning   iqtisodiy   axvoli   yaxshilanib   borishi   natijasida   “jamoa   non
magazinlari”ga,   “umumiy   don   omborlari”ga   (500   ming   pudgacha   don
saklanadigan-diss.) tegirmonlarga, movut tukiydigan xunarmandchilik dukonlari
kabilarga asos solingan. Xatto, ayrim uz xo`jaligini yaxshi yo`lga quyib olganlar
farzandlari kelajagini uylab, ular uchun xususiy ukituvchilar ham yollaganlar.
Ko`chib kelganlar orasida xo`jalik xayvonlari va mexnat ko`rollariga ega
bo`lgan   aholining   iqtisodiy   axvoli   tez   yaxshilanib   borgan.   Manbalardagi
Sirdaryo,   Kaspiyorti,   Farg`ona,   Samarkand   viloyatlarida   joylashgan   uezdlarda
joylashgan namunali rusiyzabon aholi qishloqlari va posyolkalaridagi dehqonlar
hayoti   xaqida   boy   ma’lumotlar   bizni   yukoridagi   fikrni   bildirishimizga   asos
bo`ladi.   Sirdaryo   viloyatining   Avliyoota   uezdida   joylashgan   Pokrovskiy,
Dimitrovka,   Aleksandrovka   qishloqlari   iqtisodiy   tarafdan   uziga   tuk   maskanlar
qatoriga kirgan. U erdagi aholining yaxshi hayot kechirishlari uchun bir kapcha
sharoitlar   yaratilgan   bo`lib,   ular   uzlari   uchun   cherkov   va   maktablar   ham
ko`rdirishgan.   Tuy-   tomoshalar   tashkil   qilishadi,   ayniksa   uFil   uylantirishda
kizlarni chetdan kidirishmaydi, deb yozilgan “Turkiston tuplami”da 52
.
51   Головин Г. К сведение переселенческих партии. // Туркестанский курьер, 1909. - № 97, 98; 
Головин Г.
Что говорять о Туркестане. // Туркестанский курьер, 1909. - № 40.
52 Наша колонизация Средней Азии (Русский посёлки в Туркестан). // Туркестанский сборник. Том 429. -
С. 230-242. Ko`chirilgan   aholining   ma’naviy-ma’rifiy   extiyojlarini   kondirish
maqsadida   ular   joylashgan   qishloqlarda   maktab,   bilim   yurti   va   boshqa   ukuv
muassasalari ko`rish zarurati vujudga kelgan edi. Manbalarda “yaxshi maktab”,
“yaxshi   ta’lim”,   “yaxshi   yo`l”,   “yaxshi   mukaddas   ota”,   “yaxshi   cherkov”   kabi
atamalar   ko`plab   uchraydi.   Tadqiqotlar   shuni   ko`rsatadiki,   ko`chirilganlarning
manzilgoxlarida   maktablar   uch   xil   yo`l   bilan,   ya’ni   davlat,   qishloq   jamoasi
xisobidan   hamda   ayrim   moddiy   jixatdan   uziga   tuk   bo`lgan   shaxslar   mablaFi
xisobiga (xususiy maktablar) ko`rilgan.
Davlat   maktablari   “Dehqonchilik   va   er   ishlari   vazirligi”,   ko`chirish
boshqarmasi   hamda   Zemstvo   mablagaari   xisobidan   ko`rilib,   ularning   atrofi
temir panjara bilan uralgan va sinflari yoruF bo`lgan. Bunday maktablar binosi
asosan   pishgan   gishtdan   ko`rilgan 53
.   Hukumat   ko`rgan   maktablar   davlatga
karashli   erda   bo`lsa,   jamoa   maktablari   va   xususiy   ukuv   yurtlari   asosan   ijaraga
olingan binolarda joylashgan.
Sirdaryo   viloyati   Toshkent   uezdiga   karashli   Kazanskiy,   Mishenskiy
qishloq   maktablari,   Farg`ona   viloyati   Ush   uezdidagi   1   va   2-Blagove щ enskiy
qishloq maktablari hukumat mablaFi xisobidan ko`rilgan.
Sirdaryo   viloyati   Avliyoota   uezdi   va   Toshkent   uezdidagi   5   ta   nemis
mennonit   qishloqlaridagi   maktablarning   barchasi   qishloq   jamoasi   mablagi
xisobidan   ko`rilgan   bo`lib,   maktabdagi   ukuv   partalari,   stol-stullar   nemis
mennonitlarining xunarmandlari tomonidan yasalgan 54
. Nemis
mennonitlarining bolalari maktabda “Xudo konunlari” (diniy sabok), nemis tili,
arifmetika,   geografiya,   rus   tili   kabi   fanlarni   ukishgan.   Ular   asosan   boshlaetich
ta’lim   asoslarini   egallash   bilan   birga,   xunarmandchilik,   dehqonchilik,
chorvachilik,   boFdorchilik,   sabzavotchilik,   polizchilik   mashFulotlari   bilan
shuFullanishni   kattalar   tajribasidan   o`rganishgan.   Nemis   mennonitlariga   ukuv
kullanmalar va gazetalar A K    Щ    d   agi nemis mennonitlari orkali yuborib turilgan.
53 Школы. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.121.
54 Валерий   Правдив.   Роль   русской   колонизации.   //   Туркестанские   ведемости.   1907.   -№   132.   Русский   о
колонизации   Туркестана.   //   Туркестанский   сборник.   Том   425.   -   С.48.   Несколько   слов   о   переселение   в
Сыр- Дарьинской области. // Среднеазиатская жизнь. 1907.- № 184-185.
42 O`lkaga   tashrif   buyo`rgan   ziyolilarning   yozishicha,   katta   yoshdagi   nemis
mennonitlari   orasida   savodsizlari   bo`lmagan 55
.   Dasht   chulda   tashkil   etilgan
rusiyzabon aholi qishloqlarida 1906-1910 yillarda Rossiya xalq maorifi vazirligi
mablagaari   xisobiga   o`rtacha   500   rubldan   pul   mablagaari   sarflanib,   jami   3709
rublga   7-8   ta   maktab   ko`rilgan.   Ushbu   maktablarda,   asosan,   Toshkent
ukituvchilar  seminariyasida  taxsil  olgan ukituvchilar  sabok  berib, ular  bir oyda
o`rtacha 37 rubl maosh olishgan 56
. 1887 yilda Avliyoota uezdi
qishloqlarida ko`chirilgan aholining ta’lim olishlari uchun 8.041 rubl sarflangan,
Dimitrovka   kishdogida   birgina   maktab   ko`rilishiga   3.904  rubl   xarajat   qilingan.
Boshqa   viloyatlarga   nisbatan   Sirdaryo   viloyatida   maktab,   cherkov,   feldsherlik
punkti, dorixona (apteka) bilan bogaik ishlar nisbatan namunali yo`lga quyilgan.
Ma’lumotlardan   birida   “Sirdaryo   viloyatida   47   ta   rusiyzabon   aholi   kishloFi
mavjud   bo`lib,   ularda   16   ming   nafar   aholi   (1906   yil-diss.)   istimkomat   qilardi.
Ushbu   qishloqlarning   barchasida   maktablar   mavjud   bo`lgan,   4   ta   qishloqda
cherkov   bunyod   etilgan,   2   ta   qishloqda   Fishtdan   cherkov,   8   ta   qishloqda
feldsherlik   punkti   va   maxsus   dorixonalar   mavjud   bo`lib,   ayrim   qishloqlarda
jamoa   hammomlari   ham   ko`rilgan”,   degan   ma’lumot   keltiriladi 57
.   Manbalarda
rusiyzabon   qishloqlarda   yangi   ko`rilgan   maktablarning   umumiy   soni,   ularda
kancha ukuvchilar taxsil olganliklari xaqidagi ma’lumotlarni uchratmadik.
Ko`chirilgan   aholining   ma’naviy-axloqiy,   diniy
extiyojini
kondirishda   qishloq   va   posyolkalarida   cherkov   ko`rish   bilan   ibodat   uylarini
ochish   muxim   rol   uynagan.   Xristian   dinining   provaslav,   katolik,   protestant,
mennonit,   molokan   okimlariga   e’tikod   qilganlar   diniy   marosimlarni   dastlab
moslashtirilgan   kichiq   ibodat   uchun   muljallangan   xonalarda   ado   etishgan.
Keyinchalik   ular   uchun   rusiyzabon   aholi   posyolkalari   va   qishloqlari   zich
55 Переселенческие вопросы. // Туркестанский сборник. Том 464. - С.14-15.
56 Колонизационнои двежение в Туркестанском военном округе. // Туркестанский сборник Том 495. - 
С.171.
57 Арцшевский. Переселенцы в Сырдаринском районе и меры принятия в 1906 годуу и их устройству. //
Туркестанский   сборник.   Том   435.   -   С.25-27;   Пётр   Комаров.   Еше   о   колонизации   Сырдаринского
побережье. // Туркестанский сборник. Том 440. - С.80. joylashgan   Sirdaryo   viloyatining   CHimkent,   Avliyoota,   Toshkent   uezlarida
cherkovlar   ko`rilgan.   Jumladan,   CHimkent   uezdining   Kazanskiy   kishloFida
cherkov   binosini   ko`rish   uchun   2000   rubl,   Aleksevskiyda   700   rubl   mablaF
sarflangan.   CHerkovlarning   barchasida   ham   abbat   (mukaddas   ota)   yoxud
ruxoniy yuk edi. SHu sababli odamlar diniy marosimlarni uzlari bilganicha ado
etishgan.   1910   yilda   CHimkent   uezdidagi   18   ta   posyolkadan   7   tasida
(Tamerlanovskiy, Vrevskiy, Volkovskiy, V ы sokiy, Bolshaya voda, Doroneevka,
Teorchevskiy-diss.)   namunali   ko`rilgan   cherkovlar   bo`lgan.   Toshkent   uezdida
uchta posyolkada (Nikolayskiy, Troitskiy, CHinait-diss.) cherkovlar mavjud edi.
Samarkand viloyati Xujand uezdida esa 2 ta (Sretenskiy va Nadejdinskiy-diss.)
cherkov ko`rilgan 58
.
Farg`ona viloyatida 1 va 2-Blagove щ enskiy (Ush uezdi)da ko`chirilganlar
uchun   2   ta   cherkov   bunyod   etilgan.   Davlat   bu   masalaga   doimiy   ravishda
e’tiborini   ko`chaytirib   borgan.   CHunki   rus   cherkovlari   uzining   salobati   va
guzalligi   bilan   Rossiya   imperiyasining   kudratini   ko`rsatuvchi   vosita   ham
xisoblangan. SHuning uchun 1910 yilga kelib qishloq va posyolkalarda maxsus
cherkov maktablarini ko`rish dasturi ishlab chiqilgan 59
.
Manbalarda   kayd   etilishicha,   yangi   ko`chib   kelganlar   pochta,   temir   yo`l
va   cherkovlarga   yakin   bo`lgan   joylarda   yashashga   xarakat   qilishgan.
CHerkovlar ko`chirilgan aholining yangi joyida utroklashuvida ham muxim rol
uynagan. Ayrim oilalar uta dindor bo`lganligi tufayli cherkovlari bor qishloqlar
yoxud   ular   yakiniga   ko`chib   o`tganlar.   Ular   chekka   qishloqlardagi   “zerikarli
hayot”dan   ham   uzoklashish   maqsadida   uz   yashash   joylarini   o`zgartirishgan.
Manbalarda   kayd   etilishicha,   Stepanov   oilasi   cherkovdan   uzok   bo`lganligi
uchun   uz   kishloFidan   ko`chib   ketgan.   Sretenskiyga   ko`chib   kelgan   3   ta   oila
avvaldan   yashagan   qishloqda   yukumli   kasallik   tarkalgani   va   cherkovga   yakin
bo`lish   uchun   Avliyootaga   ko`chib   o`tgan.   Avliyoota   uezdidagi   bir   qator
58   Исследование новых колонизационных районов // Туркестанский сборник. Том 501. -С.5-6. 
Антонович. Переселенческая задача // Туркестанский сборник. Том 49. -С.18.
59   Из области переселенческих вопросов // Ташкентский курьер. 1907. -№ 231; Б.К. К вопросу о 
колонизации Туркестанского края // Туркестанские ведемости. 1907. № 162.
44 qishloqlar;   masalan,   SHapanovskiy   (30   chakirim),   Luchovo   (35   chakirim),
Podgornoe   (50   chakirim),   Stemnoe   (60   chakirim)   kabilar   cherkovdan   uzokda,
ularning   aholisi   diniy   extiyojlarini   kondirish   uchun   ot   va   aravada   uzok   yo`l
bosishlariga tuFri keladi 60
.
Ko`chirilgan   aholiga   cherkov   xizmatlarini   ko`rsatish   tadbirlari   hukumat
dikkat-e’tiborida bo`lgan. 1904 yilda Sankt-Peterburgda Davlat statssekretari A.
Kulozmin   raisligida   bu   borada   maxsus   kengash   o`tkazildi.   Ushbu   kengashda
rusiyzabon   aholi   manzilgoxlarida   maktab,   diniy   maktab,   cherkov   ko`rishni
kengaytirishga   yunaltirilgan   masala   kutarilgan   edi.   Bu   boradagi   kamchiliklar
kengashda   keskin   munozaraga   sabab   bo`lib,   ruxoniylar   chekka   qishloqlardagi
namozxona   va   cherkovlarga   borishni   istashmayotganligi,   diniy   marosimlar,
ya’ni   gudaklarni   chukintirish   ishlari   oylab   kolib   ketayotganligi   ta’kidlangan.
Mahalliy eparxiya komitetlarini tuzish, ko`chma diniy xizmatlarni joriy etishga
ko`rsatma   berilgan.   1908   yilda   12   ta   qishloqda   ko`chma   diniy   xizmat   tashkil
etilib,   unga   2000   rubl   sarflangan.   1909   yilda   3   ta   qishloqda   shu   holat
takrorlanib, 92 ta diniy ibodat uyi tashkil etilgan. Turkiston o`lkasida 1909 yilda
27   ta   cherkov   binosi   ko`rilib,   ularni   bunyod   etishda   shaxsiy   va   jamoat
tashabbusi muxim rol uynagan 61
. Rossiya imperiyasi Mukaddas sinod va maorif
vazirligi   1909   yildan   ko`chirilganlar   uchun   xar   yili   bilim   yurti   ko`rishga   500-
700   rubl,   diniy   maktablar   ko`rishga   2000   rubldan   ajratgan.   1908-1910   yillarda
o`lkada 18 ta cherkov maktablari bo`lgan.
CHerkov,   ibodat   uyi   va   diniy   maorif   muassasalarini   ko`rish   uchun
Rossiya   imperiyasi   7   ta   eparxiyasida   1910   yilda   quyidagicha   mikdorda
mablagaar ajratiladi 62
;
1-jadval
№ Muassasalar
Ajratilgan mablaF mikdori
60   Колонизация в Туркестане. // Туркестанский сборник. Том. 586. - С. 121-122; О колонизации 
Туркестана. // Речь. 1908. - № 46.
61 О-вч. Переселенское дело. // Туркестанский сборник. Том 523. - С.190.
62 О колонизации Туркестана // Речь. 1908. - № 46.
46 1 Orenburg eparxiyasi 89300 rubl
2 Tobolskiy eparxiyasi 228100 rubl
3 Omsk eparxiyasi 111000 rubl
4 Tomskiy eparxiyasi 145220 rubl
5 Irkutskiy eparxiyasi 65460 rubl
6 Zabaykal eparxiyasi 6000 rubl
7 Turkiston eparxiyasi 176312 rubl
Jami: 821392 rubl 50 kop.
Ushbu   jadvaldagi   ro`yxatdan   ko`rinib   turibdiki,   Turkiston   eparxiyasi
tomonidan   diniy   eugiyojlar   uchun   ajratilgan   mablaF   Tobolskiy   eparxiyasi
ajratgan   summadan   keyin   ikkinchi   urinni   egallagan.   Bundan   ko`rinadiki,
Rossiya   imperiyasi   hukumati   ko`chirilgan   aholining   diniy   extiyojlarini
kondirish, maishiy xizmatni yo`lga quyish, qishloqlardagi oilalarning mintaqada
mustaxkam urnashib kolishlari uchun barcha tegishli choralarni ko`rgan.
Turkiston   mintaqasi   rusiyzabon   aholi   qishloq   va   posyolkalari   uchun
diniy bilim yurtlari, ukituvchilar seminariyasini bitirgan mutaxassislar yuborilar
ekan,   ularga   moddiy-ma’naviy   shart-sharoitlar   yaratishning   anik   me’yorlari
belgilangan. Maktab ukituvchilarining bir yillik maoshi 1500 rubl bo`lib, ularga
500 rubl mikdorida ozik-ovkat puli, kiyim-kechak uchun 250 rubl, shu bilan bir
qatorda ularga ijara puli ham berilgan.
Maktablarga  hukumat  xar  yili   o`rtacha  ukuv  ko`rollari  uchun  100  rubl,
xunarmandchilikka   ixtisoslashgan   inventarlar   uchun   300   rubl,   maktab   binosini
ta’mirlash uchun 800 rubl, cherkov ta’minoti uchun 300 rubl ajratgan. Ukituvchi
maktab binosidagi aloxida xonada yoki ijarada yashagan, unga xar yili 500 rubl
ijara puli ham tulangan 63
.
Ko`chib   kelgan   aholining   utroklashuvida   ularga   ko`rsatilgan   tibbiy
xizmatning   ham   urni   yukori   edi.   Buni   juda   yaxshi   tushungan   mustamlaka
ma’muriyati   evropalik   aholining   yashash   manzillarida   tibbiy   xizmatni   tashkil
etishga   xarakat   qildi.   Rusiyzabon   posyolkalaridagi   aholi   so!   livini   saklash
63   Устройство русских поселении в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник. Том 417. - С.82-85. maqsadida qishloq vrachlik punktlari, feldsherlik xizmati va dorixonalar tashkil
etish   ham   yo`lga   quyilgan.   Tibbiy   binolar   yoFOch   budka,   somon-suvok   uy
hamda kichiq baraklarda joylashgan. Feldsherlik punktlarining ayrimlari ijaraga
olingan   binolarda   faoliyat   yuritgan.   Vrachning   bir   yillik   maoshi   2400   rublni
tashkil   etib,   katnab   ishlaydigan   feldsher   720   rubl,   doimiy   ishlaydigan   feldsher
600   rubl   maosh   olgan.   Bitta   feldsherlik   punktiga   o`rtacha   1500   rubldan   2000
rublgacha   xarajat   qilingan.   Jumladan,   Dasht   chulda   tashkil   etilgan   Spasskiy
posyolkasidagi   feldsherlik   punktining   yillik   xarajati   1640   rublni   tashkil   etib,
ushbu   mablashing   720   rubli   feldsherga,   120   rubli   ijaraga   olingan   bino   uchun,
300 rubli korovul uchun, 200 rubli isitish va xonani yoritish uchun sarflangan 64
.
Ambo`latoriya   va   feldsherlik   punktiga   ko`chib   kelganlar   xisobiga   yangi
tashkil   etilgan   rusiyzabon   qishloqdan   katnagan   bemorlarning   kat’iy   ro`yxati
yuritilib,   ularning   kasallik   tarixi   bilan   bog`liq   ma’lumotlar   kayd   etib   borilgan.
YUkoridagi sahifalarda ko`rsatilgan Spasskiy posyolkasida feldsherlik punktida
qabul qilingan bemorlar  soni  1910 yilning 8 oyida (yanvar-avgust  - diss.)  366,
372, 365, 404, 504, 329, 204, 234 kishi kabi rakamlarda kayd etilgan 65
. Feldsher
punktlarida   tibbiy   mutaxassis   xodimlarga   yordam   berish   uchun   yoz   oylarida
tibbiyot oliygoxlarining talabalari safarbar etilgan.
Umuman   olganda   Turkistonga   ko`chirilgan   aholining   kundalik   maishiy
hayoti,   ma’naviy-axloxiy   holati,   mahalliy   xalx   bilan   munosabatlariga   oid
ko`plab   ma’lumotlar   tahlil   qilish   bir   xator   ilmiy   xulosalar   chixarish   imkonini
beradi.   Ko`chirilganlar   uchun   zarur   bo`lgan   uy-joy,   savdo   shoxobchalari,
maktab,   cherkov,   tibbiy   xizmat   ko`rsatish   kabilar   barcha   xishlox   va
posyolkalarda   ham   talab   darajasida   bo`lmagan.   Olis   xishloxlarga   etkazuvchi
transport   yo`llarining   mavjud   emasligi   yoxud   mavjudlari   ham   abgor   xoldaligi,
ayrim   rusiyzabon   aholi   manzilgoxlarida   maktab,   cherkov   yuxligi,   mavjud
maktab hamda cherkovlarda uxituvchi va ruxoniylar  etishmasligi,  uxish hamda
diniy   extiyojlar   uchun   aholining   bir   xismi   shaxar,   uezd   markazlariga   xatnab
64 Наша колонизация Средней Азии (Русские посёлки в Туркистан). // Туркестанский сборник. Том 429. -
С. 240-244.
65 Уша жойда. - С. 250. to`rganligini manbalardagi ma’lumotlar tasdixlaydi.
Ko`chirilgan   rusiyzabon   aholisi   bilan   mahalliy   xalxlar:   xirFizlar
(manbalarda   xozoxlar   shunday   atalgan-diss.)   xoraxirgizlar   (xirFizlar),   uzbeklar
(sartlar)   o`rtasida   munosabatlar   doimo   sillix   kechmaganligi,   er   va   suv
masalasida   tuxnashuvlar   bo`lib   to`rganligi,   ularning   kelib   chixishi   sabablari
mualliflar   tomonidan   turlicha   talxin   etiladi.   Ayrim   maxola   va   xabarlarning
mualliflari   o`zaro   ziddiyatlar,   kelishmovchiliklar,   tuxnashuvlar   sabablarini
imkon   xadar   xolisona   baxolashga   xarakat   xilganliklari   ushbu   manbalarning
ahamiyatli hamda ishonchli ekanligidan dalolat beradi.
Xulosa xilib aytganda, Turkistonga ko`chirilgan aholining ijtimoiy tarkibi
xar xil bo`lgan. Jumladan, ularning tili, dini hamda etnik tarkibi jixatidan o`zaro
farx  xilgan.  YAna  shuni   aytish  joizki,  mazko`r   etnik  guruhlarning  Turkistonga
ko`chish   jarayoni   ma’lum   davrlar   oradiaida   yuz   bergan   va   bunga   bir   xancha
omillar ta’sir ko`rsatgan.
Ko`chirib   keltirilgan   aholiga   uzlarining   tili   va   dinini   saxlab   xolish
maxsadida maktablar bilan birga diniy idora muassasalari ham  48
ko`rila   boshlandi.   Bundan   tashkari,   yangi   tashkil   topgan   aholi   manzilgoxlarida
tibbiyot   muassasalariga   talab   ortib   borishi   natijasida   yangi   vrachlik   punktlari
tashkil   topdi.   Mazko`r   binolar   va   ularning   faoliyati   asosan   davlat   mablagaari
xisobidan ko`rilgan hamda faoliyat yuritgan.
I  bobga xulosa
1. O`lkaga   aholini   ko`chirish   bir   kapcha   bosqichlarda   olib   borilgan
bo`lib,   mazko`r   jarayonlarda   bir   kancha   muammolar   vujudga   kelgan.   Rossiya
imperiyasidan   Turkistonga   aholini   ko`chirish   va   ularni   o`lka   bo`ylab
joylashtirishning xuquqiy-me’yoriy asoslarni  ishlab chiqishda bir qator xato va
kamchiliklarga   yo`l   quyilgan,   shuning   uchun   ham   imperiya   hukumati   yangi
“Nizom”   va   “Ko`rsatma”lar   orkali   ularni   takomillashtirishga   xarakat   qilgan.
1870 yildan 1910 yilga kadar ko`chirish hamda erdan foydalanishga qaratilgan
10 dan ortik Nizom va Qoidalar ishlab chiqilgan.
2. Turkistonga   aholini   ko`chirish   jarayoni   turt   bosqichda   kechgan hamda   uning   birinchi   bosqichi   (1867-1881yy)   chegara   xududlariga   rus
kazaklarining   joylashtirilishi,   ikkinchi   bosqichi   (1881-1886   yy)   dehqonlarning
Rossiya   markaziy   xududlaridan   uyushgan   xolda   majburiy   ko`chirilganligi,
uchinchi   bosqichi   (1886-1903   yy)   aholi   o`lkaga   uz   tashabbusi,   xoxishi   bilan
mustaqil   ravishda   ko`chganligi,   turtinchi   bosqichi   (1903-1917   yy)   esa   rus
dehqonlari   imperiyaning   Farbiy   va   janubi-garbiy   guberniyalaridagi   ijtimoiy -
iqtisodiy muammolar sababli ko`chganligi bilan farklangan.
3. Evropa   tilli   aholini   joylashtirish   uchun   ko`chirilganlarni   qabul
qilish   punktlari   tashkil   etilib,   moddiy   jixatdan   qo`llab-quvvatlash,
ko`chirilganlarga   imtiyozlar   berish   yo`lida   imkon   kadar   chora-tadbirlar
ko`rilgan.   Manbalar   talkiniga   ko`ra,   ko`chadigan   aholiga   imtiyozli   yo`l
chiptalari sotish, ular uchun xar bir oilaga 10 desyatinadan 30 desyatinagacha er
fondlari  ajratish, 100 rubl  mikdorida pul  bilan moddiy yordam  ko`rsatish,  chul
xududlarida   esa   150-165   rublni   tashkil   qilgan.   Imtiyozli   kreditlar   ajratish,
tekinga   ekin   uruыari   tarkatish,   kamishzor   va   tutsaylarni   uzlashtirishda   texnik
yordam ko`rsatish va xokazo vositalar sullanilgan.
4. Ko`chirish   siyosatiga   nisbatan   usha   vaktdayok   ikki   xil   yondashuv
shakllangan.   Davriy   matbuot   materiallarini   kuzatish   orkali   ayrim   maqolalarda
tankidiy   jixatlar   mavjud   bo`lishiga   karamay,   ko`chirish   siyosati   aksariyat
maqolalarda asosan oklangan va kullab kuvvatlanganligini ko`rishimiz mumkin.
Ko`chirish asosan Rossiya imperiyasining xavfsizligini ta’minlash, chegaralarni
mustaxkamlash,   metropoliyadagi   demografik   muammolarni   xal   etish,   o`lkada
“davlat   manfaatlari”ni   ximoya   qilish,   Turkistondagi   boyliklarni   uzlashtirish
zarurligi   bilan   izoxlangan.   Ko`chirish   siyosati   orkali   Turkistonni   “Rossiya
imperiyasining ajralmas sismi”ga aylantirish Foyasi ilgari surilgan.
5. Dehqonchilik   qilish   uchun   sharoiti   kulay   joylarga   joylashib,   uzini
iqtisodiy   tomonlama   tiklab   olgan   ko`chib   kelganlar   tomonidan   Turkiston
o`lkasiga nisbatan “sut daryosi”, “asal sirgogi”, “hayotbaxsh o`lka” kabi ta’riflar
berilib,   Turkiston   o`lkasini   kullab   kuvvatlab,   aholini   ko`chishga   tarFibot   va
da’vatlar silingan. 6. Turkistonga   Rossiya   imperiyasining   o`nlab   guberniyalaridan
ko`chirilgan   aholining   milliy-etnik,   diniy   tarkibi   xilma-xil   bo`lib,   ularning
asosiy   qismi   rus,   ukrain   (xoxol),   belorus   (ok   rus)lar   bo`lgan.   Ular   bilan   birga
nemis   mennonitlari,   polyaklar,   armanlar,   yaxudiylar,   kalmok,   chukintirilgan
tatar,   boshkird,   ko`rd   kabilar   ham   ko`chirilgan.   Slavyan   aholisi   bilan   birga
nemis mennonitlarining Avliyoota va Toshkent uezdlarida 6 ta manzilgoxi, Xiva
va   Buxoro   xonliklarida   qishloqlari   bo`lgan.   Kavkaz,   Kars,   ArdaFan,   Botumi,
Erevandan   ham   kavkazliklarning   bir   sismi   o`lkaga   ko`chirilgan.   I   Parkiy
Turkistondan   o`lkaga   uygur,   dungan,   taranchilar   ko`chirib   keltirilib,
joylashtirilgan.   Birinchi   jaxon   urushi   yillarida   asirga   tushgan   turk,   venger,
rumin, polyak, nemis, avstriyaliklar  ham o`lka viloyatlari bo`ylab ko`chirilgan.
Ko`chirilgan aholining milliy-  50
etnik va diniy tarkibi o`rganilayotgan manbalar orkali ayon bo`ladiki, ular turli
diniy   okimlarga   mansub   bo`lib,   ko`p   sonli   provaslavlar   bilan   birga   nemis
mennonitlari,   molokanlar   (asosan   Kavkazdan   kelgan)   raskolniklar,   straverlar,
protestantlar, baptistlar, katoliklar kabilar bo`lgan. Tadqiqot natijasida hukumat
1903-1906   yillardan   boshlab,   Turkistonga   ko`chib   keladiganlar   uchun   asosan
nasroniylarning provaslav e’tikodiga mansubligiga e’tibor qaratgan.
7. Ko`chirilgan   aholi   bilan   mahalliy   aholi   o`rtasida   er-suv
masalasidagi   mojarolar   bo`lganligi,   ko`chib   kelganlardan   ayrimlarining   ot-
xukiz   uFriligi,   alkogol   ichimliklarga,   tamaki   chekishga   va   foxishabozlik   kabi
illatlarga   berilishi   mahalliy   aholi   ijtimoiy-psixologik   holatiga   salbiy   ta’sir
ko`rsatgan.
8. Davlat   tomonidan   ko`chirilganlar   bilan   xujjatsiz,   uz   ixtiyori   bilan
ko`chganlarning   xuquqini   tenglashtirish   oqibatida,   ixtiyoriy   ko`chib   kelganlar
ko`chirib   keltirilganlarning   28-30   foizni   tashkil   etganligi   bundan   buyuk
davlatchilik  va  shovinizm  siyosatining  strategik  maqsadi  kuzlaganligini  oshkor
qiladi. 5
1II BOB .  TURKISTON MINTATSASIGA KO`CHIRILGAN
AHOLINING JOYLASHUV GEOGRAFIYASI HAMDA MODDIY VA
MA’NAVIY HAYOTI
II.1.  Ko`chirilganlarning Turkiston o`lkasidagi qishloq va posyolkalar
bo`ylab joylashuvi
Manbalarda   1867   yildan   1917   yilga   kadar   Turkistonga   ko`chirilgan
rusiyzabon   aholining   soni   xaqida   ko`plab   ma’lumotlar   keltiriladiki,   ulardagi
rakamlar   biri   ikkinchisini   to`ldirishi   bilan   birga,   hamma   vakt   ham   biri
boshqasiga mos kelmaydi. Ko`chirilganlar yashaydigan manzilgox, posyolka va
qishloqlaridagi   aholining   anik   sonini   belgilashdagi   asosiy   tusik   bo`ladigan
omillar   shundaki,   avvalo,   davlat   tomonidan   ko`chib   kelganlar   va   uz   ixtiyoriga
ko`ra   ko`chganlarning   barchasi   joylarida   mukim   yashab   kolmasdan,   yashash
manzillarini   doimiy   ravishda   o`zgartirib   to`rganlar.   Masalan,   Ettisuv   viloyati
uezdlariga ko`chganlarning 1882-1885 yillarda 50 foizi bekaror bo`lib, bir erdan
ikkinchi   erga   doimo   ko`chib   utib   yashaganlar 66
.   Sirdaryo   va   Kaspiyorti
viloyatiga   ko`chirilgan   aholining   38,2   foizi   uz   yashash   joylarini   o`zgartirib
turishgan.   Bu   xududlarda   “donchilik   madaniyati”ni   rivojlantirish,   dehqonlar
mukim   yashashi   uchun   hukumat   kerakli   choralarni   ko`rishi   kerakligi   xaqidagi
ma’lumotlar   ham   fikrimizni   tasdiqlaydi 67
.   XIX   asrning   80   yillari   ikkinchi
yarmidan   boshlab   “baxtli   hayot”   kidirib   Ettisuv,   Kaspiyorti   viloyatlariga
ko`chganlarning bir qismi Farg`ona va Samarkand viloyatlari uezdlariga ko`chib
utdilar.
YAngi   tashkil   topgan   qishloqlardagi   aholi   sonini   aniklashdagi
kiyinchiliklarga   ayrim   qishloqlarning   nomlari   mahalliy   aholi   qishloq   nomlari
bilan   bir   xilligi   ham   sabab   bo`lgan.   SHuningdek,   bu   ma’lumotlarga   aniklik
kiritishdagi   muammolardan   biri   shundaki,   rusiyzabon   dehqonlar   uz   xo`jaligiga
tegishli   er   va   ishchi   xayvonlarini   mahalliy   aholiga   ijaraga   berib,   uzlari   yakin
bo`lgan   shaxar,   posyolka   va   temiryo`l   stansiyalariga   ishlash   uchun   ketib
66   Велецкий С. О колонизационном Семиречья. // Туркестанский сборник. Том 496. - С.82.
67 Григорев В. Крестьянская колонизация в Сыр Дарьинской области. // Русская мысл. 1893.- № 2; 
Русская поселения в Закаспийский области. // Русская мысл. 1895.- № 5.  52 kolishgan.
Turkiston   general-gubernatori   K.P.   Kaufman   davrida   (1867-1881)
Sirdaryo   viloyatiga   ko`chirib   keltirilganlarning   10   foizi   oldin   kelgan   erlariga
kaytib   ketishdi,   3   dan   1   qismi   Ettisuv   viloyatiga   ko`chib   o`tgan 68
.   Ettisuvga
Kaufman   davrida   1875   -1881   yillarda   xar   yili   o`rtacha   110   ta   oila   ko`chirilib,
jami 2075 ta dehqon xo`jaligi joylashtirilgandi.
1847-1867 yillar davomida Ettisuvga kazaklar ko`chib ular 14 stanitsada
15   ming   nafarni   tashkil   etgan   bo`lsa,   ilk   bor   1869   yildan   boshlab   dehqonlar
yashash   uchun   manzilgoxlari   paydo   bo`lgan 69
.   Bundan   ko`rinadiki,   dastlab
ko`chirilgan   kazaklar   stanitsalarda   yashashgan,   lekin   ularning   ko`payib   borishi
va   buni   kullab   kuvvatlagan   hukumatning   ta’siri   natijasida   ularning   aloxida
qishloqlari tashkil topgan.
Sirdaryo xarbiy chizividagi 1-sonli fortda 2944 kishi, shundan 1550 nafari
xarbiy, 336 tasi xarbiylar oilasi, 734 nafari dehqonlar bo`lib, ulardan 275 tasini
xotin-kizlar   tashkil   qilgan 70
.   Dastlabki   rus   qishloqlari   rus   fortlari,   ya’ni   rus
kal’alaridan usib chiqkan, deyishimiz mumkin.
1875   yilda   Sirdaryo   viloyati   Avliyoota   uezdida   birinchi   rus   dehqonlari
kishloFi tashkil  etilishi  bilan xarbiylar yashash  joylarida iste’fodagi xarbiylarni
o`lkaga   joylashtirish   bilan   birga,   markaziy   guberniyalardan   oddiy   kishilar
ko`chirila boshlandi. 1876 yilda kirgiz chullariga ko`chish boshlandi. 1877-1878
yillarda “Er xudoniki” shiori ostida ushbu jarayon yanada avj oldi.
1875 yilda Avliyoota uezdiga Saratov guberniyasidan 100 ta oila hamda
1876 yilda Voronejdan 28 oila ko`chirilgan 71
. 1875-1876   yillarda
Uralortidan   Sirdaryo   va   Orol   dengizi   buylariga   130   nafar   Ural   kazaklari
ko`chirilgan,   ularni   orkasidan   yana   50   oila   ko`chirilib,   keyinchalik   joylashib
olishganidan   sung   99   nafar   ayollari,   233   nafar   bolalari   kelgan 72
.   Ko`chirib
kelganlarni   uy-joy   bilan   ta’minlash,   savdogar   va   ko`ro.l-yarog   ustalari   uchun
68   Русская поселения в Семиречья. // Туркестанский сборник. Том 472. - С.2-3.
69 Головин Г. О колонизации Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 428. - С.20-21.
70 Андревич П. Очерки историй колонизации Туркестана // Туркестанский сборник. Том 469.- С.61.
71 Узбекистон миллий архиви, И-17-фонд, 1-руйхат, В3485-йигма жилд, 11,15- вараклар
72   Узбекистан миллий архиви, И-1-фонд, 27-руйхат, 188-йигма жилд, 195,196,237,238- вараклар. 5
3kvartira   xakini   tulash   kabilar   Sirdaryo   viloyati   xarbiy   okrugi   uchun   bir   qator
muammolar   tuFdirgani   ham   davriy   matbuot   va   arxiv   manbalari   orkali
ko`rsatiladi.   O`nlab   xujjatlarda   kvartira   xarajatlari   bilan   bogaik   rakamlar
keltirilib,  1876 yilda  bu 7229  rubl   55 kopeekni   tashkil   etgan bo`lsa,  1881yilda
9225 rubl 60 kopeekka etgan 73
.
Avliyootada   K.P.   Kaufman   Krrabolta   nomli   birinchi   rusiyzabon   aholi
KishloFini   tashkil   etganidan   sung   ko`chib   kelganlar   sonini   aniklab   borish
vazifasini   kun   tartibiga   kuygan   bo`lsa-da,   ushbu   masala   tulik   xal   etilmagandi.
Uning xokimlik davrida 6 ta, ya’ni Avliyootada 5 ta, Toshkentda 1 ta rusiyzabon
aholi   kishloFi   tashkil   etilgan.   Usha   paytda   dehqonlar   soni   3450   nafar   ekanligi
“Turkiston   tuplami”da   kayd   etilgan 74
.   Avliyootadagi   birinchi   rusiyzabon   aholi
kishloFiga   Rossiyaning   Saratov   guberniyasidan   15   ta   dehqon   oilasi   va   Donsk
viloyati   Ramsk   kushinlaridan   xarbiy   majburiyatdan   bo`shatilgan   100   ta   oilani
hamda Sirdaryo viloyatiga, Voronejdan bir vaktni uzida 28 ta dehqon oilasi ham
ko`chirilgandi 75
.
