Rassoiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasida vujudga kelgan rus manzilgohlari tarixi (XIX ASR OXIRI - XX ASR
![1Rassoiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasida vujudga kelgan rus
manzilgohlari tarixi (XIX ASR OXIRI - XX ASR
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................... 1
1.1. Aholining ko`chirish jarayoni va undagi muammolar ....................................... 14
I.2. Ko`chirilgan aholining milliy-etnik va diniy tarkibi hamda ijtimoiy holati ....... 34
1-jadval ........................................................................................................................... 45
I bobga xulosa ............................................................................................................... 48
II.1. Ko`chirilganlarning Turkiston o`lkasidagi qishloq va posyolkalar bo`ylab
joylashuvi ....................................................................................................................... 51
II.2. Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning moddiy va maishiy holati ....................... 66
II bobga xulosa .............................................................................................................. 78
111.1. Ko`chirilgan aholiga agronomlik yordamining ko`rsatilishi ......................... 80
111.2. Turkistonda ko`chirilgan aholini er bilan ta’minlash va texnika sohasidagi
o`zgarishlar .................................................................................................................... 92
111.3. Ko`chirilgan aholining Turkiston xo`jaligida sodir bo`lgan o`zgarishlardagi
ishtiroki ......................................................................................................................... 109
III bobga xulosa .......................................................................................................... 127
....................................................................................................................................... 143
XULOSA ......................................................................................................................... 147
I. Raxbariy adabiyotlar ............................................................................................... 150
V. Dissertatsiya va avtoreferatlar .............................................................................. 152
VIII. Internet saytlari ................................................................................................... 153
III.2.Turkistonda ko`chirilgan aholini yer bilan ta’minlash va texn
ika sohasidagi o`zgarishlar ................................................................................ 71-83
III Bobga xulosa ............................................................................................... 84-86
Xulosa ............................................................................................................... 87-90
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro`yxati .......................................... 91-93
KIRISH
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Xozirgi kunda yuz](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_1.png)
![berayotgan migratsion jarayonlar jaxon tarixiy taraqqiyotiga o‘z ta’sirini
o`tkazmoqda. Dunyoning ayrim mintaqalarida kuzatilayotgan aholining
ko`chishi jamiyat hayotida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va diniy
muammolarni keltirib chiqarayotgan sabablardan biridir.
Dunyoning qator ilmiy tadqiqot markazlarida Rossiya imperiyasi davridagi
migratsion jarayonlar, buning natijasida vujudga kelgan manzilgohlarni
o`rganish bo`yicha ko`plab izlanishlar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotlar
Ukraina, Belorussiya, Kavkaz va boshqa xududlarda yuz bergan aholining
ko`chirilishi muammosiga bag‘ishlangan bo`lib, ularda Rossiyaning markaziy
xududlaridan Turkistonga aholining migratsiyasi masalasiga yetarli e’tibor
qaratilmagan. Mintaqaga aholining ko`chirilish jarayoni, dastlabki rus
posyolkalari va qishloqlari, manzilgohlarining vujudga kelishi, bu hududda
yashagan slavyan va mahalliy millat aholisi o‘rtasidagi harakterli jihatlar,
ziddiyatlar yoki madaniy almashinuvlar ularning turmush tarzi, xo`jaligi,
madaniy hayoti, mahalliy xalqlar bilan o`zaro munosabatlari kabi muammolarni
o`rganish migratsion tadqiqotning mazmunini ochib berishda muxim
ahamiyatga ega.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-
son
« O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Xarakatlar
strategiyasi to`g`risida», 2019 yil 5 fevraldagi PF-5655-son «O`zbekiston
Respublikasida 2022 yilda aholini ro`yxatga olishni o`tkazish konsepsiyasini
tasdiqlash tugrisida», 2019 yil 15 noyabrdagi PF-5876-son «Millatlararo
munosabatlar sohasida O`zbekiston Respublikasi davlat siyosati konsepsiyasini
tasdiqlash to`g`risida» gi farmonlari va sohaga oid boshqa me’yoriy-xuquqiy
xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya
muayyan darajada xizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining
ustuvor yo`nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va
texnologiyalar rivojlanishining I. «Axborotlashgan jamiyat va demokratik](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_2.png)
![3davlatni ijtimoiy, xuquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy
rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga
oshirish yo`llari» ustuvor yo`nalishiga muvofiq bajarilgan.
Muammoning o`rganilganlik darajasi. XIX asr oxiri - XX asr
boshlarida Rossiya imperiyasining aholini markaziy guberniyalardan
Turkistonga ko`chirish siyosati hamda bu yerda tashkil topgan dastlabki
manzilgohlar tarixi mohiyatini ochib berishga qaratilgan tadqiqotlarni quyidagi
guruhlarga ajratish mumkin:
1) mustamlakachilik davri nashrlari;
2) sovet davridagi tadqiqotlar;
3) mustaqillik yillarida chop etilgan ilmiy ishlar;
4) MDX mamlakatlari va xorijda e’lon qilingan tadqiqotlar.
Ilmiy adabiyotlarning birinchi guruhini Rossiya imperiyasi
mustamlakachiligi yillarida chop etilgan ishlar tashkil etadi. V.Grigorev,
A.P.Xoroshxin, A.F.Middendorf, A.Fedchenko, N.A.Maev, G.Aranderenko,
V.I.Kushelevskiy, V.I.Masalskiy, A.I.SHaxnazarov, E.S.Vulfons, I.I.Geyer,
A.Ko`rsish, V.F.Karavaev, A.P.Ko`plast, N.N.Aleksandrov 2
kabi mualliflarning
asarlarida aholini Turkistonga ko`chirilishi buyuk davlatchilik shovinizmi
siyosati nuktai nazaridan baxolangan va asosan unga ijobiy jarayon sifatida
karalgan. A.Glebov, K.K.Palen, I.A.Komarov, V.P.Voshinin, E.Y.Akinov
kabilarning xisobot va tadqiqotlari aholini Rossiyadan Turkistonga ko`chirish
jarayonini o‘zida aks ettirgan 3
. Ko`chirish jarayoni, Turkistonda yangi tashkil
topgan qishloq, stanitsa, posyolkalar tarixi xaqida «Turkestanskiy sbornik» va
usha davrdagi matbuot sahifalarida ham o`nlab maqolalar chop etilgan 4
.
Mavzuga oid adabiyotlarning ikkinchi guruhiga sovet hokimiyati yillarida](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_3.png)
![yaratilgan nashrlar kiradi. 1920-1930 yillarda sovet 1 2 3
tarixshunosligida Rossiya
imperiyasining ko`chirish siyosati masalalari bilan bog`liq maxsus tadqiqotlar
yaratilmagan. Lekin, V.I.Yuferev, A.K.Silenov, V.V.Bartold, P.G.Galuzo,
V.Lavrentev 4
kabi mualliflarning asarlarida Turkistonga ko`chirilgan aholi
posyolka va qishloqlarini vujudga kelishi, xo`jalik hayotda yuz bergan
o`zgarishlar xaqida fikr yuritiladi. XX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan
M.N.Kabirov, A.P.Fomchenko, P.L.Vere щ agin, N.N.Kanoda,
D.O.Aytmambetov, A.I.Ginzburg 5
kabi mualliflar asarlarida Turkistonga aholini
ko`chirish siyosati tarixi kommunistik mafko`ra ta’sirida, o`lkaning Rossiya
1 Григорьев В.В. Россия и Азия. (Сборник исследований и статей по истории, этнографии и географии,
написанных в разное время). - СПБ, 1876. - 575 с; Хорошхин А.П. Сборник статьей касающихся до
Туркестанского края. - СПБ, 1876. - 533 с; Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. - СПБ, 1882. -
489 с; Федченко А. Путешествие в Туркестан. - М.: Типография М.Г. Волчанникова, 1886. - 174 с; Маев
К.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Ташкент, 1886. - 82 с; Арандаренко Г. Досуги в Туркестане
1874 1889 гг. - СПБ, 1889. - 667 с; Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и
санитарного описания Ферганской области. Том 2. - Новый Маргелан, 1891. -476 с; Масальский В.И.
Туркестанский край. - СПБ, 1893. -122 с; Шахназаров А.И. Очерк сельского хозяйства Туркестанского
края. - СПБ. 1898. - 152 с; шу муаллиф: Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - СПБ, 1908. -512 с;
Вульфонс Э.С. Как живут сарты. - Москва, 1908. -163 с.; Гейер И.И. Туркестан.- Ташкент, 1909. - 346 с;
Курсиш А. Голодная степь (Очерк работы по орошению северо-восточной её части). - СПБ, 1913. - 70 с;
Караваев В.Ф. Голодная степь в её прошлом и настоящем. Статистиско-экономический очерк. - СПБ:
Типолитография Н.Л. Нарьекина, 1914. - 253 с; Купласт А.П. Орошенные земли в Голодной степи. -
Полтава, 1914. - 70 с; Александров Н.Н. Земледелие в Сырдарьинской области. - Ташкент, 1916. - 144 с.
2 Глебов А. Что могут дать переселения крестянству? - СПБ, 1907; Отчёт по ревизии Туркестанского
края, произведенной по высочайскому повелению сенатором, гофмейстром графом К.К.Паленом.
Переселенческое дело в Туркестане. - СПБ, 1910; Комаров А.И. Правда о переселенческом деле. - СПб.,
1913; Вошинин В.П Очерки нового Туркестана. Свет и тени колонизации. - СПБ, 1914; Якинов Е.
Колонизация Туркестана за последние годы // Вопросы колонизации. - 1916. - №18.
3 Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиреченский области. // Туркестанский сборник. -
Том 472. - С. 1-34; Скрыплев П. Экономическое положение переселенцев, водворившихся в
Чимкент.
(Туркестанском уезде Сырдарьинской области). // Туркестанский сборник. -Том 496. - С.118-
137;
Хворстанский П. Переселение. // Туркестанский сборник. -Том 472. -С.74 - 97; Тимаев К.А. Очерки по
истории колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. - Том 469. - С.60-73;
Дингельштедт Н. Наша колонизация Средней Азии (Русские посёлки Туркестана). // Туркестанский
сборник. Том 429. - С.59-85; Касаткин А. Переселенцы и переселенческое дело в Ферганской области. //
Туркестанский курьер. - 1908. - №102,103,105,106; Александров К. Образование посёлка на Куван-Дарье.
// Туркестанский курьер. - 1910. - №179; Головин. К сведению переселенческих партии. // Туркестанский
курьер. - 1909. - №97,98 ва бошкалар.
4 Юферев В.И. Хлопководство в Туркестане. -М., 1925. - 158 с; Силенов Л.К. К вопросу о роли
ростовщического капитала в сельском хозяйства Средней Азии. - Ташкент, 1926. - 77 с; Бартольд В.В.
История культурной жизни Туркестана. - Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1927. - 253 с;
Галузо П.Г. Туркестан - колония. - М.: изд-во Среднеазиаткого университета, 1929. -164 с; Лаврентьев В.
Капитализм в Туркестане (Буржуазная колонизация Средней Азии). - Л., 1930. -160 с.
5 Фомченко А.П. Русские поселения в Бухарском эмирате. - Ташкент, 1958. -112 с.; Верещагин П.Л.
Переселенческая политика царизма в Сырдарьинской области (конец XIX -начало XX вв). - Ашхабад,
1973. -148 с.; Канода Н.И. Переселенческие посёлки в Закаспийской области (конец XIX -начало XX вв.).
- Ашхабад, 1973. -148 с.; Айтмамбетов Д.О. Виляние Российские хозяйственной и культурное развитии
Киргизии // Вопросы истории. - 1976. -№ 2. - С.67-81; Гинзбург А.И. Переселенцы и местное население
Туркестана в конце XIX -начале XX века // Вопросы истории. -1976. -№2. - С.83-87; Фомченко А.П.
Русские поселения в Туркестанском крае в конце XIX - начале XX века. - Ташкент: Фан, 1983. - 128 с. ва
хоказо.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_4.png)
![5imperiyasi tarkibiga kiritilishini «progressiv ahamiyati» to`g`risidagi konseptual
yondashuv asosida yozilgan va ko`plab faktik ma’lumotlar keltirilgan.
Adabiyotlarning uchinchi guruhiga mustaqillik yillarida yaratilgan ilmiy
ishlar kiradi. Jumladan, N.Abduraximova, F.B.Isxokov, X.Z.Ziyaev,
S.B.SHodmonova, N.U.Musaev, SHTafforov, N.Sobirov, N.B.Maxmudova,
J.SH.Xayitov, M.Jabborov va R.Arslonzodaning 6
tadqiqotlarida
6 2015. - 200 с.; Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларини таркалиши ва улардаги узгаришлар
(XIX аср охири - XX аср бошлари). - Бухоро: «Дурдона» нашриёти, 2018. - 212 б; Жабборов М,
Арслонзода Р. ФарFOна Россия империяси хукмронлиги даврида («Туркестанский сборник»
материаллари асосида). - Тошкент: Навруз, 2019. - 182 б.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_5.png)
![imperiyaning mustamlakachilik siyosati mohiyati, maqsadi hamda ruslashtirish,
mintaqa boyligini uzlashtirish, xomashyo bazasini mustaxkamlash, sanoat
maxsulotlari bozorini kengaytirish masalalari talkin qilingan. Jumladan, SH.1
vfforovninv monografiyasida aholini ko`chirish siyosatining mohiyati,
xususiyati va uslublari hamda o`lkada yuz bergan o`zgarishlar ochib berilgan 7
.
Mazko`r davrda O`zbekistonda milliy-etnik munosabatlar va diniy
bag`rikenglik (tolerantlik) masalalari tadkik qilingan S.S.Gubaeva, N.Musaev,
U.S.Abdullaev, R.X.Mo`rtazoeva kabilarning asarlarida, aynan XIX asr oxiri -
XX asr boshlarida o`lka aholisi tarkibida tub o`zgarishlar yuz berganligi, turli
milliy diasporalar (rus, ukrain, belorus, nemis, uYFur va xokazo) vujudga
kelgani ta’kidlangan. Istiklol yillarida ximoya qilingan dissertatsiyalarda,
jumladan, G.K.Rustamova, N.U.Musaev, E.Ko`raxmedov, M.Jabborov,
D.J.Urokov, O.Pugovkina, U.Suguralieva, Z.K.Ashurboeva, N.D.Mirzaeva,
T.R.Hamraeva, E.A.Smesova, N.B.Maxmudova, B.E.Ergashev, A.M.Bazarbaev,
J.SH.Xayitovlarning ishlarida aholining Rossiyaning markaziy xududlaridan
Turkistonga ko`chirilishi podsho hukumati olib borgan mustamlakachilik
siyosatining ajralmas bo`lagi sifatida talkin etilgan 8
.
7 Fаффоров Ш. Тарих ва такдир: Россия империясидан Туркистонга кучирилганлар (XIX асрнинг
иккинчи ярми - XX аср бошлари).- Тошкент: Фан, 2006.- 224 б.