“Turkiston   tuplami”   va   rasmiy   adabiyotlarda   Turkiston   general-
gubernatorligiga karashli Ettisuv viloyatida 76
 1882 yilda 28 ta dehqon posyolkasi
tashkil   topgan   bo`lib,   u   erda   15000   nafar   ko`chirilgan   aholi   yashagan,   1899
yilda   30   ta   posyolkada   38022   nafar,   1908   yilda   41   ta   dehqon   posyolkasida
44500 nafar, 1911 yilga kelib 123 dehqon qishloq va posyolkalarida 87000 nafar
aholi istikomat qilgan, bu ko`rsatkich viloyatning 8 dan 1 qism aholisini tashkil
etgan 77
.
1874-1905   yillarda   Sirdaryo   viloyatining   CHimkent   uezdida   18   ta,
Avliyootada 25 ta, Perovskda 4 ta, Toshkentda 11 ta, turli uezdlarda 7 ta, jami
65 ta posyolka tashkil etilib, ularda 3500 ta oila istikomat qilgan 78
.
Samarkand   viloyatida   1886   yildan   boshlab   rusiyzabon   dehqonlarning
73   Узбекистан миллий архиви, И-1-фонд, 27-руйхат, 188-йигма жилд, 317,405,406,407,408- вараклар
74 Из истори колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 521.- С.127.
75   Русский. О колонизации Туркестана // Туркестанский сборник. Том 425. - С.20.
76   Еттисув вилояти 1882-1898 йиллардан Чул генерал-губернаторлиги таркибига кирган, 1899 йилдан 
яна Туркистон генерал-губернаторлигига утказилган.
54
77   Переселение и земельневий вопрос в Семеречие. // Торгово-промышленная газета, 1906. № 223.
78   История русской колонизации. // Туркестанский сборник. Том 586.- С.8-9. posyolka va qishloqlari tashkil etila boshlagan. Usha yili bu viloyatda 4 ta, 1898
yilda   9   ta,   1910   yilda   11   ta   posyolka   bor   edi.   Samarkand   viloyatidagi   Xujand
uezdiga karashli 2 ta posyolkada 1800 ta oila,  Kattako`rFOn  uezdida 100 ta oila
istikomat qilardi. Dasht chul xududida XIX asrning 80- yillarida tashkil etilgan
qishloq va posyolkalar soni 7 ta bo`lib, ularda 400 ta oila, 1890 yilda 680 ta oila
yashaganligi manbalarda kayd etilgan 79
.
Farg`ona viloyatida XIX asrning 90-yillari boshiga kelib, 7 ta rusiyzabon
aholi   posyolkasi   tashkil   topgan   bo`lib,   ular   Namangan   va   Skobelevda   1   tadan,
Ushda   2   ta,   Andijonda   3   ta   edi.   Ushbu   rusiyzabon   aholi   qishloq   va
posyolkalarida   650   ta   oila   istikomat   qilardi.   Bu   masalani   Farg`ona   viloyati
misolida   tahlil   qilsak,   quyidagi   holatni   ko`rish   mumkin.   Farg`onaga   dastlab
xarbiylar va ularning oilalari ko`chib kelgandi. SHuningdek, 1876 yilda viloyat
xududiga xarbiylardan tashkari 1229 nafar rusiyzabon fukarolar ko`chirilgandi 80
.
1879 yilgi aholi ro`yxatiga ko`ra
Farg`ona viloyati aholisi 1571200 kishi bo`lsa, 1913 yilga kelib 2127460 kishiga
etgan.   1913   yilda   Farg`ona   viloyatida   42   ta   rusiyzabon   aholi   KishloFi,
manzilgoxlari bo`lib, ularda 12648 kishidan iborat 2323 ta oila istikomat qilardi.
Ularning 22995 desyatina suForiladigan er maydonlari bo`lgan.
Viloyatda   Rossiya   imperiyasi   hukumati   mavkeini   kutarish,   rus   tilida
suzlashadigan aholi nufuzini oshirish, ijtimoiy ziddiyatlarni bartaraf etib, dehqon
kuzgolonlariga   yo`l   kuymaslik   maqsadlari   kuzlangan.   Ko`chirib   keltirilgan
aholini   dastlab   mahalliy   aholi   yaxshi   karshiladi:   chorva   mollari   uchun   er
maydonlari va em-xashak berdi, ularga ekin ekish uchun dastlab uz erlaridan bir
qismini   ajratdi.   Keyinchalik   ko`chib   kelganlarning   o`zboshimchaligi   va
talonchiligi uchun kelishmovchilik hamda tupolonlar kelib chiqdi 81
.
Turkiston   general-gubernatorligining   Kaspiyorti   viloyatida   1889   yilda
birinchi   rusiyzabon   aholi   posyolkasi   vujudga   kelib   (Garmot,   Kichiq
79   К вопросу о колонизации. // Туркестанский курьер, 1908. № 71.
80 Жабборов М., Арслонзода Р. ФарFOна Россия империяси хукмронлиги даврида (“Туркестанский 
сборник” материаллари асосида). - Т.: “Навруз”, 2019. -Б. 96-97 (кейинги уринларда - Жабборов М., 
Арслонзода Р.
ФарFOна Россия империяси... ).
81   Жабборов М., Арслонзода Р. ФарFOна Россия империяси... - Б.111-117. 5
5Mixaevlovskiy-diss.),  1896 yilda ularning soni  10 taga etgan. 1909 yilda 27 ta
rusiyzabon   aholi   posyolkasida   5   ming   nafar   ko`chirilganlar   istikomat   qilardi.
Ushbu   ko`chirilganlarning   4   dan   1   qismi   (1500   nafari)   janubiy   Rossiya
(Malorossiya)dan   bo`lgan.   Ko`chirilgan   aholi   bu   viloyatdagi   290   ming   sonli
turkmanlar orasida salmokli foizni tashkil etmagan 82
.
Tadqiqotlarimiz   shuni   ko`rsatadiki,   Turkiston   general-   gubernatorligi
uezdlaridagi rusiyzabon aholi qishloq va posyolkalari asosan 1874-1893 yillarda
tashkil   topgan.1893-1900   yillarda   bor-yuFi   15   ta   posyolka   tuzilib,   1901   yilda
esa birorta ham rusiyzabon aholi kip ы ovi tashkil topmagan.
1886-1890   yillarda   Turkiston   o`lkasiga   bir   qator   rusiyzabon   oilalar
ko`chib   kelib   joylashdilar.   1888   yilda   o`lkada   1006   oila   (4996   nafar   aholi
ko`chgan   bo`lsa,   1890   yil   Volgabuyidagi   ocharchilik   tufayli   1297   oila,   6564
nafar aholi) ko`chdi.
“Turkiston   tuplami”da   keltirilishicha,   1907   yilda   Toshkent   ko`chirish
vrachlik punkti orkali utib ro`yxatga olingan ko`chirilgan aholi 5136 oila bo`lib,
shundan 438 oilada hukumat ruxsatnomasi bo`lgan. 4698 ta oila esa uz ixtiyori
bilan   tavakkal   qilib   kelganlar   edi.   Ularga   imtiyozli   chipta,   ko`chish
guvoxnomasi berilmagan. Imtiyozli ko`chganlar 8,5 foizni tashkil etgani xolda,
uz   ixtiyori   bilan,   ko`rkuvda   va   tavakkal   qilib   ko`chganlar   91,5   foizni   tashkil
qilgan.   Er   etishmasligi,   bu   erda   uz   xo`jaliklarini   yo`lga   quyish   uchun   yetarli
moddiy  zaxiraga   ega   bo`lmagan   va   boshqa   shu   kabi   sabablarga   ko`ra  ortlariga
kaytib ketganlar 271 ta oila bo`lib, shundan 48 ta oila hukumatning ruxsati bilan,
223 ta oila esa xech kanday ruxsatsiz ortga kaytib ketgan 83
.
Turkiston   general-gubernatorligining   uchta   viloyati:
Sirdaryo,
Samarkand va Farg`onada 1906 yilda 74 ta rusiyzabon aholi kip ы ovida 4800 ta
82   Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиречиньской и Закаспийской 
области//Туркестанский сборник.Том 472. -С.22-24.
56
83 Переселенческая статистика // Туркестанский сборник. Том 468. - С. 108. oila   istikomat   qilgan 84
.   1910   yilga   kelib   Turkiston   o`lkasida   170   ta   rusiyzabon
aholi   yashash   punktida   16   ming   oila,   110   ming   nafar   aholi   istikomat   qilgan.
Ushbu aholi ixtiyorida 380 ming desyatina er maydonlari bo`lgan 85
. YUkoridagi
statistik   ma’lumotlardan   ko`rinadiki,   1906-1910   yillarda   Turkistonga   aholini
ko`chish   sur’ati   ancha  yukori   bo`lgan.  Bu   Rossiyadagi  ijtimoiy-siyosiy  vaziyat
bilan ham bogaik edi.
Lekin   imperiya   hukumatini   bu   ko`rsatkichlar   ham   koniktirmagan.   Ular
tomonidan   tuzilgan   “YAngi   rus   Turkistoni”ni   tashkil   etish   dasturida   esa
Turkistonda   300   ming   mustaxkam   rusiyzabon   aholi   xo`jaligini   tuzib,   1,5   mln
aholini o`lkaga ko`chirish, ular uchun 3 mln desyatina er fondlari yaratib, uning
1 mln desyatinasiga paxta ekish muljallangan edi.
O`lkaga   Rossiyaning   markaziy   guberniyalaridan   dehqonlarning   doimiy
ravishda ko`chirilishi Turkistondagi aholini mikdoriga ham uz ta’sirini ko`rsatdi.
XX   asr   boshlarida   Turkiston   general-gubernatorligining   aholisi   bilan   bogaik
ma’lumotlar   ham   shuni   tasdiqlaydi.   1910   yilda   Farg`ona   viloyatida   2062531
nafar,   1911   yilda   Samarkand   viloyatida   967000   nafar,   1913   yilda   Sirdaryo
viloyatida 2097896 nafar aholi istikomat qilardi 86
.
V.V.   Bartoldning   ma’lumoticha,   SHarkiy   Turkistonning   Fulja   va   Kopi
pridan   Farg`ona   va   Sirdaryo   viloyatiga   ko`chib   o`tgan   dungan   va   taranchilar
soni   XX   asr   boshlarida   38000   nafarni   tashkil   etgan.   Ettisuv   viloyati   Jarkent
uezdida   bu   davrda   16000   dan   25000   nafargacha   taranchilar   istikomat   qilgan,
ruslar   esa   4500   nafarni   tapqil   etgan.   “Turkiston   tuplami”da   Xitoy   xududidan
ko`chgan   uYFur,   dungan,   taranchilar   soni   60-65   ming   atrofida   bo`lgan   deb
ma’lumot   berilgan 87
.   Agar   Ettisuv   viloyatida   ham   upbu   xalqlar   yapaganligini
xisobga olsak, upbu rakam xakikatga yakin bo`ladi.
Imperiya   ma’muriyatining   rejasida   ko`chirilganlar   soni   mahalliy   aholi
84 История Русской колонизации. // Туркестанский сборник. Том 524. - С.36.
85 Головин Г. О колонизации Туркестан // Туркестанский сборник. Том 586. - С.29.
86 Зеленский Н. Напи переселенцы. // Туркестанский сборник. Том 506. - С.72; Исследование новых 
колонизационных районов. // Туркестанский сборник. Том 501. - С.5.
87   Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство Академии наук 
СССР. 1927. - С. 159; Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в
Семиречиньской области. // Туркестанский сборник. Том 472. - С.33. 5
7vaqillariga   nisbatan   10   foizni   tapqil   etipi   kerak   edi.   Birok   bu   maqsad   va   reja
amalga   opmadi,   ko`chirilgan   aholi   hamma   vakt   ham   hukumat   tomonidan
yetarlicha   qo`llab-quvvatlanmadi.   Imperiya   hukumati   upbu   siyosatni   yuritipda
katta moliyaviy, moddiy-ma’naviy tusiklarga duch keldi.
Davriy matbuotning o`nlab  naprlarida  Turkiston o`lkasida  tapqil   etilgan
yuzlab   rusiyzabon   kiplok   hamda   posyolkalarining   joylapgan   urni,   ularda
istikomat qilgan oilalar soni, er fondi, aholining
usip
dinamikasi   masalalari   anik   berilgan 88
.   Manbalarda   keltirilipicha,   rusiyzabon
dehqonlar kiploklarida 9-10 ta oiladan 120-125 ta oilagacha aholi yapagan.
Turkistonga   ko`chirilgan   rusiyzabon   dehqonlarga   hukumat   tomonidan
berilgan 10 desyatina er uchastkasidan foydalanip uchun maxsus ko`rsatma ham
ishlab   chiqilgan   edi.   Dehqonlar   ushbu   er   maydonidan   o`rtacha   850-1000   rubl
mikdorida daromad olishlari belgilab quyilgandi.
Manbalar   tahlili   shuni   ko`rsatadiki,   10   desyatina   erning  2   desyatinasiga
uy-joy   (xata,   usadba),   mevali   va   manzarali   daraxtlardan   boF,   shaxsiy   tomorsa
xo`jaligiga asos solish tavsiya etilgan. Dolgan erni 8 ta bo`lakka bo`linib, ularga
bugdoy,   arpa,   suli,   tarik,   paxta,   kartoshka,   lavlagi,   sabzi,   beda   (klever-rus
bedasi),   sabzavot   va   poliz,   mol   ozukasi,   chorva   mollari   boqiladigan   er   hamda
uzum   etishtirishgan.   CHorvachilikning   uy   xo`jaligida   sigir,   kuy,   parranda,
chuchka   bokish   daromad   manbasini   oshiradi,   deb   xisoblangan.   Dehqonlarning
uz   xo`jaligidan   oladigan   daromadi   va   xosildorlik   darajasi   taxminan   o`rtacha
olganda quyidagicha bo`lishi kerak edi. 100 pud paxta (1 pud - 3 rubldan) 300
rubl, 800-850 pud kartoshka (1 pud 30 kopeekdan) 240 rubl, 100 pud buFdoy (1
pud 75 kopeekdan) 75 rubl, 100 pud arpa (1 pud 60 kopeekdan) 60 rubl, 3000
88   Дингельптадт. Напа колонизация в Туркестан (Русские посёлки в Туркестан). // Туркестанский 
сборник.-Том 429. - С.59-85; Маргиланский уезд. // Среднеазиатская
жизнь 1906. - № 147; Андижанской уезд. // Среднеазиатская жизнь. - № 51;
Село
Кауфманское. // Среднеазиатская жизнь. 1906. - № 52; Село Константиновское. //
Среднеазиатская жизнь. 1906. № 55; Село Троицкое. // Среднеазиатская жизнь.
1906.
№ 56 ва бопкалар.
58 bogaam beda (klever) (xar biri 6 kopeekdan)180 rubl jami: 855 rubl bo`lgan 89
.
Birok   sun’iy   suForishga   asoslangan   xo`jalikdan   xabarsiz   rusiyzabon
dehqonlar   suForma   dehqonchilikka asoslangan er fondlaridan unumli foydalana
olmadilar.   Ular   ko`p   mexnat   talab   qiladigan   paxta   va   sabzavot,   poliz   ekinlar
(mayda   ekinlar)   etishtirishdan   voz   kechib,   asosan,   lalmikor   dehqonchilikka
asoslangan   maydonlarda   boshoqdi   (donli)   ekinlar   (bundoy,   arpa,   suli,   tarik)
ekish bilan shuFullandilar. Ular uchun lalmikor dehqonchilik kulay va oson edi.
Bir qator rusiyzabon dehqonlar uz erlaridan unumli foydalanish urniga karovsiz
koldirdilar   yoki   uzlari   ishlamay,   mahalliy   aholiga   ijaraga   berdilar.   Natijada
rusiyzabon  dehqonlarning namunali, uziga tuk qishloq va posyolkalari oz sonli
bo`lib   kolishiga   sabab   ular   foydalanayotgan   er   fondlarida   unumdorlik   pastligi
edi 90
.
Manbalar   ma’lumotiga   ko`ra,   rusiyzabon   aholi   posyolkalarida   de\
konchilik   va   chorvachilikdan   kutilgan   natija   o`rtacha   54,2   foizdan   44,2
foizgacha bo`lib, bu avvalo, o`lkaga ko`chib kelganlarning dastlabki qismi 30 35
yil ilgari (1908-1910 yillar-diss.) ko`chganlar salmoFiga tuFri kelgan.1908yilda
rusiyzabon qishloqlarda a\oli jon boshiga yillik yalpi ma\sulot taksimoti o`rtacha
67,5   rublni   tashkil   etgan,   \ar   bir   jonga   bir   kunlik   taksimot   18,5   kopeek   bo`lib,
olingan   daromadning   60   foizi   ozik-   ovkat,   20   foizi   kiyim-kechak   uchun
sarflangan. Kishi boshiga pud \isobida donli ma\sulotlar 12,04 pudni, kartoshka
3,79   pudni,   poliz   va   sabzavot   ekinlari   4,86   pudni,   meva   1,63   pudni,   kovun   va
tarvuz 12,5 pudni, gusht 2,46 pudni, toza balik 0,69 pudni, mol yogi 0,45 pudni,
sut   13,0   pudni,   chuchka   salasi   0,79   pudni   tashkil   etgan 92
.   Aslida   \ar   bir
ko`chirilganlarning jon boshiga yillik xarajati 110 rubl bo`lgan. Agar bir yilda \
ar bir oila o`rtacha 1333 rubl daromad topsa, jon boshiga bu mablaFdan 233 rubl
sarflansa,   belgilangan   me’yoriy   daraja   \isoblanardi.   Xolbuki   bunday   \olat
ko`chirilganlar xonadonining12,8 foizda tashkil etilgandi.
Rusiyzabon   de\konlar   gidrotexnik   va   agronomlardan   olgan   tavsiyalarga
89   Головин Г. Мелкая фермерская хозяйства в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 492. - С. 54-55.
90   Иля Левитов. Поездка в Туркестанский край с переселенцев. // Туркестанский сборник. Том 492.
- С. 142; Туркестанский ведомости, 1906. № 6; К вопросу о
колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 445. - С. 97-100. 5
9ko`ra   Turkiston   o`lkasida   \ar   bir   ekinning   bir   desyatina   erga   turli   ekinlar
bo`yicha   suv   sarfini   \isob-kitob   qilishiga   e’tibor   qaratilgan.   De\kon   xo`jaligini
tashkil etishda ushbu tavsiyalardan samarali foydalanish mu\im a\amiyatga ega
bo`lgan.   Rus   \ukumati   paxtaga   zamonaviy   uslubda   ishlov   berilsa   suv   boshqa
ekinlar   kabi   katta   mikdorda   suv   sarfini   talab   qilmasligiga   alo\ida   e’tibor
qaratgan.
^uyidagi jadvalda ekin turlari bo`yicha suv sarfi keltirildi 93
.
2-jadval
T.R. Ma\sulot turi
Suv sarfi (kub.sm
\isobida) Izo\
1 Guruch (sholi) 1897 kub.sm (Eng yukori)
92
  YUferev V. Op ы t o pereseleniya norm ы  nadela pereselensev v Turkestan. // Turkestanskiy sbornik. Tom 473.
- S.324.
93
  Voda v Turkestanskom krae.// Turkestanskiy sbornik. Tom 493. - S.64
2 Tamaki 1697 kub.sm
Paxtaga zamonaviy
texnika bilan ishlov
berilsa, 1 desyatina
paxta erining suv sarfi
315 kub.sm bo`ladi3 Sabzi 1632 kub.sm
4 Kunjut 986 kub.sm
5 Kartoshka 912 kub.sm
6 Juxori 830 kub.sm
7 Kovun 692 kub.sm
8 Tarvuz 594 kub.sm
9 BuFdoy 415 kub.sm
10 Arpa 415 kub.sm
11 Paxta 415 kub.sm
YUkorida   ta’kidlaganimizdek,   o`lkada   dastlab   rus   xarbiy   stansiyalari,
garnizonlari   tashkil   etildi.   1847   yildayok   Kazalinskda   tashkil   etilgan   xarbiy
garnizonda   2-3   nafar   zobit,   soldatlar,   kichiq   xarbiy   xizmatchilar,   2   nafar
savdogarlar   mavjud   bo`lgan.   1853   yilda   Perovskiy   kal’asida   1,2,3   fortlar
ko`rilib,   Okmasjitda   Sirdaryo   xarbiy   chizivi   tashkil   etildi.   SHuningdek,   rus
hukumati   uz   hokimiyatini   mustaxkamlash   maqsadida   shaxarlarning   evropa
qismini   tashkil   etishga   katta   e’tibor   qaratdilar 91
.   SHu   bilan   birgalikda   rus
91  Васильев Д.В., Любичанковский С.В. Русская власть в Туркестанском крае: визуализация имперского
пространства   как   фактор  аккультурации   //   Вестник  Томского  государственного  университета.  История.
2018. № 54 -  C .  17-26. qishloqlarini tashkil etishga ham tayyorgarlik ko`rib bordilar.
XIX  asrning 60 yillarida Astraxan, Orenburg guberniyalarida ocharchilik
bo`lib,   dehqonlar   Turkistonga   karab   yo`lga   tushdilar.   Ular   kalin   saksovul   va
kamish   bilan   koplangan   Sirdaryo   buylariga   joylashdilar.   U   erda   yovvoyi
chuchka va yo`lbarslar bilan tuknash keldilar. 1867 yil 1-sonli fortda 2944 nafar
kishi   istikomat   qilib,   shundan   1550   nafari   xarbiylar,   336   nafari   ularning   oila
a’zolari,   734   nafari   dehqonlar   (shundan   276   nafari   ayollar)   edi,   -   deb   kayd
etiladi “Turkiston tuplamida” 92
.
1874-1905   yillarda   o`lka   viloyatlarida   rusiyzabon   aholi   posyolkalari
yildan   yilga   ko`payib   bordi.   Sirdaryo   viloyatida   1879   yilda   200   ta   rusiyzabon
xonadon yashagan bo`lsa, 1884-1885 yillarda ushbu viloyatdagi 8 ta rusiyzabon
aholi   kishloFi,   4   ta   nemis   mennonit   koloniyasida   540   oila   bo`lib   bunda   2522
nafar aholi istikomat qilgan 93
.
YUkorida   kayd   qilingan   31   yil   davomida   Sirdaryo   viloyatidagi
CHimkent  uezdida   18  ta,  Avliyoota  uezdida  25  ta,  Perovskiyda  4  ta,  Toshkent
uezdida   11   ta,   viloyatning   boshqa   xududlarida   yana   7   ta   rusiyzabon   aholi
KishloFi mavjud bo`lgan.
Turkistonda   1893-1901   yillarda   15   ta   posyolka   tuzilgan   bo`lsa,   1901
yilda bitta ham rusiyzabon aholi turar joylari vujudga kelmadi 94
.
Mavzuga   doir   materiallarini   o`rganish   jarayonida   Rossiya   imperiyasi
guberniyalaridan   Turkistonga   ko`chirilgan   “rus   mujiklari”   va   “rus   oilalari”
uzundan-uzok   mashakkatli   yo`lni   bosib   o`tganligi   ayon   bo`ladi.   Ularning
Turkistondagi “Ko`chirish saroylari”da oylab-yillab kutib yotishlariga ham tugri
kelganligi bilan bogaik bo`lgan xabar va maqolalar ham bosilgan 95
.
Manbalar   tahlili   orkali   ayon   bo`ldiki,   Rossiya   imperiyasidan   o`lkaga
ko`chirilganlarning qishloq va posyolkalarida ma’naviy-axloqiy holat, kundalik
maishiy   turmushda   ko`pgina   salbiy   jixatlar   ko`zga   tashlanadi.   Xususan,
92  К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 445. - С. 97-100.
93   Юферьев В. Опыт о переселения нормы надела переселенцев в Туркестан. // Туркестанский сборник. 
Том 473. - С. 326.
94 Несколько слов о переселение в Сырдаринской области. // Туркестанский курьер, 1907. - № 171
95   Бенари А. Свободные земли Туркестанского края. // Ташкентский курьер. 1908. № 103. 6
1“Avliyoota uezdiga Samara va Astraxan guberniyalaridan kelganlar ko`p spirtli
ichimliklar   ichadilar.   SHaxarga   borgan   xar   bir   dehqon   uzi   bilan   1-2   butilka
alkogol olib kelishi odat tusiga aylangan, ular uz qishloqlaridan 15-20 chakirim
uzoklikdagi   pivo   bar   (kobak)larga   katnashdan   erinishmaydi,   spirtli   ichimliklar
ichishga   berilgan   rusiyzabon   dehqonlar   bozor,   maydon,   qishloqlarda
gandiraklab   yuradi,   kechko`runlari   bakirib-chakirib   qishloqdoshlari   tinchini
buzishadi”,-deb yozilgandi “Turkestanskiy vedomosti” gazetasida 96
.
Rusiyzabon   dehqonlar   orasida   ichqilikbozlik   tobora   ko`chayib
borayotganligi  fakatgina Rossiya  kelajagiga salbiy ta’sir  qilibgina kolmay, ular
ta’sirida   axyon-axyonda   buza   (sarxush   qiladigan   ichimlik)   ichib   to`rgan
mahalliy aholiga ham ta’sir etib, ular orasida spirtli ichimliklar ichadiganlar soni
ko`payib   bormoqda,   deyiladi,   “Turkiston   tuplami”dagi   xabarlardan   birida,
Kattako`rFOn   (Samarkand   uezdi)   shaxrida   pivo   ichishga   mukkasidan   ketgan
shaxs   bo`lib,   u   bir   kunda   100   butilka   pivo   icharkan.   Atrofiga   mahalliy   xalq
vaqillaridan   ham   butilkadoshlar   tuplagan 97
.   Turkiston   o`lkasi   bo`ylab   XX   asr
boshlarida   sayoxatga   chiqkan   rusiyzabon   amaldorlaridan   biri   “Toshkent,
Samarkand, Marki   yunda
ko`plab
dehqonlarni   ko`rdim,   ular   “savdo   maydonlari”deb   nomlangan   joylarda
tuplanishadi,   bu   joylarni   mahalliy   aholi   “alkashlar   bozori”deyishadi.   Ularda
spirtli   ichimlik   ichib   olgan   dehqonlar   bakirib-chakirishadi,   odamlar   tinchini
buzishadi.   Mahalliy   xalq   bozorlarida   bunday   holat   yuk.   Nega   rusiyzabon
ko`chirilgan   aholi   mahalliy   aholi   (musulmonlar)   bilan   urab   olinganini
tushunishmaydi?   Ular   nega   xristian   provaslavlar   obrusini   tushirishadi?
Musulmonlar   axloki   va   ma’naviyatiga   urnak   bo`lish   kerak   emasmi?   Naxotki
ular   Turkiston,   Tibet,   Xitoy,   Xindistondan   xar   yili   30   ming   musulmon   Makka
xaj   ziyoratiga   borib   kelayotganidan   xabarlari   yuk?”   kabi   satrlarni   yozgan 98
.
96   Иля Левитов. Поездка в Туркестанский край с переселенцами. // Туркестанские ведомости. 1906. - № 
56.
97   Переселенческие вопросы. // Туркестанский сборник. Том. 464. - С. 48.
98   К вопросу о колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 445. - С.98. Turkiston   o`lkasiga   ko`chgan   nemis   mennonitlari   va   molokanlarning   odob-
axloki,   tartib-intizomi,   mexnatsevarligi,   o`zaro   axilligi,   xo`jalik   yuritishdagi
tadbirkorligi,   kushnilar   va   mahalliy   xalq   bilan   dustona,   yaxshi   kushnichilik
munosabatlardagi   ishtiroki   ko`chirilgan   rusiyzabon   dehqonlarga   namuna   qilib
ko`rsatilgan 99
.
Ko`chirilganlarning   mahalliy   aholiga   salbiy   ta’sir   qilayotganligi   va
ularning noroziligini tuFdirayotganligi ham e’tibordan chetda kolmagan.
99   Сыр-Дарьинскомпереселенческомуправление. // Туркестанский сборник. Том 496. - С. 81. Несколько
слов (по поводу нескольких слов о переселении в Сыр-Дарьинскую область). // Туркестанский сборник.
Том 434. - С.193-196. 6
3Bu   aholining   bunyodkorlik   faoliyatitiga   salbiy   ta’sir   qilayotganligi,   kolaversa
rus   hukumatining   obrusiga   salbiy   ta’sir   qilayotganligi   tabiiy   holat   edi.   Davriy
matbuot   maqolalarida   ko`chirilgan   rusiyzabon   dehqonlarning   spirtli
ichimliklarga   ruju   quyishi   sabablari   sifatida   qishloqlarda   namunali   maishiy
xizmatning   yo`lga   quyilmaganligi,   mahalliy   amaldorlar   xalq   orasida   yetarlicha
tarFibot-tashvikot   va   nazorat   ishlarini   olib   bormasligi,   ko`pgina   qishloqlarning
shaxardan uzokligi tufayli zerikarli hayot, ozik-ovkat maxsulotlaridagi tankislik,
ishsizlik, uz erlarini ijaraga berib tanballashib kolish kabi holatlar keltiriladi 100
.
Voronej,   Samara,   Saratov   hamda   Volgabuyi   guberniyalaridan   ko`chib
kelgan   rusiyzabon   aholi   vaqillari   kirgiz   (kozok)lar   bilan   yonma-yon   xolda
joylashgan. Rusiyzabon  ko`chirilgan aholi  orasida  uFrilik holatlari  ham  uchrab
to`rgan.   Ular   mahalliy   aholining   ot,   koramol   va   kuylarini   uFirlashgani
manbalarda   kayd   etiladi.   Ayniksa,   otlarni   uFirlab,   xar   birini   15-20   rublga
sotganlar   xaqida   ma’lumotlar   keltirilganligiga   guvox   bo`lindi.   Bunday
ma’lumotlar   arxiv   xujjatlarida   ham   keltirilib,   bir   xujjatda   A.Fedchenko   ismli
shaxs mahalliy xalq vaqillaridan birining nor tuyasini ugarlagani kayd etiladi 101
.
Manbalarda evropalik aholi ayrim qishloqlarga 15-20 ta plug tortadigan ishchi ot
xayvonlarini   olib   kelishgani,   kirviz.lar   esa   ularni   uFirlagani   xaqida   ham   xabar
berilgan.   Mahalliy   aholi   bu   bilan   ko`chirilganlarni   uzlari   joylashgan   erlardan
ko`chib   ketadi,   deb  uylashgan 102
.  Sovet   hokimiyati   davrida  yaratilgan   bir   qator
tadqiqotlarda   ko`chirilgan   imperiya   aholisi   mahalliy   xalqlarga   madaniy
rivojlanish olib keldi tarzida bir yoklama yondashiladi. Jumladan, tarixchi olim
A.I.   Ginzburg   “Rusiyzabon   aholi   ko`chib   kelishi   bilan   kozok   va   kirviz.lar   rus
tilida suzlashadigan bo`ldi. Rus ish ko`rollari
bilan   erlariga   ishlov   beradilar.   Rus   oyok   kiyimlarini   kiyadilar.   Evropa   serxosil
mevalari,   daraxtlarini   ustiradilar.   Samarkandda   boFbonlar,   Ashxabotda
100   К вопросу о колонизации. // Туркестанский курьер, 1908. - № 71; Ликошин. Н.С.
Обцирень но неудобень. // Туркестанский ведомости. 1907. - № 80.
101   Узбекистан Миллий Архиви, И. 1-фонд, 27-руйхат, 188-йигма жилд, 199-варак.
102   Stop .  Колонизационные вопросы. // Туркестанский сборник. Том 421. - С. 172-180; К. Киргизско 
переселенческому вопросу // Туркестанский сборник. Том 421. -С.180-187.
64 ipakchilik   va   polizchilik   maktablari   ochildi,”-deb   yozadi 103
.   Birok   mahalliy
aholiga   ko`chirilgan   aholining   axloksizligi,   insoniy   xislatlardan   yirok   bo`lgan
salbiy ta’siri masalalari ataylab chetlab utilganligi uz davridagi mafko`ra tufayli
ekanligini   anglash   kiyin   emas.   Muximi   shundaki,   bevosita   ayrim   rusiyzabon
mualliflar   uz   vaktidayok   ushbu   noxush   xatti-xarakatlar   va   salbiy   jixatlarni
e’tirof etgandilar. Bu xaqida yukorida tuxtalib o`tgan edik.
Ko`chirilgan   rusiyzabon   aholi   posyolka   qishloqlarining   ayrimlari
mahalliy aholi yashash joylaridan ancha uzok masofalarda, ba’zilari yonma yon
tashkil   topgandi.   Xatto   ba’zi   bir   qishloqlar   rusiyzabon   aholi   va   mahalliy   aholi
orasida   bir   xil   nomlangan,   xududlari   o`zaro   tutash   bo`lgan.   Aytish   mumkinki,
mahalliy aholi bilan ko`chirilganlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar doimo sillik
kechmagan.   Bir   qator   maxallalarda   kozoklar   bilan   er-suv   o`rtasida   janjallar
bo`lganligi,   kozok-KirFiz   qishloqlari   manaplari   (uruF-aymok   boshliklari-diss)
va   rusiyzabon   amaldorlar   er   hamda   chorva   masalasida   tortishib   kolishi   kabilar
xaqida   xabar   qilinadi 104
.   Krzokdar   asosan   chorva   mollarini   bokish   bilan
shuFullanganliklari   sababli   ular   er   maydonlarini   tez-tez   almashtirib   turishgan.
Rusiyzabon   aholi   manzilgoxlari   uchun   ajratilgan   “bo`sh   erlar”da   kozoklarning
favkulodda chodirlari paydo bo`lgan, chorvadorlar yaylov izlab chegara bilmay
ko`chib   yuravergan,   ularni   utroklashtirish   hamma   vakt   ham   kutilgan   natijani
bermagan.   1856   yilda   kozokzabon   va   rusiyzabon   aholi   o`rtasida   katta   janjal
chiqib,   oxir-oqibatda   kuzFOlonga   aylangan,   fakat   1858   yilda   ushbu   mojaroga
chek quyilgan. Sirdaryo viloyatida kechgan ushbu xarakatga kozoklarga tegishli
bo`lgan   erlarni   nokonuniy   tortib   olish,   ular   xuquqining   poymol   qilinishi   sabab
bo`lgan 105
.   Bunday   norozilik   xarakatlari   korakirgiz   manaplari   bilan   rus
ma’murlari   orasida   ham   kelib   chiqkan.   Manap   Konur   rusiyzabon   dehqonlarga
103   Гинзбург А.И. Переселенческий вопрос в Туркестане (конец  XIX -  начало  XX   в) Авт. дисс.канд.ист. 
наук. - Т.: 1966. - С.16.
104   Киргизско переселенческому вопросу. // Туркестанский сборник. 421. - С. 180-187;
Успенский А. Влияние колонизации на киргизское хозяйства // Туркестанский
сборник. Том 472. - С. 152-166; Чиркин Г. Землеустройство киргиз в связи с
колонизацией степи. // Туркестанский сборник. Том. 241. - С. 167-180; Киргизы и
переселение. // Туркестанский сборник. Том 518. - С. 98-100; Земле устройство киргиз.
// Ташкентский курьер. 1908. - № 146; Фёдоров Е. К вопросу киргизские
землеустройства. // Ташкентский курьер. 1909. - № 48.
105   Бартольд В.В. История культурной жизн Туркестана. Изд. Акад. Наук СССР. Ленинград, 1927. - С. 
145. 6
5ijaraga   bergan   erlarga   boshqa   korakirgiz   uruFi   a’zolari   kelib   chodir   tikishgan.
SariboFish uruFi manapi SHabdan rusiyzabon aholi vaqillari boshqa salt sayak
uruFi   manapidan   sotib   olgan   erlarning   uziniki   ekanligini   da’vo   qilgan.   Oddiy
xalqni   korakirgizlar   “Bukara”   (kora,   ruscha   “vot   chyorn ы y”)   deyilgan.   Ular
rusiyzabon   amaldorlardan   ijaraga   30   desyatinagacha   er   olishgan.   Bu   esa
manaplar   bilan   tuknashuvlarga   sabab   bo`lgan.   CHunki   korakirFiz   manaplari
orasida   750-1000   desyatinagacha   erni   ijaraga   beruvchi   boy-badavlat   dehqonlar
bo`lib,   ular   oddiy   kirFizlarning   uz   erlaridan   ketib   kolishini   istashmagan 106
.
Ayrim xududlarda mahalliy amaldorlar bilan mustamlaka ma’murlari o`zaro til
biriktirib,   rusiyzabon   va   mahalliy   aholi   ustidan   xukmronlik   qilishgan.
SariboFish   uruFi   manapi   SHabdan   Makka   va   Madina   xaj   ziyoratidan
kaytganidan   sung   (1906   yil-diss.)   “bukara”lardan   15000   rubl   tuplab   uz
xarajatlarini   koplashida   mustamlaka   ma’murlari   uni   kullab   kuvvatlagan 107
.
Xullas, ko`chirilgan aholining Turkiston o`lkasi bo`ylab joylashuvi 1867 yildan
1917 yilga kadar davom etgan. Avval xarbiy xizmatdan iste’foga chiqkan kichiq
lavozimdagi   zobit   va   soldatlar,   ularning   oilalari   imperiya   chegaralari   bo`ylab
joylashgan.   SHu   davr   mobaynida   rusiyzabon   dehqonlarni   ko`chirish,   Rossiya
imperiyasining   uzok   asrlik   ko`chirish   tajribasi   asosida   amalga   oshirila
boshlangan.   Ko`chirish   siyosatining   tashabbuskori   birinchi   Turkiston   general-
gubernatori   K.P.   Kaufman   bo`lgan.   Uning   davrida   rusiyzabon   dehqonlarning
dastlabki   6   ta   kishloFi   tashkil   topgan.   Ko`chirish   jarayoni   1881-1882   yillar   va
1892-   1893   yillarda   eng   yukori   chukkisiga   chiqkanligini   o`rganilgan   manbalar
tasdiqlaydi.   Arxiv   xujjatlari   va   davriy   matbuotda   Turkiston   general-
gubernatorligining   xar   bir   viloyati   va   uezdlarida   ko`chirilgan   dehqon
xo`jaliklarining   soni,   qishloq   va   posyolkalardagi   joylashuvi   anik   dalillar   bilan
berilgani   muximdir.   Ko`chirilgan   aholi   Turkiston   aholisining   ma’naviy
muxitiga, asosan, salbiy ta’sir ko`rsatgan.