8 Рустамова Г.К. Колониальная сущность царской и большевистской власти в Туркестане (1867-1924 гг)
Автореф. дисс... канд...ист.наук. - Ташкент, 1999; Курахмедов А.Э. Экономическая и культурная жизнь
Самаркандской области второй половине XIX - начале XX в (по материалам Туркестанского сборника)
Автореф. дисс...канд...ист.наук. - Ташкент, 2001; Жабборов М. «Туркистон туплами» - ФарFOна
водийсининг ижтимоий-иктисодий хаётини урганиш манбаси. Тарих фанлари номзоди диссертацияси
автореферати. - Тошкент, 2002; Уроков Д.Ж. Официальные отчеты Российской администрации в
Туркестане как исторический источник (конец XIX в. - начало XX в). Автореф. дисс...канд...ист.наук. -
Ташкент, 2005; Пуговкина О.Б. История Туркестана в наследии русской историографии середины XIX -
начала XX вв. (Политические и экономические аспекты). Автореферат. дисс...канд...ист.наук. - Ташкент,
2006; Сугуралиева Ф.У. История становления, эволюции и деятельности хозяйственных госучреждений
колониального Туркестана (1867-1917гг.). Автореф. дисс. канд. ист. наук. - Ташкент, 2006; Ашурбоева
З.К. XIX аср охири - XX аср урталарида Мирзачулнинг узлаштирилиши.: Тарих фан. Номзод. дисс
.....................................................................................................................................................................................
автореферати. - Тошкент, 2008. - 26 б; Мирзаева Н.Д. XIX аср охири - XX аср бошларида Мирзачул
вохасидаги рус кишлоклари ва уларнинг ижтимоий-иктисодий ахволи.: Тарих фан. Номзод. Дисс. -
Гулистон, 2011. - 160 б.; Смесова Е.А. Русские духовно-культурные учреждения в Туркестане (во второй
7 половине XIX - начале XX вв.). Автореф. дисс. канд. ист. наук. -Ташкент, 2012; Хамраева Т.Р.
Создание статистической службы в Туркестане и её деятельность (конец XIX -начало XX вв.) (на примере
Ферганской области). Автореф. дисс...канд...ист.наук. - Ташкент, 2012; Базарбаев А. XIX аср охири - XX
аср бошларида Мирзачулда аграр муносабатлардаги узгаришлар. Тарих фанлари буйича фалсафа
доктори ( PhD ) диссертация автореферати. - Тошкент, 2018; Эргашев Б.Э. Туркистон генерал-
губернаторлиги махкамасининг иш юритиш фаолияти (тарихий-манбавий тахлил). Тарих фанлари
доктори ( DSc ) диссертацияси автореферати. - Тошкент, 2018; Махмудова Н.Б. XX аср бошида
Туркистонда маъмурий бошкарув тизими ва ижтимоий-иктисодий ахвол (сенатор К.К. Паленнинг
тафтиш материаллари асосида). Тарих фанлари буйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси
автореферати. - Тошкент, 2018; Хайитов Ш.Ж. Туркистонда янги экин навларининг таркалиши ва](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_6.png)
![7Adabiyotlarning turtinchi guruhida xorijiy tadqiqotchilar T.Kenansariev,
I.YU.Barteneva, S.A.Toshbolotova 9
larning
ishlari
e’tiborga loyik. Ayniksa, I.YU.Barteneva va S.A.Toshbolotovalarning asarlarida
xozirgi Kirchiziston xududiga aholini ko`chirish siyosati yangicha yondashuv
asosida talkin qilingan. Rossiya tarixshunosligida S.Abashin, D.Vasilev,
S.Gorshenina, T.Kotyukova, M.SHushkova 10
ning tadqiqotlarida imperiyaning
ko`chirish siyosati mustamlakachilikning usul va vositalaridan biri sifatida
karalib, unga ob’ektiv baxo berilgan. A.Morrison, A.Marshal, S.Bekker,
A.Rembaud, V.Ruvkin, K.Vladimirov 11
kabilarning asarlarida imperiyaning
mustamlakachilik siyosati tarixi, ko`chirish jarayoni, uning salbiy oqibatlari,
manbashunosligi masalalari ochib berilgan.
Mavzu tarixshunosligining tahlili shuni ko`rsatadiki, ilmiy ishlarning
asosiy qismi Rossiya imperiyasi ko`chirish siyosatini tadkik etishga
bagishlangan bo`lsa-da, ularda Turkistonga ko`chirilgan aholining ijtimoiy va
iqtisodiy hayoti yagona ilmiy tadqiqot sifatida kompleks o`rganilmagan.
Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasining ilmiy-
tadqiqot ishlari rejalari bilan bog`liqligi. Dissertatsiya Farg`ona davlat
universiteti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq «Turkistonning Rossiya
улардаги узгаришлар ( XIX аср охири - XX аср бошлари) Тарих фанлари буйича фалсафа доктори ( PhD )
диссертацияси автореферати. - Андижон, 2020.
9 Кенансариев Т. Экономического политика царского правительства в Кыргизистане во 2-половине XIX -
начале XX вв. -Бишкек, 2009.-288 с.; Бартенева И.Ю. Переселенческое движение в Кыргизистане (во
второй половине XIX -начале XX в.) Автореф. дисс. ... канд.ист.наук.-Бишкек, 2010; Тошболотова С.А.
Переселенческая политика царизма в Туркестане во второй половине XIX - начале XX вв. (на материалах
Семиреченской и Ферганской областей). Автореф. дисс .... канд.ист.наук. -Бишкек, 2012.
10 Центральная Азия в составе Российской империи / Отв.ред. С.Н. Абашин и др. - М., 2008. -451 с;
Котюкова Т.В. Окраина на особом положении... Туркестан в переддвери драмы. - Москва:Научно-
политическая книга, 2016.-391 с.; Васильев Д. В Стонавление и развитие системы управления
Туркестанского края. 1865-1886 гг.-Автореф. дисс... канд...ист. наук.-М., 1999. Шушкова М.Е.
Организация управления Туркестаном в начале XX века. Автореф. дисс... канд...ист.наук.-М., 2015;
Горшенина С. Крупнейшие проекты колониальных архивов России: утопичность тотальной
Туркестаники генерал- губернатора Константина Петровича фон Кауфмана // Abimperio , 2007. -№3. -С.1-
64 ва хоказо.
11 Morrison A. Metropole, colong and umperial citizenship in the Russian Empire // Kritika. Ekplora tions im
Russian and Eurasion History, 13,2 (2012).- P. 56-64; Marshall A. The Russian General Staff and Asia. London:
Routledge, 2006; Becker S. Russian protectorates in central Asia; Bukhara and Khiva, 1865-1924. Cambridge,
1968. -416 p; Rambaud A. The expansion of Russian. Problems of the East and problems of the far east.-
Boston, 1979. -95 p; Ruvkin V. Russian colonial expansion to 1917. New York: Mansell Publishing press, 1988.
- 274 p.; Vladimrov K. «Red East» Soviet central Asia in the 1920 // Journal of Eurasian Studies, 2010. - P.127-
133.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_7.png)
![8 imperiyasi mustamlakachiligi davri tarixi (1867 1917 yillar)» mavzusi doirasida
bajarilgan.