Xulosa   qilib   aytganda,   o`rganilgan   manba   va   arxiv   xujjatlarida
106   Хворстанский П. Киргизский вопрос в связи с колонизацией степи // Туркестанский сборник. Том 
472. - С. 37, 44, 82.
107   Уша жойда. - Б.84-85.
66 Turkistonga   ko`chirilgan   aholi   soni   tugrisida   anik   rakamlar   ko`rsatilmagan,   bu
holat   o`rganilayotgan   davrda   mintaqaga   kancha   aholi   ko`chib   kelganligi
to`g`risida   anik   fikr   aytib   bo`lmaydi.   Birok,   mazko`r   masalani   Turkistonning
ma’lum mintaqalari kesimida tadkik etish mumkin. SHu sababli, mazko`r ishda
viloyat   va   uezdlar   mikiyosida   Turkistonga   kancha   aholi   ko`chib   kelganligini
tahlil  qildik. Ushbu  izlanishlar  natijasi  shuni  ko`rsatadiki,  ko`chib  kelgan aholi
asosan   erni   suForish   uchun   kulay   xisoblangan   xududlarga   kelib   urnashgan.
Bundan   tashkari,   temir   yo`l   stansiyalari   va   xarbiy   ob’ektlar   yonida   ham   yangi
ko`chib   kelgan   aholining   yashash   joylari   tashkil   topdi.   Mazko`r   erlar   asosan
mustamlaka   ma’muriyati   tomonidan   berilgan   bo`lib,   ularga   dehqonchilik   bilan
shugullanish uchun ma’lum mikdorda erlar takdim etilgan.
II.2.  Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning moddiy va maishiy
holati
Ko`chirib   keltirilgan   dehqonlarning   moddiy   va   maishiy   holati   xaqidagi
ma’lumotlar   tarkok   xolda   uchraydi.   Bu   ma’lumotlar   garchi   ayrim   qishloqlar
misolida bo`lsa ham o`lkaga ko`chirilgan dehqonlarning umumiy maishiy axvoli
bo`yicha ba’zi bir xulosalar chiqarish imkonini beradi.
Turkistonga ko`chirilgan Rossiya imperiyasi aholisining Sirdaryo viloyati
CHimkent   uezdidagi   rusiyzabon   aholi   qishloqlari   o`rganilganligi   bilan   bogaik
1906 yildagi ma’lumotlar tahlil qilinganda, quyidagi jixatlar ayon bo`ladi. 1905-
1910   yillarda   tashkil   topgan   qishloqlarda   er   fondlari   juda   oz   bo`lsa-da,
dehqonchilik   qilib   xo`jalikni   yuritishga   xarakat   qilingan.   CHimkent   uezdidagi
Novo-Nikolaevka   kishloFi   1907   yilda   tashkil   topgan   bo`lib,   qishloqliklar
xisobida 42 desyatina suForiladigan, 217 desyatina lalmi erlar bo`lgan. Xar bir
oila   xisobiga   o`rtacha   1,17   desyatina   suForiladigan,   5,84   desyatina   lalmi   erlar
tuFri   kelgan 111
.   Bundan   ko`rinadiki,   ushbu   qishloqda   1907   yili   36-37   ta   oila
yashagan   va   ular   suForma   dehqonchilik   bilan   birgalikda   uzlarining   xo`jalik
yuritish   an’analariga   mos   bo`lgan   lalmikor   dehqonchilik   bilan   ham
shuFullanganlar. 6
7“Turkiston   tuplami”   ma’lumotlari   asosida   XIX   asrning   80   yillarda
Turkiston   mintaqasida   tashkil   topgan   rusiyzabon   aholi   qishloqlari,
ulardagi   oilalar   soni   va   xo`jaligidagi   muxim   tarmoqlar   xaqida   quyidagi
jadval orkali ma’lumot olish mumkin 112
.
3-jadval
^ishlokning nomi Tashkil topgan
yili Oilalar soni
Muxim xo`jalik
sohalari
Kaspiyorti viloyati
Alekseevka 1883 yil 29
donchilik, chorvachilik
Dimitrovka 1888 yil 6
buFDOY, poliz,
sabzavot
Mixaylovka 1888 yil 18 donchilik,
sabzavotchilik
Saratovka 1884 yil 22
donchilik, chorvachilik
Skobelevka 1891 yil 9 chuchkachilik,
parrandachilik
Vыsokiy 1884 yil 22 donchilik,
Kozelnыy 1884 yil 14
donchilik, ko`rkachilik
Sirdaryo viloyati
111
  Golovin G. K priyomu svobodnыxgosudarstvennx zemli. // Turkestanskiy sbornik.  Tom 495. - S. 107-112.
112
  Nik. Ditsgel. Nasha kolonizatsiya Sredniy Aziya (Russkie poseleniya Turkestan). // Turkestanskiy sbornik. 
Tom 429. - S. 60-85.
68 YAs-ko`chu 1889 yil 22 paxta, buFdoy
Manat 1890 yil 13
buFdoy,donli ekinlar
Merka 1887 yil 29
buidoy, koramolchilik
Sretenskiy
Nadejdinskiy 1888 yil 100-123 oila paxta, buFdoy, poliz
Troitskiy 1888 100 don, paxta
Nikolskiy 1889 300
xunarmandchilik, savdo
Ettisuv viloyati
Kuzminka 1887 30
sabzavotchilik,
bedachilik,savdo- sotik
CHaldavr
1876-1888 yillar 84 BuFdoy, dehqonchilik
Nikolaevskiy 1885 yil 32
dehqonchilik va
chorvachilik
YUkoridagi   jadval   ko`chirib   keltirilgan   aholining   xo`jalik   yuritish
an’analarini   viloyatlar   kesimidagi   tahlilini   qilish   imkonini   beradi.   Jadvaldan
ko`rinadiki,   xo`jalik   yuritishda   viloyatlarning   uziga   xos   ixtisoslashuvi   yuz
bergan.   Bu   albatta,   iqlim   sharoiti   va   bu   erga   ko`chirilgan   aholining   xo`jalik
yuritish   an’analari   bilan   bod   lik   edi.   Misol   uchun   oladigan   bo`lsak,   Kaspiyorti
viloyatiga ko`chirib keltirilganlar asosan donchilik, sabzavotchilik, chorvachilik
va parrandachilik, Sirdaryo viloyatiga ko`chirilganlar esa donchilik, paxtachilik,
chorvachilik   va   xunarmandchilik,   Ettisuv   viloyatiga   ko`chirilganlar   donchilik,
chorvachilik bilan shuFullanganlar.
Masalan   ko`chirilgan   rusiyzabon   dehqonlardan   biri   uz   er   maydonida
5000 dona tarvuz etishtirib, ularning xar bir donasini bozorda 20-25 kopeekdan
sotgan 108
.   YUkorida   ko`rsatib   utilgan   mashgulotlardan   tashkari,   ko`chirilgan   a\
oli   duradgorlik,   tikuvchilik,   buyokchilik,   kunchilik,   Fisht   terish,   kir   yuvish,
tukuvchilik,   konduktorlik,   cherkov   xizmatchisi   kabi   mashFulotlar   bilan   ham
108   Переселенцы Волги на Сыр-Дарья. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.60-85. 6
9shuFullanishgan.
Toshkent shaxri yakinidagi Nikolskiy rusiyzabon aholi posyolkasida 300
ta xonadon istikomat  qilib, 1889 yilda posyolkada 15 nafar  duradgor usta, 6 ta
izvoshchi, 11 ta buyokchi, 10 ta charmsoz, 5 ta Fisht teruvchi, 9 ta kir yuvuvchi,
4   ta   tukuvchi,   9   ta   tikuvchi,   3   ta   soatsoz   va   1   ta   konditer   sex   egasi   istikomat
qilgan 109
.
Sirdaryo   viloyati   Avliyoota   uezdidan   25   chakirim   uzoklikdagi
Aleksandrovskiy   kii ы ogidagi   yoshlar   jun   yuvish,   undan   movut   (sherst)   olish
bilan shuFullanishgan.  Bu qishloqda 100 ta va undan ortik kuylari bor bo`lgan
xonadonlar yashardi, ular uzlari etishtirgan xomashyoni kayta ishlash choralarini
ham   ko`rishgan.   Ushbu   kuylar   mayin   junli   kuylar   zotiga   kirganligi   uchun   ular
asosan juni uchun boqilgan. Bunday kuylarni junidan movut olingan.
Aleksandrovskiy   kii ы ogidan   bo`lgan   dehqon   Soplyakov   1888   yilda   bir
paytning   uzida   un   tortadigan   tegirmon   ko`rdi,   kungabokardan   yoF   olish
apparatini urnatdi va asalarichilik bilan shuFullandi. Dehqon Ilchenko paxtadan
tola   olish   kul   stanogini   yaratdi,   birok   ko`p   utmay   vafot   etdi 110
.   Nemis
mennonitlari dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilikdan tashkari, zotdor, 30-
40 litr sut beradigan sigirlarni urchitib ko`paytirish fermasini ko`rib, tadbirkorlik
va   fermerlikda   namuna   ko`rsatishdi.   Rusiyzabon   dehqonlar   orasida   mayda
savdogar,   bakkol,   dallol,   volost   oksokoli,   stansiya   kuzatuvchilari,   hammom
egalari   va   xizmatchilari,   mexmonxona   xodimlari,   yam щ ik   (murabbiy)lar
bo`lgan 111
.
Temir yo`l stansiyasi nazoratchilari bir oyda 25 rubl, yam щ ik (murabbiy)
2 pud un va 9 rubl hamda 7,5 funt krupa (1 funt-450 gramm- diss.) olgan. Agar
yam щ ik (murabbiy) mahalliy aholi vaqili bo`lsa, 7 rubl, 3 pud un yoxud 12 rubl
olgan 112
. Balikchilik maxsuloti Orol dengizi, Sirdaryo va CHirchiq daryolaridan
109   Ник. Дицгель. Наша колонизация Средней Азия (Русские поселения в Туркестан). // Туркестанский 
сборник. Том 147. - С.48.
110 Ник. Дицгель. Наша колонизация Средней Азия (Русские поселения в Туркестан). // Туркестанский 
сборник. Том 429. - С.81.
111 Миддердорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. Санкт-Петербург. 1882. - С.45.
70
112   Stop .  Колонизационые вопросы. // Туркестанский сборник. Том 421. -
С.173.
Каспийорти   вилоятида   Красноводский,   Петровский   посёлкалари   1894   йилда   ташкил   этилган   булиб, olingan. Bu bilan rusiyzabon aholi shuFullangan bo`lib, ular som, shuka, sazan
(karp),   nalim,   menv,   okun,   karas,   usach   kabi   baliklarning   turlarini   ovlashgan.
Ayniksa,   ko`chishdan   ilgari   dengiz   yakinida   yashagan   uralliklar   balik   tutishda
moxir va ustasi  farang bo`lishgan. Rusiyzabon aholi qishloqlarida, shuningdek,
rus, golland, koxinxin tovuklari boqilgan. Ko`chirilgan aholi chorvachilik bilan
ham   shuFullanar   ekan,   koramolchilik,   otchilik,   chuchkachilik,   parrandachilik
bilan birga, kuy va echqilar bokish ham ular xo`jaligidagi muxim tarmoqlardan
biri bo`ldi.
Asosan  SHimoliy Kavkaz va Krimdan temir  yo`l  orkali  yuk vagonlarida
ko`chganlar   uzlarining   jun   beradigan   kuylari   bilan   o`lkaga   kirib   kelgandi.
Ma’lumki, Turkistonda XX asrning boshlarida kuychilik rivojlangan bo`lib, bu
davrda Sirdaryo viloyatida 4 million 73 ming, Farg`ona viloyatida 1 million 323
ming,   Samarkand   viloyatida   959   ming,   jami   7   million   311   ming   bosh   kuylar
keng   yaylovlarda   boqilgan.   Kuychilik   bilan   shuFullanuvchi   ko`chib   kelganlar
avval   TurFay,   Semiplatinskiy   saxrolari   orkali   Turkistonga   kirib   keldilar 113
.
Stavropol   guberniyasidan   1 nafar  chorvador  Toshkent   yakinidan 120  desyatina
er   sotib   oldi,   yana   2   nafar   ko`chib   kelgan   chorvador   CHimkent   uezdidan   uz
kuylarini   bokish   uchun   er   sotib   olgandi.   Kuychivonlarning   o`lkada   60   ta
xo`jaligi   tashkil   topadi,   chorvadorlar   Olmali   degan   posyolkaga   asos   solishdi.
Ko`chirilgan chorvadorlar uz podalari uchun xar bir koramolga 10 kopeek., xar
bir   kuyga   2   kopeek.ga   kirchizlardan   er   maydonlarini   ijaraga   olishgan.   Ular,
asosan,   mayin   junli   kuylar   bokishni   yo`lga   kuydi,   korakulchilik   bilan   ham
qisman   bo`lsa-da   shuFullanishdi.   Tamirlonovka,   Mamaevka,   Obruchevka,
Ermolovka,   Olmali   kabi   kuychivonlarning   6   ta   posyolkalari   bo`lgan.   Ular
Janubiy   Rossiya   va   Kavkaz   chorvadorlaridan   kolishmaydigan   movut   olishgan.
уларда   11   нафар   баликчилар   яшаган.   1894-1899   йилларда   Киндерли   ва   Заворот   кирFOFида   2   та
баликчилар   кишлоFи   ташкил   топганлиги   хакида   манбаларда   маълумотлар   берилган.   Баликчи
хужаликлар   кайик-баликчилик   сохасини   куллаб,   уз   эхтиёжлари   хамда   бозорда   сотиб,   даромад   олиш
максадида балик овлардилар. Баликчилар кишлокларини маъмурият куллаб-
кувватлаб уларга имтиёзли ссуда
(кредит) берган, соликлардан дархон килган, кайиксозлик саноати
ривожини
рагбатлантирган.
113 Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер. 1907. - № 171. 7
1Xar   bir   kuydan   10   funtdan   16   funtgacha   (1   funt-409   gr-diss.)   movut   uchun
sifatli   jun   olingan.   Mayin   junli   kuylar   junini   kayta   ishlaydigan   zamonaviy
fabrikani   Farg`ona   viloyati,   Namangan   uezdida   birinchi   bo`lib   tadbirkor
K.V.Solovev ochgandi 114
.
1880-1890   yillarda   15   mingtagacha   kuy   podalariga   ega   bo`lgan
ko`chirilganlarning   oilasi   bor   edi.   Turkiston   o`lkasining   Andijon,   Namangan,
Ush,   Kukon,   Samarkand,   MarFilon,   Xujand,   Toshkent,   Avliyoota   uezdlarida
chorva   boqiladigan   1   million   desyatina   yaylovlar   bo`lgan.   1910   yilda   Rossiya
sanoati uchun bir yilda 2,5 million pud sherst talab qilinar edi.
Manbalar tahlil qilinar ekan, ko`chirilgan aholi faoliyati va mashFulotida
sun’iy   suForishga   asoslangan   boshoqli   (donli)   ekinlar   etishtirish   keng
tarkalmaganligi, asosan lalmikor dehqonchilik bilan mashFul bo`lganligi ko`zga
tashlanadi. Ma’lumki, rusiyzabon aholi posyolkalarida va qishloqlarida Amerika
paxta   navini   etishtirish,   ya’ni   paxtachilik   ham   kutilgan   natijani   bermagan.
Amerika paxtasini ekkanlarga imtiyozli kreditlar berilgan, paxta narxi oshirilgan
bo`lsa-da,   ko`chirib   keltirilgan   rusiyzabon   dehqonlar   ushbu   ekinni   ekishga
ixtisoslashmagan.   Birok   arxiv   xujjatlarida   keltirilishicha,   ko`chib   kelgan   aholi
orasida   Amerika   paxtasini   ekadiganlar   soni   ayrim   xududlarda   yillar   davomida
oshib   borgan.   Jumladan,   Dasht   chulga   ko`chirilgan   xo`jaliklarning   1909   yilda
9,2 foizi, 1910 yilda 38,4 foizi, 1911 yilda 58 foizi, 1912 yilda 80 foizi Amerika
paxtasini   etishtirish   bilan   shuFullanishgan.   Birok   ularning   xo`jaligida   paxta
xosildorligi, 10-15 sentnerdan oshmagan 115
. Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning
suForma   dehqonchilikda   yetarli   malaka   va   ko`nikmaga   ega   bo`lmaganligi
paxtachilikda xosildorlikning past bo`lishiga olib kelgan asosiy omil edi.
Sirdaryo   viloyatining   Toshkentdan   uzok   bo`lmagan   Speshenskiy
KishloFida   (1887   yil   tashkil   topgan-diss.)   123   ta   xonadondan   40   ta   xonadon
“YAroslav manufakturasi” xisobidan Amerika paxta uruFini tekinga olib, 1888
114 Узбекистон Миллий архиви, И - 17 - фонд, 1-руйхат, 13485 - йигма жилд, 11,
15 -
вараклар; Головинь Г. Мелькая фермерская хозяйства в Туркестане. // Туркестанский
сборник. Том 492. - С. 50-58.  72
115 Узбекистон Миллий архиви, И-16-фонд, 1-руйхат, 344-йигма жилд, 9,10,11,12-вараклар. yilda   300   desyatina,   1890   yilda   600   desyatina   erga   paxta   ekkanligi,   xar   bir
desyatina erdan 56 rubl sof daromad olinganligi, Dalvarzin arikdan paxtazorlar
suForilgani   xaqidagi   ma’lumot  kayta-kayta  ta’kidlangan 116
.  SHuningdek,  Dasht
chulda   uz   erining   2   desyatinasiga   Amerika   paxtasini   ekkan   rusiyzabon
dehqonlar hayoti farovon bo`lganligi aholi orasida xar kancha targib qilinmasin,
paxtachilik ularning asosiy va doimiy xo`jalik turiga kirmadi 117
. YUkorida kayd
etilganidek,   paxtachilik   ogir   mexnat   turi   bo`lgani,   paxta   yillik   texnik   ekin   turi
ekanligi, uning dalalariga oralik ekin ekish imkoniyati cheklanganligi, bu borada
ko`chirilgan aholida tajriba yukdigi  kabi omillar rusiyzabon dehqonlarni ushbu
mashFulot turidan uzoklashtirdi 118
.
Ettisuv   viloyati   bu   erga   dunganlar   ko`chib   utgunicha,   guruchga   bo`lgan
extiyojini   Sirdaryo   viloyati   xisobiga   kondirgan.   Dunganlar   ko`chib   utishi
natijasida  Ettisuv  viloyati   guruch  bilan uzini   ta’minlabgina  kolmay, uni   chetga
ham   sota   boshlagan.   Dungan,   taranchi,   uYFurlar   rusiyzabon   dehqonlarga
nisbatan   mirishkor   bo`lishgan.   Xatto,   ular   rus   va   shaxar   musulmonlariga
madaniy   ta’sir   o`tkazib,   Toshkent   shaxridagi   aholi   ham   dungan   shlyapalarini
kiyishni odat qilishgan 119
.
Oldingi bobda nemis mennonitlari  diniy konfessiyasi  xaqida fikr bildirib
utdik.   Bu   paragrafda   ularning   xo`jalik   hayoti   va   mashFulotlari,   Turkiston
moddiy   hayotiga   ta’siri   masalalari   manbalarda   kay   tarika   talkin   etilganini
kengrok   bayon   etish   maqsadi   kuzlandi.   Mennonitlar   ko`chib   kelgan   dastlabki
paytlarida   moddiy   jixatdan   nochor   bo`lganliklari   tufayli   asosiy   e’tiborni
iqtisodiyotga,   ya’ni   moddiy   turmushlarini   yaxshilashga   qaratishgan.
Mexnatsevarlik, ongli, muloxaza bilan uzokni kuzlab faoliyat yuritish, jamoada
oksokolga   buysunish,   kat’iy   tartibga   rioya   qilish,   savod   chiqarish   majburiyligi
kabi   tamoyillar   ular   hayotida   yozilmagan   konun   bo`lgan.   SHu   sababli   nemis
116   Наша колонизация Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.173.
117   Тилгаев   К.   Богарний   земли.   //   Туркестанский   курьер.   1909.   -   №   98;   Арендаторы-переселенцы   в
Голодной   степи.   //   Туркестанский   курьер.   1909.   -   №   136;   Ликошин   Н.С.   Общирньюно   неудобен.
//Туркестанские ведомости. 1903. - № 79, № 80, № 88.
118 Головинь Г. О колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 542. - С. 24-27.
119   Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство Академии наук 
СССР. 1927. - Б.160. 7
3mennonitlarining   qishloqlari   rusiyzabon   aholi   qishloqlariga   nisbatan   obod,
aholisi   esa   uziga   tuk   xonadonlar   bo`lgan.   “Turkiston   tuplami”   va   arxiv
fondlaridagi ma’lumotlarda ular ilk bor Sirdaryo viloyatining Avliyoota uezdida
5 ta qishloqni tashkil etishgani yozilib, 1884-1885 yillarda Sirdaryo viloyatida 8
ta   rusiyzabon   aholi   kip ы ogi,   5   ta   nemis-mennonit   koloniyasi   bo`lgani
manbalarda   kayta-kayta   ta’kidlanadi.   Mennonitlar   dehqonchilik,   chorvachilik,
xunarmandchilik mashFulotlari bilan shuFullanar edilar, ba’zilari shaxarga borib
tadbirkorlik bilan ham mashFul bo`lishgan. Avliyoota mennonitlarining hayotini
o`rgangan   Geyerning   yozishicha,   chorvachilikning   chuchkachilik   sohasi
ularning   xo`jaligida   yaxshi   rivojlangan 120
.   Sigir   va   kuy   bokishda   mennonitlar
ustasi   farang   bo`lib,   paxta   ekish   tajribasiga   ega   bo`lmaganliklari   uchun   bu
borada   muvaffakiyatga   erisha   olmadilar.   Nemis   mennonitlari   parrandachilik,
asosan,   ko`rka   parvarishlashda   yukori   natijaga   erishishgan.   Avliyootadagi
nemislar koloniyasida yangi ekin navi xisoblangan 6 turdagi kartoshka eqilgan.
Bu   kartoshka   navlarining   vegetatsiya   davri   6-8   xaftalik   bo`lib,   bu   navlar
mennonitlar   tomonidan   Volga   buyidan   ko`chib   keluvchi   aholi   orasida   yangi
joylarda   madaniylashtirilgan.   Ular   kora,   kulrang,   dvukar   kabi   navlar   bo`lib,
xosildor va ta’mli bo`lgan. Sirdaryo viloyati xarbiy gubernatori
Grodekov   xarbiy   garnizonlarning   erlarida   ekish   uchun   mennonit   kartoshka
navlarini   hukumat   xazinasi   xisobidan   ko`p   mikdorda   xarid   qilgan.   Turkiston
general-gubernatorligining   Kaspiyorti   viloyatida,   ya’ni   Ashxabod   shaxridan   90
chakirim   uzoklikda   joylashgan   xududda   1892-1893   yillarda   imperiyaning
Saratov guberniyasidan ko`chirilgan nemis mennonitlarining Saratovka kishloFi
bo`lgan.   Saratovka   kishloFidagi   nemislar   18   ta   xonadon   bo`lib,   83   nafarni
tashkil etardi. Bu nemis mennonitlari xar bir oilasiga yangi koloniyada urnashib
kolish   uchun   davlat   tomonidan   100   rubl   mikdorida   yordam   puli   berilgan 121
.
Sun’iy   suForishga   asoslangan   dehqonchilikdan   uzok   bo`lganliklari   uchun   ular
lalmikor   dehqonchilik bilan  shuFullanishgan.  Saratovkalik nemislar  1894  yilda
55 desyatina erga bugdoy, 5 desyatina erga arpa ekib, 1 desyatina erdan 15 pud
120 Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер. 1907. - № 171.  74
121 Ликошин Н.С. Общирнью но неудобен. //Туркестанские ведомости. 1903. - № 80. (1   pud-16   kg-diss.)   buFdoy,   30   pud   arpa   olishgan.   Saratovka   kishloFida
istikomat   qiluvchi   nemis   mennonitlari   chorvachilikning   koramolchilik   va
chuchkachilik   sohalarida   katta   yutuklarga   erishganlar.   Ular   uzlari   bilan   sersut
sigirlar   zotini   o`lkaga   olib   kelganlar.   Ularning   parvarishlagan   sigirlari   30-40
litrgacha   sut   bergan.   CHorva   mollari   uchun   beda   etishtiriladigan   keng
maydonlar   barpo   etilgan.   YOvvoyi   ut-ulanlardan   pichan   Faramlari   qilishar   edi
va   Faramlar   soniga   karab   xar   bir   nemis-   mennoniti   nechta   koramolga   ega
ekanligini   bilib   olish   kiyin   emas   edi 122
.   Ularning   xar   bir   xo`jaligida   5-6   ta
koramol,   30-40   tagacha   ko`rka   boqilgan.   CHorva   maxsulotlari   (gusht,   sut,
smetana,   kaymok)   ni   mul-kul   etishtirgan   nemis   xo`jaliklari   extiyojlaridan
ortikcha   maxsulotni   Ashxabod   shaxri   dehqon  bozorida   sotishgan   yoxud   xarbiy
garnizonlar uchun maxsulot xarid qilinadigan dukonlarga belgilangan narxlarda
topshirishgan.   Ayrim   nemislar   shaxsiy   tegirmonlariga   ega   bo`lib,   ularning
tegirmonida   3-4   kishi   mexnat   qilgan.   Saratovka   mennonitlari   xo`jalik   hayotida
boFdorchilikning   roli   ham   muxim   bo`lgan.   Ular   shaxsiy   tomorkasida   olma,
malina,   smorodina,   krijovnik   kabi   yangi   ekin   navlaridan   mul-kul   xosil
etishtirishgan 123
.   Xo`jalik   tomorkalarida   uzumchilik,   pomidor,   sholi   etishtirish
bilan   ham   shugullangan   mennonitlar   1   desyatina   erdan   500   sentiner   kartoshka
(1sentiner-100   kg),   100   sentiner   sholi   xosili   olishgan.   Ayrim   manbalarda
kartoshka,   pomidor,   baklajon   kabi   yangi   ekin   navlari   mintaqamizga   nemis
mennonitlari   tomonidan   olib   kelinganligi   kayd   etilgan.   Birok   ushbu   ma’lumot
tarixiy xakikatdan yirok bo`lib, V.I.Kushelevskiy: “Kartoshkaning mahalliy navi
yuk.   1865   yilda   Toshkent   zabt   etilganidan   sung,   tatarlarning   uylaridan   ko`p
mikdorda   topilgan”,   -deb   yozadi.   YUkoridagi   ma’lumot   kartoshka   va   pomidor
kabi   yangi   ekin   navlari   nemis   mennonitlari   Turkiston   mintaqasiga   kelishidan
ilgari   ham   bo`lganligidan   dalolat   beradi.   Nemis   mennonitlarining   mustamlaka
ma’murlari   bilan   munosabat   hamma   vakt   ham   sillik   kechmagan.   Manbalarda
keltirilishicha, ular uchun ajratilgan 134 rubl 50 kopeek. pul, 54 ta chuyan kozon
va 54 ta turuba nemislarga berilmay auksionda sotib yuborilgan. YOxud 1882-
122 Наша колонизация Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.173.
123   К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 445. - С.108. 7
51883 yillarda 9 ta nemis oilasi, (50 nafar kishi) hukumat tomonidan quyilgan bir
qator   shartlarga   rozi   bo`lmasdan,   Buxoroga   yo`l   olgan.   G.I.Krauzenning   kayd
etishicha,   Toshkent   uezdidagi   Salor   daryosi   buyidagi   erlarida   1884   yildan
boshlab  mennonit  kartoshka  navlari  eqilgan.  Bundan  tashkari   ular  mayda  sarik
sabzi   ham   ekib,   undan   mul   xosil   olishgan.   Arxiv   xujjatlarida   Avliyoota   va
Toshkentning   ^oplonbek   degan   joyida   urnashib   kolgan   nemis   mennonitlariga
hukumat tomonidan er va dehqonchilik uchun mablag ham ajratilganligi xaqida
ma’lumotlar   keltiriladi.   1881   yilda   Avliyoota   uezdida   yashagan   nemis
mennonitlariga   (180   ta   oila)   1040   desyatina,   ya’ni   xar   bir   oilaga   o`rtacha   13
desyatinadan   er   ajratilgan.   Toshkent   uezdi   Ura-   Morolskiy   uchastkasidagi
nemislarni   aloxida   qishloqka   ko`chib   utishlarini   tashkil   etish   uchun   1550   rubl
pul ajratilgan 124
.
Avliyootadagi   Saratovka   kip ы ogidagi   nemis   mennonitlari   kish   faslida,
ya’ni   shaxsiy   xo`jalik   ishlaridan   bo`sh   bo`lgan   vaktlarida,   Ashxabod   shaxrida
bir kunlik mexnat evaziga 50-80 tiyin tulanadigan mardikorlik bilan bogdik turli
yumushlarni   qilib   ham   yashab   kelishgan.   Sirdaryo   va   Kaspiyoorti   viloyati
nemislari uz shaxsiy xo`jaliklarini akl-idrok bilan yuritishgan 125
.
XIX   asr  oxiri  XX asr boshlarida Xiva xonligida 106 ming oila (shundan
30   ming   oila   turkmanlar)   aholi   istikomat   qilib,   xar   bir   oilada   o`rtacha   7   nafar,
jami 742 ming nafar kishi bor edi. Xonlik xududlaridagi bekliklarda 1507 nafar
ruslar  ham  bo`lib, jumladan, Xiva kal’asida  80, O`rganchda 110, Toshxovuzda
100, Kungirotda 150, Sadbarda 300 nafar slavyanlar (rus, ukrain, belorus va x.k)
istikomat   qilardi.   SHuningdek,   Xiva   xonligida   137   nafar   nemis   mennonitlari
ham   yashab,   ular   1884   yilda   Kipchok   yakinidagi   Ilontov   degan   joyga   kelib
urnashganlar.   Ushbu   nemislar   asli   Germaniyaning   Marionburg   viloyatidan
bo`lib,   avval   Rossiyaga,   sungra   xonlikka   ko`chib   o`tgan   edilar.   Xiva   xoni
Muhammad   Raximxon   II   Feruz   (1864-1910)   nemis   mennonitlarini   xonlik
markazi   bo`lgan   Xiva   shaxriga   yakin   bo`lishlari   uchun   Okmasjid   (Xakmasjid)
124   Головинь Г. Колонизация Туркестана (Корреспонденция нового времени). // Туркестанский сборник. 
Том 542. - С.343-344.
76
125   Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер, 1907.- № 171. ga   ko`chiradi.   Okmasjid   nemislari   tomlarni   shifr   qilish,   uylarga   oyna   urnatish,
fotosurat   olish,   kinomotografiya   sohasidagi   yangiliklarni   xonlikka   olib
kelishgan 126
.   Xatto,   turkistonlik   birinchi   fotograf   Xudoyberganovning   ustozi
ham   nemis-mennoniti   okmasjidlik   Pinner   ismli   shaxs   xisoblanadi.   Ular   Xiva
shaxrida zamonaviy shifoxona va pochtaxonani bunyod etishdi hamda “Javon”,
“Zinger” tikuv mashinalarini Okmasjidga olib kelishdi. Ular moxir duradgorlar
bo`lib,  nakshinkor  deraza  va  eshiklar   yasashgan.   Okmasjid  nemis  mennonitlari
xunarmandchilik   buyumlarini   yasashda   xon   va   uning   amaldorlarining
buyurtmasini   bajarishgan.   Turkiston   mintaqasi   va   xonlikdagi   siyosiy
jarayonlarga   katnashmagan   nemislar   xar   oy   tovon   tulash   sharti   bilan   uzlarini
xarbiy xizmatdan ozod qilib olishgan. Okmasjiddik nemis mennonitlari yasagan
buyumlar   xozirgacha   saklangan.   Ular   sovet   hokimiyati   yillarida   kolxozlarga
birlashishni   istamadi,   keyinchalik   tarkalib   ketib,   ko`plari   Ko`ryuggepa,   Vaxsh
vodiysi (xozirgi Tojikiston xududlari) tomonlarga ko`chib utishgan 127
.
“Turkiston   tuplami”   va   arxiv   xujjatlarida   Turkiston   mintaqasiga
ko`chirilgan   nemis   mennonitlari   soni   turlicha   ko`rsatiladi.   Arxiv   xujjatlarida
1881-1882 yillarda Toshkent  uezdida 349 nafar , Avliyootada 360 nafar  nemis
mennonitlari yashaganlagi kayd etiladi. Usha yili Buxoroga 90 oila mennonitlar
ko`chdi, Xiva xonligida ham 137-140 nafar atrofida mennonitlar yashaydi, deb
ma’lumot beriladi. Sirdaryo viloyatida 5 ta nemis koloniyasida 950 nafar nemis
mennonitlari   yashagan.   Kaspiyorti   viloyati   va   Buxoro   xonligida   ham   ularning
koloniyasi   mavjud   bo`lgan,   bundan   tashkari,   ayrim   oilalar   boshqa   viloyatlarga
kushilib, yakka tartibda ham yashashadi,  deb ma’lumot keltirishadi. Taxminan,
1600-1700   nafar   bo`lishlariga   karamay,   nemis   mennonitlari   Turkiston   xo`jalik
tarixida muxim iz koldirishgan 128
.
Rossiya   imperiyasida   ko`rsatilgan   davrda   “Russkiy   invalid”,
“Turkestanskie   vedmosti”,   “Okraina”,   “Tashkentskie   ko`rer”,   “Turkestanskaya
126 Наша колонизация Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С. 177.
127   Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер, 1907.- № 171.
128   Маткаримов С.А. Хива хонлигида нарх-наво, ахоли ва солик. // Узбекистан овози, 2006 йил, 15 
октябрь.
78 7
7voennaya   gazeta”,   “Sredneaziatskaya   jizn”,   “Vopros ы   kolonizatsii”   (davriy
tuplam),   “Zakaspiyskiy   obzor”,   “Sibirskoe   vedomosti”,   “Golos   Moskv ы ”,
“Golos Kavkaza”, “Novoe vremya”, “Golos pravd ы ”, “Orenburgskaya gazeta”,
“Russkaya okraina”, “Sibirskaya jizn”, “Kavkaz”, “Slova”, “Asxabad”, “Vestnik
Evrop ы ”,   “Moskovskiy   vedomosti”,   “Pravitelstvennaya   vestnik”,
“Turkestanskoe   selskoexozyaystvo”(jurnal),   “Selskiy   vestnik”
(jurnal),“Russkaya   zemlya”,   “Novaya   Rus”,   “Vecher”,   “Akmolinskaya
vedomosti”,   “Birjovaya   vedomosti”,   “Zakaspiyskie   obozrenie”   kabi   o`nlab
matbuot organlari chop etilgan. Birok ushbu gazeta, jurnal, davriy tuplamlarning
barcha sonlari bilan tanishish imkoniyati cheklangan. Ular bilan nisbatan batafsil
tanishish   orkali   Turkiston   o`lkasiga   ko`chirilgan   aholining   mashFuloti   xaqida
yanada kengrok ilmiy tushunchaga ega bo`lish mumkin 129
.
Tadqiqot   davomida   ayon   bo`lishicha,   ko`chirib   keltirilganlar   uch   qismga
bo`linadi,   1-qismga   xarbiylar   va   kazaklar   kiritilib,   ular   erlarini   asosan   ijaraga
berib,   uzlari   yollanma   ishchi,   savdo   idoralari   va   dukon   sotuvchisi   bo`lib
ishlashgan. Keksalar esa chorvachilik va parrandachilik bilan shuFullanib, bozor
extiyojlari   uchun   gusht,   sut   etishtirishgan.   2-qism   Janubiy   Rus   guberniyalari
(Malo   Rossiya)   dan   ko`chirilgan   dehqonlar   xisoblanadi.   Ular   sun’iy   suForish,
lalmi dehqonchilik madaniyatini uzlashtirib, xar bir  xo`jalik 5-6 ta koramol, 5-
10   ta   kuy   va   echqilar   parvarishlagan.   Ular   dastlab   ertula,   kamishkapalarda
yashashgan   va   keyinchalik   uzlariga   xata   (uy-joy)   ko`rib   olishgan.   3-qism   esa
uziga   tuk   va   ta’minlangan   xo`jaliklar   bo`lib,   usha   davrning   ilFor   texnikasi
xisoblangan   ot   kushilgan   plug   bilan   erlarni   xaydashardi.   Ular   ut   uradigan,
tuplaydigan   mashina   kabi   ilFor   texnikadan   foydalanib,   2-3   yilda   iqtisodiy
jixatdan ko`chayib olishdi. Ayrim xududlarga (Avliyoota, Toshkent, CHimkent)
kelib   joylashganlarning   xar   birida   o`rtacha   7   ta   koramol,   30-40   tagacha   kichiq
tuyokli   xayvonlar,   ya’ni   echki   va   kuylar   bor   edi.   Ba’zilar   esa   vinochilik,
tukuvchilik,   yoF   olish   korxonalari,   tegirmonlarning   egasiga   ham   aylanishdi.
129   Головинь Г. Колонизация Туркестана (Корреспонденция нового времени). // Туркестанский сборник. 
Том 542. - С.343-344. Ular   uzumchilik,   boFdorchilik,   paxtachilik,   Fallachilik   fermalarini   tuzdilar 130
.