Tadqiqotning maqsadi XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya
imperiyasidan Turkistonga aholining ko`chirilishi va ularning ijtimoiy- iqtisodiy
hayotini, rus posyolka,manzilgohlari vujudga kelgan hududlar va bu hududlarda
yashagan slavyan hamda mahalliy millat aholisi o‘rtasidagi munosabatlarni
davriy matbuot materiallari asosida ochib berishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida aholini Rossiya imperiyasining
markaziy xududlaridan Turkistonga ko`chirilishi jarayonini tahlil etish;
Turkistonga aholini ko`chirish siyosati Rossiya imperiyasi buyuk
davlatchilik shovinizmiga asoslanib amalga oshirilganligini ochib berish;
Turkistonga ko`chirilgan aholining milliy-etnik va diniy tarkibini
aniklash;
ko`chirilgan aholining Turkiston o`lkasi bo`ylab joylashuvi, xo`jaligi,
moddiy va maishiy turmushi, mahalliy aholi bilan munosabatlarini tahlil etish;
Evropalik aholi uchun «bo`sh er fondi»ni yaratish masalasi hamda uning
oqibatida vujudga kelgan muammolarni ochib berish;
Turkistonga ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlar xo`jaligini davlat
tomonidan kullab kuvvatlanishini tadkik etish;
Evropalik aholining Turkiston mintaqasi qishloq xo`jaligidagi tarkibiy
o`zgarishlarga hamda zamonaviy texnika joriy etilishiga kushgan xissasini
o`rganish va tadqiqotning xulosalari asosida taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning ob’ekti sifatida XIX asr oxiri - XX asr boshlarida
Turkistonga aholining ko`chirilishi va ularning itstisodiy-ijtimoiy hayoti
belgilangan.
Tadqiqotning predmeti ni Turkistonga aholining ko`chirilishi va ularning
ijtimoiy-itstisodiy axvoli, xo`jalik hayoti hamda itstisodiyot tarmotslaridagi
o`zgarishlarda ko`pili xissasi kabi masalalar tashkil etadi.
Tadqiqotning usullari. Dissertatsiyada tarixiy ob’ektivlik,](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_8.png)
![9tizimlashtirish, muammoviy-xronologik, dinamik, siyosiy-tipologik tahlil
usullaridan foydalanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi suyidagilardan iborat:
Turkistonga aholini ko`chirish jarayoni turt bossichda kechganligi hamda
uning birinchi bossichi (1867-1881 yy) chegara xududlariga rus kazaklarining
joylashtirilishi, ikkinchi bossichi (1881-1886 yy) dexsonlarning Rossiya
markaziy xududlaridan uyushgan xolda majburiy ko`chirilganligi, uchinchi
bossichi (1886-1903 yy) aholi o`lkaga uz tashabbusi, xoxishi bilan mustatsil
ravishda ko`chganligi, turtinchi bossichi (1903-1917 yy) esa rus dexsonlari
imperiyaning Farbiy va janubi^arbiy guberniyalaridagi ijtimoiy-itstisodiy
muammolar sababli ko`chganligi isbotlangan;
hukumatning Turkistonga ko`chirilganlar uchun unumdor er va yaylovlar
xisobiga «bo`sh er fondlari»ni yaratish bilan bo ы ik chora-tadbirlari mahalliy
aholi noroziligini keltirib chitsargan asosiy omillardan biri ekanligi anitslanib,
chorvachilik xududlarini sissartirish orsali ko`chmanchi aholini utrotslashtirish
natijasida mustamlaka boshsaruvini mustaxkamlash matssad silinganligi
dalillangan;
ko`chirib keltirilgan dexsonlar tomonidan o`lkaga buFdoyning yangi
navlari(«kubanka», «rostov»)ni olib kelinishi hamda poliz ekinlari
(kartoshkaning 6 navi, pomidor, batslajon), asalarichilik (asalarini sutilarda
parvarishlash) va chorvachilik (mayin junli suylar) sohasidagi yangiliklarning
joriy qilinishi o`lka qishloq xo`jaligida tarkibiy o`zgarishlarni yuzaga
keltirganligi ochib berilgan;
ko`chirib keltirilganlarning o`lka xo`jalik an’analariga ta’siri va
ixtisoslashuvi aniklanib, nemis mennonitlari parrandachilik va
xunarmandchilikning turli sohalarida, molokanlar boFdorchilik, uzumchilik,
gulchilik va chorvachilik tarmoqlarida samarali xo`jalik yuritganligi asoslangan.
Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat:
davriy matbuotda chop etilgan maqolalar, ma’lumotlar va arxiv xujjatlari
asosida Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko`chirilgan auolining ijtimoiy-](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_9.png)
![10 iqtisodiy hayoti yaxlit tahlil qilinib, ushbu masalaga doir «Turkestanskiy
sbornik» va davriy matbuotda e’lon qilingan maqola hamda ma’lumotlarning
internet bazasini yaratish, shu asosda manbalar tuplamini chop etish hamda
xujjatli filmlar tayyorlash, Turkistonga ko`chirilgan aholining joylashuvi, etnik
tarkibi bo`yicha xarita ishlab chiqish, maishiy, madaniy-ma’rifiy muassasalari
(uy-joy, cherkov, maktab, tibbiyot muassasasi va x.)ning fotoalbomini
tayyorlash kabi taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan;
imperiya markaziy hukumati tomonidan o`lkaga ko`chirib keltirilgan
aholining diniy extiyojlarini kondirish, ular o`rtasidagi kunimsizlikni oldini olish
uchun diniy muassasalar ko`rishga katta e’tibor qaratilgani, jumladan, 1910 yil
ushbu masalaning Turkiston bo`yicha moliyalashtirilishi umumiy ajratilgan
mablaFning 22 foizni tashkil etib, bu Rossiya bo`yicha ikkinchi ko`rsatgich
ekanligi aniklangan;
davriy matbuot materiallari asosida ekin turlari bo`yicha suv sarfi, er
fondini kengaytirish maqsadida suForish inshoatlarini bunyod etish uchun
xududlar kesimida ajratilgan mablagaar, ko`chirib keltirilgan aholi xo`jalik
tarmoqlarining viloyatlar bo`yicha ixtisoslashuvi, asosiy qishloq xo`jaligi
maxsulotlarining bozor narxlari xaqida ma’lumot beruvchi jadvallar majmui
ishlab chiqilgan;](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_10.png)
![«Turkestanskiy sbornik» hamda usha davr matbuoti sahifalarida Rossiya
imperiyasining Turkistonga aholini ko`chirish siyosatiga doir nafakag
mafko`raviy maqsadga xizmat qiladigan materiallar, balki tankidiy xarakterga
ega bo`lgan hamda Turkistonga rusiyzabon aholini ko`chirish va ularning
mahalliy sharoitga adaptatsiya bo`lish jarayonini ob’ektiv ravishda aks ettiruvchi
maqolalar nashr etilgani ko`rsatib berilgan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi O`zbekiston tarixini o`rganishdagi
keyingi ilmiy yutuklar, yangicha yondashuvlar va usullar kullanilib, usha davr
matbuotidagi yuzlab maqolalar tahlil qilingani, olingan ma’lumotlar arxiv
xujjatlari 12
, tarixiy adabiyotlar bilan kiyosiy tahlil qilinib, tegishli xulosalar
chiqarilgani, ishlab chiqilgan tavsiyalar amaliyotda joriy etilgani va vakolatli
idoralar tomonidan tasdiqlangani bilan izoxlanadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot
natijalarining ilmiy ahamiyati Rossiya imperiyasining Turkistonga aholini
ko`chirish siyosati birlamchi manbalar asosida o`rganilganligi bilan
xarakterlanib, ko`chirish siyosatiga oid ko`plab yangi tarixiy ma’lumotlar, dalil
va rakamlar imperiya hukumatining Turkistonda olib borgan mustamlakachilik
siyosatini yoritishda, O`zbekistonning mustamlakachilik davri tarixi mohiyatini
anglash yo`lida nazariy xulosalar hamda yangi uslubiy yondashuvlarni ishlab
chiqishda uziga xos ahamiyat kasb etishi bilan izoxlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati O`zbekiston tarixining tegishli
bo`limlarini yozishda, shuningdek, jamlangan dalil va rakamlardan oliy ukuv
yurtlari, umumta’lim muassalari uchun darsliklar va boshqa turdagi ukuv
adabiyotlarini yaratishda, maxsus ko`rslar ukishda, jamiyatda mafko`raviy
immunitetni shakllantirish, yoshlarni vatanparvarlik ruxida tarbiyalash,
xalqimizga xos ilg‘or an’analar, bag`rikenglik kabi fazilatlarni tarFib etishda
foydalanish mumkinligi bilan izoxlanadi.