Manbalardagi   ma’lumotlarning   ko`rsatishicha   ko`chirilgan   aholi   Turkistonda
ayrim   xollarda   uz   azaliy   mashFulotlarini   o`zgartirishlariga   tuFri   keldi.   Ular
tirikchilik manbaini  yaratish maqsadida  mashFulotning bir  turidan ikkinchisiga
utib ketardi. Birok dehqonchilik va chorvachilik ko`chirilgan qishloq aholisining
asosiy mashFuloti bo`lib kolaverdi.
Xulosa   qilib   aytganda,   Turkistonga   ko`chirilgan   aholining   xo`jaligi
hamda   moddiy   turmushi   turli   xil   bo`lgan.   Ularning   asosiy   qismi   dehqonchilik
bilan   shuFullangan   bo`lib,   bunga   bir   kapcha   sabablar   mavjud   edi.   Xususan,
mustamlaka   ma’muriyati   ko`chib   kelganlarga   ma’lum   mikdorda   er   ajratgan
bo`lib,   aholi   u   erlarda   dehqonchilik   bilan   shugullanishi   mumkin   bo`lgan.
SHuningdek,   ko`chib   kelgan   aholi   chorvachilik   va   parrandachilik   bilan   ham
keng   mikiyosida   shugullangan.   Mazko`r   oilalar   chorva   maxsulotlarini   kayta
ishlab,   ularni   uzlarining   kundalik   hayotida   foydalangan   hamda   bir   qismini
bozorda sotgan. Bundan tashkari, ba’zi bir xo`jaliklar ishlab chiqarish bilan ham
shuFullangan.   Jumladan,   ko`chib   kelgan   aholi   vaqillari   tomonidan
kungabokardan yoF ishlab chiqarish ham yo`lga quyilgan. Ayrim ko`chib kelgan
aholi   vaqillari   dehqonchilik   yoki   chorvachilik   bilan   shugullanishni   ma’kul
ko`rmay, shaxarlarga borib turli yumushlar bilan mashFul bo`lgan.
II  bobga xulosa
1. Turkistonga   ko`chirib   keltirilgan   aholi   vaqillari   Turkiston   general-
gubernatorligining   5   ta   viloyati   -   Ettisuv,   Kaspiyorti,   Sirdaryo,   Samarkand   va
Farg`ona   viloyatlarining   o`nlab   uezdlari   bo`ylab   joylashgan.   Dastlabki
rusiyzabon   aholi   qishloqlarining   vujudga   kelishidan,   1913 1914   yillarga   kadar
tashkil   topgan   rusiyzabon   qishloq   va   posyolkalari,   ularda   istikomat   qiluvchi
xonadonlar soni  hamda kishilarning ijtimoiy, jinsiy tarkibi  xaqida ham ko`plab
ma’lumotlar   keltirilgan.   Hukumat   tomonidan   ko`chirilganlar   hamda   uz   ixtiyori
bilan   ko`chirilganlarning   foizdagi   nisbati,   ijara   va   xonadonda   yashagan   oilalar
xaqida   ham   fikr-   muloxazalar   bildirilganligi   “ko`chirish   siyosati”   bo`yicha
130   Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер, 1907.- № 171. 7
9hukumat olib borgan tadbirlar jiddiy muxokama qilinganligi va uni mustamlaka
ma’muriyati   manfaatlari   yo`lida   tuFri   hamda   samarali   tashkil   etish   bo`yicha
izlanishlar olib borilganligini ko`rsatadi.
2. Ko`chirilgan   aholining   qishloq,   posyolka   va   aholi   manzilgoxlarida
istikomat qilganlari, uziga tuk, bakuvvat oilalar, o`rta xol xonadonlar va  80
kashshok   oilalar   kabi   uch   guruhga   bo`lingani   manbalarda   ko`rsatib   utilgan.
Ayrim   xonadonlar   o`lkaga   ko`chib   kelganiga   18-20   yil   bo`lgan   bo`lsa-da,
barkaror xo`jaligini barpo eta olmagan.
3. Ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlar  donli (boshoqli) ekinlar etishtirish,
polizchilik,  sabzavotchilik,   qisman  paxtachilik  bilan  shuFullanishgan.  Ularning
xo`jaligida lalmikor dehqonchilik tarmoFi etakchilik qilgan hamda chorvachilik,
koramolchilik,   yilkichilik,   chuchkachilik,   parrandachilik   tarmoqlari   bilan
shuFullanishgan.   Sun’iy   suForishga   asoslangan   dehqonchilik   va   paxtachilik
sohalarida   ularning   faoliyati   samarali   bo`lmagan.   Qishloq   va   shaxarlarda
ruxoniy,   savdogar,   stansiya   xizmatchisi,   pivobar   egasi,   mardikor,   ijarachi
meshchan,   izvoshchi,   ukituvchi,   feldsher,   vrach   kabi   turli   mashFulotlar   bilan
shuFullanganlar   ham   bo`lgan.   Ko`chib   kelganlar   orasida   asalarichilik   va
balikchilik ham muxim xo`jalik turi xisoblangan.
4. Rossiya   imperiyasi   aholining   o`lkaga   ko`chirilishi   mahalliy   aholi,
jumladan,   kozok   va   kirFizlar   xo`jaligi   tuzilmasiga   uz   ta’sirni   ko`rsatadi.
Ularning   xo`jaligida   chorvachilikning   roli   pasayib,   gusht   etishtirish   keskin
kamayib   ketdi.   Aksincha,   utroklashtirilgan   aholi   donchilik,   bogdorchilik,
paxtachilik, asalarichilik xo`jaliklari bilan shuFullanishga utdi. Ularning orasida
sof   chorvador   aholi   oz   sonli   bo`lib,   ko`chmanchilar   vakt   utishi   bilan   erga
bogaanib koldi.
5. Mavzuga oid manbalarda ko`chirilgan aholining uy joylari (xutor, xata,
usadba),   kundalik   maishiy   turmushi,   ta’lim,   aholining   diniy   extiyojlari,   bu
boradagi   ijobiy   holatlar   hamda   notukisliklar,   kamchiliklar   ham   keltirilganligi
muxim xisoblanadi.  Maktab, bilim yurtlari va litseylarda asosan  diniy bilimlar,
savodxonlik, anik fanlar va ashula darslari utilgan. III BOB. KO`CHIRILGAN A\OLIGA BERILGAN YORDAM \AMDA
ULARNING XO`JALIK TARMOQLARIDAPI FAOLIYATI
111.1. Ko`chirilgan aholiga agronomlik yordamining ko`rsatilishi
Turkistonga   ko`chirilgan   aholi   tomonidan   intensiv   dehqonchilik
madaniyatini   yaratishga   erishish,   o`lkadagi   er-suv   resurslaridan   oqilona
foydalanish, odamlarda erga bo`lgan kizikish, tashabbuskorlikni oshirish kabilar
agronomlik va umumdehqonchilik madaniyati oqilona tadbirlariga ko`p jixatdan
boi   lik   edi.   O`lkada   uziga   tuk,   barkaror   rusiyzabon   dehqon   xo`jaliklarini
yaratish,   moddiy   boyliklardan   foydalanish   imkoniyatlarini   kengaytirish
maqsadida Rossiya imperiyasi hukumati barcha tegishli choralarni ko`rdi.
Imperiya   hukumati   ko`chirilganlarning   xo`jalik   hayotini   tashkil   etish
bo`yicha uz siyosatini ishlab chiqishda dabdabali shiorlarni uzlariga dastak qilib
olgan   edilar.   Bu   holat   davriy   matbuotda   ko`chirilganlarning   xo`jalik   hayoti
xaqida   baxs-munozaralar   jarayonida   ham   ko`zga   tashlanadi.   CHunki   ularda
“yaxshi hayotni xar bir kishiga emas, oddiy dehqonga yaratish kerak”, “shunday
ijtimoiy   muxit   bo`lsinki,   inson   manfaatlariga   xizmat   qilsin,   aloxida   insonlar
guruhiga emas” kabi fikrlar bildirilgan 131
.
Hukumat   ko`chirilgan   aholiga   agronom   yordamini   ko`rsatish   maqsadida
bir qator davlat va jamoatchilik tuzilmalarini tashkil etdi. “Dehqonchilik davlat
va   er   ishlari   boshqarmasi”,   “Ko`chirish   boshqarmasi”   va   uning   xuzuridagi
“Gidrologik   komitet”,   “Texnik   komitet”,   “Xavaskor   boFbonlar   uyushmasi”,
“Boi  departamenta”  kabilar  shular  jumlasidandir.  Ularga Rossiya  imperiyasi  er
ishlari   va   davlat   mulklari   vazirligi   tomonidan   yuborilgan   ko`rsatma   hamda
sirkulyarlarda   er   fondlaridan   anik   maqsadlarda   foydalanish,   tuprok   tarkibini
o`rganish, kulay, mahalliy imkoniyatlarni kidirish, o`simliklar turlarini aniklash,
yangi ko`chganlarga maslaxatlar berish, shu asnoda rusiyzabon aholi qishloq va
posyolkalarida iqtisodiy tarafdan kudratli bo`lgan xo`jaliklarni barpo etish kabi
131   Понятовский С.К вопросы колонизации. // Туркестанский ведомости. 1907.- № 75; Григорьев В. 
Крестьянская колонизация в СырДарьинской области. // Русская мысль, 1893.- № 2.
82 8
1vazifalar ilgari surilgan.
Agronom yordamini ko`rsatish maqsadida o`lkaga gidrotexnik, metrolog,
topograf,   botanik   (o`simlikshunos),   tuprokshunos,   xavaskor   boFbon,   qishloq
xo`jaligining   turli   tarmoqlaridan   xabardor   bo`lgan   amaldor   va   chinovniklar
yuborilgan.   Manbalar   ma’lumotiga   ko`ra,   botanik   (o`simlikshunos)lar   oldiga
quyidagi vazifalar quyilgan:
• Turkistondagi   foydali,   dorivor   va   madaniylashtirilgan   hamda
yovvoyi o`simliklar ro`yxatini tuzish, ularning tasnifini yaratish;
• xar   bir   aloxida   olingan   xududlar   kesimida   o`simliklar   sxematik
xaritasini tuzish;
• o`simliklarning gerbariylarini tuplash;
• mahalliy nav o`simliklarning fotolavxalarini olish;
• foydali va zararli o`simliklar ro`yxatini tuzish, ularning vegetatsiya
davrini aniklash;
• ozukabop o`simliklar xaqida ma’lumotlar tuplash;
• yangi   ekin   navlarini   (meva,   sabzavot,   poliz,   manzarali,   butasimon
va   x.k)   o`lkada   iqlimlashtirish   vazifasini   bajarish 132
.   Ushbu   vazifalarning
bajarilishi   rus   hukumati   manfaatlaridan   kelib   chiqib   amalga   oshirilgan   bo`lsa
ham o`lka uchun juda muxim ahamiyatga ega edi.
Botanik   kuzatuvlar   olib   borish   uchun   o`lkaga   XIX   asrning   80   yillardan
boshlab   bir   qator   mutaxassislar   yuborildi.   Ular   Turkiston   o`lkasining   turli
xududlarida bo`lib, kuzatuvlarda tuplangan manbalar asosida uzlarining kitob va
maqolalarini chop ettirdilar. Bu yo`nalishda N.F. Middendorf, B.A.Fedchenko,
O.A.Fedchenko, V.I.Kushelevskiy,
V.I.Masalskiy,   qishloq   xo`jaligi   fanlari   nomzodi   A.I.SHaxnazarov,   I.I.Geyer,
V.YUferov,   N.N.Aleksandrov,   S.Baradovskiy,   A.K.D ы levskiy,   V.Nalivkin,
R.R.SHreder kabilarni sanab utish mumkin. YUkoridagi agronom, tabiatshunos,
tuprokshunos,   gidrotexnik   va   topograflarning   xizmatlari   bilan   Turkiston
132   Тимаев   К.А.   Работы   переселенческого   управления   в   текущее   году.   //   Туркестанский   сборник.Том
469. -С. 71; Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский сборник.Том 491.- С. 16-17; Рыбоклев.
Переселение в Туркестан. // Туркестанский сборник.Том 491.- С. 36. o`lkasida qishloq xo`jaligining axvoli, Farg`ona vodiysining geografiyasi, Pomir
va   Tyan-SHanning   geobotanik   tarixi,   o`lka   urmonlaridagi   o`simliklarning
xususiyatlari tadkik etildi 133
.
Tabiatshunos   va   tuprokshunoslar   Turkiston   o`lkasida   usadigan
o`simliklarni   o`rganar   ekanlar,   donli   (boshoqli)   ekinlardan  buFdoy,   arpa,  tarik,
sholi,   sulining   xar   kanday   kasalliklarga   bardoshlilik   darajasi,   yillik   suv   sarfi,
tabiiy ta’sirlarga chidamliligi kabi  masalalar  bilan kizikishgan.  Ular tomonidan
donli   ekinlar,   shuningdek,   daraxtsimon   va   butasimon   o`simliklarning   o`lkada
etishtiriladigan   turlariga   tegishli   yirik   ro`yxati   tuzilgan 134   135   136   137
.   Ayniksa,
paxtachilik   sohasida   mahalliy   va   Amerika   paxtasini   o`lkada   ekish,   ularning
navlarini   tanlashga   qaratilgan   tadqiqotlar   ko`p   sonlidir.   1906   yilga   kadar
Toshkent   viloyati   CHimkent   uezdiga   ko`chirilganlarga   agronom   yordamini
ko`rsatish   uchun   2   nafar   gidrotexnik,   13   ta   topograf   yuborilgan.   Sirdaryo
viloyatining   o`rganilmagan   xududlarini   tadkik   qilish   uchun   2   nafar   amaldor
bilan   birga   1   nafar   tuprokshunos,   2   nafar   botaniklar   (o`simlikshunos)   safarbar
etilgan.   Oloy   o`lkasini   o`rganish   uchun   A.Fedchenko   ekspeditsiyasi   tashkil
etilgan 140
.
Turkiston   o`lkasida   tuprok   tarkibini   o`rganish   va   botanik   tadqiqotlarni
133 138 Шахназаров А.И. Очерк сельского хозяйства Туркестанского края. - Санкт-
Петербург,1898. -152 с; шу муаллиф. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. Санкт-Петербург, 1908.
- 512 с; Федченко Б.А. Федченко О.А. Растения Помира
собранные в 1901 году. - М.: Университетская типография, страетной бульварь, 1903.
- 86 с; Федченко Б.Труды ботаническая исследования. Санкт-Петербург. Типография
Ю.Н.Эрлих, 1912.- 139 с; Дедлов В. Дерзкое диво природы. // Туркестанский сборник.
- Том 417.- С. 88-94; Дылевский А.К. Культуре лекарственных растении.
//
Туркестанское сельское хозяйство. - 1915. №1. -С. 269-275; Наливкин В.Заметки по
вопросу о лесном хозяйства в Фергане. // Туркестанские ведемости.1883. -№ 16,
17,
18, 19, 20.
134   П.В. Растительное царство и его богатство. // Туркестанский сборник. Том 411.
-
С.103-116; Барановский Ф. Культура огородных растении в Закаспийский
области. //
135 Туркестанский сборник. Х. 1912. - № 10. - С. 1048-1057; Васильев А. Виды и
разновидности пщениц. // Туркестанский сборник. Х. 1913. №2. - С. 124-128; 
Юферев
В. Обспечениелучщими зерновыми сортами. // Туркестанский сборник.Х, 1912.№ 40.
-
136 С. 1079-1083.
137 Тимаев К. Работы переселенческого управления в текущем году. // Туркестанский сборник. Том 469. -
С. 70-71.  84 8
3kengaytirish   maqsadida   1907   yilda   Sankt-Peterburgda   tuprokshunos
professorlar:   P.V.   Ototsskiy,   P.S.   Kossovich,   K.D.   Glinka,   N.I.   Proxorovlar,
magistr-o`simlikshunoslar:   A.Fedchenko,   A.V.   Flerovlar   ishtirokida   maxsus
kengash   (konsorsium)   uyushtirilgan.   Ushbu   kengashni   imperiya   er   ishlari
boshqarmasining   sobik   boshqaruvchisi   Vasilchiqov   tashkil   etgan 141
.
Ko`chirilganlarga   agronom   yordamini   ko`rsatish   maqsadida   o`lkaga   kelgan
ziroatchi  mutaxassislarga  “Ko`chirish boshqarmasi” tomonidan mablaF ajratish
umumiy   olganda   ko`payib   borganligining   guvoxi   bo`lish   mumkin.   Agronom
yordami   uchun   1906   yilda   4650   rubl,   1907   yilda   14933   rubl   15   kopeek,   1908
yilda 8652 rubl, 1909 yilda 13980 rubl, 1910 yilda 11800 rubl sarflangan. Ushbu
mablagning   o`rtacha   2650   rubli   xar   yili   agronomlarga   maosh   sifatida
tulangan 142
.   Bu   ham   hukumat   tomonidan   ushbu   masalaga   doimiy   ravishda
e’tibor   ko`chaytirib   borilganligini   ko`rsatadi.   Agronomlar   mexnati   va   ularning
yutuklari   orkali   mahalliy   aholi   o`rtasida   rus   hukumati   obrusini   kutarish,
ko`chirib   keltirilgan   aholining   xo`jalik   yutuklarini,   jumladan   uzlari   bilan   birga
olib   kelgan   yangi   ekin   navlarini   targib   qilish   orkali   mahalliy   aholi   bilan
munosabatlarni yaxshilash ham maqsad qilingan edi.
Sirdaryo,   Farg`ona   viloyatlarida   XX   asr   boshlarida   72   ta   agronom,
qishloq xo`jalik yurikchilari faoliyat olib borgan. Sirdaryo viloyatining Toshkent
uezdida   5   ta,   Farg`ona   viloyati   Ush   uezdida   ham   5   ta   rusiyzabon   aholi
posyolkalarida   sinov   ishlari   va   tadqiqotlar   olib   borilgan   hamda   xo`jalik   xisob-
kitoblari qilingan.  138   139   140
138   Тимаев К. Работы переселенческого управления в текущем году // Туркестанский сборник. Том 469.- 
С.70-71.
139   Уша жойда.- Б.71.
140   Русская колонизация в Туркестан // Туркестанский сборник. - Том 586. - С. 113. 8
4 Agronom   xizmatini   ko`rsatishda   XIX   asr   oxiridan   Turkiston   o`lkasida
vujudga kelgan “Turkiston tajriba stansiyasi” 141
, tajriba-sinov maydonlari, tajriba
uchastkalari,   ekinlar   sinov   maydonlari,   ko`chatxona(pitomnik)lar,   metrologik
stansiyalar   muxim   rol   uynadi.   Turkiston   tajriba   stansiyasi   ma’muriy   bino,
laboratoriya   xonasi,   mineral   uFitlar   satslanadigan   ombor,   meva-sabzavotlar
omborxonasi,   mashina   traktor   stansiyasi,   kutubxona   kabi   sismlardan   iborat
bo`lib,   kutubxonada   sishlots   xo`jaligi   sohasiga   oid   1000   nusxadan   ortits   kitob,
o`simliklarning fotolavxalari hamda kolleksiyalari tuplangan. Tajriba stansiyasi
xodimlari   rusiyzabon   dexsonlar   va   mahalliy   aholiga   paxtani   beda   bilan
almashlab   ekish,   guruchga   mahalliy   gung   solish,   bedaga   superfosfat   sullash
kutilgan   natijani   berishi   xatsida   tavsiyalar   ishlab   chitsdilar.   Dexsonchilikni
ilmiy-ijodiy   yo`lga   suyish   bilan   bogaits   ko`rsatmalar,   yuritsnoma   va
tavsiyanomalar   yaratilib,   xavaskor   dexson   va   boFbonlarga   tarsatildi.
O`simliklardagi 12 xil kasallik anikdanib, ularga sarshi ko`rash choralari ishlab
chitsildi. Tajriba stansiyasining bevosita agronom tavsiyalari va amaliy yordami
tufayli   rusiyzabon   dexsonlar   ekin   maydonlariga   azot,   ammiak,   fosfat,
superfosfat,   mahalliy   gung,   yashil   o`simlik   uFitlarini   sullash   orsali   yusori
samaradorlikka erishgan 142
.
Tadsitsotlar   davomida   amin   bo`lindiki,   1902-1909   yillarda   agronom
yordamini   ko`rsatish   sohasida   yuksalish   bossichi   bo`lgan.   1904-1909   yillarda
141 Тошкент   шахридан   12   км   узоцликда   1897   йилда   Дехцончилик   вазирлиги   маблагига   помешчик
Малькинга   тегишли   булган   хусусий   ер   фондлари   хисобидан   66   десятина   ер   участкасига   эга   булган
Туркистон тажриба цишлоц хужалик станцияси ташкил этилиб, уни дастлаб профессор   Гарник
Гарницкий, 1902 йилдан Москва дехцончилик
институти   ассистенти   Р.Р.   Шредер   бошцарган.   Тажриба   станциясида   химик,   лаборант   И.Негоднов,
хаваскор боFбон Дылевский, 3 та ходим иш олиб боришган. Станцияда тупроцлар таркибини
урганиш, илмий метрологик кузатувлар олиб
бориш,
гидротехник экинлардаги касалликларга царши кураш, утитлардан
фойдаланиш,
богдорчилик   ва   узумчилик   сохасида   тажриба-синов   ишлари   олиб   борилган.   Тажриба   станцияси   рус   ва
махаллий дехцонларга арзон нархда угнт. техника ва мевали дарахтларнинг кучатларини тарцатган.
(Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин
навларининг тарцалиши ва улардаги узгаришлар (XIX асрнинг охири- XX аср
бошлари). -Бухоро: Дурдона. 2018. - Б.127-131.
142   Местное обозрения (проектьсельско-хозяйственной станции в Ташкенте). // Туркестанский сборник.
Том   522.   -   С.   91-93;   Шредер   Р.Р.   Туркестанская   сельско-хозяйственная   опытная   станция.   //
Туркестанский   сборник.   Том   495.   -   С.123-125;   Прошинь   Л.   Тимаев   К.   Экскурсия   на   сельско
хозяйственную   опытную   станцию.   //   Туркестанский   сборник.   Том   506.   -   С.48-51;   Обыватель.
Агрономическая помощь туземному населении. // Туркестанский сборник. Том 512. - С.127-135. 8
5Evropa,   Osiyo,   Amerika   kit’alaridan,   imperiyaning   Krim,   Kavkaz,   Kavkazorti
hamda   markaziy   rayonlaridan   juda   ko`plab   yangi   ekinlar   keltirilib,
iqlimlashtirildi   va   sinovdan   o`tkazildi,   tuproklardan   ximik   analizlar   olindi,
tuprok   va   o`simlik   kolleksiyalari   tuplandi.   Analiz   ishlarini   mahalliy
laboratoriyalar uddalay olmaganligi sababli Moskva, Sankt-Peterburg oliy ukuv
yurtlarida bajarildi. Turkiston mintaqasida suv manbalari va resurslarini aniklash
borasidagi   tadqiqotlar   orkali   ko`chirilganlarga   er   fondlarini   kengaytirish
kuzlandi. Bu boradagi tadqiqotlarda quyidagi xulosalarga kelindi.
• o`lkadagi  daryo va ariklarning barchasidan  erlarni  sun’iy suForish ishida
foydalanib   kelinmaydi,   bunday   daryo   va   ariklar   yangi   erlarni   suv   bilan
ta’minlashga xizmat qilishi mumkin;
• Ili va CHu daryolarida texnik moslamalar orkali katta xarajat qilmay
foydalanish imkoniyati bor;
• erga ishlov berishga zamonaviy texnikani keng joriy etish suv
sarfini tejash vositasi bo`la oladi 143
.
1906-1908   yillarda   Dasht   CHul   va   Andijonda   tajriba   maydonlari   tashkil
etildi. Ular uchun maxsus er maydonlari ajratildi. Dasht chul tajriba maydoniga
200 desyatina, Andijon tajriba maydoniga 27 desyatina er maydonlari berilgan.
Kushka,   Ashxabod,   Jizzax,   Uratepa,   Juvali   kabi   tajriba   maydonlari   koshida
tajriba   uchastkalari   tashkil   etilib,   1908   yilda   Turkiston   o`lkasining   beshta
viloyatida   5   ta   tajriba   maydoni,   5   ta   tajriba   uchastkasi   faoliyat   yuritar   edi.
Ularning faoliyati uchun o`rtacha xar yili 47000 rubl mablaF sarflangan 144
.
Dasht chuldagi tajriba maydonida 4 desyatina suForiladigan, 16 desyatina
lalmikor erlarda agronomlarning tajribalari o`tkazilib, almashlab ekish, ikkinchi
ekinlar   etishtirish   borasida   kuzatuvlar   kutilgan   natijani   bergan.   Ushbu
xududdagi   6   ta   rusiyzabon   aholi   qishloqlarida   agronom   va   qishloq   xo`jaligi
nazoratchisining   faoliyati   yo`lga   quyilgan 145
.   Dasht   chuldagi   tajriba   namuna
xo`jaligi   uchun   1906-1909   yillarda   10   desyatina   suForiladigan   er   tajriba-sinov
143   Синельников П. Экономическое положение переселенцовводворивщихся в Чимкентском уезде в 
Сыр- Дарьинской области. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.131.
144   Хайитов Ж.Ш. Курсатилган асар.- Б. 133-134.
145   Голодная степь. // Окраина.1896. - № 78. maydoni   uchun   ajratilgan.   1907   yilda   bu   xo`jalik   bino   va   tegishli   inventarlar
bilan ta’minlangan.
Xar   yili   bino   va   inventarlar   uchun   o`rtacha   1.496   rubl   24   kopeek,
jumladan   374   rubl   4   kopeek   texnik   ta’minotga,   205   rubl   turli-tuman   uFitlar
uchun   ajratilgan.   Ushbu   tajriba   namuna   xo`jaligida   “Kubanka”,   “Donbass”,
“Xarkov”,   “Arnautka”   va   mahalliy   sarimaFiz,   kizil   donli   butdoy   navlari
sinovdan o`tkazilib, olingan don urugaari Dasht  chuldagi rusiyzabon qishloqlar
dehqonlariga imtiyozli  shartlarda tarkatilgan. Bundan  tashkari, suli, tarik, arpa,
makkajuxorining ham  o`nlab mahalliy va xorijdan keltirilgan navlari  saralanib,
dehqonlarga   ekish   uchun   tavsiya   etilgan.   Paxta,   beda,   mosh   ekinlari   uchun
tajriba   namuna   xo`jaligi   xisobidan   2   desyatina   er   ajratilgan.   Mevalardan   urik,
olma,   nok,   sabzavotlardan   kartoshka,   lavlagi   urugaari   sinab   ko`rilib,   ulardan
ekish uchun saralari tanlangan.
Sirdaryo   viloyatining   Toshkent,   CHimkent,   Avliyoota   uezdlarida
agronom xizmatini ko`rsatish nisbatan yaxshi yo`lga quyilgan. 1907 yildan sung
instruktor   (yurikchi)   va   agronomlar   uezdlardagi   volostlarda   ham   bo`lib,
rusiyzabon   dehqonlarga   tegishli   tavsiyalar   berishgan.   Jumladan,   CHimkent
uezdining   Bairkum,   Sarikul,   Arisovsk,   Aktyubinka,   Karpasskiy,   Ikanskiy
volostlarida,   Toshkent   uezdining   Okjar,   Obliksoy,   Telyausskiy,   Xurdanskiy,
Ettisuv   hamda   Jasukun   volostlarida   12   nafar   agronom   va   qishloq   xo`jalik
xodimlari   bo`lib,   dehqonlarga   amaliy   yordam   ko`rsatdilar.   Ular   dehqonchilik
madaniyati xaqida ma’ruza va maslaxat mulokotlari uyushtirdilar 146
. 1907-1910
yillarda   Avliyoota   uezdi   Talas   daryosi   buyidagi   dehqonlarga   21150   rubllik
agronomlik   xizmati   ko`rsatildi 147
.   Turkistonga   ko`chirilgan   aholiga   agronom
xizmatini   ko`rsatishda   o`lkada   o`tkazilgan   Turkiston   agronomlari   ko`rultoyi
(s’ezdi),   qishloq   xo`jalik   xodimlarining   konsultativ   ko`rultoylari   muxim   rol
uynagan. 1907 yilning 12-13 dekabr kunlari Toshkentda Turkiston agronomlari
146 Голодная степь. // Туркестанские ведемости. 1907. - № 164
147   Головин Г. О сельско-хозяйственных лекция // Туркестанский курьер. 1908. - № 68, 69, 70. Аграрный 
вопрос. //Туркестанский сборник. Том 522. - С.88-89.
88 8
7ko`rultoyi   bo`lib   o`tgan.   Ushbu   anjumanda   qishloq   xo`jalik   stansiyasi   bopoigi
R.R.   SHreder   Andijon   va   Dasht   chul   tajriba   maydonlari   boshqaruvchilari,
“Xavaskor   boFbon”lar   tajriba-sinov   xo`jaliklari   egalari   bo`lgan   S.YA.   Berdin,
Plesnevich,   Verniy   boFbonlar   maktabi   yurikchilari,   o`lka   dehqonchilik   bo`limi
chinovniklari S.N. Ponyatovskiy, N.N. Aleksandrov kabilar ishtirok etganlar 148
.
S’ezdda   paxta   va   donli   ekinlarning   mahalliy   hamda   yangi   navlari   xosildorligi,
erni   almashlab   ekish   tajribasi   natijalari,   uvitdardan   foydalanish   qoidalari,
qishloq va posyolkalardagi dehqonlarga urugaik bilan birga xashoratlarga karshi
ko`rashda   amaliy   yordamlar   berish   masalalari   ko`rilgan.   Rusiyzabon
dehqonlarga  suForma  dehqonchilik madaniyatini targib qilish, Amerika, Misr va
Kanada   paxta   navlarini   ekishni   urgatish   bilan   bovdik   masalalar   ustida   baxsli
fikrlar   bildirilgan.   Ko`chirilgan   aholi   orasida   mexnattalab   sabzavot   va   poliz
ekinlari   kam   etishtirilayotganligi,   asosan,   lalmikor   dehqonchilik   xo`jaligi
ustunlik   qilib   kelayotganligiga   e’tibor   qaratilgan   va   bu   jixatlar   tankid   ostiga
olingan 149
.
1910   yilda   Ettisuv   viloyati   qishloq   xo`jalik   xodimlarining   birinchi
ko`rultoyi,   1913   yilda   2-ko`rultoyi   bo`lib   o`tgan.   Birinchi   ko`rultoyda   Ettisuv
viloyatida   mevachilik,   uzumchilik,   polizchilik,   sabzavotchilik   xosildorligini
kutarish   masalalari   ko`rilgan.   Ettisuv   viloyatining   fakatgina   Verniy   (Olmaota)
uezdidagi rusiyzabon qishloqlarda dehqonlar uzlarini sabzavot  va poliz ekinlari
bilan ta’minlashgani ko`rsatilgan. Rusiyzabon dehqonlari mahalliy aholi hamda
dungan,  uygur,   taranchilardan   saloxiyatsiz   ekanligi,   ularga  agronom   yordamini
ko`rsatish muxim vazifa ekanligi kayd etilgan.
S’ezd sarorlarida sabzavot va poliz ekinlarini parvarishlash, suForish, up-
plash, ularga ishlov berish, sara urugaar tanlash, zararkunanda va xashoratlarga
sarshi   ko`rashishda   amaliy   yordam   bera   oladigan   agronom   hamda   yuritschilar
etishmasligi   aloxida   ko`rsatilgan.   Etishtirilgan   xosilni   namoyish   silish,
148   Агрономический съезд в Ташкенте. // Туркестанский сборник. Том 500. - С.136-138.
149   Уша жойда. - С. 138-141. sadotslash   tajribasi   pastligiga   e’tibor   saratilar   ekan,   Verniy   boFbonlar   maktabi
faoliyati sonitsarli emasligi s’ezdda tansid ostiga olingan.
1913 yil 17-30 sentyabr kunlari bo`lib o`tgan Verniydagi sishlots xo`jalik
xodimlari 2-surultoyi asosan turtta masalani muxokama silgan:
• Ettisuv viloyatidagi dexsonchilik, boFdorchilik yakunlari va
istitsboldagi vazifalar;
• Verniy uezdida sabzavotchilik sohasidagi yututslar va uning
tajribasini yoyish;
• Ettisuv viloyatida boFdorchilikni rivojlantirishda Verniy uezdi
pitomnik (ko`chatxona)larining roli;
• viloyatdagi tajriba-sinov bogaaridan uzum va mevalarni saralash
bo`yicha agronom hamda yuritschilar guruhini shakllantirish 150
.
Ko`rultoy   sarorlarini   bajarish   matssadida   1913-1914   yillarda   Verniy
boFbonlar maktabidan 60000 dona mevali va manzarali daraxt ko`chatlari, 3000
dona   uzum   ko`chatlari   ko`chirilgan   dexsonlarga   tekinga   tarsatildi.   Verniydagi
mevali   daraxtlarning   4   ta   ko`chatxonasi   (pitomnigi)dan   N.T.   Mouseev,
A.Kl ы chev,   V.Rusanov,   I.Leybovichlar   uz   ko`chatxonalaridan   rusiyzabon
dexsonlarga   ko`chatlar   tarsatib,   ularni   parvarishlash   xatsida   ko`rsatmalar
berdilar 151
.
Davriy   matbuot   va   “Turkiston   tuplami”   o`rganilar   ekan,   1906-1910
yillarda birgina Ettisuv viloyati uezdlarining metrologik va tuprotsning holatini
o`rganish uchun o`nlab agronomlar, gidrotexnik,  TOF   injenerlari
150   Деятельности старшего инструктора по садоводству и огородничеству в район Вернинского уезда 
Семиречиньской области за 1913 год // Туркестанский сборник. Том. 451. - С. 19-23.
151   Переселенцы. // Туркестанский сборник. Том 572. - С. 91-92; Велицкий С. О колонизационном 
значении Семиречье. // Туркестанкий сборник. Том 496. - С. 77-88.
90 safarbar   etilganligi   anik   bo`ladi.   Jumladan,   agronom   V.YA.Anderson   Lepsin
uezdini o`rganib, 3164288 desyatina er bu kududda ekin uchun yarokli ekanligi,
shundan   350000   desyatinasiga   donli   ekinlar   ekish   mumkinligini   asoslab   berdi.
V.S.Vorotnikov   Prjevalskiy   uezdi   “Tasma”   uchastkasini   tadkik   etib,   tuprok   va
ob-kavo   kulay,   yomFir   yetarli   bo`lganligi   uchun   bu   joyda   ko`chirilganlar
xo`jaligini   kengaytirishga   tavsiya   berdi.   Verniy   uezdini   kam   ushbu   agronom
o`rganib,   250000   desyatina   er   maydoni   ekin   uchun   mutlako   yaroksiz,   degan
kulosaga   keldi.   Kopalskiy   uezdini   agronomlar   T.Tarvidov   va   SHiitnikov,
Voratnikovlar   tadkik   qilib,   maxsus   agronom   tavsiyalarini   ishlab   chiqishdi.
A.Kornev   Ettisuv   toFOldi   kududlaridagi   tuprok   tarkibini   o`rgandi   va   500000
desyatina er lalmikor dekkonchilik uchun yetarli, degan xulosaga keldi. Jarkent
uezdida   Vorotnikov   va   uning   yordamchisi   Mazurenko,   Pishpek   uezdining   TOF
injeneri,   tuprokshunos   Novoselsev   ikkita   gidrotexnik   yordamida   bu   uezddagi
kolatni o`rganib, ancha unumdor er fondlarini anikladilar 152
.
Ko`chirilgan   akoliga   agronom   yordamini   ko`rsatish   va   ko`rsatmalar
berishda   Dekkonchilik   va   Er   ishlari   vazirligi   tomonidan   tashkil   etilgan
“Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati”, uning viloyatlardagi bo`limlari, kavaskor
boFbonlar uyushmalari, “Paxtakorlar jamiyati” kabi tashkilotlar kam mukim rol
uynadi.   Ayniksa,   Vasiliy   Semich,   S.YA.   Berdin,   Plesnevich,   A.Rubsov,   E.D.
Esyutin, P.Gutov, S.P. YUrev, Volkov, N.Mouseev, Kolichev kabilar “Xavaskor
boFbonlar”   sifatida   uzlarining   “sanoat   bogaari”ga   asos   solib,   ular   o`tkazgan
agronom   tajribalari   ko`chirilgan   xo`jaliklar   kayotida   mukim   rol   uynadi.   Ular
uzlarining   10   desyatinadan   30   desyatinagacha   bo`lgan   bogaarida   200   ga   yakin
yangi   meva   navlarini,   malina,   smorodina,   kr ы jovnik   kabi   yangi   ekin   turlarini,
shuningdek, butasimon kamda manzarali daraxtlarni ustirdilar 153
.
152   Велецкий С. О колонизационном значении Семиречье. // Туркестанский сборник. Том 496. - С.82-84. 
Тилгоев К. Богарные земли. // Туркестанский курьер, 1909. - № 98.
153   Туркестанское плодоводство. // Туркестанский сборник. Том 445. - С. 98-99; Промышленный сад
С.Я. Бердина. // Туркестанский сборник. Том 501. - С. 721-729;
91
Василий Семичь. Из заметок крестьянина -садовода. // Туркестанский сборник. Том
501. - С. 736-739; Будушность Н.М. Туркестанского плодоводство. // Туркестанский
сборник. - Том 463. - С. 121-123; Тимаев К.А. Садоводства и виноградарства в
Фергане. // Туркестанский сборник. Том 421 - С. 149-153. 9
0 BoFbon va agronom G.G. Ottendorf 135 desyatinali er maydonida usgan
1 million dona  ko`chatlarni  boFbonlarga  tarkatdi. Uning ko`chatxonasida  1909
yilda manzarali daraxtlarning ko`chati 240 ming donaga etdi. Ayrim manbalarga
ko`ra,   Farg`onadagi   rusiyzabon   va   mahalliy   dehqonlarga   420000   dona   mevali
ko`chatlar tarkatilgan 154
.
Mahalliy   va   rusiyzabon   qishloqlardagi   aholiga   agronom   yordamini
ko`rsatishda   dehqonchilik   hamda   chorvachilik   sohasidan   maxsus   ma’lumotga
ega   bo`lgan   xodimlar   jalb   qilingan   edi.   Bu   borada   ko`chatxonalarda   faoliyat
yuritgan shaxslar ham anchagina ko`ch sarfladilar. Turkistonning xar bir uezdida
maxsus   tashkil   etilgan   ko`chatxonalar   bo`lib,   ular   soni   100   dan   ortik   bo`lgan.
Ulardagi parvarishlangan ko`chatlar tekin yoxud ssuda (karz) evaziga imtiyozli
narxlarda asosan  ko`chirilgan rusiyzabon qishloq aholisiga tarkatilar edi. Birok
o`lkadagi   6   ta   metrologik   markaz   kuzatuvlarida   keltirilgan,   “Turkiston
tuplami”ning ayrim sonlarida salmokli sahifalarni egallagan ob-xavo o`zgarishi
bilan   bod   lik   ma’lumotlar   agronom   yordamini   ko`rsatish   hamma   vakt   ham
kutilgan   natijani   bermaganligini   tasdiqlaydi.   Ob-xavoning   sovuk   kelishi,
ko`rFOk;chilik,   ekinlarni   tez   sovuk   urib   ketishi   xashorot,   chigirtka   (saranchi)
bosishi   va   xosilni   pishib-   etilmay   eb   tugatishi   kabi   tabiiy-ofatiy   omillar
xosildorlikka   uz   ta’sirini   o`tkazgan.   “Turkiston   tuplami”da   saranchiga   karshi
ko`rashish vositalari xaqida yuzlab maqolalar bosilganligiga guvox bo`lindi. Bu
masalada,   kolaversa,  oliy  va  o`rta   maxsus   ma’lumotli   agronomlar  hamma  vakt
ham topilavermagan.
Garchi  hukumat  agronomlarni  moddiy jixatdan kullab kuvvatlash,  ushbu
sohani   rivojlantiish   uchun   mablag  ajratishni   yillar   kesimida   ko`paytirib   borgan
bo`lsa-da, bu yetarli emas edi. Tarixiy manbalar 
ko`rsatishicha,   Turkiston   o`lkasi   uchun   70-72   ta   agronom   va   qishloq   xo`jalik
inspektori (yurikchi) yetarli emasdi. Agronomlarni moddiy jikatdan ta’minlash,
ularni   tegishli   asbob-uskunalar   bilan   ko`rollantirish   kabilar   talab   darajasida
154   Известия о деятельности Туркестанского общество сельского хозяйства.
//
Туркестанский сборник. Том 500. - С.17-18. 9
1 bo`lmagan.   SHu   sababli   manbalarda   AKSH   va   Evropa   mamlakatlarida   bu
yo`nalishda   mukim   ishlar   bajarilganligi   kamda   ular   tajribasidan   foydalanishga
da’vat etuvchi ko`plab ma’lumotlar keltiriladi.
Ko`chirish   siyosati   orkali   o`lkada   mustakkam   rusiyzabon   qishloqlarni
vujudga keltirish, dekkonchilik madaniyati va uning zaminida imperiya kelajagi
uchun   zamonaviy   sanoatni   shakllantirish   maqsadlari   kuzlangan   edi.
SHuningdek,   qishloq   xo`jaligi   sokasi   daromadlarini   oshirish,   suForish   tizimini
ko`chaytirish   orkali   yangi   erlarni   uzlashtirish,   er   fondlarini   davlat   xazinasiga
olish   maqsadi   ayon   edi.   KirFizlarni   utroklashtirish   orkali   yangi   er   fondlarini
yaratish,   o`lkadan   tashib   ketiladigan   xomashyoni   ko`paytirish   kabi   ko`p   kirrali
maqsadlar   metropoliya   manfaatlari   bilan   uYFun   rejalashtirilgan   edi.   Birok
tuplamda   ko`chirib   keltirilgan   akoli   uzlariga   ajratilgan   erlarni   makalliy
dekkonlarga ijaraga berib, uzlari shakarga va temir yo`llarda ishlashga ketgani,
imkon   kadar   sanoat   rayonlariga   ko`chib   o`tgani   kakida   ma’lumotlar   kayd
qilingan.
Manbalarda   ko`chirib   keltirilgan   akoli   uzlariga   ajratilgan   erlarning   bir
qismiga   ekin   ekib,   kolganini   yaylovga   aylantirgani,   donli   ekinlar   va   suli   ekib
kun ko`ra boshlagani kakida ma’lumotlar aks etgan. SHuningdek, 1 gektar erga
ular   tomonidan   100   rubl   (makalliy   dekkonlar   35-40   rubl   sarflangan-diss.)
sarflangani,   kukumat   doimiy   erga   xarajatlar   o`rtacha   me’yorini   belgilay
olmagani,   kirgiz   (kirgiz   va   kozok)larda   er   maydonlari   tankisligi   kakidagi
ko`pgina ma’lumotlar kam keltirilgan 155
.
Imperiya ma’murlari va agronomlari asosan bosib olingan
kududlarda “bo`sh erlar”ni aniklash, kisobga olish uchun ko`p ko`ch sarflagan.
155 Будушность Н.М. Туркестанского плодоводство // Туркестанский сборник. - Том 463. - С.123. Jumladan,   Ettisuv   viloyatida   400   ming   gektar   kushimcha   erga   ekin   ekish
mumkin,   deb   topishgan.   Ko`p   er   fondlari   kul   va   daryo   suvlari   ostida,
botkokliklarda   joylashgani,   shu   boisdan   kullarni   ko`ritish   zarurligi,   kamishli
tukaylarni   tozalash   lozimligi   borasida   ham   bosh   kotirishgan.   Xatto,   bu   sohani
ilmiy   asosda   yo`lga   quyish   uchun   markazdan   agronom,   gidrotexnik   va   soha
mutaxassislari   jalb   qilingan.
Hukumat
ma’murlarining   ayrimlari   ko`chirish   ishlarida   shoshma-shosharlikka   yo`l
kuymaslik   kerakligi,   mahalliy   dehqonlar   kulidan   suForiladigan   erlarni   tortib
olmaslikni taklif etishgan. Ushbu masalada   XIX   asr oxiri va XX asr boshlarida
Rossiya   ichki   ishlar   vaziri   N.Dubov   Turkiston   general-   gubernatorlari
lavozimida   faoliyat   yuritgan   Grodekov   hamda   O.Rozenbaxlarni   shaxsan
ogoxlantirgan 156
.
Xulosa   qilib   aytganda,   mustamlaka   ma’muriyati   Rossiya   imperiyasidan
Turkistonga ko`chirilgan aholining urnashib olishi uchun bir kancha kumaklarni
amalga oshirgan. SHunday yordamlardan biri agrar sohada bo`lib, yangi kelgan
dehqonlarga   agronomlik   yordamini   ko`rsatish   muxim   xisoblangan.   CHunki
ko`chib   kelganlarning   aksariyati   suForma   dehqonchilikdan   yetarli   darajada
xabarlari   bo`lmagan   va   bu   uz   navbatida   ularning   dehqonchilik   bilan
shugullanishda   kiyinchiliklar   tuFdirgan.   SHuningdek,   mazko`r   xarakatlar
ko`chib   kelganlarda   erga   bo`lgan   kizikishni   oshirish   maqsad   qilingan.   Aholiga
agronom   yordamini   ko`rsatish   uchun   bir   kancha   muassasalar   tashkil   etilgan
bo`lib, ular aholining dehqonchilik bilan shugullanishiga yordamlashgan.
111.2. Turkistonda ko`chirilgan aholini er bilan ta’minlash va
texnika sohasidagi o`zgarishlar
Turkiston   o`lkasida   rusiyzabon   aholini   joylashtirish   imkoniyatlarini
156 Рыбалов П. Переселение в Туркестан. // Туркестанский курьер. 1908. № 44; К переселенческому 
вопросу в Туркестанском крае. // Туркестанский курьер. 1908. № 28,29.
94 9
3kengaytirish,   uz   ixtiyoricha   ko`chib   kelgan   va   keladiganlar   uchun   bo`sh   er
fondlarini   yaratish   maqsadida   birinchi   General-gubernator   K.P.   Kaufman
tomonidan ilk bor  komissiya  tuzilgan edi. K.P. Kaufman 1881 yilda “Farg`ona
viloyatida   bo`sh   er   fondlarini   xisobga   olish”   komissiyasini   tuzdi.   Bo`sh   er
fondlariga   tukay,   urmon,   utlokzor,   kamishzor,   chakalakzor   va   botkokliklar
kiritildi 157
.
Turkistondagi   “bo`sh   erlar”ni   aniklash   uchun   A.A.   Matisen   va   A.Puls
singari tuprokshunos, gidrotexniklar o`lkaga yuborildi. Rusiyzabon dehqonlarga
kulay bo`lishi uchun avvalo suForilmaydigan va oson suForiladigan er fondlari
izlandi. Manbalarda keltirilishicha, Turkistonda 1 million 800 mingdan 1 million
900 ming desyatinagacha lalmi erlar bor edi. Agar Ettisuv viloyatidagi 300-400
ming desyatina er zaxiralari bu fondga kushilsa, ushbu rakam 2 million 200 yoki
2   million   300   ming   desyatinaga   etadi.   Bu   oxirgi   rakam   emas,   agar   astoydil   er
fondlari   kidirilsa,   2   million   700   ming   desyatina   lalmikor   erlarni   aniklash
mumkin,   deb   xisoblagandi   Pils 158
.   Ettisuvda   irrigatsiya   ishlari   bilan
shuFullangan   Babayans   va   Psaryovlar   ushbu   viloyatda   kiska   daryolar   hamda
bo`lok   suvlaridan   foydalanib,   sun’iy   suForiladigan   er   fondlari   ham   topish
mumkinligi Foyasini ilgari surdilar 159
.
XX   asr  boshlarida Ettisuv viloyatida bo`sh er fondlarini izlash natijasida
ko`chirish   bo`yicha   aYFOkchi,   agronomlar   bu   viloyatda   2   million   700   ming
desyatina   er   fondlari   mavjud,   deb   xabar   qilgandi.   Ularning   ma’lumotida
keltirilishicha, Lepsin uezdida 450000 desyatina, Kopal uezdida 500000, Verniy
uezdida  300000,  Jarkent   uezdida  500000,  Prjevalskiy   uezdida  250000,  Pi щ pek
uezdida 300000 desyatina lalmi erlarga aholini ko`chirish mumkin edi 160
.
“Dehqonchilik   va   davlat   mulklari   Boshqarmasi”   1909   yilda   chul,   saxro,
toFOldi va urmon xududlarida yaratilgan “bo`sh er fondlari” yuzasidan xisobot
157   Головинь Г. К Прёму свободных государственных земель. // Туркестанский сборник.Том 495.- С.110.
158   Тарновский Г. Русская поселения в Семиречиньской области. // Русская мысль, 1895. №5.
159   Переселенческое дело из искания земель. // Туркестанский сборник. Том 491. - С. 183-185; 
Воротников
В.С. Чустские переселенческие участки в Пищпекском уезде Семиречиньской области. // Туркестанский 
сборник. Том 469. - С. 182.
160   К вопросу об образовании в Семиречинской области переселенческих участников. // Туркестанский 
сборник. Том 466. - С. 38-42. berar ekan, quyidagi holatni kayd etadi. Farg`ona viloyati Marpiyun uezdida 50
ming   desyatina,   Andijon   uezdida10   ming   desyatina,   Ush   uezdida14   ming
desyatina, Namangan uezdida 5 ming desyatina, Samarkand viloyati Samarkand
uezdi   Tuytatar   volosti   Bo`lutur   chulida10   ming   desyatina   “bo`sh   er   fondlari”
xisobga   olingan 161
.   Bundan   tashkari,   usha   yili   Sirdaryo   viloyati   Perovskie
uezdida   5   ta   uchastka   erlari   ko`chadiganlar   uchun   bo`shatilgan.   Avliyoota
uezdida   kozok   va   kirFizlarga   tegishli   barcha   urmon   erlari   musodara   qilingan.
1904-1909   yillarda   Toshkent   uezdida   suForiladigan   erlar   fondi   159685   ming
desyatina bo`lsa, ushbu erlarning 32 foizi “bo`sh er fondlar” xisobiga kiritilgan.
Bu   erlar   CHirchiq,   Buzsuv,   Angren   daryolaridan   suForilgan.   Bo`shatilgan
erlarning   2   ta   suForiladigan   uchastkasiga   dambalar   ko`rish,   3   ta   uchastkaga
magistral   arik   chiqarish,   boshqa   uchastkalarda   ariklarni   uzaytirish   choralari
ko`rilgan 162
.
“Bo`sh   er   fondlari”ni   yaratish   jarayonida   ersiz   mahalliy   aholining   soni
keskin   ko`paydi,   xonavayron   bo`lgan   dehqonlarning   erlari   esa   davlat   xisobiga
musodara qilinib, “bo`sh er fondlari”ga kiritildi.
XX   asr boshlarida uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlar uchun “Er mulklari
kredit   banki”   tashkil   etildi.   Ushbu   bank   1907   yilda   ersiz   dehqonlarga   er   sotib
olishlari  uchun 120 ming rubl, 1908 yilda esa  150 rubldan kredit  berdi. Kredit
olgan dehqonlar bankdan olingan pullardan tuFri foydalana olmay, ularning 28,2
foizi   oxir-oqibatda   xonavayron   bo`ldi 163
.   1907   yilda   uz   ixtiyorlari   bilan
ko`chirilgan   dehqonlar   Kamenka   va   Beloyarka   shaxarlarida,   shuningdek,
Kustanay   viloyatida   12   ta   posyolkaga   asos   soldilar.   Ular   “Kuy   xaydamaylik,
yaxshisi,   buFdoy   ekaylik!”   shiori   ostida   faoliyat   yuritib,   donchilik   bilan
shuFullanishgan. Imperiya ma’muriyati
rusiyzabon  ko`chkindilar  erkin xo`jalik bilan shuFullanishi  uchun ko`chmanchi
161 Земельный недостаток в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник.Том 508. - С. 8-10.
162   Комаров   П.   Ещё   о   колонизации   Сырдарьинского   побережье.//Туркестанский   сборник.Том   440.-   С.
79-81;   Ирригация   Сырдарьинской   области   в   1904   году   (по   данным   арык-аксакалов).   //   Туркестанский
сборник.Том 440. - С.179-181.
163   Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский сборник. Том 491. - С. 18.
96 9
5Ko`pFU3  va kozoklarda xo`jalik yuritish me’yorini belgilab kuydi. O`rtacha 5-6
jon yashaydigan, 1,5 ishchiga ega bo`lgan kozok xonadoni uchun 7 ta tuya, 3 ta
koramol, 50 ta kuy, bir soka bilan shuFullanadiganlarga 100 tadan 300 tagacha
kuy,   50   tagacha   koramol,   100   ta   kuy   va   30-35   ta   tuyani   suForishi   uchun   bitta
kuduk,   2   ta   ishchi   ko`chi   ajratiladigan   bo`ldi.   Xar   bir   chodirdan   4   rubl   50
kopeek davlat xazinasi  foydasiga, 1,5 rubl  Zemstvo kisobiga, jami  6 rubl solik
olinar   edi 166
.   Ko`chmanchi   kirFiz   va   kozoklardan   musodara   qilingan   erlarga
ko`chirilganlar   asosan   donchilik   va   qisman   chorvachilik   bilan   shuFullandilar,
ular 3 yil solik va majburiyatlardan ozod etildi.
Turkistonning   Sirdaryo,   Samarkand,   Farg`ona   viloyatlarida   yangi   kanal
va   ariklar   kazish   orkali   ekin   eqiladigan   er   fondlarini   kengaytirish,   yangi
vokalarga   ko`chirilgan   akolini   joylashtirish   loyikasi   ishlab   chiqilib,   ushbu
loyikani   amalga   tatbik   etish   1907   yildan   boshlandi   va   XX   asr   boshlarida
muttasil to`ldirib borildi.
Xuyidagi   jadvaldan   bu   kakda   “Turkiston   tuplami”   dagi
ma’lumotlar orkali tanishish mumkin 167
.
4-jadval
Xudud, uezd,
uchastka. Magistral kanal
masofasi (uzunligi) SuForiladigan er
maydoni Kanal kazish
xarajatlari
Sirdaryo viloyati
Dasht chul uchastkasi 65 chakirim 50000 desyatina 2487664 rubl
Dalvarzin uchastkasi 67 chakirim 40000 desyatina 2117000 rubl
Toshkent (Xonim
arik) 146 chakirim 22000 desyatina 1715000 rubl
CHimkent uezdi 30 chakirim 18800 desyatina 1182900 rubl
166
Kolonizatsionn ы y vopros. // Turkestanskiy sbornik.Tom 421.- S. 172-186
167
  Kuzneo K. Kolonizatsii Turkestana. // Turkestanskiy sbornik.  Tom 523. - S. 153-156. Farg`ona viloyati
Andijon uezdi,
Uchko`rFOn uchastkasi 30 chakirim 15000 desyatina 500000 rubl
Kugartsoy uchastkasi 30 chakirim 2700 desyatina 51980 rubl
Namangan uezdi
kichiq
orkali ariklar 40000 desyatina 2589600 rubl
Ush uezdi
kichiq
orkali ariklar 15000 desyatina 50000 rubl
SHaxrixonsoy 
uchastkasi kichiq
orkali ariklar 10000 desyatina 50000 rubl
Petro-
Aleksandrovek Amudaryodan ariklar
chiqarish
orkali 20000 desyatina 50000 rubl
Samarkand viloyati
Farbiy chullar
xududi Kanallar kazish
orkali 300000 desyatina 50000 rubl
Kushimcha erlar
fondi Ariklar 
orkali chiqarish 209750 desyatina 50000 rubl
YUkoridagi   jadvaldan   ko`rinib   turibdiki,   Rus   hukumati   yangi
suaoriladigan   erlar   xisobiga   “bo`sh   er   fondi”ni   yaratishda   katta   muammolarga
duch kelgan.  CHunki suForiladigan bo`sh erning uzi yuk edi. Mahalliy aholining
erlarini   tortib   olish   ziddiyatlarni   keltirib   chiqargan.   SHuning   uchun   ham
hukumat   suForiladigan   bo`sh   er   fondini   yaratishda   yangi   erlarni   uzlashtirishga
katta   e’tibor   qaratgan   va   suForish   inshoatlarini   barpo   etish,   mavjud   suForish
tizimini   ta’mirlash   orkali   ularning   samaradorligini   oshirish   yo`llarini   kidirgan.
Bu   uz   navbatida   irrigatsiya   sohasining   zamonaviy   uslublarda   tarakkiy   etishiga
turtki bergan.  98 Er   uchun   tortishuvlar   ko`chayib,   bu   esa   janjal   va   tuknashuvlar   bilan
tugagan.   Xatto,   Sirdaryo   viloyati   CHimkent   uezdida   mahalliy   aholi   ko`chib
kelganlarga   karshi   chiqib,   “er   va   suv   bermaymiz!”   shiori   ostida   namoyish
qilishgan 164
.   “Turkiston   tuplami”   va   davriy   matbuotda   “bo`sh   er   fondlari”ni
yaratish   uchun   Dasht   chul   (Golodn ы y   step),   Farg`ona   viloyati,   Andijon
uezdidagi   Kugart   vodiysi,   CHotkol,   Karavan   vodiylari,   Ketmontepa,   Toshkent
viloyatidagi Koplonbek kabilarda yangi er fondlarini yaratish, erlarni bo`lok va
kuduk   suvlaridan   foydalanib   suForish,   eski   kanallarni   uzaytirish,   yangi   kanal,
ariklar kazish, suv kutargichlar olib kelish kabi choralar ko`rilgani bilan bogaik
ko`plab ma’lumotlar keltiriladi.
Ayniksa,   Dasht   chulda   yangi   qishloq   va   ko`chirilganlar   uchun   “bo`sh   er
fondlari”   suv   resurslarini   yaratishga   katta   e’tibor   qaratilganiga   guvox   bo`lindi.
Dasht chulda 1885-1891 yillarda “bo`sh er fondlari” xisobidan beshta posyolka
va   rusiyzabon   aholi   seleniyasi   (manzilgoxi)   tashkil   etildi.   SHaxsan   general-
gubernator Grodekov 1896 yilda Sretinski posyolkasiga asos soldi. Dasht chulda
“Buxoro   arigi”,   “Xiva   arigi”   (bu   ariklar   Buxoro   va   Xiva   uslubida   kazilgani
uchun shunday nomlangan-diss.) bo`ylab yangi posyolkalar tashkil etildi. “Xiva
arigi”   buyida   CHernyaevskiy,   Konstantinovskiy,   Kaufmanskiy   posyolkalari
bunyod etildi. Ularda molokan, baptist, starover kabi turli diniy konfessiyalarga
mansub   oilalar   yashagan.   1896-1897   yillarda   Dasht   chulda   Verxnovolinsk,
Nijnevolinsk,   Krasnogvardeysk   posyolkalari   tashkil   etildi.   1909   yilda   bu
xududga Bessarabiya, Orenburg, Voronej guberniyalaridan rusiyzabon 45 ta oila
ko`chirildi,   shundan   24   oila   molokanlar   edi.   1910   yilga   kelib   Dasht   chulda
tashkil etilgan ko`chirilgan aholi posyolkalari 11 taga etdi 165
.
Dasht chuldagi posyolkalarda paxta ekish tajribasi kullanildi. Birok 1910
164   Касаткин А. Устройстсво русских поселении в Туркестанском крае. //Туркестанский сборник. Том 
417. - С. 82-85.
165   Показательное нормальное хозяйство в Голодной степи // Туркестанский сборник. Том 500.-С.1-31;
Устройство   русских   поселений   в   Туркестанском   крае   //   Туркестанский   сборник.Том   417.-С.82-85;
А.К.Переселенцы   в   голодной   степи   //   Туркестанский   сборник.Том   -С.4-5;   Голодная   степь   //   Окраина,
1896.- №71; К орошение Голодной степи // Туркестанский курьер 1909.-№46; Бенари А. Свободная земля
99   Туркестанского   края//Ташкентский   курьер.   1908.-№103;   Голодная   степь   //   Средне   азиатская   жизнь,
1906.-   №244;   Тимаев   К.   Оживление   новых   земель.//Туркестанский   курьер   1909.-   №   120;   Арендаторы
переселенци в Голодной степи. //Туркестанский курьер.1909.- № 136. yilda chigirtka urishi, xosilsizlik, nokulay ob-xavo tufayli 1 desyatina erdan 15-
20   pud   Amerika   paxtasi   olindi.   1914   yilda   Dasht   chuldagi   Sretenski,   Spasski,
Duxovski   posyolkalarida   umumiy   er   fondining   26.5   foiziga,   ya’ni   1700
desyatina   erga   paxta   eqilgan   bo`lsa-da,   xosildorlikda   kutilgan   natija   olinmadi.
SuForish tizimida “bo`sh erlar”ga suv ombori, er osti drenaji, kuduk suvlaridan
foydalanish natijasida bir kancha erlar botkokliklarga aylandi, natijada yukumli
epidemik kasalliklar kelib chiqdi. Dasht  chul posyolkalaridan aholining boshqa
joylarga ko`chishi oqibatida “bo`sh er fondlari”ni yaratishga sarflangan (xar bir
desyatina erga 35 rubldan 75 rublgacha mablaF sarflangan.-diss) mablavlar uzini
oklamadi 166
.
SHu   urinda   imperiya   va   o`lka   raxbarlarining   ko`chirish   siyosatiga
munosabatini   ham   manbalar   talkinida   ko`rsatish   mumkin.   K.P.Kaufman   1868
yilda Turkistonga xo`jaligi bakuvvat bo`lgan, uziga tuk dehqonlar ko`chirilishini
asoslagandi. U Ukraina guberniyasidan ukrain (xoxol) larni ko`chirishga karshi
bo`lib,   birinchi   navbatda   rus   provaslav   mazxabiga   mansub   dehqonlarni
ko`chirib,   o`lkada   joylashtirish   zarur,   deb   xisobladi.   K.P.   Kaufman   kazaklarni
o`lkada   joylashtirish   masalasini   tahlil   qilar   ekan,   kazaklar   o`lka   zabt   etilgan
birinchi   davrlarda   chegaralarni   ko`riklash,   ko`rolsiz   mahalliy   aholining
kuzFOlonini   bostirishda   foydali   bo`ldi,   keyinchalik   qishloq   xo`jaligi
maxsulotlarini etkazib berishda ham, yangi sharoitda xarbiy ko`ch sifatida ham
yaroksiz   bo`lib   koldi,   deb   ko`rsatdi.   Kazak   va   iste’fodagi   xarbiylarni   o`lkaga
joylashtirishda   ularning   mexnatsevarligi,   ma’naviy-axloqiy   holati,   boshqa
ko`chkindilarga   urnak   bo`ladigan   mezonlarni   xisobga   olish   kerak,   degan
karashni   ilgari   surdi.   U   kamishzor   va   tukayzorlarga   yakin   joylarda   bo`lgan
erlarga joylashgan 
rusiyzabon   qishloq   dehqonlariga   miltik   tarkatishga   buyruk   berdi.   General
Kolpakovskiy   uning   fikrini   kullab   kuvvatlar   ekan,   ko`chiriladigan
dehqonlarning   kazaklardan   ko`ra   2-3   barobar   kam   er   talab   qilishi,   davlatdan
oddiy   ko`chadiganlarga   nisbatan   oz   xarajat   sarf   qilishini   xisobga   olish   kerak.
166   Русская колонизация в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 586. - С. 154-155.
100 SHu   sababli   bir   xil   xududda   kazaklardan   ko`ra   2-3   barobar   ko`p   aholini
joylashtirish   mumkin,   deb   xisobladi 167
.   General-   leytenant   A.N.   Ko`ropatkin
Kaspiyorti xarbiy temir yo`lini mexnat resursi bilan ta’minlash, viloyat xududida
mahalliy   aholidan   tortib   olingan   erlarda   rusiyzabon   aholini   joylashtirish   uchun
ko`p  ko`ch  sarfladi.  Birok  1892  yil   vabo  kasalligi  tarkalib,  ko`chgan  aholining
katta   qismi   Samarkand,   Sirdaryo   viloyatlari   va   Amudaryo   bo`limiga   ko`chib
ketdi. Ularning urni Turkiyadan kochib kelgan 3 ming armanni olib kelish bilan
to`ldirildi.   Kaspiyortida   iqlim   va   tabiiy   sharoit   nokulay   bo`lishiga   karamay,
1897   yilda   11   ming   nafar   rus,   4803   nafar   armani,   bir   necha   ming   dungan,
uYFur, taranchi va turk millatiga mansub ko`chirilganlar yashardi 168
. Davlat va
dehqonchilik   mulklari   vaziri   P.D.Kisilev   Rossiya   imperiyasining   8   ta
guberniyasidan   2-3   desyatina   erga   ega   bo`lgan   600   ming   dehqonni   Turkiston
o`lkasiga   ko`chirish   loyixasini   taklif   qilgan.   Ko`chadiganlarga  yo`l   chiptalarini
turtdan   bir   qism   narxda   sotish,   yo`l   buylarida   tuxtash   baraklari,   kasalxona,
tibbiyot   punktlari,   ma’lumotnoma   (guvoxnoma)   takdim   etadigan   markazlar,
hammomlar barpo etishni tavsiya bergan. Ettisuv, Sirdaryo viloyatlariga ko`chib
boradiganlarning   5   yil   davlat   tulovi,   solik   majburiyatlaridan   ozod   qilinishi,
keyingi   5  yilda  yarmini  tulashi,   xar  bir   erkak  kishiga  15  desyatina  er   berilishi,
xar   bir   oilaga   50   rubldan   165   rublgacha   15   yilda   tulash   sharti   bilan   ssuda
berilishi,   agar   ko`chib   boradigan   joyda   uy-joy   ko`rsa,   284   tagacha   yoFOch   va
urmon materiallari berilishi, bu xarajatlar uchun 1906 yilda 6 milion rubl, 1907
yilda 11 million rubl 
ajratilishi   vazir   tomonidan   tavsiya   etilgandi.   Xolbuki,   eslatilgan   yilda   davlat
tomonidan ko`chirilganlar  uchun bor-nugi  4 million 865 ming 880 rubl  sarflay
olingandi.   Ushbu   holat   “Turkiston   tuplami”   va   davriy   matbuotda   munozaralar
keltirib   chiqaruvchi   maqolalarga   sabab   bo`lgan 169
.   Maqolalarda   imperiya
167   Гаффоров Ш. Тарих ва такдир. Россия империясидан Туркистонга кучирилганлар  ( XIX   асрнинг 
иккинчи ярми - XX   аср бошлари). - Т.: Фан; 2006. - Б. 53, 54, 55, 56.
168   Узбекистан Миллий архиви, 1-фонд, 22-руйхат, 2117-йигма жилд, 114-115 вараклар; Гафуров Ш. 
Курсатилган асар. - Б. 55.
169   Устройство русских поселений в Туркестанском крае // Туркестанский сборник. -Том 417. - С.84-87;
О  переселение   //  Голос   правды.1907.-№564;  Переселенческая  Ликвидациями...//Новая  время,1907.-№11.
217;   Туркестанский   сборник.Том   434.-С.138-139.   Несколько   слов   о   переселении   в   Сырдарьинскую
области//Туркестанский сборник.Том 434.-С.193-195. xazinasi   katta   mikdordagi   xarajatlarni   kutara   olmasligi,   aholini   ko`chirish
yukoridan   rasman   ta’kiklangani,   Turkistonda   “bo`sh   er   fondlari”   mavjud
emasligi,   birok   ko`chirish   davlat   extiyoji   ekanligi   masalalari   ilgari   surildi.
Ko`chiriladiganlarga   zaruriy   shart-   sharoitlar   yaratishdagi   xakikatdan   yirok
taklif   va   tavsiyalar   “Turkiston   tuplami”da   “Mensiz   menga   xotin   olib
bermokchilar”kabi iboralar bilan kinoya ostiga olingan 170
.
XIX   asrning   80   yillarda   Sirdaryo   viloyati   xarbiy   gubernatori
N.I.Grodekov   Turkiston   general-gubernatoridan   suroksiz   Voronej   guberniyasi
gubernatoriga   maktub   yo`llab,   undan   uz   xoxishi   bilan   ko`chishni   xoxlagan
oilalarni Sirdaryo viloyatiga yuborishini suragan. U uz maktubida o`lkadagi xar
bir rusiyzabon posyolkasi Turkistonni Rossiya imperiyasiga yakinlashtiradi, deb
yozgandi 171
.   Ushbu   holat   bo`yicha   Turkiston   general-   gubernatori   Rozenbax
karshi   fikr   bildirib,   aholini   ko`chib   keltirishlariga   ruxsat   bermaganligi,   o`lkada
bo`sh er yukdigini ta’kidlagani bilan bo ы ik ma’lumoti ham keltirilgan 172
.
Samarkandda   xarbiy   gubernator   lavozimida   ishlagan   A.Rostovsev
Turkiston   general-gubernatoriga   maxsus   maktub   yo`llab,   viloyatga   uzum,
tamaki, donchilik, paxtachilik bilan shuFullanadigan aholi vaqillarini yuborishni
suragan 173
.
Rusiyzabon   dehqonlarni   o`lkaga   kizgin   ko`chirish   tarafdori,   Turkiston
ko`chirish   bo`limi   bopoigi   N.N.   Geyer   rusiyzabon   qishloqlarini   ko`paytirish
emas, balki ularda ko`p sonli bo`lib yashaydigan oilalar birligini yuzaga keltirish
kerak deb xisoblagan.
Andijon uezdi bop ы igi Aranderenko Farg`ona viloyatida yangi qishloqlar
tashkil   etish  va mustaxkam  rusiyzabon  dehqon  xo`jaliklarini  tuzish  viloyatdagi
ijtimoiy-siyosiy   vaziyatni   barkarorlashtiradi,   deb   xisoblagan 174
.   Turkistondagi
xar   kanday   er   tankisligi   inkirozi   va   boshqa   tusiklarga   karamay,   imperiya
ma’murlaridan   fon   K.P.   Kaufman,   N.Romanov,   I.Gurich,   V.Grigorev   kabi
170 В.П. Из области переселенческих вопросов.// Туркестанский сборник. Том 448. - С.32.
171   Колонизация Туркестана при Городеков. // Туркестанский сборник. Том 417. - С.173-175.
172   Уша жойда. - С. 176.
173   Узбекистан миллий архиви, И-22 фонд,1-руйхат, 444-йигма жилд, 104-105 вараклар.
174   В Кугартскую долины. // Туркестанский сборник. Том 442. - С. 185. o`nlab   shaxslar   Turkistonga   aholini   ko`chirish   siyosati   tomonida   kat’iy
to`rganliklarini manbalardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi 175
.
Turkiston   general-gubernatori   Vrevskiy   ko`chirish   siyosatining   yangi
rejasini   ishlab   chiqish   kerak   deb   ko`chirishni   tuxtatdi.   CHernyaev   butunlay
takikladi, Duxovskiy esa Turkiston xazinasi palatasi boshqarmasi koshida bo`sh
er   fondlarini   yaratish   uchun  ko`chirish   boshqarmasi  koshida  maxsus  “Bo`sh   er
fondlarini yaratish komissiyasi”ni tuzdi.
1892 yilda Toshkentda yuz bergan vabo isyoni, 1893 yilda Farg`onadagi
Sobirxon   isyoni,   1898   yilda   Andijondagi   Dukchi   Eshon   (Muhammad   Ali)
KuzFOloni   va   mustamlaka   yillarda   xar   yili   2-3   bor   takrorlanib   to`rgan   xalq
isyoni, kuzFOlonlari mustamlaka ma’murlari tomonidan “bo`sh erlar fondlari”ni
yaratish hamda aholini ko`chirishga yangidan ruxsat berishlariga imkoniyat, deb
xisoblandi.   Ayniksa   Andijon   kuzFaloni   bostirilganidan   sung   (1899   yil),
podshoning   ko`rsatmasi   bilan   Toshkentda   Duxovskiy   boshlik,   MarFilonda
CHaykovskiy raxbarligida ikkita komissiya tuzildi. Xar ikki komissiya karorida
uttiz   chakirim   uzunlikda,   bir   chakirim   kenglikda   Andijon   aholisini   ko`chirish
loyixasi   tuzildi.   Uch   qishloq   aholisi:   Mingtepa,   Kopnar,Tojik   kishloFidagilar
Aravon tomonlarga ko`chib ketdi. Mingtepadan 2 km uzoklikdagi adirlikka 780
ta rusiyzabon  xonadon ko`chib utdi. 1899 yilning martida Rossiyaning  Saratov
va   Samara   guberniyalaridan   bu   qishloqlarga   200   ta   xonadon   ko`chirilib,
turtinchi   posyolka   tashkil   etildi.   Turkiston   bosh   xarbiy   gubernatori   posyolka
ko`rilishi uchun 46 ming rubl sarfladi 176
. Ushbu faktlar ham ko`rsatib turibdiki,
mustamlaka hukumati  mahalliy xalqning norozilik va KuzFOlonlariga nisbatan
jazo kullashda ularning suForiladigan erlarini tortib olishga e’tibor qaratgan. Bu
bilan ko`chirilganlar  uchun zaxira “er fondi”ga ega bo`lish va mahalliy aholini
ersiz koldirish orkali chuchitish kuzda tutilgan.
175   Принципы переселения. //Туркестанский сборник.Том 499.- С.94-95; Необложная задача в
колонизационном деле в степьях. //Туркестанский сборник. Том 499. - С.113-115.
176   Фозилбек Отабек уFли. “Дукчи Эшон вокеаси” (ФарFOнада истибдод жаллодлари).-Т.: Чулпон.1991.
- Б. 57-59; Алиназар Эгамназаров. Сиз билган Дукчи Эшон. -Т.: Шарк,1994. - Б.98-102. (хужжатли кисса)
Изох:  Андижон  кузFOлонида  иштирок  этмаган   Хуканд  улусидаги   382  оилага  карашли  286  десятина   ер
мусодара  килиниб, махаллий гарнизон  хисобига берилди. Андижонда ташкил этилган кишлокларда эса
махаллий ахоли 1908 йилгача мардикор сифатида ишлатилган. Davriy matbuot va birlamchi manbalarda Farg`ona viloyati Andijon uezdi
Kugart vodiysiga uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlar uchun “bo`sh er fondlari”ni
yaratishda   bevosita   uezd   bopoigi   polkovnik   Baranov   va   irrigatsiya   ishlari
raxbari   Sakovichlar   tashabbus   ko`rsatgani   yozilgan.   Ular   Kugartda   3,5   ming
desyatina “bo`sh er fondlari”ni yaratdilar. Farg`ona viloyatiga karashli Ko`rshob
(xozirgi   Kirgiz   Respublikasi   Ush   viloyati   xududida)   nomli   xududda   1890   yil
Pokrovsk   nomi   bilan   birinchi   rusiyzabon   aholi   kishloFi   tashkil   etildi 177
.
Keyinchalik   uz   eridan   xaydalgan   mahalliy   dehqonlar   erlari   xisobidan   Kugart
vodiysida   1890 1901   yillarda   5-6   ta   qishloq   tashkil   etildi 178
.   Matbuotda   Kugart
vodiysi  “sut   daryosi,   kisel  kirFOFi”deb  tarFib  qilingan.  1906  yilda  Samarkand
viloyati   Jizzax   uezdida   30000   desyatina,   Sirdaryo   viloyati   Avliyoota   uezdida
18723  desyatina   “bo`sh   er   fondlari”  tashkil  etilib,  ushbu   erlar  uezdlarning  9  ta
uchastkasi   xududlarini   egallagandi 179
.   1906-1907   yillarda   “Ko`chirish
boshqarmasi”   zimmasiga   70   ming   desyatina   “bo`sh   er   fondlari”ni   tashkil   etish
vazifasi   yuklandi.   1907   yilda   davlat   xazinasidan   er   fondlarini   yaratish   uchun
CHimkent  uezdida 120 ming rubl, Kugart  vodiysida 270 ming rubl, jami  3900
rubl mablaF sarflandi. Bo`sh erlarga 1200 ta yangi rusiyzabon oila joylashtirilib,
ularning xar bir xonadoniga 320 rubldan ssuda berilgan 180
.