12 Узбекистон Миллий Архивининг И-1 (Туркистон генерал-губернаторлиги канцелярияси) , И-5
(Зарафшон округи бошкармаси), И-17 (Сирдарё вилояти бошкармаси), И-18 (Самарканд вилоят
бошкармаси), И-19 (ФарFOна вилояти бошкармаси), И-36 (Тошкент шахар бошлиги бошкармаси)
фондлари.
12](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_11.png)
![12 Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Turkistonga ko`chirilgan
aholining hamda dastlabki rus manzilgohlarida yashagan ijtimoiy va iqtisodiy
hayoti (XIX asr oxiri - XX asr boshlari)ga oid ishlab chiqilg an ilmiy xulosa va
takliflar asosida:
Rus manzilgohlari tuzilishining bosqichlari, ko`chirilganlarning ijtimoiy
tarkibiga ta’sir etgan omillar, shu bilan bog`liq xolda ular uchun yer fondini
tashkil etish hamda shu maqsadda mahalliy dehqonlarga tegishli lalmi va
sug‘orma y erlarning tortib olinishi xaqidagi yangi materiallar «O`zbekistonda
davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Ikkinchi kitob» darslik kitobining 9-
mavzusini yozishda foydalanilgan (O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta
maxsus ta’lim vazirligining 2020 yil 10 sentyabrdagi 89-03-3204-son
ma’lumotnomasi). Natijada darslikning Rossiya imperiyasi tarixiga doir
qismining mazmuni tadqiqotda keltirilgan faktik materiallar asosida yanada
boyitilgan;
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonga ko`chirilgan aholining
ma’naviy-axloqiy holati, mahalliy aholi bilan munosabatlari, xo`jaligi, moddiy-
maishiy turmushi, ularga ta’sir etgan omillar, ko`chirishdagi muammolarga doir
ma’lumotlardan 2015-2017 yillarda bajarilgan A-1-099 rakamli
«O`zbekistonning barkaror strategik taraqqiyotida fukarolik jamiyatini yanada
rivojlantirish va ma’naviy-axloqiy xavfsizlikni ta’minlash konsepsiyalarining
ahamiyati» mavzudagi amaliy loyixa doirasida 2017 yilda chop etilgan
«Barkamol insonni tarbiyalash - davr talabi» nomli ukuv kullanmaning 3-bobini
tayyorlashda foydalanilgan (O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus
ta’lim vazirligining 2020 yil 10 sentyabrdagi 89-03-3204-son ma’lumotnomasi).
Natijada yoshlarning Rus manzilgohlarida yashagan aholining ma’naviy-
axloqiy, ijtimoiy- psixologik hayoti xaqidagi bilimlarini yanada rivojlantirishga
xizmat qilgan;
Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko`chirilgan aholi uchun dastlabki
qishloq va pasyolkalarni tashkil qilish uchun bo‘sh yer fondini yaratish yo`lida
olib borgan buyuk davlatchilik va shovinizm siyosati, o`zboshimchalik bilan](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_12.png)
![1
3ko`chib kelish va uning oqibatlari, ko`chib kelganlar va mahalliy aholining
o`zaro munosabatlari, xo`jalik hayotidagi ro`y bergan o`zgarishlar, mustamlaka
ma’muriyati tomonidan ko`chirib keltirilgan aholining xar tomonlama qo`llab-
quvvatlanishi, dastlabki qishloq pasyolkalarida boshoqli, poliz va bog`dorchilik
o`simliklarining yangi navlarini olib kelganligi hamda ushbu o`simliklarni
mahalliy iqlimga moslashtirilganligiga doir yangi ma’lumotlar va materiallardan
Farg‘ona viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyi fondini va sohani yangi
ma’lumotlar bilan to`ldirishda foydalanilgan (O`zbekiston Respublikasi
Madaniyat vazirligining 2020 yil 21 fevraldagi 01-12-10-563-son
ma’lumotnomasi). Natijada Farg`ona viloyati tarixi va madaniyati davlat
muzeyining «Rossiya imperiyasi xukmronligi davri tarixi bo`limi»
ekspozitsiyasi bo`yicha mahalliy va xorijiy tashrifchilarni yangi ma’lumotlar
bilan ta’minlashga xizmat qilgan.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari 4 ta ilmiy
anjuman va seminarlarda, shu jumladan 3 ta Xalqaro va 1 ta respublika ilmiy-
amaliy konferensiyalarda aprobatsiyadan o`tgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi
bo`yicha jami 11 ta ilmiy ish chop etilgan. SHulardan O`zbekiston Respublikasi
OAKning doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etishga
tavsiya etilgan jurnallarda 6 ta, jumladan, 3 ta maqola respublika va 3 ta maqola
xorijiy jurnalda chop etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va xajmi. Dissertatsiya kirish, uchta bob,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro`yxati hamda ilova qismlaridan
iborat. Dissertatsiyaning tadqiqot qismi 134 betni tashkil etadi.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_13.png)
![14 I BOB . ROSSIYADAN TURKISTONGA AHOLINI KO`CHIRISH
JARAYONI VA KO`CHIRILGANLARNING IJTIMOIY TARKIBI
1.1. Aholining ko`chirish jarayoni va undagi muammolar
Turkistonga aholini ko`chirish jarayonida juda ko`plab muammoli
vaziyatlar kelib chiqayotganligi sababli ushbu sohada imperiya hukumati
tomonidan maxsus qoida va nizomlar ishlab chiqish zarurati paydo bo`ldi.
Turkistonga ko`chirilgan aholi yangi joy sharoitiga ko`nikib, moslashish
jarayonida bir qator muammolarga duch kelishi tabiiy xol edi. Ushbu
muammolar sifatida aholini qabul qilish shoxobchalaridan yangi joylarga
ko`chib utib, u erga joylashishdagi kiyinchiliklar, dastlabki ertula va
kamishkapalardagi nokulay maishiy turmush, kasbni o`zgartirish zarurati,
ko`chirib keltirilganlarni barchasiga ham er fondlarini etishmasligi,
taksimlangan erlarning yarokli va unumdor emasligi, erga ishlov berish uchun
ishchi xayvonlarini ijaraga olish xarajati (erni ekish uchun xar bir desyatina
xisobiga xukiz yoki ot bir rubldan ikki rublgacha ijaraga olingan- diss.),
kazaklardan olinadigan uy-joy ijarasining kimmatligi (bir yilga 30 rublgacha-
diss.) kabilarni ko`rsatish mumkin.
Shu sabablarga ko`ra davriy matbuotda o`lkada ko`chib kelganlarga
dehqonchilik qilishlari uchun kulay erlar bormi, posyolkalar Turkistonda kanday
prinsip va qoidalar asosida tuziladi, ko`chirilganlar yangi tabiiy va iqlimiy
hamda xo`jalik sharoitiga kanday moslashmoqda kabi savollar bo`yicha baxs-](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_14.png)
![1
5munozaralar yuritilgan ko`plab maqolalar bosilgan 13
. Avvalo ko`chirilganlarning
belgilangan erga etib borishi uchun xujjat, konun- qoidalar ishlab chiqib, ularda
rusiyzabon dehqonlarni arzon chipta (bilet) bilan ta’minlash, oilalarni yuklari
ortilgan aravalarda temir yo`l stansiyalariga olib kelish, xar bir vagonga 15-20
oila qilib joylashtirish,
13 Наша колонизация в Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.231;
Антонович.
Переселенческая задача. // Туркестанский курьер, 1908. -№ 35.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_15.png)
![ularni yo`lda ozik-ovkat bilan ta’minlash, kaynok suv tashkil etish kabilar
“Qoidalar”da ko`rsatilgan.
XIX asrning 70 yillarida aholini Turkistonga ko`chirish jarayoni uziga xos
yo`l va yo`nalishlarga ega bo`lib, Orenburg-Toshkent masofasi 2000 chakirim,
Astraxan orkali utadigan yo`l bundan ham uzok edi. Kavkazdan Uzun Ada va
Mixaylov kudtivi orkali Turkistonga kelish uchun chul hamda saxrolar orkali
1,5 ming chakirim masofani bosib utish lozim bo`lgan. Ko`chmanchilar Janubiy
Sibirdan Akmolinsk, TurFay, Uralsk orkali yo`lga chiqkanda ham 1,5 ming
chakirim kumlok chul yo`llarni bosib utishlariga tuFri kelardi. Hukumat
tomonidan ko`chib keluvchilar uchun Turkiston o`lkasi yopilganidan keyin ham
ersiz va kam erli dehqon oilalari uz ixtiyori bilan, tavakkal qilib yo`lga
chiqishda davom etgan. O`zboshimchalik bilan ko`chganlar Turkiston general-
gubernatorligining markazi - Toshkentga karab yo`lga chiqishgan. Turkiston
general-gubernatorligi ma’mur va amaldorlari “Ko`chirish boshqarmasi” orkali
uz ixtiyori bilan ko`chgan dehqonlarni ham vaktinchalik maxsus aholi
punktlarida joylashtirish choralarini ko`rishga majbur edi. Toshkent shaxri
chekkasida “Ko`chirish boshqarmasi”ga karashli atrofi loy-suvok bilan uralgan
kattakon bino - “Ko`chirish saroyi” joylashgan. Bu saroyda ko`chib kelganlar
vaktincha istikomat qiladigan uzun baraklar, vrachlik sanitariya davolash va
nazorat punktlari mavjud bo`lgan. Saroy baraklari 20-25 oilaga muljallanib, xar
bir barak tusik devorlar bilan ajratilgan, ularda kishning uch oylik sovuk
kunlarida yashash uchun taxta naralar quyilgan 14
. Ko`chuvchilar issik kunlarda
sholipoyadan qilingan kapalar, palatkalar tortilgan chodirlarda yashashgan.
“Ko`chirish saroyi”da odamlarga fakat kaynok suv berilgan, ular uchun umumiy
kozon va arzon ovkatlanish yo`lga quyilmagan 15
. Saroy maydonida ayollar uz
xolicha kozon osib taom tayyorlashgan, erkaklar shaxarga ish kidirib ketishgan,
ayrimlari mardikorlik qilib kundalik oila tirikchiligi uchun mablaF topishgan.
Hukumatdan 200 tagacha oilalar er olib, qishloqlarga ko`chib ketish umidida
bo`lganlar. Dehqonlar buFdoydan tayyorlanadigan ozik-ovkatni pishirish uchun
14 Валериань Правдив. Роль русской колонизации. // Туркестанский сборник. Том 436. - С.129-130.
15 Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский курьер, 1908. -№35. 16](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_16.png)
![1
7saksovul sotib olishga xisoblaridan bir kunda 20-21 kopeek. mablaF sarflashgan.
Axyon-axyonda ko`chirish saroyiga kelib turadigan mirzoga hukumatdan pul va
er surab ariza yozdirib olishgan. “Ko`chirish boshqarmasi” mutasaddilari bo`sh
erlar topilguncha baraklardagi dehqonlarni sabr bilan kutishga undagan. Olti oy
va bir yil davomida kelajakdagi takdirini kutib, Fazab va nafratga tulib
yashayotgan dehqonlar oilasiga ocharchilik ham xavf solgan. “Ko`chirish
saroyi”da kashshoklik, infeksion kasalliklar, bolalar bevakt ulimi kabi holatlar
yuz bergan. Bunday holatda ular uchun kabristonlar yakinidagi bo`sh erlar, temir
yo`l stansiyalari asosiy boshpana bo`lgan. Hukumat tomonidan ishlab chiqilgan
tartib-qoidalarda saroy va baraklarda yashash talablari belgilanganligini
manbalar ham aks ettiradi 16
. Birok bu tartib-qoidalar asosida ish ko`rish uchun
moddiy imkoniyatlar chegaralangandi. Kolaversa, “Ko`chirish boshqarmasi”
dehqonlar uchun qishloq va posyolkalardan bo`sh erlar topgan vaktda,
yukoridagi holatga tushgan dehqon oilalarida u erlarga ko`chib borib, uz
xo`jaliklarini tiklash uchun moddiy resurs etishmagan. YA’ni, ularda uy
jixozlari, dehqonchilik ko`rollari, ishchi xayvonlari uchun mablaF kolmagan.
Natijada ba’zilar ortga kaytishi uchun hukumatdan arzon bilet (chipta) surasa,
ba’zilar xayriya tashkilotlaridan yordam surab, biror-bir posyolkada urnashib
kolgan. 1907 yilga kadar ortga kaytmokchi bo`lganlarga hukumat imtiyozli bilet
takdim etgan bo`lsa, keyin bu tadbir tuxtatib quyilgan. Oxir-oqibatda
Turkistonga “baxt va farovon hayot” istab kelgan katta yoshli erkak va ayollar
xech vakosiz kolib, ularning bir qismi tilanchilik qilgan, xotin-kizlar esa
jinoyatchilar safiga borib kushilgan. “Turkiston tuplami” va davriy matbuotda
“baxt izlab” Turkistonga ketadiganlar xarakatini hukumat hamma vakt ham
nazoratiga ololmagani, ular ulim va ochlikka maxkum etilganligi, bundaylarni
Vatanga kaytarish tuvri yo`l ekanligini ma’kullashga qaratilgan maqola va
xabarlar ham oz sonli bo`lsa-da, bosilganligi ushbu masala bo`yicha turlicha
fikrlar mavjudligini ko`rsatadi. Ular e’tikodi, urf-odati, xo`jalik an’anasi uzok
bo`lgan mahalliy aholi orasida kolib ketishgan, yarim och yashasa-da, yurtiga
16 Б.К. К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанские ведомости. 1907. №162.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_17.png)
![kaytish zaruratini ma’kul, deb xisoblaganlar ham anchagina edi 17
. Ilmiy
adabiyotlarda ham ularning ma’lum bir qismi uz yurtlariga kaytib ketganligi
ta’kidlanadi 18
.
Ta’kidlash joizki, ko`chirish jarayonini nazoratga olish va tartibga solish
uchun imperiya hukumati katta ko`ch sarflagan. Birok manbalar tahlili shuni
ko`rsatadiki, davlatning bu masalada yagona konsepsiyasi va ish olib borish
rejasi bo`lmagan, asosan vaziyatga karab taxminiy va tavakkalchilik asosida ish
ko`rilgan. Ayniksa, 1892 yildan sung Turkiston o`lkasida rusiyzabon aholining
ixtiyoriy ravishda ko`chib kelishlari avj oldi. Hukumatning ta’sibiga
uchramaslikni uylab, ixtiyoriy ravishda ko`chib kelgan rusiyzabon oilalar suv
resurslari mavjud bo`lmagan, yo`l ko`rilmagan, temir yo`llardan uzok bo`lgan
joylarga ko`chib borib joylashganlar. Ettisuvda uz ixtiyori bilan ko`chib
kelganlarni ortga kaytarish uchun ayrim xollarda hukumat amaldorlari
shafkatsizlikdan iborat kattik choralar ham ko`rilganligi xususida manbalarda
ham ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, Ettisuv viloyati xarbiy gubernatori
Tanovich buyruFiga ko`ra uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlarning uylari buzilib,
derazasi sindirib tashlangan, isitish pechlari olib ketilgan 19
. Agar shunday
qilinsa, ko`chib kelganlar sovuk kotib, yangi joylarini tark etishadi, deb
xisoblashgan. Xatto ushbu viloyatda davlat ruxsatisiz ko`chganlar CHu daryosi
voxasidan tabiati nokulay, unumsiz bo`lgan uzok erlarga xaydalgan. Ushbu
tadbirlar va boshqa sabablarga ko`ra uzicha erkin ko`chganlar kashshokdikka
bardosh berolmay, ularning 20-25 foizi azaliy yashash joylariga, ya’ni uz
guberniyalariga kaytib ketishgan 20
.