1907-1909 yillarda Dasht chulda 4500 desyatina lalmi, 37 ming desyatina
urmon xududi yangi erlarini yaratish loyixasi ilgari surilgan 181
.
“Bo`sh   er   fondlari”ni   yaratish   orkali   ko`chirilgan   va   uz   ixtiyori   bilan
ko`chganlar   qishloq   hamda   posyolkalarini   tashkil   etish,   Toshkent   yakinidagi
Koplonbek   kishloFi   atrofida,   Farg`ona   viloyatidagiKuvondaryo   va
Ketmontepada   “bo`sh   er   fondlari”ni   yaratish   masalalari   davriy   matbuotda
177   Ферганец. О самовольных переселенцах в Кугартской долины//Ташкентский курьер. 1907. - № 238;
Др.В.В.   Поисках   за   свободными   зесолями   .//Туркестанский   сборник.Том   468.-   С.   28-29;   Имеются   ли
свободная   земле   в  Фергане.   //Окраина   1896.-№   84;   В   Кугартскую   долину.//Туркестанский   сборник.Том
442.- С.184-186.  Брусина О.И. Славяне в Средней Азии. Этнические и социальные процессы.конец   xix   —
конец  xx   века. - М.:Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2001. - С. 24-25
178 Сел Узген. Русские самовольный переселенцы в Туркестане. // Туркестанский сборник.Том 522.- С. 
127 - 129.
179   Колонизационные вопросы. //Туркестанский сборник. Том 424.- С .174; Авлиёатаиском район. 1906 
год // Туркестанский сборник. Том 435. - С. 32.
180   Зеленский Н. К вопросу о колонизационном фонде Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 502 - 
С. 49.
181   Колонизационные Вопросы. // Туркестанский сборник. Том 421. - С. 175. munozaralarga   sabab   bo`lgan.   Ushbu   xududlarda   rusiyzabon   aholi   qishloq   va
posyolkalarini vujudga keltirishda ko`chirib keltirilgan dehqonlar bilan mahalliy
dehqonlar   karama—karshiligi,   hukumatning   bu   boradagi   siyosiymasalalari
gazetalar   sahifalarida   buyuk   davlatchilik   manfaatlari   nuktai   nazaridan   bayon
etilgan 182
.   Uz   ixtiyori   bilan   ko`chganlar   hamma   vakt   ham   hukumat   talablariga
buysunmagan.   Ular   bo`sh   joylarda   emas,   balki   uzlariga   kulay   erlarda
joylashishga   xarakat   qilishar   edi.   1906   yilda   Samarkand   viloyati   Xujand   uezdi
Erjar   volostiga   Janubiy   Rossiya   guberniyalaridan   104   ta   rusiyzabon   oilalar
ko`chib   keldi.   Ularni   hokimiyat   Andijon   uezdiga   karashli   Oxankul   atrofiga
ko`chirib,   “bo`sh   erlar”ga   joylashtirishni   reja   qilgandi.   Birok   ko`chgan   aholi
tezda   Erjarda   uy-   joylar   ko`rdi   hamda   dehqonchilik   bilan   shuFullana   boshladi.
Bu ko`chib
182   К землениеКапланбека. // Ташкентский курьер. 1907. - № 171; Александров К. Оброзавание посёлка
на   Кувандарье.   //   Ташкентский   курьер   1908.   -   №   179;   Головин   Г.   Что   говорять   о   Туркестане.
//Туркестанский курьер, 1909. - № 44; В.Г.Ещё по вопросу о посёлок в Кетмень. -Тюбе // Туркестанские
ведомости. - 1910. - № 49. kelganlar kishloviva O`rta Osiyo temir yo`l ishchilari ham kushilib, oilalar soni
150 taga etdi. Xarbiy gubernator, general-mayor Galkin ularga uzlari urnashgan
joyda   yashashga   ruxsat   berishga   majbur   bo`ldi”-deb   ma’lumot   keltiriladi
“Turkiston   tuplami”da 183
.   Namangan   uezdidan   100   chakirim   uzokdikda
joylashgan   Ketmontepa   chullari   OFir   axvolda   bo`lsada,   buvdoy,   kanop,
ildizsimon   ekinlar,   uy   xayvonlariga   em-xashak   etishtirishga   kulay   bo`lganligi
uchun   1000   ta   oila   uz   ixtiyori   bilan   u   erga   ko`chgan   va   usha   joyda   yashashga
karor qilgan xar bir xonadon 15 desyatina erga ega bo`lib, hukumatning paxta,
guruch   etkazish   topshirivini   bajarishmagan.   Ushbu   maxsulotlarni   etishtirish
uchun   bir   desyatina   erga   75-100   rubldan   sarflangan 184
.   Rossiya   imperiyasi   va
Turkiston   general-gubernatorligi   “bo`sh   er   fondlari”ni   yaratish   orkali   davlat
tomonidan   va   uz   ixtiyori   bilan   ko`chganlarning   extiyojlarini   kondirishga
imkoniyat darajasida xarakat qildi. Birok yaratilgan “bo`sh er fondlari” hamma
uchun ham yetarli emasdi. “Bo`sh er fondlari”ni yaratishda Turkiston o`lkasida
uzlashtirilmagan   chul   va   yaylovlarni   uzlashtirib,   ularga   suv   chiqarish,   yangi
erlarni   suv   bilan   ta’minlashda   suv   omborlari,   drenajlar   tashkil   etish,
ko`chmanchi   aholini   utroklashtirib,   ulardagi   “ortikcha”   er   fondlarini   davlat
xazinasi   xisobiga   musodara   qilish,   o`lkadagi   xalq   kuzFOlonlarini   bostirish
orkali   mahalliy   aholini   “rezervatsiyalar”ga   ko`chirib,   ularning   ekin   erlarini
musodara   qilish   kabi   xilma-xil   usullardan   foydalanildi.   Arxiv   xujjatlari,
“Turkiston   tuplami”   va   davriy   matbuotida   bu   jixatlar   anik   dalil   hamda
rakamlarda   berilganligi   ushbu   masalada   mustamlaka   siyosatining   mohiyatini
yanada teranrok anglashimizga yordam beradi.
Arxiv xujjatlari hamda davriy matbuotda XIX asr oxiri -XX  asr boshlarida
Turkistonga ko`chirilgan aholi bilan birga kelgan hamda xo`jalik hayotiga joriy
etilgan   yangi   texnikalar   xaqida   ham   keng   ma’lumotlar   keltirilgan.   Qishloq
xo`jaligida   ot   ishchi   xayvoniga   kushiladigan   texnikalardan   plug,   seyalka,
molotilka,   jeneyka   kabilar   bo`lib,   ulardan   20-25   desyatina   eri   borlar   uar   bir
183   К устройству самоволных посёлков. // Туркестанский сборник.Том 512. - С. 121.
184 В.Г. Еще по вопросу посёлок в КетменТюбе. // Туркестанский сборник.Том 541. - С. 37-39;
Непродуманная колонизация. // Туркестанский сборник.Том 523. - С. 145.
106 1
0
5yollanma ishchiga 1 rubldan 1 rubl 30 kopeek.gacha tulab keng foydalanishgan.
YAngi texnikalar uar birida 100-120 xonadon istikomat qiladigan, kamida 2300-
2500   desyatina   eri   bo`lgan   qishloq   va   posyolkalarda   keng   tarkalgan,   deb
ma’lumot   berilgandi   matbuotda 185
.   Ko`chirilganlar   xo`jaligida   plug,   seyalka,
diskli   kultivator,   kosilka   (belurok)   veyalka   (donni   somondan   ajratadigan
mashina),   jneyka   (don   sovuradigan   ko`rilma),   molotilka   (don   yanchadigan
tukmok)  borona kabilar joriy bo`ldi 186
. Birgina temir  pluglarning Rudolf Sakka
(Angliya),   anglo-bolgar,   Gena   va   Gnell,   Feldzer,   Ryazanda   chiqarilgan   Planet
va “Ayaks”, “Sakka Ekkert”, “Maro”, “Mingart”, “Botinskiy” kabi 20 dan ortik
turlari keng tarkalgan. “Gena” va “SHell” pluglari 3 juft uukizga kushilib, kattik
toshlok   va   daraxtlar   ildizi   saklangan   urmon   erlarini   uam   shudgor   qilishda   kul
kelgan.
Usha   yillarda   4-6   ta   otga   kushiladigan   Lipgart   va   Kleyton   molotilkalari,
Sakka   lobagreykalari,   Saratov   va   Samarada   ishlab   chiqarilgan   veyalka,   grabl,
diskli   boronalar   xo`jaliklar   bo`ylab   keng   tarkalgan   va   OFir   sharoitli   joylarni
uzlashtirishda   auoli   meunatini   engillashtirishga   yordam   bergan.Ushbu   texnika
vositalarining   narxi   yukori   bo`lsa   uam,   birgina   pluglarning   uezdlarda   30   tadan
70 tagacha buyurtmachilari bo`lganligini manbalar tasdiqlaydi.
XIX   asr   oxiri -XX   asr   boshlarida   o`lkada   yangi   texnika   tarkalishining
davriy   matbuotdagi   talkini   S.B.SHodmonova   tadqiqotlarida   bir   qator   ochib
berilgan 187
. Jumladan, A K    Щ    d   an keltirilgan buF bilan ishlaydigan, 40-45 uukiz,
20-25   dehqon   ishini   uddalay   oladigan,   5-6   desyatina   erni   aFdaradigan   plug,
“CHempion”   markali   urok   mashinka,   markazdan   kochirma   nasos,   45   ot
ko`chiga   ega   bo`lgan   gusenitsali   neft   va   6yF   ko`chi   bilan   ishlaydigan   AKSH
traktori, sholi tozalaydigan   “HUIERC”   kompaniyasi mashinasi, qishloq xo`jalik
185   Головин Г. Что говорять о Туркестане. // Туркестанский курьер. 1909. - № 44; Туркестанская сельско -
хозяйственная   станция.   //   Туркестанский   курьер.   1908.-   №   10;   Е-вич.   Пионеры   машинного   агрономия
земель в Туркестане. // Туркестанкие ведомости. - 1910. - № 72; Е-вич. Гусеничный трактор. //
Туркестанкие ведомости. - 1914. - № 112 ва хаказо.
186   Шредер.Р.Р. Туркестанская сельхозный наястающия. // Туркестанский сборник. Том 495.- С. 122-125,
Прошин.Л.   Тимаев   К.   Экскурсия   на   сельско-хозяйственную   опытную   станцию.   //   Туркестанский
сборник. Том 506. - С.46-53.
187   Шодмонова.С.Б. Туркистон тарихи-матбуот кузгусида (1870-1917 йиллар)-.Т.:  YANGI   NASHR ,  2011.
-Б. 80-89 (Олиманинг ушбу масалада унлаб маколалари турли журнал ва тупламларда нашр этилган). maxsulotlarini ko`ritadigan “Rider” apparati, mevalarni konservalash mashinasi
kabilar tarkalganligi olima tomonidan matbuot materiallari orkali ko`rsatilgan.
XX   asr   boshlarida   yangi   texnikalar   bir   yilda   o`rtacha   o`lkaga   20   ming
donadan   30   ming   donagacha   kiritilgan.   Birok   ularning   ko`pchiligi   1900   yilda
Toshkentda tashkil etilgan qishloq xo`jalik va uruFchilik omborxonasida, tajriba
stansiyasi,   tajriba   maydonlari   va   uchastkalarning   texnika   saklash
omborxonalarida kolib ketgan 188
.
Aloxida   olingan   rus   qishloq   dehqonlarining   yangi   texnika   bilan
ta’minlanganlik holatini Kugart vodiysidagi Kuk YAngok, Jirgital qishloqlariga
uz ixtiyori bilan ko`chganlar misolida ko`rish mumkin.
1908-1909   yillarda   Kuk   YAngokda   kishloFida   179   xonadon   yashagan,
shundan 428 nafari erkaklar, 374 nafari ayollar bo`lgan. 133 ta uy-joy ko`rilgan,
aholi   mazainkalarda   (bostirma   shaklidagi   ertulasimon   turar   joylar-diss.)
istikomat   qilgan,   ularda   419   ta   ot,   88   ta   koramol,   97   ta   mayda   mol,   188   ta
chuchka   bo`lgan.   Mexnat   ko`rollaridan   136   ta   plug,   164   ta   borona,   25   ta
veyalka,   120   ta   aroba   (telega)   bo`lgan.   1907   yilda   ular   12735   ming   desyatina
erga ekin ekkanlar.
Jirgital kishloFida 151 ta xonadon bo`lib, ularda uy-joyga egalar 131 tani
tashkil   etgan.   Kolgan   oilalar   mazainka   va   ijarada   yashashgan.   Erkaklar   413
nafarni,   ayolllar   esa   367   nafarni   tashkil   etgan.   Ushbu   qishloqdagilar   xisobida
326   ta   ot,   104   ta   xukiz,   204   ta   sigir,   121   ta   chuchka,   20   ta   kuy   bor   edi.
Xo`jaliklarida   ishlatish   uchun   83   ta   plug,   108   ta   borona,   bir   nechta   qishloq
xo`jalik   mashinalari,   20   ta   veyalka,   30   ta   molotilka,   85   ta   aroba(telega)lari
bo`lgan.   1907-1908   yillarda   bu   qishloqdagi   uz   ixtiyori   bilan   ko`chgan   oila
a’zolari 1100 desyatina erda dehqonchilik qilishgan 189
. Ta’kidlash joizki, dehqon
xo`jaliklarining   deyarli   50   foizi   mexnat   ko`rollari   va   inventarlarni   ijaraga   olib
ishlatishga   majbur   bo`lishgan.   “Pokrovish”(Sirdaryo   viloyati)   kabi   zamonaviy
texnika   bilan   ta’minlangan   rusiyzabon   qishloqlar   soni   kam   bo`lgan.   XX   asr
188 Шахназаров А. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - Санкт-Петербург, 1908. - С. 80-82.  108
189 Аристов М. Самоволные переселенцы в Кугартской долине Андижанского уезда. // Туркестанский 
сборник.Том450. - С. 194-196. 1
0
7boshlarida   ham   yangi   qishloq   xo`jaligi   texnikasi   ko`chirilgan   xo`jaliklarda
salmokli   urin   egallamagandi.   Mahalliy   dehqon   xo`jaliklarida   bu   ko`rsatkich
sekin bo`lsa- da, usib borgan. 1880 yilda Samarkand viloyatida plug 8 ta, 1922
yilda   41   ta   xo`jalikda   bor   edi.   Ko`rsatilgan   yillarda   seyalka   11   tadan   20   taga,
molotilka 4 tadan 8 taga, belurok 35 tadan 463 taga, senokosilka 7 tadan 10 taga
etgan”,-deb ma’lumot beriladi arxiv xujjatlarida 190
.
1908   yilda   yana   300   ta   oila   uz   ixtiyori   bilan   Andijon   uezdiga   ko`chib
keldi.   Ularga   ajratish   uchun   bir   karich   ham   bo`sh   er   bo`lmaganligi   sababli
ularning   asosiy   qismi   ortlariga   kaytib,   o`lka   bo`ylab   uzlariga   boshpana   kidirib
ketishga majbur bo`lishgan 191
. Ushbu qishloq aholisining (80 xonadon-diss.) xar
bir   oila   xo`jaligiga   o`rtacha   1,03   ta   ikki   lemexli   plug,   1,05   ta   jneyka,   1,06   ta
kosilka,   1,02   ta   otga   kushiladigan   grabli,   2   tadan   tosh   molotok   tuFri   kelgan.
Birok   mazko`r   qishloqdagilarda   molotilka   etishmasdi.   Ular   ayrim   texnika
vositalaridan esa mutlako foydalanishmasdi 192
.
Rusiyzabon   qishloqlarda   zamonaviy   texnikadan   foydalanish
samaradorligi   ham   turlicha   edi.   Andijon   uezdi   Kugart   vodiysidagi   “Kuk
YAngok”, “Jigirtal”, “Kotma”, “Kora chirok”, “Taran bozor” kishloFidagilar ot
va   xukizga   kushiladigan   OFir   temir   plug   bilan   erni   5-6   vershok   (1vershok   2,5
sm) xaydab, buFdoy, arpa, tarik, sulidan yukori  darajada, ya’ni  1 desyatinadan
o`rtacha 100 pud buFdoy, 150-180 pud tarik va suli olishgan 193
.
YOxud   ko`p   joylarda   kuduk   va   daryo   suvlarini   mexanik   kutargich   moslamasi
zanglab   ketganixolda,   Ashxaboddagi   Tejen   uezdida   ulardan   samarali
foydalanilgan. 1910 yilda gidrotexnik dehqondardan Gikman mexanik kutargich
yordamida 500 desyatina, Arseyan 550 desyatina, I.I.Sorokin 300, Jakub Butaev
(kirgiz)   100   desyatina,   uzbek   dehqoni   Pulatjon   Kosimboev   60   desyatina   erga
suv chiqarishgan 194
.
XIX   asr   oxiri -XX   asr   boshlarida   Turkistonga   aholini   ko`chirish
190   Узбекистан Миллий Архиви, И. 17-фонд, 1-руйхат, 475-йигма жилд, 71, 72 вараклар.
191 Переселенческие вопросы. //Туркестанский сборник.Том 464. - С.48.
192 Синельников И. Орошение в Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 548. - С. 110-112.
193 Ферганец. О самовольных переселенцах в Кугартской долина.//Туркестанский сборник. Том 448. - С. 
43.
194   Переселенцы. // Туркестанский сборник. Том 535. - С. 494.  110 jarayonida   uz   zamonasi   uchun   ilFor   xisoblangan   yangi   texnikalar   kirib   keldi.
Birok   ushbu   texnikalar   va   texnik   ko`rilmalar   dehqon   xo`jaliklarida   keng
tarkalmadi.   Manbalar   tahlili   shuni   ko`rsatadiki,   birinchidan,   yangi   texnikalar
narx-navosi   yukori   bo`lib,   uni   barcha   dehqon   xo`jaliklari   xarid   qilish
imkoniyatiga   ega   emasdi.   Ikkinchidan,   mahalliy   aholining   yangi   texnikalarni
ishlatish   malaka   va   tajribalari   yuk   edi,   uchinchidan,   ko`chirilganlar   texnikani
xarakatga   keltiradigan   ishchi   xayvonlar   (ot,   xukiz)ga   hamma   vakt   ham   ega
bo`lmagan.   SHuningdek,   texnika   vositalarini   Rossiya   imperiyasi
guberniyalaridan   temir   yo`l   orkali   tashib   keltirish   tariflari   baland   edi,
omborlarda   saklanayotgan   texnikalar   ssudaga   berilgan.   KambaFal   va   o`rtaxol
dehqonlarning   esa   karz   pulini   tulashga   imkoniyatlari   bo`lmagan.   Bir   qator
texnikalar mahalliy sharoitga tugri kelmagan. Jumladan, SHmidt zavodida ishlab
chiqarilib,   o`lkaga   keltirilgan   molotilka   Kaufman   kip ы ovida   (Avliyoota   uezdi)
biror   marta   ham   ishlatilmay   zanglab   kolib   ketgan,   qishloqda   mol   tuyoFi   bilan
somon yanchilgan. Kamenka posyolkasida (Toshkent  yakinida-diss.)  30 ta ikki
pozali,   Lipgart   zavodida   ishlab   chiqarilgan   plug   mutlako   ishlatilmagan.
Dehqonlar oddiy omochda er xaydashgan. CHempion markali urok va yanchish
mashinalari talabga javob bermagan. Mahalliy dehqonlar kulay va sodda bo`lgan
omoch,   ketmon,   belko`rak,   xashak   tuplagich,   urok   kabi   an’anaviy   asbob-
uskunalar   asosida   xo`jalik   yuritishga   moslashgandi.   Kul   mexnatiga   asoslangan
texnikalarda ish arzon bajarilib, mablaF tejalishi, suv resurslari kam sarflanishi,
ishchi   ko`chi   arzonligi   kabi   omillar   ham   xisobga   olingan.   Ammo   sekin-asta
mahalliy   aholi   ham   yangi   texnika   va   texnologiyalarning   kirib   kelishiga   hamda
ulardan  foydalanishga  moslashib  borgan.  Ogir   mexnat  jarayonida  dehqonchilik
texnikalaridan   foydalanishning   afzalligi   ko`chib   kelib   ushbu   texnikalardan
foydalangan   naholi   bilan   mahalliy   aholi   yakin   yashab   kelgan   posyolkalarda
namoyon bo`la boshlagan.
Xulosa   qilib   aytganda,   ko`chirilgan   aholini   o`lka   bo`ylab   joylashtirishda
hukumat   bo`sh   er   fondlarini   yaratishdagi   turli-tuman   usul   va   vositalarni
kullagan.   Ushbu   maqsadlar,   asosan,   zuravonlik   bilan,   mahalliy   aholi   xoxish- 1
0
9istagi   bilan   xisoblashmay   olib   borilgan.   Mustamlaka   ma’muriyati   Turkistonga
ko`chirilgan aholi  uchun bo`sh erlar zaxirasini  aniklash ishlarini olib bordi. Bu
jarayonni   amalga   oshirish   uchun   maxsus   komissiyalar   tuzilgan   hamda   bu
komissiyalar   xududlardagi   bo`sh   erlarni   aniklash   ishlarini   olib   borgan.   Uz
navbatida   mazko`r   bo`sh   erlar   ham   bir   kancha   turga   bo`lingan.   Xususan,   1880
yillarda   kamishzor   va   tukayzorlar   bo`sh   er   fondiga   kiritilgan   bo`lsa,   1900
yillarda   chul   xududlari   ham   bo`sh   er   fondiga   kiritila   boshlandi.   Keyinchalik
mazko`r   erlarni   uzlashtirish   orkali   ko`chib   kelganlarga   dehqonchilik   uchun
berilgan. Bundan tashkari, ayrim holatlarda mahalliy dehqon erlari ham bo`sh er
fondiga   o`tkazilgan   bo`lib,   bu   holat   mahalliy   dehqonlarni   kiyin   axvolga   solib
kuygan.
Mustamlaka   ma’muriyati   ko`chirib   keltirilganlarni   fakatgina   er   bilan
ta’minlab   kolmay,   balki   ularni   qishloq   xo`jalik   texnikalarini   ham   etkazib
berishga   xarakat   qilgan.   O`lkaga   yangi   texnikalar   kirib   kelishi   va   tarkalish
jarayoni   faol   kechmaganligi   esa   dehqon   xo`jaliklari   moddiy   kudrati,   aholining
ijtimoiy-psixologik   holati,   texnikalarni   keltirishdagi   xarajatlar   yukoriligi   kabi
ko`pdan-ko`p omillar bilan bogaik edi.
111.3. Ko`chirilgan aholining Turkiston xo`jaligida sodir bo`lgan 
o`zgarishlardagi ishtiroki
Rossiya   imperiyasining   Evropa   qismidagi   o`nlab   guberniyalaridan 199
o`lkaga   ko`chirilgan   dehqonlar   Turkistondagi   an’anaviy   xo`jalik   turlarini
uzlashtirishga kirishdilar. Ular boshoqli (donli) ekinlarning buFdoy, arpa, tarik,
makkajuxori,   sorgo   (ok   juxori),   guruch   (sholi),   nuxat,   yasmik,   mosh   kabi
mahalliy   navlarini   uz   dalalarida   ekib,   xo`jalik   yuritdilar.   SHuningdek,   zigir,
kanop, kunjut, mansar, beda, Fuza, tamaki, kuknori, mevali daraxtlardan olma,
urik, olxuri, nok kabi mevalar etishtirildi. Poliz va sabzavot  ekinlaridan tarvuz,
kovun,   oshkovok,   sholFOm,   sarik   sabzi   kabi   poliz   maxsulotlari   dehqonlarning
xo`jaliklarida   muxim   rol   uynadi.   Dehqonchilikda   ancha   yutuklarga   erishgan
rusiyzabon   dehqonlar   shaxarlardagi   dehqon   bozorlarida   uz   maxsulotlarini sotganlar. Usha davrning OFirlik ulchovlari bo`lgan pud (1 pud16 kg), botmon
(1 botmon10,5 pud)kabilarda donli ekinlar, poliz va meva-sabzavotlarning narx-
navosi belgilangan 200
.
XIX asr oxiri -XX  asr boshlarida Toshkent bozorida narx-navo 
kanday bo`lganligi quyidagi jadvalda uz aksini topgan 201
:
5-jadval
№ Maxsulot turi Narx-navosi(pud va
botmon xisobida) Izox
1 BuFDOY 60-50 kopeek., 5 rubl 50 
kopeek. Ozik-ovkat maxsuloti
sifatida eqilgan.
199
  Turkiston   o`lkasiga   Rossiya   imperiyasi   guberniyalaridan   ko`chirilgan   dehqon   xo`jaliklari   xaqidagi
ma’lumotlarda ular avval yashagan guberniyalar 27, 31, 33 kabi turli rakamlarda berilgan.
200
  Turkiston   tuplamida   birgina   Sirdaryo   viloyati   Avliyoota   uezdiga   Rossiyaning   31   guberniyasidan   ko`chib
kelgan   801   ta   oila   istikomat   qilganligi   kayd   etilgan.   Ko`chirilganlarning   yarmidan   ko`pi   (484   oila)   Voronej,
Astraxan, Don buylaridan edi. Ular orasida Tambov, Orenburg guberniyasi dehqonlari ham ko`chirilgan. (Nasha
kolonizatsiya Sredney Azii (Russkie posyolki v Turkestan). //Turkestanskiy sbornik. Tom 429. - S. 84.
201
Xoroshxin. Ocherki Tashkenta. //Turkestanskiy sbornik. Tom 417. - S. 221-225; S ы rdarinskom
pereselencheskom upravlenii. //Turkestanskiy sbornik.Tom 503. - S. 178-179; Pravdin.  Beseda o
pereselenie. // Sredneaziatskaya jizn. 1907 - № 162. 1
1
12 Arpa 40-45   kopeek.,   4   rubl   50
kopeek. Otlarga ozuka sifatida
beriladi.
3 Tarik 40-45   kopeek.,   4   rubl   50
kopeek. Tarikdan kasha va buza olingan.
Rusiyzabondekkonlar
xushta’mligi   va   arzonligi,   ko`p
kam   sarxush   qilmasligi   uchun
buzani   yoktirishgan.   10   litrli
chelakdagi   kuvvati   25   foiz,
buzaning   narxi   20-30   kopeek.
bo`lib,   ikki   kishini   sarxush
qilishga   etgan.   Buza   juxori,
sargo,   va   gurunchdan   kam
olingan.   Tarikdan   buza   olish
uchun   u   3   sutka   suvda   ivitilib,
kuy   yogi   va   suv   bilan
kaynatiladi.   Paydo   bo`lgan
kuyuk butka
tindirilib, filtrlab buza olinadi.
4 Makkajuxori 40-45 kopeek., 4-4,5
rubl Mol-kuylar uchun ozuka
5 Ok juxori 20 kopeek., 2 rubl Ozik-ovkat uchun eqilgan
6 Guruch 50-55   kopeek.   5   rubl   50
kopeek   (pustlogi   bilan)
tozalangani Ozik-ovkat   uchun   eqilgan,
somoni poxol sifatida
uylarga solingan.
7 Nuxat 11 kopeek. 1 rubl Ozik-ovkat uchun eqilgan
8 Mosh 30-35 kopeek. 3 rubl Ozik-ovkat uchun eqilgan
9 Zigir 35   kopeek.,   3   rubl   50
kopeek. Ozik-ovkat uchun, yoF olingan
10 Kunjut 1 funt yogi (450gr) 10
kopeek. Ozik-ovkat uchun, yoF olingan
11 Beda (100 
bogaami) 2 rubldan 4 rublgacha Ot va koramolga beriladi
12 Fuza (paxta) 50-55 kopeek., 5 rubl- Fakat mustamlaka manfaati 11
2 5,5 rubl uchun eqilgan.
13 Tamaki 2 rubldan 20 rublgacha CHinozda (Toshkentdan 60 
chakirim uzokda)va
Samarkand viloyatida
eqiladi.
14 Kuknori (mak) 1 rubl 60 kopeek., -16 
rublgacha
15 Piyoz 25 kopeek., 2 rubl 50 
kopeek Xo`jalikka, ozik-ovkat uchun
16 Sabzi 15 kopeek., 1 rubl 5
kopeek. Xo`jalikka, ozik-ovkat uchun
17 SHolFOm, rus 
lavlagisi va 
rediska 15 kopeek., 1 rubl 5
kopeek. CHorva va ozuka uchun eqilgan
YUkoridagi   jadvalga   e’tibor   qaratsak,   makkajuxori,   bugdoy,   arpa,
tarikning   narx-navolari   bilan   paxtaning   narxi   bir-biridan   katta   fark   qilmagan.
SHuning   uchun   ko`chib   kelgan   va   mahalliydehqonlar   paxta   ekishga   ommaviy
kirishmagan.   Ayniksa,   suv   muammo   bo`lgan   xududlarda   paxtachilik   ikkinchi
darajali ekinga aylangan.
Ma’lumki,   Turkiston   o`lkasi   qishloq   xo`jaligi   sohasida   an’anaviy
tarmoqlar:   boshoqli   (donli)   ekinlar   etishtirish,   paxtachilik,   boFdorchilik,
sabzavotchilik   va   polizchilik   tarmoqlari   kadimdan   mavjud   bo`lib,   ular   orasida
donli   ekinlar   etakchilik   qilib   kelgan.   Paxtachilikdan   tashkari,   yukorida   kayd
etilgan   boshqa   xo`jalik   turlari   bilan   Rossiya   imperiyasi   guberniyalarida   ham
shuFullanilgan.
O`lkaga   Amerika   paxta   navi   “Uplanda”   bilan   Misr   paxtasining   kirib
kelishida   ko`chirilgan   aholisining   ishtiroki   va   roli   bo`lmagan.   Ushbu   ekin
navlari   bevosita   Rossiya   imperiyasi   hukumati   tashabbusi   bilan   Turkistonga
keltirilgan   bo`lib,   mamlakat   markaziy   rayonlaridagi   tukimachilik   korxonalari
asosan Amerika paxta tolasi asosida ishlardi. Amerika paxtasining o`lka bo`ylab
keng tarkalishi va 1875 yildan sung ekin maydonlarining ko`p qismini egallashi 1
1
3ko`pgina   omillar   bilan  bogdik   edi.  Birinchidan,   1861-1865  yillarda  AKSHdagi
fukarolar   urushi   va   Misrning   Angliya   asorati   ostiga   tushishi   tufayli   (1882   yil)
Rossiyaga   paxta   xomashyosini   kiritish   keskin   kamaygan.   Ikkinchidan,   paxta
tolasi xarid qilish uchun imperiya byudjetidan xar yili 100 mln rubl sarflanardi.
Uchinchidan, Amerika paxtasi mahalliy dehqonlar ekadigan guza (o`lkada paxta
shunday   nomlangan.-diss)ga   nisbatan   sifatli   edi.   Mahalliy   dehqonlar
etishtiradigan   Fuza   sarFish   tolali,   chigitidan   kiyin   ajralishi   bilan   birga,   tolasi
kiska,   vegetatsiya   davri   uzok,   chanoFidan   kiyin   ajralardi.   Amerika   paxtasi   esa
oppok,   tolasi   uzun,   30-33   foizgacha   tola   beradigan,   vegetatsiya   davri   kiska,
chanogidan   oson   ajraladigan   xususiyatlariga   ega   edi.   “Turkiston   tuplami”   va
davriy   matbuotda   o`lkada   Amerika   paxtasi   keng   etishtirilish   tarixi,   ushbu   ekin
turining   xosildorligi,   Rossiya   imperiyasi   iqtisodiy   hayotida   muximligi   xaqida
o`nlab   maqolalar   bosildi.   Ularda   Amerika   paxtasidan   boshqa   ekinlar   ikkinchi
darajali o`simliklar ekanligi, paxta eqilgan 1 desyatina erdan xosildorlik salmoFi
120-130   pud,   o`rtacha   60-65   pud   bo`lishi,   Fuza   maydonlariga   nisbatan   10-12
barobar   ko`p   maydonlarni   egallashi   xaqida   fikr-muloxazalar   bildirilgan 195
.
Xullas,   ko`chirilgan   aholi   o`lkada   salkam   yarim   asr   davomida   paxta   ekish
tajribasini   uzlashtira   olmadi.   Ular   ushbu   xo`jalik   turi   bilan   deyarli
shuFullanmagan,   paxta   etishtirish   amaliyotidan   uzok   edi.   Ayrim   paxtachilik
bilan   shuFullangan   rusiyzabon   ksshlokdar   mahalliy   aholi   paxta   xo`jaliklari
oldida 0,5 foizni ham tashkil etmagan.
Bu xaka a oldingi bo`limlarda manbalar asosida bir qator ma’lumotlar keltirildi.
O`lkada   donli   ekinlardan   eng   muximi   bo`lgan   buFdoyning   20   dan   ortik
195 Будущее   хлопкового   дела   в   Туркестанском   крае.   //   Туркестанский   сборник.Том   464.   -   С.83-
88;Вилькинс   А.   Терпенная   станция   и   анитная   хлопковая   плантация   в   1885-1887   год.   //Туркестанский
сборник.Том   461.   -   С.   184-190;   Русская   хлопководства-как   задача   государственная.   //   Туркестанский
сборник.Том   508.   -   С.   189   -193;   Волынец   А.   Хлопковый   вопрос.   //   Туркестанский   сборник.Том   478.
(1908). - С. 76-79; Ю. Виды урожай хлопка. //Туркестанский сборник.Том 478. - С. 88-90; Сборь хлопка в
Туркестанском   крае   за   1906   год.   //   Туркестанский   сборник.Том   428.   -   С.   53-58.   О.причинах   развитии
Фергане   культуры   хлопка.//   Туркестанский   сборник.Том   536.   -   С.   6-7;   Гр.Головин.   О   сельско-
хозяйственных   лекциях.   //Туркестанский   курьер,   1908.   -   №   51,52;   Смирнов   Е.   Заметка   о   возделывании
американского   хлопчатника.   //Туркестанский   ведомости.1891.   -   №   28,29,30,31;   Возделывание
американского   хлопчатника   в   Туркестанском   крае.   //   Туркестанские   ведомости,   1888.
- № 39, 40;   Хлопковое   плантация   в   окрестностях   Ташкента.
//
Туркестанские   ведомости.   1889.   -   №   32;   Образцовая   частная   хлопковая   плантация.   //   Туркестанские
ведомости. 1893. -№ 19; Ст. Голодная степь. // Средне азиатская жизнь. 1906. - № 244. 11
4 navlari   bo`lib,   “Ok   buFdoy”,   “Kizil   buFdoy”,   “SHashkirra”,   “Koramakdor”,
“Sarik   maFiz”,   “Ashxabod”,   “Buxoro   buFdoyi”,   “Tukmokbosh”,   “Korasoch”,
“Kukon kayragoch” kabilar keng tarkalgan 196   197   198
.
XIX asr oxiri -XX  asr boshlarida yangi buddoy navlarining kirib kelishida
ko`chib   kelganlar   muxim   rol   uynadilar.   Rossiya   imperiyasining   o`nlab
guberniyalaridan   kelgan   rusiyzabon   maxalla   va   qishloqlarida   bukdoyning
“Kubanka”, “Arnautka”, “Donbass”, “Xarkov buFdoyi”, “Poltava bugdoyi” kabi
navlari ikdimlashtirildi. Ushbu buFdoy navlari xosildor, kasalliklarga chidamli,
donlari   mustaxkam   bo`lib   chiqdi.   Mahalliy   dehqonlar   ham   ushbu   navlarni   uz
xo`jaliklarida   ekib,   ulardan   mul-kul   xosil   oldilar.   Manbalar   tahlili   shuni
ko`rsatadiki,   rusiyzabon   dehqonlar   donli   ekinlardan   arpaning   “SHevale”,
“Golden melon”, “YAlangoch arpa”; makkajuxorining “Konskiy zub”, “Kutaisi
gibridi”,   “Bel ы y   zub”,   “[Iimochiy   1   arbiy”   navlari;   tarik,   suli,   sorgo   yangi
navlarining urugaarini uzlari bilan olib kelib, o`lkadagi  donli ekinlar ro`yxatini
boyitdilar. Ko`chib kelganlar uzlari bilan olib kelgan yangi ekin navlari orasida
bevosita   Rossiya   imperiyasidagilari,   shuningdek,   xorijdan   keltirilgan   ekin
navlari   ham   bor   edi.   Ko`chirib   keltirilgan   aholi   sulini   keng   ekin   turiga
aylantirishda   muxim   rol   uynadi.   Suli   ko`chmanchi   chorvador   aholi   orasida
otlarga em sifatida beriladigan bo`ldi.  XX  asr boshlarida suli etishtirish tajribasi
yildan-yilga   oshib   bordi 199
.   Ko`chib   kelganlar   rus   nuxatini   ham   etishtirishni
ommalashtirdilar.
196 Растения для сухого земледелия. // Туркестанский сборник. Том 536. - С. 722-736; Вамбери.А.
197 Производительность трёх ханств. // Туркестанский сборник. Том  V .  - С. 222; Хайитов Ж.Ш. 
Туркистонда
198 янги экин навларининг таркалиши ва улардаги узгаришлар.Бухоро: “Дурдона”, 2018. - Б. 32-34.
199   Переселение   в   степной   крае   и   Туркестан.   //Туркестанский   сборник.Том   428.   -   С.   155-158;
Переселение   и   казаки.   //   Туркестанский   сборник.   Том   476.   -   С.   208-214;   Переселения   и   кочевники.   //
Туркестанский сборник.Том 428. - С.122; Киргизы и переселение. // Туркестанский сборник.Том 518. - С.
98-100; Колонизация степи. // Туркестанский сборник. Том 428. -   С.
84-85; Тимаев К. Богарные земли //
Туркестанский курьер.1909. - № 98. 1
1
5iqlimlashtirishda ko`chirilgan aholi ham uz xissasini kushdi. Rossiyada mashxur
bo`lgan   “Semerenka”,   “Antonovka”   olma   daraxtining   ko`chatlari   aynan
rusiyzabon   dehqonlar   orkali   kirib   keldi.   XIX   asr   oxiri -XX   asr   boshlarida
Turkistonda olma va nokning 300 ta yangi navi, birgina olmaning 160 xil navi
joriy   etildi.   Ularning   barchasi   ko`chirilgan   aholi   tomonidan   olib   kelinmagan
bo`lsada,   rusiyzabon   dehqonlardan   Vasiliy   Semich,   Plesnevich,   Berdin,
Aleksandrovich,   Timofeev   kabilarning   bogaarida   o`nlab   meva   navlarining
ko`chatlarietishtirildi. Ular  orasidan  tez pishar, ta’mi  mazali  va shirin, xosildor
va   kasalliklarga   chidamli   bo`lganlari   mahalliy   dehqonlar   boFida   ham
parvarishlandi. Olma, urik, shaftoli, nok, olxuri kabilarning yangi  navlari  o`lka
bozorlarini   to`ldirishda   muxim   rol   uynadi.   Ko`chirilgan   aholi   xo`jaligida
etishtirilgan   mevalar   xaqida   “Turkiston   tuplami”da   boy   ma’lumotlar
keltirilgan 200
.   Olmaning   “Rozov ы y   razmarin”,   “Bessarabiya   tirolkasi”,
“Xarkovskiy zelenki” kabi navlari aynan ko`chirilgan dehqonlar tomonidan olib
kelingan 201
.   Manbalarda   “Rozov ы y   razmarin”   mevasi   kichiq   bo`lsa-da,   uzok
saklash   mumkin   bo`lgan,   “Bessarabiya   tirolkasi”   tashki   ko`rinishi   chiroyli,
yaltirok,   suvli   va   yumshok,   “Xarkovskiy   zelenki”   yashil,   yokimli   xidli,   mazali
kabi   ma’lumotlar   keltiriladi 202
.   Mevachilik   bilan   shuFullanadigan   rusiyzabon
dehqonlarniing   “YOsh   mevachi   uyushmasi”   a’zolari   ko`rgazmasi   1908   yildan
boshlab tashkil etilganligi ham e’tiborga molik 203
.
1870-yillardan o`lkaga keltirilgan uzumning yangi navlarini joriy etishda
ham   ko`chirilgan   aholining   xissasi   bor.   XIX   asr   oxiri -XX   asr   boshlarida
Turkistonga Evropa, Krim, Bessarabiya, Eron, Amerika,
200 Результаты анкету по плодоводству. // Туркестанский сборник.Том 500. - С. 218-220. Промышленный
сад   Я.Бердина.   //   Туркестанский   сборник.   Том   501.   -   С.723;   Туркестанское   плодоводство.   //
Туркестанский   сборник.   Том   445.   -   С.   97-99;   Василий   Семичь.   Из   заметок   крестьянина   садовода.   //
Туркестанский   сборник.Том   501.   -   С.   736-739;   Тимаев   К.   Садоводство   и   виноградство   в   Фергане.   //
Туркестанский сборник.Том 508. - С.198.
208
  Известия о деятельности Туркестанского общества сельского хозяйства. //Туркестанский сборник. Том
500. - С. 427.
201   Известия о деятельности Туркестанского общества сельского хозяйства//Туркестанский сборник. 
Том 500. - С. 427.
202   Уша жойда. - Б.429.
203 Н.М. Будущность. Туркестанского плодоводства // Туркестанский сборник. Том 463. -С.121-122. Улкада
мевали кучатларнинг янги навларини таркатишда, 11
6 Kavkazdan   uzumning   40   dan   ortik   navlari,   jumladan,   “Kora   kizil   muskat”,
“Aleksandr   muskati”,   “Ok   va   kora   pino”,   “Savenion”,   “Modera”,   “Ok
shampan”,   “Malvaze”,   “Ok   muskat”,   “Kora   shirvon”,   “Matros”,   “Merlo”,
“Murvet”,   “Pino-Fran”,   “Pino-Gri”,   “Nino-Blan”,   “Aligat”,   “Saperani”,
“Izabella” kabilarning tarkalishida Saratov va Samara guberniyalaridan o`lkaga
ko`chirilgan   nemis   mennonitlari,   Bessarabiyadan   ko`chirilgan   rus   va
moldavanlar, Kavkazdan ko`chirilgan molokanlar  muxim  rol uynagan. O`lkaga
ko`chirilgan molokanlar uzumning Ozarbayjondan tarkalgan “Kora shirvon” va
“Matros”   navlarining   novdalarini   olib   kelib   makalliy   iqlimga
moslashtirganlar 204
.   YUkorida   nomlari   keltirilgan   uzum   navlarining   kar   bir
tupidan 10-12 pudgacha kosil olinib, ulardan asosan vino olingan va shu tarika
o`lkada vinochilik sanoatiga asos solingan.
Ko`chirilgan   akoli   bilan   o`lkaga   sabzavot   va   poliz   ekinlarining   yangi
navlari   kam   kirib   keldi.   Sabzavot   va   poliz   ekinlaridan   kartoshka,   pomidor,
karam,   kungabokar,   lavlagi,   baklajon,   rus   piyozi,   rus   zamburuFi,   petrushka,
bo`lFor   achchiq   va   shirin   kalampirlari,   kulupnay,   krijovnik,   smorodina,   kizil
sabzi   kabilar   kirib   keldi.   Manbalarda   Sirdaryo   viloyati   Avliyoota   uezdiga
ko`chirilgan   nemis   mennonitlari   6   xil   nav   kartoshkani   Volgabuyidan   keltirib
ekishgani,   ular   vegetatsiyasi   6-8   kaftalik   ekanligi   kayd   etiladi.   Ushbu   navlar
orasida   “Dvukar”,   “Kora   kulrang”,   “Ratskel”   kabilar   uta   kosildor   va   ta’mi
mazali   bo`lib   chiqkan 205
.   Sirdaryo   viloyati   karbiy   gubernatori   Grodekov
Avliyoota   karbiy   garnizoni   er   maydonlari   va   rusiyzabon   dehqonlarga   ushbu
urugaarni   tekin   tarkatgan.   Yirik   er   egasi   G.I.Krauze   Toshkent   uezdi   Salor
daryosi   buyidagi   52   desyatinali   eriga   1884   yilda   nemis   mennonitlari   keltirgan
kartoshka  ypyFUHu  ekib, xar bir desyatina erdan 800-1000 pud kartoshka xosili
olgan 206
.
Nemis   mennonitlari   uz   xo`jaliklarida   ilk   bor   mayda   sarik   sabzi   uruFini
204   Хайитов   Ж.Ш.   Эслатилган   асар.   -   Б.   71-85;   Пулло   О.   К   вопросу   о   виноградства.   //   Туркестанский
сборник.   Том   467.   -   С.   58-60;   Вербовь.   Несколько   словь   о   наших   виноградением.   //   Туркестанский
сборник. Том 467. -С. 3-5; Мусофир. Средназиатского виноградство. // Туркестанский сборник. Том 433.
- С. 9-11.
205 Узбекистон Миллий Архиви. И-1.фонд, 15-руйхат, 425-йигма жилд, 58- варак.
206 Уша манба. 68 - варак. 1
1
7ekkanlar. Ushbu sabzavot keyinchalik o`lka bo`ylab tarkalgan 207
.
CHorva   ozukasi   bo`ladigan,   koramollarga   beriladigan   xosildor
kartoshkaning  ikkita  navi  ijodkori  ham  nemis   mennonitlari  xisoblanadi.  Nemis
mennonitlari kartoshka navlarini dehqon S.I.Laxtin ko`rgazma (yarmarka)larida
namoyish qilgan, dehqon L.S.Zabusov xar bir donasi  211 funt keladigan 2 nav
nemis mennonitlari kartoshkasini bozorga olib chiqkan 208
.
“Turkiston   qishloq   xo`jaligi”   (“Selskoe   xozyaystvo   Turkestan”   1906-
1917   yillarda   chop   etilgan-diss.)ning   ko`pgina   sonlarida   Turkiston   o`lkasi
qishloq   xo`jaligiga   ko`chirilgan   aholi   bilan   yangi   ekin   navlari   kirib   kelganligi
kayd etilgan. Jumladan, ok boshli karamning “Slava Enkchoysena, Marnopolka”
navlari 209
,   kulupnayning   “Korol   Alberto”,   “Saksonskiy   Lakston”,   “Viktoriya
SHar ы les”,  “JA Konstante”,  navlari 210
,
Janubiy Rossiya  (Malo Rossiya)dan kizil  sabzi  urugaari  olib kelinib, ular  keng
tarkalgan.   Usha   paytda   o`lkada   etishtiriladigan   oksarik,   yorkinsarik,
yaltiroksarik,   tuksarik   mahalliy   sabzi   urugaaridan   kizil   sabzi   xosildor,   suvli,
tabiiy   kasalliklarga   chidamli   bo`lib   chiqkan.   Agar   karamlar   vazni   20 30
funtgacha   bo`lsa,   kizil   sabzilarning   uzunligi   9-15   santimetrdan   15-20
santimetrgacha, diametri 2,5-5 santimetr bo`lgan. Ayrim rusiyzabon  qishloq va
posyolkalarida   tadbirkor   dehqonlar   karam   va   kulupnayning   un   minglab
ko`chatlarini   parvarishlab,   uz   qishloqlarida   tekinga   tarkatgan   yoxud   imtiyozli
narxlarda   sotishgan.   “Dimitrovka”   kishloFidan   (Sirdaryo   viloyati.-diss)
Jeltyakov 30 ming karam ko`chatini, rusiyzabon de'xkondardan A.Negodnov 25
ming kulupnay ko`chatini etishtirganligi manbalarda kayd etilgan 211
.
Imperiyaning   Evropa   qismidan   aholi   Turkistonga   ko`chirilgunga   kadar
mahalliy   aholi   kartoshka   va   pomidor   sabzavot   ekinlarini   bilmasdi.   Xatto,
kartoshkani   “shayton   olma”,   pomidorni   “konli   meva”   deb   atash   ham   mavjud
bo`lgan.   Rusiyzabon   ko`chirilgan   aholi   dastlab   kartoshkani   uz   extiyoji   uchun
etishtirgan   bo`lsa,   keyinchalik   bozor   uchun   parvarish   qilishgan.   Asta-sekin
ushbu   ekin   turlari   mahalliy   dehqon   xo`jaliklariga   kirib   bordi   va   eng   ko`p
iste’mol   qilinadigan   sabzavotga   aylandi.   Kartoshkaning   nemis   mennonitlari
207 Уша манба.74- варак.
208 Крестьянская   колонизация   в   Сырдаринскойобластам.   //   Русская   мысл.1893.-   №   2;Гр.Головин.
Колонизация Туркестана (Корреспонденция нового времия). // Туркестанский сборник.Том 542.- С. 343 -
344;   Fоффоров   Ш.   Россия   империясиданТуркистонга   кучирилганлар.Тарихва   такдир.-Т.:   Фан,   2006.-
Б.123.
209   Желтяков П. Культура белокочанной капусты. //Туркестанское сельское хозяйство 1917.- № 2. - 
С.103 - 110.
210 Чайкин А. Саратовский марков. // Туркестанское сельское хозяйство. 1915. - № 1. - С. 12-17.
211   Узбекистан Миллий Архиви, И-7. фонд, 1-руйхт, 2427-йигма жилд,13 ва 13 варакнинг орка томони,
14  ва   14   варакнинг   орка   томони,   15,16  вараклар   ва   орка   томонлари;   Наша   колонизация  в   Туркестан.   //
Туркестанский сборник. Том 586. - С. 134. 11
8 tarkatgan   “Drogotsennost   angelli”,   “Erfrutskaya   jemchujina”,   “Nemetsskiy
korol”,   Turkistonda   kashf   etilgan   “Kaufman”   navlari   keng   tarkalgan 212
.
Kartoshkaning   o`lkada   tarkalgan   31   xil   navidan   1   qismi   bevosita   ko`chirilgan
aholi   tomonidan   xo`jalik   tarmoFiga   olib   kirilgan   bo`lsa,   pomidorning   10   xil
navidan 6 tasi rusiyzabon dehqonlar nomi bilan bogaik 213
. Ko`chirilgan aholi uz
xo`jaligida   lavlagining   ikkita   navini   (ok   va   kizil   lavlagi),   baklajonning   3   xil
navini,   karamning   3   xil   navini   kulupnayning   14   xil   navini   etishtirgan.
Kungabokar urugaari ham Janubiy Rossiya (Malorossiya) dehqonlari tomonidan
keltirilgan.   Karamning   “ok   boshli   karam”,   “gul   karam”,   “boshoq   karam”,
baklajonning   2   xil   navi,   bo`lFor   kalampirining   5   xil   navlari   27   ta   Rossiya
imperiyasi  guberniyalaridan ko`chib kelganlarning xo`jaligida  ustirilgan, ushbu
navlar   rusiyzabon   xo`jaliklar   orkali   mahalliy   aholiga   kirib   borgan 214
.   Rossiya
janubi   va   janubiy^arbidan   ko`chib   kelganlar   lavlagi   etishtirish   asosida   lavlagi
shirasidan   kand   va   shakar   olish,   vino,   pivo,   sidr   olish   sanoatiga   asos   solish
orkali   daromad   olishga   xarakat   qilishganligi   manbalardan   urin   olgan.   Birok
kungabokardan yoF olish asnosida yoF-moy sanoati va lavlagi shirasidan kand,
shakar zavodlari barpo etish kutilgan natijani bermadi 215
.
Sabzavotchilikda   kartoshka,   pomidor   kutilgan   natijani   bersada,
rusiyzabon   dehqonlar   ekkan   zanjabil,   sparja,   marjumak,   kaparja,   artishok   rus
zamburuFi   mahalliy   aholi   xo`jaligida   ommalashgan   ekin   turiga   aylanmadi.
Ko`chirilgan   aholi   tarvuzning   “Manax   Astraxan”,   “Saratov”,   “Kavkaz”,
“Bessarabiya”   navlarini   o`lka   bo`ylab   tarkatdi.   Oshkovokning   Turkistonga
keltirilgan   17   navidan   teng   yarmi   ko`chirilgan   dehqonlar   tomonidan   olib
kelingan 216
.   Xullas,   Turkiston   o`lkasida   ildizli   va   er   usti   poliz   hamda
212   Хорошхин. Очерки Ташкента. // Туркестанский сборник. Том 1. -С . 21; Хроника // Туркестанское 
сельское хозяйство.1912. - №3. - С. 234; Земледельческая производительность Средней Азии. //
Туркестанский сборник. Том 29. - С. 177; Барановский.Ф. Культура огородных растений в Закаспийской 
области. // Туркестанское сельское хозяйства. 1912. - № 10. - С. 10-51.
213 Узбекистон   Миллий   Архиви,   р-2284-фонд,1-руйхат,   440   йигма   жилд,   1-2   вараклар;   Шредер   Р.Р.   В
культуре картофеля. // Туркестанское сельское хозяйства. 1909. - № 1. - С. 6-9; Робинзон В. Хлопчатние
моцерена   и   Томаты.   //Туркестанский   сборник.Том   536.   -   С.640-641;   Опитном   полем   в   Голодной
степи. //Туркестанское сельское хозяйства.1913.- №1. - С. 21-22.
214   Желтяков П. Культура белокочанной капусты под Ташкентом // Туркестанское сельское хозяйство.-
1917.-№2.-С.101-104; Местное обозрение (пресктьсельско хозяйственной станции в г
Ташкенте)//Туркестанский сборник.Том 522.-С.28-30.
215 Растительное царство и его богатства. // Туркестанский сборник. Том 441. - С. 103-116.
216   Ташкентская выставка плодов и овощей, коневодство Кульджа//Туркестанский сборник.Том 43.- 1
1
9sabzavotlarning yangi nav urugaarini tarkatishda ko`chirilgan aholi vaqillaridan
dehqonlar   ham   muxim   urin   tutadi.   Ko`chirilgan   aholi,   ayniksa,   Janubiy
Rossiyadan ko`chib, o`lkada urnashganlar tamaki ekinining yangi navlarini joriy
etishda  ham   muxim   vositachi   bo`ldilar. Rusiyzabon  poseleniya  (manzilgox)lari
hamda   qishloqlarida,   ayniksa,   Toshkent   va   uning   atroflarida,   Samarkand
viloyati,   Kattako`rFOn   uezdida   tamakining   dyubek,   shvara   kabi   navlari
ustirilgan.   SHuningdek,   Rossiya   imperiyasi   poytaxti   Sankt-Peterburgdan   1893
yilda   o`lkaga   xorijda   tajriba   orttirgan   tamaki   mutaxassisi   Xodkevich
yuborilgan 217
.   Xujand   va   Avliyoota   uezdidagi   rusiyzabon   dehqonlarga   maxsus
paketlarda   Sankt-Peterburg   va   Moskvadan   tamaki   urugaari   yuborilgan.   Ular
“Dyubek”,   “Samson”,   “Pericha”,   “Semirenskiy”,   “Ameforson”,   “Petyun”   kabi
navlar bo`lib, 1 desyatina
С.235- 243;Узбекистон Миллий Архиви, И-1 фонд, 15-руйхат, 425-йигма жилд, 19-варак.
217   Узбекистан Миллий Архиви. И-22-фонд, 1-руйхат, 2115-йигма жилд, 2,3 вараклар. erdan   100   puddan   200   pudgacha,   o`rtacha   80-90   pud   xosil   olingan 218
.   Tamaki
bozorda   15-20   rubl,   narxlar   yukorilagan   paytda   25   rublgacha   baxolangan 219
.
Tamaki   etishtirish   uchun   rusiyzabon   dehqonlarga   maslaxat   berish   maqsadida
YUnoniston   va   Turkiya   davlatlarining   xar   biridan   2   tadan   mutaxassis   o`lkaga
etib kelgan. Bunday mutaxassislar AKSHdan ham taklif etilgandi 220
.
Ko`chirilgan   aholi   bilan   o`lkaga   butasimon   ekinlar,   manzarali
daraxtlarning   ko`chatlari   kirib   kelishi   ko`chaygan.   Birgina   gul   ko`chatining   25
xil   yangi   navlaridan   21   xil   navi   ko`chirilgan   aholi   tomonidan   keltirilgan.
Xdvaskor   dehqon   Uilyan   Aleksandrovich   Turkistonga   ko`chirilgandan   sung
uziga tegishli er uchastkasida gilos, olma, nokning yangi navlari bilan birga, 17
xil   navda   Rossiyadan   kavm-karindoshlari   keltirgan   gul   ko`chatlarini
parvarishlagan. U ko`p mikdorda gul ko`chatlari hamda gul urugaarini atrofidagi
rusiyzabon dehqon xo`jaliklariga tekinga tarkatgan 221
.
Ko`chirilgan   aholi   uz   uy-joyi   atrofini   kukalamzorlashtirish   maqsadida
o`lkaga   uzlari   bilan   olib   kelgan   o`nlab   manzarali   daraxt   ko`chatlarini
o`tkazdilar. Ular rus beryozasi, ok akatsiya, Sibir kedri, adama, lipa, rus archasi,
rus   kayraFochi,   adamova   seren,   aylantus,   makleya,   zarang,   yasin,   pixta,
beledichaya,   iva   va   bolxa   kabi   o`nlab   manzarali   daraxtlar   bo`lib,   asta-sekin
mahalliy   aholi   arik   buylariga,   dam   olish   maskanlariga   kirib   bordi.   Manzarali
daraxtlar asosida istiroxat bogaari (parklar) tashkil etish joriy bo`ldi 222
.
CHorva ozukalari sifatida klever (rus bedasi) urugaarining eqilishi qishloq
xo`jaligida   samaradorlikni   oshirdi.   Ko`chib   kelganlar   chorvaga   ozukabop   ekin
navlarini ham  o`lkada tarkatdilar. Mahalliy aholining kundalik xo`jalik yuritish
tartibida,   eqiladigan   ekinlar   navlari   tarkalishida,   uy-joy   ko`rilishida   (isitish
218   О табакаводстве. // Туркестанские ведомости. 1893. - № 90-91; Узбекистан Миллий Архиви. И-18 
фонд, 1-руйхат, 13233-йигма жилд, 4,6,7,8,9-вараклар.
219   Табакаводства в Туркестане. // На рубеже, 1909.- № 273, 276.
220   Узбекистан Миллий Архиви, И-22-фонд, 1-руйхат, 1811-йигма жилд, 2,3,5,12 вараклар; 
Табакаводства в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 497. - С. 88-94.
221   Узбекистан Миллий Архиви, И-22-фонд, 1-руйхат, 1746-йигма жилд, 2-варак, Глозников. Козинное 
сельско-хозяйственное склады в Туркестана. //Туркестанский сборник.Том 506. - С.46-48.
222 Растительное царство и его богатства. // Туркестанский сборник. Том 441.- С. 104-106; Шахназаров 
И.А. Очерк сельского хозяйства Туркестанского края. // Санкт-Петербург 1898. - С. 85-86.  122 1
2
1pechkasi,   pol,   shifer)   ko`chirilgan  aholi   ta’siri   bo`lganligini   e’tirof   etish   kerak.
Xo`jalikning   urmon   xo`jaligi   va   chorvachilik   sohalarida   ham   rusiyzabon
dehqonlar   zotdor,   ko`p   sut   beradigan   koramollarni,   mayin   jun   beradigan
kuylarni,  rus  parrandalaridan  rus   tovuFi,  urdagi,  Fozi,  ko`rka   kabilarni  o`lkada
ko`paytirishga xizmat qildilar. Rossiya guberniyalaridan o`lkaga ko`chirilganlar
xo`jaligida yilkichilikning Evropa zotlari hamda chuchkachilik xo`jaligi tashkil
etildi. Rusiyzabon qishloqlarda “sanoat boglari”dan tashkari, urmonlar yaratish,
TOF   urmonchiligini   barpo   etish   tajribalari   keng   kullanilgan.   1886   yildagi
Nizomning   157-moddasi   bilan   bog   va   tog   oldi   tabiiy   urmonlar   davlat   mulki,
1910   yildan   boshlab   esa   Davlat   xazinasi   mulki   deb   e’lon   qilindi.   Birok   sun’iy
urmonlar   yaratish   ishlari   e’tibordan   chetda   kolgandi.   Rusiyzabon   generali
Matsievskiy   madaniy   urmon   yaratish   ishlari   akl—zakovat,   tabiatga   mexr-
muxabbat   va   vijdonan   olib   borilsa,   istikbolda   o`lka   va   imperiyaga   katta   foyda
beradi, degan fikrni bildirgan 223
. Tog urmonchiligini tarakkiy ettirish uchun rus
archasi,   dub,   rus   yongogi,   Amerika   kayragochi,   yasen,   pixta,   fistashka   kabi
daraxt   ko`chatlari   tanlangan.   1898-1902   yillarda   Oktosh   urmon   xo`jaligi
madaniy   dachasini   yaratishda   CHernyaevka   kishlogi   dehqonlari   272   desyatina
erga turli xududlardan keltirilgan manzarali daraxt ko`chatlarini etkazib berdi.
Fargona   viloyati   uezdlarida   ham   ko`chatzor   va   urmonlar   tashkil   etilib,
urmon xududlaridagi mevali boglar ijaraga berilgan, ulardan keladigan daromad
hukumat byudjetiga tushishi kerakligi manbalarda kayd etilgan 224
.
YAngi ko`chib kelganlar uz er maydonlarida xosildorlikni oshirish uchun
azot, ammiak, fosfat, superfosfat kabi mineral ugitlarni keng kulladi. Bu albatta,
ijobiy jixatlar bilan mahalliy dehqon xo`jaliklariga ham katta ta’sir ko`rsatdi.
Manbalar   tahlili   shuni   ko`rsatadiki,   XIX   asr   oxiri -XX   asr   boshlarida
223 Александров К. Облесение горь // Туркестанский сборник. Том 476. -С. 156.
224   Общий   взгляд   на   лесное   богатство   Туркестанского   округа   и   на   состояние   лесоводство.
//Туркестанское   ведомости.1874.   -   №   37;   Наливкин   В.   Заметки   по   вопросу   о   лесном   хозяйства   в
Фергане.   //Туркестанские   ведомости.1883.   -   №   16,17,18,19,20;   К.Д.   Заметки   о   лесоразведение.   //
Туркестанские   ведомости.1883.   -   №   59;   Арандеренко   Г.Зарафшанские   заметки   лесной   вопрос.   //
Туркестанские ведомости.1886. - № 4,5,6,7,8. zamonaviy, ilmiy asosdagi asalarichilik xo`jaligi shakllandi. Bu esa ko`chirilgan
aholi   bilan   ko`p   jixatdan   bo ы ik   edi.   SHu   sababli   bu   masalaga   kengrok
tuxtalishni   lozim   topdik.   Turkiston   general-   gubernatorligi   tarkibiga   kirgan
Sirdaryo,   Farg`ona,   Samarkand   viloyatlari   uezd   va   qishloqlarida   maxsus
kutilarda   asalari   parvarishlash   yo`lga   quyildi.   Janubiy   Rossiya   (Malorossiya)
xududidan   ko`chirilganlar   o`rta   rus   asalarisi,   Kavkaz   va   Krimdan   kelganlar
kulrang   TOF   asalarisi,   Ukraina,   Xerson   va   Odessa   guberniyalaridan
ko`chirilganlar ukrain dasht asalarisi kabilarni keltirishdi. Ushbu turdagi asalari
oilalari   va   uyalarini,   asosan,   imperiyaning   turli   viloyatlaridan   Turkistonga
ko`chirilgan   rusiyzabon   dehqonlar,   ayrim   xollarda   o`lkaga   yuborilgan
amaldorlar,   xavaskor   asalarichilar,   asalari   agronomlari   olib   keldilar.
Asalarichilik rivoji uchun iqlimi kulay bo`lgan o`lkada yillar davomida muttasil
asalari kutilari va uyalarining soni oshib bordi. Toshkent, Dasht chul, Ashxabod,
Samarkand,   Farg`ona   qishloq   xo`jaligi   tajriba   stansiyalari   va   maydonlarida
asalarichilik   sohasida   samarali   tajriba-sinov   ishlari   olib   borildi.   Asalarichilik
fani   istikbolida   qishloq   xo`jaligining   serdaromad   sohasi   xosil   qilindi.
Turkistonda   asalarichilikning   tashabbuskori   sifatida   Samarkand   viloyati   xarbiy
gubernatori   va   Kattako`rFOn   shaxar   bosh   nasroniy   ruxoniysi   lavozimlarida
ishlagan   N.YA.Rostovsev   shaxsi   xaqida   manbalarda   ma’lumot   keltiriladi.   U
Kattako`rFonga   Rossiyadan   asalari   oilalarini   olib   keldi   va   aholi   orasida
tarkatdi 225
. 1880 yillarda 13 ta  asalarichi  Toshkent  va Samarkandda 1814 yilda
rus   aslarichisi   P.I.Prokopovich   asos   solgan   romli   asalari   kutisida   yuzlab   oila
asalarilarni   parvarishlab,   xar   bir   kutidan   100-120   qilogrammgacha   asal   oldi 226
.
Ma’lumki,   1865   yilda   chex   asalarichisi   F.Grushka   asal   ajratkich(medogonka-
diss.)ni   kashf   etganidan   sung   bu   soha   serdaromad   tarmoqka   aylangandi.   Birok
asal ajratgich Turkistonga kechrok etib keldi. Asalarichilik bilan shugullanuvchi
xavaskor   va   kizikuvchilar   soni   ko`payib,   ular   uz   shogirdlarini   tarbiyalay
225   Пчеловодство: Выставка пчеловодов. //Туркестанский сборник. Том 503. - С. 182.
124
226   Известия о деятельности Туркестанского общества сельского хозяйства. //Туркестанский 
сборник. Том
545. - С.542-549. 1
2
3boshladilar.   Fargona   vodiysida   S.M.Kokayans   tajribali   asalarichi   sifatida
tanilgan bo`lib, uning bu borada o`nlab xavaskor shogirdlari bor edi.
XX asr boshlarida Fargona viloyatida asalarichilik bilan 
shugullanadiganlarning umumiy soni 100 nafarga yakinlashib kolgandi.
1907 yil “Turkiston tuplami”dagi ma’lumotga ko`ra, Farg`ona 
viloyatining uezdlarida asalarichilikning holati quyidagi jadvalda aks 
ettiriladi 227
.
6-jadval
Uezdlar Asalarichi lik
bilan
shuFullanadi
ganlar soni Asalari
uyalari soni Pigishtiri.chgan
asal mikdori (pud
xisobida) \ar bir uya (oila)dan
olingan asal
mikdori(pud
xisobida)
Andijon 19 1493 1985 1 pud.13f.
Namangan 27 842 886 1pud.1f.
Ush 22 567 368 26 f
Jami 68 2902 3239 2 pud 40 f.
YUkorida   keltirilgan   jadval   tahlil   qilinar   ekan,   asalari   uya   (oila)lari   asal
tuplashi   bo`yicha   xosildorlik  va   samaradorlik  Andijon   uezdida   yukori   bo`lgani
kuzatiladi.   Mazko`r   uezdda   asalarichilar   soni   nisbatan   oz   bo`lsa-da,   asalari
uyalari   ko`p   bo`lgan   va   xar   bir   asalari   oilasidan   yukori   mikdorda   asal   olishga
erishilgan.   Eng   quyi   holat   Ush   uezdida   kayd   etilib,   ushbu   uezdda   asalarichilik
past   darajada   tashkil   etilganligi   ko`zga   tashlanadi.   Viloyat   tarkibiga   kirgan
Kukon   va   MarFilon   uezdlarida   asalarichilik   bilan   shugullanadigan   shaxslar
mavjud   bo`lishiga   karamay,   ular   xaqidagi   ma’lumotlar   negadir   manbalarda
keltirilmagan.
Ma’lumki,  asalarichilik   bilan   rusiyzabon   aholi   qishloq   va  posyolkalarida
dastlab dehqonlar shuFullangan bo`lsa, ko`p vakt utmay mahalliy aholi vaqillari
ham   asalari   parvarishlay   boshlashdi.   XX   asr   boshlarida   asalarichilik   bilan
shuFullana   boshlagan   Raim   Tursunboev   (Samarkandning   Kattako ` rFon
shaxridan.-diss)   bu sohada   sezilarli  yutuklarni  kulga  kiritdi.  U asalari  uyalarini
227 Тимаев К. Ферганское пчеловодство. // Туркестанский сборник. Том 508. - С.135-136. ko`paytirib,   boshqa   qishloqdoshlariga   tarkatgandi.   Tursunboev   va   uning
shogirdlari   asalari   oilalarini   ko`paytirish   uchun   kutisoz   ustalarga   buyurtmalar
berganlar   hamda   arilar   uchun   nektar   oladigan   maxsus   utlokzorlar   tashkil
etganlar.   R.Tursunboev   ramkalarda   asalarilarni   joylashtirish   uslubidan
foydalanib,   asalajratgich   (medogonka)   bilan   1903   yildan   boshlab   asal   olishni
yo`lga kuydi 228
.
“XX   asr   boshlarida   bitta   Kattako`rFOnga   ko`chirilgan   asalchi   500   dona
lipa   daraxtini   uz   xo`jaligida   parvarishlab,   uni   ustirmoqda.   Uning   maqsadi
kelgusida   xushbuy   lipa   asali   olish   bo`lgan.   Panjikentlik   (xozirgi   Tojikiston
Respublikasi   xududi-diss)   rus   asalarichisi   janob   Brejezinskiy   bu   sohada   ishni
ko`chaytirish   uchun   yangi   voskotonka   (katta,   ko`p   yarusli   yashik-diss)   yaratdi.
Unda yukoridan pastdagi yashikka ramkalar sharbatga tulganidan sung asal uzi
oka boshlaydi”-deb yozilgan “Turkiston tuplamida”  229
.
XX   asr   boshlarida   Turkiston   o`lkasi   shaxarlarida   o`tkazilgan
yarmarkalarda   “Mevachilik”,   “Ipakchilik”,   “Sabzavotchilik”,   “Gulchilik”
bo`limlari   singari   “Asalarichilik   bo`limi”   ham   faoliyat   yuritgan.  1908   yil
4-6   iyo`l   kunlari   va   usha   yilning   7-14   sentyabr   kunlarida   Turkiston
general-gubernatorlik   markazi   Toshkent   shaxrida   “Turkiston   qishloq
xo`jalik   jamiyati”   tashkil   etgan   yarmarkalarda   19   ta   bo`lim   faoliyat
yuritib,   17-bo`lim   “Asalarichilik”   deb   atalgani,   mintaqadan   20   dan   ortik
tanikli   asalarichilar   uz   maxsulotlarini   ko`rgazmada   namoyish   qilishgani
ma’lum 230
.
1907   yil   Samarkand   shaxrida   maxsus   “Ipakchilik   va   asalarichilik
maxsulotlari   namoyishi”   tashkil   etilgandi.   Ushbu   ko`rgazmada
Samarkandning Kattako`rFOnidan 9 nafar asalarichi ishtirok etib, ulardan
6   nafari   rus   millati   vaqili,   3   nafari   esa   mahalliy   millat   vaqillari   edi.
228   Самаркандская выставка: шелководства и пчеловодство. //Туркестанский сборник.Том 440.-С. 96-98
229 Отдель пчеловодство на выставке-ярмарке устроенной Туркестанском обществом сельского 
хозяйства в Ташкент, 4-6 июля 1908 г. //Туркестанский сборник.Том - С.18-20.  126
230 Туркестанский сельское хозяйства. Сельско-хосяйственная выставка в Ташкенте. //
Туркестанский
сборник.Том 477.- С. 18-21. 1
2
5YArmarkada Panjikentdan 2 nafar, Samarkand shaxridan 1 nafar mahalliy
millat   vaqili   ham   ishtirok   etib,   uzlari   etishtirgan   asal   va   asal   mumlarini,
asalajratish   mashinalarining   ko`p   yarusli   kutilarini   namoyish   etishdi.
YArmarkada   ishtirok   etgan   jami   12   nafar   asalarichilardan   uzbek
R.Tursunboev,   rus   Brejezitskiylar   oliy   mukofotga   sazovor   bo`ldilar,   deb
yozilgandi,   “Turkiston   tuplami”da 231
.   YArmarkaning   boshqa
ishtirokchilari   ham   “Turkiston   qishloq   xo`jaligi   jamiyati”ning   turli
poFOnalardagi mukofotlariga ega bo`lgandilar.
Samarkand   ko`rgazma-namoyishiga   rus   asalarichisi   Brjezjskiy
Panjikent   xududida   asalari   shira   oladigan   o`nlab   yovvoyi   va
madaniylashgan ut-ulanlar gerbariysini namoyish etdi. Afsuski, u tuplagan
gerbariy   hamda   namoyish   qilgan   o`simliklarning   ko`plari   usha   paytda
nomlanmagan edi.
XX   asr boshlarida Turkistonga kutilarda asalarilarning yangi turlari
oila (uya)larini olib kelish uzluksiz davom etib turdi. Asalari 
oilalari   asosan   kish   faslida,   ayrim   paytlarda   kuz   faslining   oxirida   turli
yo`llar   bilan,   ya’ni   mustamlaka   ma’murlari,   kavaskor   asalarichilar,
ko`chib   kelganlar,   sayyoklar   vositasida   o`lkaga   keltirilganligi   “Turkiston
tuplami”da kayd etilgan 232
.
Turkiston   general-gubernatorligining   markazi   Toshkent   shakrida
1907   yilning   yozida   o`tkazilgan   qishloq   xo`jalik   maksulotlari
ko`rgazmasida   “Asalarichilik   bo`limi”   a’zolaridan   besh   nafar   “kavaskor
asalarichilar”   uzlari   tomonidan   olingan   asal   turlari   va   asalarini
oziklantirish,   sokaga   oid   asbob-uskunalari   bilan   bogaik   buyumlar
ko`rgazmasida   ishtirok   etdilar.   Ko`rgazma   ishtirokchilari   N.A.   Donsov,
231   Самаркандская выставка: шелководства и пчеловодство. //Туркестанский сборник.Том 440. -
С.97. КрахотинН. Календарпчёловода.-Т.:Мехнат,1989.-С.53.
232 Вирский.   К   вопросе   в   пчеловодстве   в   Самаркандской   области//Туркестанский   сборник.Том
525.- С.191 193. D.P.   Grigorev,   rukoniy   Lyubimskiy,   G.YAnushev,   V.K.   Burxanov
akatsiyadan   arilar   tuplagan   yorkin   va   aylantusdan   tuplangan   kora   rangli
asalni   namoyish   etdilar.   N.A.   Donsov,   o`lkada   asalarichilikning
boshlanganidan kali ko`p vakt bo`lmagan bo`lsa-da, muzey ochish kerak,
degan   taklifni   kiritdi.   V.   Grigorev   asalariga   tavsiya   etiladigan   uch
nomdagi ozukani namoyish katnashchilari dikkatiga kavola qildi. Rukoniy
Lyubimov asalari matkasini sun’iy ravishda ko`paytirish orkali istikbolda
kar   bir   kuti   asalari   oilasini   2   rubl   50   kopeekdan   sotish   mumkinligini
ko`rsatdi. V.K. Burxanov ko`rgazmada namoyish etgan asal turlicha tusda
tovlanuvchan va uziga xos yokimli kidga ega bo`lgan.
N.A.Donsov   TOF   o`simlik   va   giyoxdaridan   asalarilar   tuplagan   kora
rangli,   xushta’m   asalni   namoyish   etish   bilan   birga,  ilk   bor   “ko`chmanchi
asalarichilik”   bilan   shuFullanish   amaliyotini   kullaganligi,   asalari   kutilari
o`simliklar   yangi   gullagan   joylarga   ko`chirilib   turilsa,   kosildorlik   oshishi
mumkinligini   ko`rsatdi.   V.Grigorevning   asalarichilik   sokasidagi   erishgan
yutuklari   va   soka   rivojiga   kiritgan   yangiliklari   e’tirof   etilib,   maxsus
komissiya tomonidan unga “Kichiq kumush medal” mukofoti berildi 233
.