Mahalliy aholining ko`chib kelganlar bilan manfaati, e’tikodi, til va urf-
odatlari butunlay boshqacha bo`lib, xo`jalik hayoti ham mutlako mos kelmas
edi. SHu bilan birga mahalliy aholi ximoyasiz bo`lganligi sababli ko`chirishga
17 “Колонизационное значение Туркестана // Торгово-промышленная газета. 1906. №210.
18 Брежнева С.Р.Ррусские переселенцы в Туркестане:проблемы взаимоотношения с местным
населением.// НАУЧНЫЕ ВЕДОМОСТИ БелГУ. Серия История. Политология' 2016 № 1 (222). Выпуск
37. - С. 113-117.
19 Антонович. Переселенческая задача // Туркестанский курьер, 1908. -№ 35.
18
20 Юферьев В. Опыть о переселения нормы надела переселенцев в Туркестане. // Туркестанский сборник.
Том 473. - С. 21-29.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_18.png)
![1
9karshilik qila olmas edi. Mustamlakachi ma’muriyat tomonidan ko`chib
kelganlarni xar doim ham ortga kaytarish imkoni bo`lmagan. Ayrim xollarda
ular kul mexnati talab qiladigan toshlok, zamonaviy texnika orkali ishlov berish
zarur bo`lgan, ko`p mablaF sarflashga tuFri keladigan erlarga joylashtirilgan.
Moddiy jixatdan uziga tuk bo`lgan dehqon xo`jaliklari u erlarda yashab ketishi
mumkin bo`lar edi. Hukumatning nochorlarga beriladigan ozik-ovkati va ularga
beriladigan bir bo`lak eriga muxtoj bo`lgan oilalar ko`chirilganlar orasida ko`p
bo`lgan. Bunday oilalarning ko`pchiligi dehqonchilik uchun nokulay bo`lgan
joylarni tashlab ketishga majbur bo`lishgan. Ko`p xollarda yangi bo`sh erlarni
kidirib, sarson bo`lib yurishgan. XX asr matbuotida ushbu muammolar kutarilib,
ochiqdan ochiq “ko`chirishga, ersiz, kam erli dehqonlarni ochlikdan saklashga,
ular uchun bo`sh erlar kidirish kabilarga mablaF sarflash hukumat pulini
shamolda sovurish bilan bog`liq” mazmunidagi maqolalar ham bosilganligi
ushbu masala jamoatchilik orasida keng muxokama qilinganligini ko`rsatadi.
Kulay tabiiy sharoitlar va er osti hamda er usti boyliklari kanchalik ko`p
bo`lmasin, ko`chib kelgan kashshok aholi iqtisodiy kudratga ega bo`lmasligi
matbuotdagi ko`p maqolalarda muxokama qilingan 21
. Uning sabablari sifatida
O`rta Osiyoning uziga xos dehqonchiq madaniyatini uzlashtirish zarurligini
aloxida ko`rsatish mumkin. Bu xaqida yana aloxida tuxtalamiz.
Turkiston mintatsasida itstisodiy kudratga ega dehqon xo`jaliklari
davlatning ijtimoiy tayanchi bo`la olishi, Xitoy, Eron chegarasida iqtisodiy-
siyosiy missiyani bajarishi rejalashtirilgan edi. CHegaralar yakinidagi farovon
rus qishloqlari mahalliy aholini kushni davlatlardagi millatdoshlari bilan
alokalarini uzishi va Rossiya imperiyasining Osiyo uchun taraqqiyot eltuvchilik
rolini ko`rsatishi zarur edi.
Ko`chirish jarayonida ishsizlar okimi vujudga kelganligi ham ushbu
siyosatga nisbatan turli karashlarni vujudga keltirdi. Ularni ikki guruhga bo`lish
mumkin. Birinchi guruhga ko`chirish imkoniyati mavjud emas, o`lkada bo`sh
21 Тимаев К. Из истории колонизации Туркестанского крае. // Туркестанский сборник. Том 521. - С.142;
Чайкин А. Распространение земледельческих машин и орудии среди русских поселенцев Ферганы. //
Туркестанское сельское хозяйство. 1906. №9. - С.5.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_19.png)
![erlar va suForiladigan ekin maydonlari tugagan, deb xisoblovchilar, ikkinchi
guruhga ko`chirish davlat siyosati, uni zarurat, deb xisoblovchilarni kiritish
mumkin 22
. Bu ikki guruh o`rtasida uzok yillar Foyaviy ko`rash borganligi, rus
jamiyati uchun ham bu masalada yagona karash shakllanmaganligini ko`rsatadi.
Ta’kidlash joizki, Rossiya imperiyasining Turkiston o`lkasiga Evropa tilli
aholini ko`chirish siyosati avvalboshdanok kutilgan natijani bermay, ushbu
jarayonni boshqarish, konun va qoidalarni joriy etish hukumat nazoratidan
chiqib ketgandi.
YUkoridagi holatlarga karamay, Turkistonga aholini ko`chirish faoliyatini
boshqarish ishlari yillar davomida Rossiya imperiyasi vazirliklari va turli
idoralari, mahalliy ma’murlar tomonidan amalga oshirildi. Rusiyzabon aholi
qishloqlari va posyolkalarini tashkil etish, ularda dehqon xo`jaliklarini nazorat
qilish dastlab imperiya hukumatining ichki ishlar vazirligi tasarrufida bo`lgan.
Ichki ishlar vazirligining tavsiyasi bilan rusiyzabon aholi va yangi aholi
markazlarini o`rganib xisobot berish mas’uliyati Turkiston general-
gubernatorligi tomonidan tuzilgan “maxsus komissiya”lar zimmasiga
yuklatilgan. Keyinchalik ko`chirish
ishlarini nazorat qilish “Dehqonchilik va er ishlari” tasarrufiga
o`tkazilgan.
Akademik V.V. Bartold 1869 yilda ko`chirilganlar xaqida birinchi Nizom
qabul qilingan, deb ma’lumot beradi. Ushbu Nizom Ettisuv va Sirdaryo viloyati
bo`ylab ko`chirilgan kazaklarga tegishli bo`lib, oiladagi xar bir erkak jonga 30
desyatinagacha er ajratilgan. Ushbu me’yor 1886 yilga kadar 7,7 desyatinagacha
tushirilgan. Dastlab ularga ko`rilish materiallari va mablaF bilan yordam
berilgan. Birok ko`chirilgan xarbiy kazaklar dehqonchilikdan uzoklashib,
balikchilik va kayikchilik bilan shugullanganligi uchun yordam fondi
kiskartirilgan. 1869 yil Nizomiga kadar xar bir xarbiy kazak xonadonlariga
o`rtacha 100 desyatina eqiladigan va chorva boqiladigan er maydonlari
22 Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиречиньской области. // Туркестанский сборник.
Том 472. - С.30.