Turkiston   general-gubernatorligi   Ettisuv   viloyatining   Avliyoota
uezdidan 25 chakirim uzoklikdagi masofada joylashgan. “Aleksandrovka”
posyolkasida   istikomat   qilgan   rusiyzabon   dehqon   Soplyakov   shaxsiy
xo`jaligida tegirmon, yoF olish sexini ochdi, shu bilan birga, asalarichilik
bilan shuFullanib,  yaxshi  natijalarga  erishdi.  U  1888 yilda  bir   necha  kuti
asalaridan yukori xosil oldi. “Turkiston tuplami”da shu posyolkalik ukrain
dehqoni   Ilchenkoning   junni   kayta   ishlash   kichiq   korxonasi   bo`lib,   u
shuningdek asalari parvarishlashda ham nom chiqardi, deb yozilgan 234
.
Xullas,   Rossiya   imperiyasining   guberniyalaridan   Turkiston
mintaqasiga ko`chirilgan aholi istikomat qiladigan rusiyzabon posyolkalari
va   qishloqlarida   xo`jalikning   dehqonchilik,   chorvachilik,   parrandachilik
sohalari   bilan   birga,   asalarichilik   bilan   shuFullangan   oilalar   ham   mavjud
233   Пчеловодство. Выставка пчеловодов//Туркестанский сборник.Том 503. - С.181-183.
234  Уша асар.  С.182. 1
2
7edi.   SHuningdek,   mustamlakachilar   tomonidan   qishloq   xo`jaligi   va
dehqonchilikning   barcha   jabxalariga   yangi   texnologiyalarning   kirib
kelishi, o`simlik va daraxt, sabzavotchilik kabi sohalarda yangi navlarning
keltirilishi   Turkiston   o`lkasi   hayotida   katta   ijtimoiy   o`zgarishlarga   sabab
bo`ldi desak, mubolaFa bo`lmaydi.
Xulosa   qilib   aytganda,   Turkistonga   ko`chirib   kelgan   aholining
mintaqa  xo`jaligida  sodir   bo`lgan   o`zgarishlarda  ishtirok   etgan.  Xususan,
o`lkaga   buFdoyning   yangi   turlari   kirib   kelishi   yangi   kelgan   dehqon
xo`jaliklarining   urni   katta   bo`lgan.   Mazko`r   dehqonlar   yangi   buFdoy
turlarni   Turkiston   iqlimiga   moslashtirib,   undan   mul   xosil   olish   imkonini
topgan.  SHuningdek,  ko`chib   kelgan  aholi   boFdirchilik  sohasida  ham  bir
kancha   yangi   mevali   daraxtlarni   olib   kelgan   bo`lib,   ular   uzlarining
serxosilligi   bilan   ajralib   to`rgan.   Bundan   tashkari,   poliz   va
dehqonchilikning   ko`pgina   tarmoqlarida   uzlarining   xissasini   kushgan.
Birok,   paxtachilik   sohasida   ko`chib   kelganlarning   malakasi   kam   bo`lgan
bo`lib, ular bu yo`nalishda muvaffakiyatga erisha olmagan.
Ammo   bu   o`zgarishlar   Rossiya   imperiyasining   uz   maqsadlari
manfaatdorligidan   kelib   chiqkan   xolda   sodir   bo`lgan   edi.   Ko`chib
keltirilgan   aholiga   mahalliy   xalq   kulida   bo`lgan   erlarning   zuravonlarcha
taksimlanishi,   ba’zi   xududlarda   fakat   mustamlakachilari   yashaydigan
poseleniya   (manzilgox)larni   tashkil   etilishi,   Turkistonda   Rossiyaning
xukmronlik rolini mustaxkamlashga qaratilganligidan dalolat beradi.
III  bobga xulosa
Rossiya  imperiyasi  hukumati  va Turkistonga  General-gubernatorlik
kanselariyasi,   viloyatlar   hamda   uezdlardagi   mustamlaka   ma’muriyati
ko`chirilgan   aholining   o`lkaga   urnashib   kolishi   uchun   barcha
imkoniyatlarni ishga solishgan. Turkistonga ko`chirilgan aholiga agronom
yordamini   ko`rsatish   uchun   imperiya   markaziy   gubernalaridan,   Sankt-
Peterburg   va   Moskvadan   agronom,   topograf,   kartograf,   tuprokshunos, biolog-zoolog,   TOF   injeneri,   o`simlikshunos,   sayyox-izlanuvchi   kabilar
yuborilgan.  Ularning asosiy   vazifasi   o`lkadagi   tuprok  tarkibini   o`rganish,
chorvaga ozukabop dorivor o`simliklar xaqida ma’lumotlar tuplash, bo`sh
erlar   kidirish,   metrologik   kuzatuvlar   olib   borish,   TOF   va   toFOldi   hamda
urmon   xududlarida   yangi   er   fondlarini   yaratish   kabilar   bo`lgan.   Birgina
XX   asrning   dastlabki   yillarida   agronomlik   yordamini   ko`rsatish   uchun
o`lkaga   72   nafar   topograf,   agronom,   o`simlikshunoslar   etib   kelishgan.
1902-1910 yillarda o`lkada bir qator tajriba stansiyalari, tajriba maydonlari
tashkil   etilgan.   Tajriba   maydonlarida   nafakat   qishloq   xo`jalik   ekinlarini
tajribadan o`tkazish, balki mineral uFitlardan foydalanish, turli ekinlarning
ko`chatxonalari   tashkil   etish,  texnika omborlari  ko`rish  ishlari   bajarilgan.
Ko`chirilgan   aholi   Turkistondagi   qishloq   xo`jaligi   hayotiga   olma,   urik,
nok, olxuri singari mevalarning yangi navlarini, donli ekinlardan buFdoy,
arpa,   nuxatning   Rossiyada   eqiladigan   turlarini   olib   kirishda   muxim   rol
uynadilar.   Turkistondagi   polizchilik   va   sabzavotchilik   xo`jaligi   er   osti
(ildizsimon)   va   er   usti   yangi   ekinlari   bilan   boyidi.   Kartoshka,   pomidor,
karam,   lavlagi   kabi   o`nlab   yangi   ekin   navlari   ko`chirilgan   aholi   orkali
o`lkaga kirib keldi. Kartoshkaning 31 navidan 6 xil navi va chorva mollari
uchun eqiladigan kartoshkaning 2 xil  navi  nemis mennonitlari  bilan kirib
kelgan bo`lsa, Janubiy Rossiya viloyatlaridan tamakining o`nlab navlarini
ekish   joriy   etildi.Dehqonchilik   ko`rollaridan   “Rossiya”   markali   seyalka,
diskli kultivator, kosilka (belurok), veyalka, molotilka, jeneyka, rus Erslan
plugi, AKSH   6yF   plugi, guruch tozalaydigan mashina, tegirmon, “Rider”
apparatlari   “CHempion”   markali   urok,   markazdan   kochirma   nasos,   suv
kutargich   kabilar   kirib   keldi.   Ularni   o`lka   dehqonchilik   xo`jaligiga   joriy
etishda   ko`chirilgan   aholi   vaqillari   ham   uz   xissasini   kushdi.   Manbalar
ma’lumoticha, ko`chirilgan aholi mahalliy sholi tozalash, objuvoz, omoch,
urok, ketmon va belko`rakdan ham foydalandi.
Xullas, ko`chirilgan aholiga agronomlik sohasi  va texnika sohasida
ko`rsatilgan   yordam   kutilgan   natijani   bermagan   bo`lsa-da,   o`lka 1
2
9xo`jaligida   muxim   iz   koldirilgan.   Bo`sh   er   fondlarini   yaratishda
foydalanilgan   usul   va   vositalar   ham   zuravonlik,   buyuk   davlatchilik
siyosatiga   qaratilgan   bo`lib,   ko`chmanchi   aholini   utroklashtirish,   ularga
tegishli   bo`lgan   yaylov   va   lalmikor   erlarni   tortib   olish,   xonavayron
bo`lgan mahalliy dehqonlar erlarini davlat xisobiga musodara qilish orkali
ko`chkindilarga   kayta   taksimlash   yo`llari   bilan   olib   borildi.   Bo`sh   er
fondlariga   kiritilgan   toshlok,   unumsiz   erlar,   botkok,   tukay,   kamishzorlar,
suv   etkazib   borish   kinin   bo`lgan   saxro   va   chullarning   yarmidan   ortini
yaroksiz bo`lib chiqdi.  1
3
1  1
3
3  1
3
5  1
3
7  1
3
9  1
4
1  1
4
3  1
4
5  1
4
7XULOSA
Turkistonga   ko ` chirilgan   rus   dehqonlarining   ijtimoiy   va   iqtisodiy
hayotini   o ` rganish   natijalari   asosida   quyidagi   xulosalarga   kelindi :
1. Rossiya   imperiyasining   ko ` chirish   siyosati   imperiya
manfaatlarini   ko ‘ zlab ,   o ` lkani   asoratda   tutish ,   aholini   ruslashtirish ,
mamlakatda   keskinlashgan   agrar   masalani   xal   etish ,   o ` lkada
metropoliyaning   iqtisodiy - siyosiy ,  xarbiy   imkoniyatlarni   kuchaytirish   kabi
maqsadlarga   yo ‘ naltirilgan   edi .   Manbalar   tahlili   shuni   ko ` rsatadiki ,
mintaqada   dastlabki   rusiyzabon   aholi   manzilgoxlari   Yettisuv ,   Kaspiyorti
va   Sirdaryo   viloyatlarida   vujudga   kelgan .   Avvalo   iste ’ fodagi   xarbiy
xizmatchilar ,   kichik   zobitlar ,   ularning   oilalaridan   iborat   aholi
manzilgoxlari   tashkil   etilgan .  Odatda   bu   manzilgoxlar   chegara   xududlarida
tashkil   etilib ,   bu   yerda   sobiq   xarbiylarning   o ‘ rn ashib   qolishlari   uchun
ularga   yer   maydonlari   ajratilgan ,   moddiy   yordam ,   imtiyozli   ssuda   ( qarz ),
uy - joy   ko ` rish   uchun   yog ‘ o ch   va   boshqa   qurilish   materiallari   berilgan
hamda   tekin   mevali   daraxt   ko ` chatlari   tarqatilgan .   Xdrbiylarning
manzilgoxlari   imperiya   chegaralarining   daxlsizligini   ta ’ minlashda ,  o ` lkada
ijtimoiy - siyosiy   barqarorlikni   saqlashda   muhim   rol   o ‘ ynagan .
2. Hukumat   rejasi   asosida   1886   yilga   qadar   o ` lkada   rusiyzabon
dehqonlarning   o ` nlab   qishloq   va   posyolkalari   tashkil   etilib ,   ularga   xar   bir
erkak   boshiga  10  desyatina   yer   maydoni , 100  rubl   mikdorida   pul   berilgan .
Sirdaryo ,  Kaspiyorti   va   Yettisuv   viloyatlarida   vujudga   kelgan   qishloqlarga
ko ` chirilganlarning   milliy - etnik   tarkibi   va   diniy   mazxabi   turlicha   bo ` lib ,
ular   rus ,   ukrain ,   belorus ,   mordvin ,   polyak ,   nemis   mennonitlari ,
cho ‘ q intirilgan   tatarlar ,   eston ,   latish ,   litvaliklardan   iborat   edi .   Diniy
e’tiqodiga   ko`ra,   ular   provoslavlar,   baptistlar,   katoliklar,   mennonitlar,
protestantlar,   staroverlar,   molokanlar   kabi   mazxablarga   bo`linar   edi.
Dissertatsiyada   Turkiston   general-gubernatorligi   viloyat   va   uezdlarida
vujudga   kelgan   qishloqlar   va   posyolkalarning   tashkil   topgan   sanalari,
ularning   xar   birida   istiqomat   qilgan   aholi   va   xonadonlarning   soni   bilan bog ‘ liq aniq ma’lumotlar keltirilgan.
3. Turkiston   general-gubernatori   lavozimidagi   shaxslar,   viloyat
xarbiy   gubernatorlari   va   uezd   boshliqlarining   ko`chirish   siyosatiga
nisbatan   munosabati,   ko`chirish   jarayonini   tashkil   etilishi,   hukumat
idoralarining   bu   boradagi   faoliyati,   ko`chirish   siyosati   o ‘ zini
oqlamaganligi,   hukumat   ko`chirish   bilan   bog ‘l iq   strategik   konseptual
loyixaga   ega   emasligi,   ko`chirilganlarning   qishloq   va   posyolkalarida
maktab- maorif ishlari, tibbiy va diniy xizmat ko`rsatish borasida ko`plab
nuqsonlarga yo`l qo ‘ yilgani kabi masalalar usha davr matbuot materiallari
orqali ochib berilgan.
4. 1886   yildan   so ‘ ng   Turkiston   ko`chadiganlar   uchun   rasman
yopilgan
bo`lsa-da, «o ‘ z ixtiyori bilan» ko`chib kelish jarayoni 1910 yillarga kadar,
umuman   olganda   1917   yilga   kadar   davom   etgan.   Shunday   bo`lsada,
«bo`sh   yer»  fondlarini   yaratish   yo`lidagi  tadbirlar,  cho ‘ l   zonalarida  yangi
yer   fondlarini   izlab   topish,   irrigatsiya   va   melioratsiya   ishlari,   aholiga
agronomiya   yordamini   ko`rsatish   kabi   ko`pdan-ko`p   ishlar   yo`lga
qo ‘ yilgan.
5. Turkistonga   ko`chirilgan   aholi   bilan   birga   o`lka   hayotida   bir
qator   o`zgarishlar   ro`y   bergan.   Ko`chirilganlar   yilqichilik,   chorvachilik,
parrandachilik,   asalarichilik   sohalarida   yangiliklarni   joriy   qilganlar.
Mevali   va   manzarali   daraxtlarning   yuzlab   yangi   navlari   o`lkada
iqlimlashtirilgan.
6. Yangi tashkil topgan qishloq va posyolkalarda rus dehqonlari
o ‘ z   davri   uchun   ilg ‘ or   bo`lgan   texnikani   qo ‘ llaganlar.   Rus   plugi,   urish
uskunasi,   yanchish   moslamasi   (molotilka),   rus   urog ‘ i,   otga   qo ‘ shiladigan
seyalka,   suvni   yuqoriga   ko ‘ tarib   beradigan   moslamalar   ko ‘ l   mexnatini
yengillashtirib,   yerdan   intensiv   foydalanish   imkoniyatini   bergan   hamda
xosildorlik va mexnat unumdorligini oshirgan. Biroq, bunday texnikaning
narxi   baland   bo`lib,   o ‘ ziga   to ‘ k   dehqonlar,   moddiy   jixatdan   ta’minoti 1
4
9yukori   bo`lganlargina   ularni   xarid   qila   olardi.   Shu   sababli   zamonaviy
texnikalar   va   mexnat   qurollari   mahalliy   aholi   xo`jaligiga   keng   kirib
bormagan.
7. Ko`chirib   kelingan   rus   dehqonlari   bilan   mahalliy   aholi
o`rtasidagi munosabatlar goxida keskin tus olib, goxida bir oz yumshagan.
Qirg ‘ iz   (qozoq)   va   qorakirg ‘ iz   (qirgiz)larni   utroqlashtirish,   ulardagi
«ortikcha   yer»larni   davlat   xisobiga   musodara   qilib,   bo`sh   yerlar   fondiga
kiritish   kabi   tadbirlar   mahalliy   aholining   noroziligiga   sabab   bo`lgan.
Shuningdek, yer va suv masalasida ham to ‘ qnashuvlar bo`lib turgan.
8. Ko`chirilgan aholi orasidagi spirtli ichimliklar iste’mol qilish,
mol   o ‘ g ‘ irliklari   (ot,   tuya,   qoramol)   kabi   illatlar   mahalliy   aholining
ma’naviy-psixologik holatiga salbiy ta’sir ko`rsatgan.
Magistrlik   disertatsiyasi   natijalari   quyidagi   taklif   va   tavsiyalarni
ishlab chiqishga asos bo`ldi.
1. Arxiv   xujjatlari   va   davriy   matbuotda   chop   etilgan   maqola
hamda ma’lumotlar asosida Rossiya imperiyasining Turkistonga aholining
ko`chirish tarixiga doir yirik monografik tadqiqot yaratish;
2. Rossiya   imperiyasi   xukmronligi   yillarida   Turkistonga
ko`chirilgan   aholining   maishiy,   madaniy-ma’rifiy   muassalari   (uy-joy,
cherkov, maktab, tibbiyot muassasasi va x.) ning geografik xaritasi hamda
illyustratsiyali fotoalbomini yaratish;
3. O`zbekiston tarixining Rossiya imperiyasi mustamlakachilik
davri   bosqichiga   oid   o ‘q uv   qo ‘ llanma   va   darsliklarning   yangi   avlodini
yaratishda ushbu tadqiqotdagi qo ‘ shimcha materiallardan foydalanish. FOYDALANILGAN   MANBALAR   VA   ADABIYOTLAR
RO`YXATI
I. Ra x bariy adabiyotlar
1. Mirziyoev   SH.M.   “Milliy   taraqqiyot   yo`limizni   q at’iyat   bilan   davom
ettirib,   yangi   bosqichga   k o ‘ taramiz.”   Tom   I.   T..   O`zbekiston   NMIU,
2018. 592 b.
2. Mirziyoev   SH.M.   “Xalqimizning   roziligi   bizning   faoliyatimizga
berilgan eng oliy baxodir”. Tom II. T.: O`zbekiston NMIU, 2018.-508
b.
3. Mirziyoev SH.M. Oliy Majlisga murojaatnoma. T.: O`zbekiston: 2018.I
-80b.
4. Mirziyoev SH.M. Oliy Majlisga  murojaatnoma //  Xalq so ‘ zi. 2018. 29
dekabr.
II. Arxiv xujjatlari materiallari
1. I 1-fond-Turkiston general-gubernatorligi maxkamasi.
2. I 2-fond- General-gubernatorning diplomatik amaldori.
3. I 3-fond- Rossiyaning Buxorodagi siyosiy agentligi.
4. I   7-fond-Turkiston   o`lkasi   dehqonchilik   va   davlat   mulklari
boshqarmasi.
5. I 16-fond- Toshkent shaxar boshqarmasi.
6. I 17-fond- Sirdaryo viloyati boshqaruvi.
7. I 19-fond-Farg`ona viloyati boshqaruvi.
8. I 103-fond- Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati. 1
5
19. R 2284-fond-R.R.Shrederning shaxsiy fondi.
“Turkiston to ‘ plami” da chop etilgan maqola va materiallar
1. Юферьев В. Опыт о переселения нормы надела переселенцев в 
Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 473. - С. 326.
2. Несколько слов о переселение в Сырдаринской области. // 
Туркестанский курьер, 1907. - № 171
3. Бенари А. Свободные земли Туркестанского края. // Ташкентский 
курьер. 1908. № 103.
4. Иля Левитов. Поездка в Туркестанский край с 
переселенцами.Туркестанские ведомости. 1906. - № 56
5. История русской колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник.
Том 586. - С.15-16; Колобов М. Молоканство в Туркестан растеть. // 
Туркестанский сборник. Том 492. - С. 181-183; Тилгаев К. Богарные 
земли. // Туркестанский курьер.1909.- № 98; Молоканство. // 
Туркестансие ведомости.1916 - № 196.
6. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград, 
изд.АНССР, 1927. - С.152.
7. Молоканство в Туркестан растёт. // Туркестанский сборник. Том
492.- С .183  IV.  Rus davriy matbuot
1. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. 
Издательство Академии наук СССР. 1927.-С.148-149; Велецкий. 
Положение переселенческого дела в Семиречиньской области //
2. Брежнева С.Н. Отражение идеи аккультурации в переселенческой 
политике Российской империи в Туркестане на рубеже  XIX - XX   вв. //
Вестник РУДН. Серия: ИСТОРИЯ РОССИИ. 2018. Т. 17. № 3. - 
С.608 638.
3. О-вч. Справочная издания переселенческого управления. // 
Туркестанский сборник. -Том 523. - С. 177.
4. Попов П.С. Переселение и кочевники. // Туркестанский сборник. Том
428. -С. 64; Г.Л., Переселение в Степной край и Туркестан. // 
Туркестанский сборник. Том 428 -С. 156; Николай Григориевич. 
Заметки нарезки переселенцам усадебной земли в Туркестанской 
области. // Туркестанский сборник. Том 425. - С. 64. 22
5. Сибирь и Туркестан. // Ташкентский курьер, 1906. - № 40; Тилгаев К.
Богарные земли. // Туркестанский курьер, 1905,-№98, По поводу 
стопрочинных путьей в Семиречье. // Туркестанские ведомости. 
1907.№79; 
6. Наша колонизация в Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том. 
429. - С.335.
7. Наша колонизация в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 586. -
С.180.
8. Туркестанец. К вопросу о колонизации Туркестанского края. // 
Туркестанский сборник. Том 472. - С.2-3.
9. 1906 йилда “Кучириш комитети”, “Кучириш партияси”га  айлантирилиб, ушбу партия ноконуний кучганларга буш ер 
фондлари яратиш ва янги посёлкалар барпо этишга киришди.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. Abduraximova   N.   Rustamova   G.   Kolonialnaya   sistema   vlasti   v
Turkestane   vo   vtoroy   polovina   XIX -pervoy   chasti   XX   vv.
T.:Universitet. 1999. -162 s.
2. Egamnazarov. A. “Siz bilgan Dukchi Eshon”. -T.: SHars,1994. -129 b.
3. Axmedjonov G.A. “Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda”. T.: Ta’lim
manbai. 2003.-270 b.
4. Amonova F. “Buxoro amirligi iqtisodiyotiga tarixiy nazar.-T.:   YANGI
NASHR;  2013. -112 b.
5. Jabborov M. Arslonzoda R. “Farg`ona Rossiya imperiyasi xukmronligi
davrida”   (“Turkestanskiy   sbornik”   materiallari   asosida).   T.:   Navruz,
2019. 182 b.
6. Ziyaev   X,.Z.   “O`zbekiston   mustamlaka   va   zulm   iskanjasida”.   T.:   Sharq.
2006. 352 b.
V. Dissertatsiya va avtoreferatlar
1. Bazarbaev   A.M.   XIX   asr   oxiri -XX   asr   boshlarida   Mirzacho ‘ lda   agrar
munosabatlardagi   o`zgarishlar.   Tarix   fanlari   bo`yicha   falsafa   doktori
(PhD)  dissertatsiyasi avtoreferati.-Toshkent, 2018.-52 b.
2. Jabborov   M.   “Turkiston   to ‘ plami”   Farg`ona   vodiysining   ijtimoiy-
iqtisodiy   hayotini   o`rganish   manbasi.   Tarix   fanlari   nomzodi   ilmiy
darajasini   olish   uchun   taqdim   etilgan   dissertatsiya   avtoreferati.-
Toshkent, 2002. -29 b.
3. Inoyatova   D.M.   “O`zbekistondagi   nemis   diasporasining   tarixi”   (XIX
asrning   ikkinchi   yarmi -XX   asr   boshlari).   Tarix   fanlari   doktori   ( Dsc )
dissertatsiyasi-Tashkent, 2020.-268b.
4. Maxmudova   N . B . “ XX   asr   boshlarida   Turkistonda   ma ’ muriy   boshqaruv
tizimi   va   ijtimoiy - iqtisodiy   ahvol   ( Senator   K . K .   Palen   taftish
materiallari   asosida ).   Tarix   fanlari   bo`yicha   falsafa   doktori   (PhD) 1
5
3dissertatsiyasi avtoreferati.-Tashkent, 2018. -52 b.
5. Mirzaeva N.D. XIX asr oxiri -XX   asr boshlarida Mirzacho ‘ l vohasidagi
rus   qishloqlari   va   ularning   ijtimoiy-iqtisodiy   ahvoli.   Tarix   fanlari
nomzodi   ilmiy   darajasini   olish   uchun   takdim   etilgan   dissertatsiya
avtoreferati.-Toshkent, 2011. -29 b.
6. Ochildiyev   F.B.   XIX   asr   oxiri -XX   asr   boshlarida   Janubiy
O`zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayot (Surxon voxasi misolida). Tarix
fanlari   nomzodi   ilmiy   darajasini   olish   uchun   takdim   etilgan   dissertatsiya
avtoreferati.-Toshkent, 2006.-28b.
VIII.  Internet saytlari
1. www.prezident.uz
2. www.webofcience.com
3. www.belena.biz/nov/
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларини таркалиши ва улардаги
узгаришлар
 Fаффоров Ш. Тарих ва такдир: Россия империясидан Туркистонга 
кучирилганлар (XIX асрнинг иккинчи ярми -  XX   аср бошлари).- Тошкент: 
Фан, 2006.- 224 б.
2. Рустамова Г.К. Колониальная сущность царской и большевистской 
власти в Туркестане (1867-1924 гг) Автореф. дисс... канд...ист.наук. - 
Ташкент, 1999; Курахмедов А.Э. Экономическая и культурная жизнь 
Самаркандской области второй половине  XIX   - начале  XX   в (по 
материалам Туркестанского сборника) Автореф. дисс...канд...ист.наук. - 
Ташкент, 2001; Жабборов М. «Туркистон туплами» - Фаргона водийсининг
ижтимоий-иктисодий хаётини урганиш манбаси. Тарих фанлари номзоди 
диссертацияси автореферати. - Тошкент, 2002; Уроков Д.Ж. Официальные  отчеты Российской администрации в Туркестане как исторический 
источник (конец XIX в. - начало XX в). Автореф. дисс...канд...ист.наук. - 
Ташкент, 2005; Пуговкина О.Б. История Туркестана в наследии русской 
историографии середины  XIX   - начала  XX   вв. (Политические и 
экономические аспекты). Автореферат. дисс...канд...ист.наук. - Ташкент, 
2006; Сугуралиева Ф.У. История становления, эволюции и деятельности 
хозяйственных госучреждений колониального Туркестана (1867-1917гг.). 
Автореф. дисс. канд. ист. наук. - Ташкент, 2006; Ашурбоева

1Rassoiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasida vujudga kelgan rus manzilgohlari tarixi (XIX ASR OXIRI - XX ASR MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................... 1 1.1. Aholining ko`chirish jarayoni va undagi muammolar ....................................... 14 I.2. Ko`chirilgan aholining milliy-etnik va diniy tarkibi hamda ijtimoiy holati ....... 34 1-jadval ........................................................................................................................... 45 I bobga xulosa ............................................................................................................... 48 II.1. Ko`chirilganlarning Turkiston o`lkasidagi qishloq va posyolkalar bo`ylab joylashuvi ....................................................................................................................... 51 II.2. Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning moddiy va maishiy holati ....................... 66 II bobga xulosa .............................................................................................................. 78 111.1. Ko`chirilgan aholiga agronomlik yordamining ko`rsatilishi ......................... 80 111.2. Turkistonda ko`chirilgan aholini er bilan ta’minlash va texnika sohasidagi o`zgarishlar .................................................................................................................... 92 111.3. Ko`chirilgan aholining Turkiston xo`jaligida sodir bo`lgan o`zgarishlardagi ishtiroki ......................................................................................................................... 109 III bobga xulosa .......................................................................................................... 127 ....................................................................................................................................... 143 XULOSA ......................................................................................................................... 147 I. Raxbariy adabiyotlar ............................................................................................... 150 V. Dissertatsiya va avtoreferatlar .............................................................................. 152 VIII. Internet saytlari ................................................................................................... 153 III.2.Turkistonda ko`chirilgan aholini yer bilan ta’minlash va texn ika sohasidagi o`zgarishlar ................................................................................ 71-83 III Bobga xulosa ............................................................................................... 84-86 Xulosa ............................................................................................................... 87-90 Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro`yxati .......................................... 91-93 KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Xozirgi kunda yuz

berayotgan migratsion jarayonlar jaxon tarixiy taraqqiyotiga o‘z ta’sirini o`tkazmoqda. Dunyoning ayrim mintaqalarida kuzatilayotgan aholining ko`chishi jamiyat hayotida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va diniy muammolarni keltirib chiqarayotgan sabablardan biridir. Dunyoning qator ilmiy tadqiqot markazlarida Rossiya imperiyasi davridagi migratsion jarayonlar, buning natijasida vujudga kelgan manzilgohlarni o`rganish bo`yicha ko`plab izlanishlar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotlar Ukraina, Belorussiya, Kavkaz va boshqa xududlarda yuz bergan aholining ko`chirilishi muammosiga bag‘ishlangan bo`lib, ularda Rossiyaning markaziy xududlaridan Turkistonga aholining migratsiyasi masalasiga yetarli e’tibor qaratilmagan. Mintaqaga aholining ko`chirilish jarayoni, dastlabki rus posyolkalari va qishloqlari, manzilgohlarining vujudga kelishi, bu hududda yashagan slavyan va mahalliy millat aholisi o‘rtasidagi harakterli jihatlar, ziddiyatlar yoki madaniy almashinuvlar ularning turmush tarzi, xo`jaligi, madaniy hayoti, mahalliy xalqlar bilan o`zaro munosabatlari kabi muammolarni o`rganish migratsion tadqiqotning mazmunini ochib berishda muxim ahamiyatga ega. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947- son « O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Xarakatlar strategiyasi to`g`risida», 2019 yil 5 fevraldagi PF-5655-son «O`zbekiston Respublikasida 2022 yilda aholini ro`yxatga olishni o`tkazish konsepsiyasini tasdiqlash tugrisida», 2019 yil 15 noyabrdagi PF-5876-son «Millatlararo munosabatlar sohasida O`zbekiston Respublikasi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to`g`risida» gi farmonlari va sohaga oid boshqa me’yoriy-xuquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo`nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. «Axborotlashgan jamiyat va demokratik

3davlatni ijtimoiy, xuquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo`llari» ustuvor yo`nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o`rganilganlik darajasi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining aholini markaziy guberniyalardan Turkistonga ko`chirish siyosati hamda bu yerda tashkil topgan dastlabki manzilgohlar tarixi mohiyatini ochib berishga qaratilgan tadqiqotlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) mustamlakachilik davri nashrlari; 2) sovet davridagi tadqiqotlar; 3) mustaqillik yillarida chop etilgan ilmiy ishlar; 4) MDX mamlakatlari va xorijda e’lon qilingan tadqiqotlar. Ilmiy adabiyotlarning birinchi guruhini Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi yillarida chop etilgan ishlar tashkil etadi. V.Grigorev, A.P.Xoroshxin, A.F.Middendorf, A.Fedchenko, N.A.Maev, G.Aranderenko, V.I.Kushelevskiy, V.I.Masalskiy, A.I.SHaxnazarov, E.S.Vulfons, I.I.Geyer, A.Ko`rsish, V.F.Karavaev, A.P.Ko`plast, N.N.Aleksandrov 2 kabi mualliflarning asarlarida aholini Turkistonga ko`chirilishi buyuk davlatchilik shovinizmi siyosati nuktai nazaridan baxolangan va asosan unga ijobiy jarayon sifatida karalgan. A.Glebov, K.K.Palen, I.A.Komarov, V.P.Voshinin, E.Y.Akinov kabilarning xisobot va tadqiqotlari aholini Rossiyadan Turkistonga ko`chirish jarayonini o‘zida aks ettirgan 3 . Ko`chirish jarayoni, Turkistonda yangi tashkil topgan qishloq, stanitsa, posyolkalar tarixi xaqida «Turkestanskiy sbornik» va usha davrdagi matbuot sahifalarida ham o`nlab maqolalar chop etilgan 4 . Mavzuga oid adabiyotlarning ikkinchi guruhiga sovet hokimiyati yillarida

yaratilgan nashrlar kiradi. 1920-1930 yillarda sovet 1 2 3 tarixshunosligida Rossiya imperiyasining ko`chirish siyosati masalalari bilan bog`liq maxsus tadqiqotlar yaratilmagan. Lekin, V.I.Yuferev, A.K.Silenov, V.V.Bartold, P.G.Galuzo, V.Lavrentev 4 kabi mualliflarning asarlarida Turkistonga ko`chirilgan aholi posyolka va qishloqlarini vujudga kelishi, xo`jalik hayotda yuz bergan o`zgarishlar xaqida fikr yuritiladi. XX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan M.N.Kabirov, A.P.Fomchenko, P.L.Vere щ agin, N.N.Kanoda, D.O.Aytmambetov, A.I.Ginzburg 5 kabi mualliflar asarlarida Turkistonga aholini ko`chirish siyosati tarixi kommunistik mafko`ra ta’sirida, o`lkaning Rossiya 1 Григорьев В.В. Россия и Азия. (Сборник исследований и статей по истории, этнографии и географии, написанных в разное время). - СПБ, 1876. - 575 с; Хорошхин А.П. Сборник статьей касающихся до Туркестанского края. - СПБ, 1876. - 533 с; Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. - СПБ, 1882. - 489 с; Федченко А. Путешествие в Туркестан. - М.: Типография М.Г. Волчанникова, 1886. - 174 с; Маев К.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Ташкент, 1886. - 82 с; Арандаренко Г. Досуги в Туркестане 1874 1889 гг. - СПБ, 1889. - 667 с; Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного описания Ферганской области. Том 2. - Новый Маргелан, 1891. -476 с; Масальский В.И. Туркестанский край. - СПБ, 1893. -122 с; Шахназаров А.И. Очерк сельского хозяйства Туркестанского края. - СПБ. 1898. - 152 с; шу муаллиф: Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - СПБ, 1908. -512 с; Вульфонс Э.С. Как живут сарты. - Москва, 1908. -163 с.; Гейер И.И. Туркестан.- Ташкент, 1909. - 346 с; Курсиш А. Голодная степь (Очерк работы по орошению северо-восточной её части). - СПБ, 1913. - 70 с; Караваев В.Ф. Голодная степь в её прошлом и настоящем. Статистиско-экономический очерк. - СПБ: Типолитография Н.Л. Нарьекина, 1914. - 253 с; Купласт А.П. Орошенные земли в Голодной степи. - Полтава, 1914. - 70 с; Александров Н.Н. Земледелие в Сырдарьинской области. - Ташкент, 1916. - 144 с. 2 Глебов А. Что могут дать переселения крестянству? - СПБ, 1907; Отчёт по ревизии Туркестанского края, произведенной по высочайскому повелению сенатором, гофмейстром графом К.К.Паленом. Переселенческое дело в Туркестане. - СПБ, 1910; Комаров А.И. Правда о переселенческом деле. - СПб., 1913; Вошинин В.П Очерки нового Туркестана. Свет и тени колонизации. - СПБ, 1914; Якинов Е. Колонизация Туркестана за последние годы // Вопросы колонизации. - 1916. - №18. 3 Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиреченский области. // Туркестанский сборник. - Том 472. - С. 1-34; Скрыплев П. Экономическое положение переселенцев, водворившихся в Чимкент. (Туркестанском уезде Сырдарьинской области). // Туркестанский сборник. -Том 496. - С.118- 137; Хворстанский П. Переселение. // Туркестанский сборник. -Том 472. -С.74 - 97; Тимаев К.А. Очерки по истории колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. - Том 469. - С.60-73; Дингельштедт Н. Наша колонизация Средней Азии (Русские посёлки Туркестана). // Туркестанский сборник. Том 429. - С.59-85; Касаткин А. Переселенцы и переселенческое дело в Ферганской области. // Туркестанский курьер. - 1908. - №102,103,105,106; Александров К. Образование посёлка на Куван-Дарье. // Туркестанский курьер. - 1910. - №179; Головин. К сведению переселенческих партии. // Туркестанский курьер. - 1909. - №97,98 ва бошкалар. 4 Юферев В.И. Хлопководство в Туркестане. -М., 1925. - 158 с; Силенов Л.К. К вопросу о роли ростовщического капитала в сельском хозяйства Средней Азии. - Ташкент, 1926. - 77 с; Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1927. - 253 с; Галузо П.Г. Туркестан - колония. - М.: изд-во Среднеазиаткого университета, 1929. -164 с; Лаврентьев В. Капитализм в Туркестане (Буржуазная колонизация Средней Азии). - Л., 1930. -160 с. 5 Фомченко А.П. Русские поселения в Бухарском эмирате. - Ташкент, 1958. -112 с.; Верещагин П.Л. Переселенческая политика царизма в Сырдарьинской области (конец XIX -начало XX вв). - Ашхабад, 1973. -148 с.; Канода Н.И. Переселенческие посёлки в Закаспийской области (конец XIX -начало XX вв.). - Ашхабад, 1973. -148 с.; Айтмамбетов Д.О. Виляние Российские хозяйственной и культурное развитии Киргизии // Вопросы истории. - 1976. -№ 2. - С.67-81; Гинзбург А.И. Переселенцы и местное население Туркестана в конце XIX -начале XX века // Вопросы истории. -1976. -№2. - С.83-87; Фомченко А.П. Русские поселения в Туркестанском крае в конце XIX - начале XX века. - Ташкент: Фан, 1983. - 128 с. ва хоказо.

5imperiyasi tarkibiga kiritilishini «progressiv ahamiyati» to`g`risidagi konseptual yondashuv asosida yozilgan va ko`plab faktik ma’lumotlar keltirilgan. Adabiyotlarning uchinchi guruhiga mustaqillik yillarida yaratilgan ilmiy ishlar kiradi. Jumladan, N.Abduraximova, F.B.Isxokov, X.Z.Ziyaev, S.B.SHodmonova, N.U.Musaev, SHTafforov, N.Sobirov, N.B.Maxmudova, J.SH.Xayitov, M.Jabborov va R.Arslonzodaning 6 tadqiqotlarida 6 2015. - 200 с.; Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларини таркалиши ва улардаги узгаришлар (XIX аср охири - XX аср бошлари). - Бухоро: «Дурдона» нашриёти, 2018. - 212 б; Жабборов М, Арслонзода Р. ФарFOна Россия империяси хукмронлиги даврида («Туркестанский сборник» материаллари асосида). - Тошкент: Навруз, 2019. - 182 б.