20 вазирлиги](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_20.png)
![2
1ajratilgandi 23
. Ushbu nizom xaqida S.N. Brejnova ham uz tadqiqotlarida tuxtalib
o`tgan 24
. Bizningcha, mazko`r nizomdan kuzlangan maqsadlaridan biri
kazaklarni qishloq xo`jaligi bilan shugullanishga targib qilish va shu orkali
mahalliy aholini ham ko`chmanchi chorvachilikdan, utrok hayotga ko`chirishga
targib qilish edi. CHunki utrok aholini boshqarish mustamlakachi ma’muriyat
uchun anchagina kulay bo`lgan.
Matbuot ma’lumotiga ko`ra, 1871 yilda “Ko`chirilganlar xaqida birinchi
Nizom” ishlab chiqilgan. SHu Nizom bilan aholini imperiya bo`ylab yillik
ko`chish me’yori belgilab berilgan. 1870-1871 yillarda butun mamlakat
bo`yicha imperiya guberniyalaridan aholining yillik ko`chirilishi o`rtacha uttiz
ming kishini tashkil etgan bo`lsa, 1880 yildan boshlab yiliga o`rtacha yuz ming
kishi ko`chirilgan 25
. Xatto, 1908 yilga kelib, temir yo`l orkali Sibirga yil
davomida yuz ming oila, ya’ni etti yuz ming jon ko`chirilgan. Bu erga
ko`chirilgan oilalarning bir qismi uz ixtiyori bilan Turkistonga karab yo`lga
chiqkan. Sibirga nisbatan O`rta Osiyo ikdimining kulayligi ularni uziga jalb
qilgan edi.
1869 yilgi Nizomga nisbatan 1871 yildagi Nizomda Rossiya
imperiyasining asl maqsadlari yanada ochiqrok ifoda etilgan. Unga ko`ra Dasht
chul xududlarida istikomat qiluvchi kirgiz (kozok) va korakirgiz (kirgiz) lardagi
bo`sh erlarni xisobga olish, ularni utroklashtirib, ko`chmanchilar egalik
qiladigan erlar o`rtacha xajmini belgilash vazifasi quyilgan. SHuningdek,
yangidan yaratilgan er fondlarini davlat va jamoat erlari sifatida xisobga olish
maqsadi ilgari surilgan. Nizomda quyidagi masalalar belgilab quyilgan:
• mahalliy aholi tomonidan amalda foydalanilmayotgan er
fondlarini kat’iy xisobga olish, yangidan ro`yxat qilingan erlarning unumdorligi,
ularda istikomat qilayotgan ko`chmanchilar sonini aniklash;
23 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство Академии наук
СССР. 1927. - С.148-149; Велецкий. Положение переселенческого дела в Семиречиньской
области //
Туркестанские ведомости. 1907. №133;134.
24 Брежнева С.Н. Отражение идеи аккультурации в переселенческой политике Российской империи в
Туркестане на рубеже XIX - XX вв. // Вестник РУДН. Серия: ИСТОРИЯ РОССИИ. 2018. Т. 17. № 3. - С.
608 638.
25 О-вч. Справочная издания переселенческого управления. // Туркестанский сборник. -Том 523. - С. 177.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_21.png)
![• kirgizlarga koldiriladigan er fondlarining rayon (uezd)lar
bo`yicha anik me’yorini belgilash;
• ortikcha er fondlarini ko`chirish fondi xisobiga o`tkazish.
Mahalliy aholi xo`jaliklarida o`rtacha 234 desyatina, ayrim xududlarda 550
desyatinagacha er koldirish belgilangan 26
.
Ushbu Nizomda kirgiz va korakirgizlarda er fondlari juda katta ekanligi,
birgina Ettisuv viloyatida 21 mln.desyatina, Ural, Turgay, Semipalatinsk,
Akmalinsk viloyatlarida 168 mln. desyatina er fondlari mavjudligi ko`rsatilgan,
shundan 4 mln. desyatina ko`chirilganlar uchun ajratilsa, bu holat ushbu
joylardagi er-suv munosabatlariga sezilarli ta’sir o`tkazmaydi, deb xisoblangan.
Ushbu Nizomni ishlab chiqishda ham bir qator xatolarga yo`l quyilgan, shuning
uchun ham uni amaliyotga joriy etishda kiyinchiliklarga uchralgan.
Ko`chirilganlar uchun muljallangan, bo`sh erlar, deb xisoblangan 4 mln
desyatina er maydonlarining katta qismi unumsiz, kumlok, shur tuprokli, suv
resurslaridan uzokda ekanligi kabi muammolar inobatga olinmagan.
Ko`chmanchi aholining esa yaylovlarni tez-tez almashtirib turishi, ularning er
fondlaridan foydalanishdagi bekarorligiga e’tibor qaratilmagan. Keyinchalik
barcha erlar yarokli emasligi, katta saxrolardagi maydonlar tuz bilan koplangani,
yaylovlar ko`ruk va utsiz, botkok hamda tukayzorlar ekanligi e’tiborga olinib,
1879 yilga kelib, 1871 yildagi Nizomga ayrim o`zgartirish va kushimchalar
kiritildi. 1879 yilga kadar amaldagi Nizomning real hayotga mos kelmaydigan
bandlari juda ko`plab muammolarni keltirib chiqargan.
Mahalliy aholi ko`p xollarda ushbu Nizom talablarini bajarishni
xoxlamagan, bo`sh er sifatida davlat er fondiga o`tkazilgan xududlarni
uzlariniki, deb xisoblagan. Buni davriy matbuot sahifalaridagi ma’lumotlar ham
tasdiqlaydi. Ayrim gazetalarda “ko`chmanchilar hayoti xarbiylashganligi,
kirFizlarning uruF-aymoklari hukumat bilan tuknashuvdan chuchimasligi, ular
26 Попов П.С. Переселение и кочевники. // Туркестанский сборник. Том 428. -С. 64; Г.Л., Переселение в
Степной край и Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 428 -С. 156; Николай Григориевич. Заметки
нарезки переселенцам усадебной земли в
Туркестанской области. // Туркестанский сборник. Том 425. - С. 64.
22](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_22.png)
![2
3“otimning tuyoFi kaerga etsa, usha joy menga tegishli er”, deb xisoblashlari,
sirgazlar uz tuya va otlarini, kuy va echki podalarini chegara bilmay bokib,
istagan joyiga chodir tikib ketaverishi”ning aloxida ta’kidlanganligi ham
shundan dalolat beradi 27
.
Turkiston general-gubernatorligini boshqarish bilan bod lik birinchi
konun makomidagi xujjat 1886 yil 12 iyo`lda qabul qilingan “Turkiston
o`lkasini boshqarish xaqida Nizom” bo`lib, bu Nizomning bir qator punkt va
moddalarida ko`chirilgan aholi xuquq va majburiyatlari anik belgilab quyilgan.
Jumladan, Nizomning 238-moddasida shunday deyilgan:
• ko`chirilgan aholi nafakat uy sharoitida ichimlik suvi bilan
ta’minlansin, balki irrigatsiya ishlari va erlarni suForish imkoniyati bor erlarga
joylashtirilsin;
• ular ko`chadigan joylar ixtiyoriy tanlanmaydi, aynan davlat
belgilagan joylarda qishloq va posyolkalar tashkil etiladi;
• kaysi ko`chirilgan oila belgilangan joyga ko`chsa, unga imtiyoz
sifatida pul va moddiy yordam ko`rsatiladi. Belgilangan joyga ko`chib o`tganlar
uy-joy ko`rsa, bunday joylarga cherkov va maktablar, 100 dan ortik oilalar
istikomat qiladigan qishloqlarda bilim yurti, monastr (cherkov)lar davlat
uisobidan ko`riladi;
• uz ixtiyori bilan qishloqlar barpo etish, bir qishloqdan
ikkinchisiga ko`chib yurish takiklanadi 28
.
SHuningdek, Nizomning 280 va 284-moddalarida Turkiston xarbiy
okrugidan iste’foga chiqkan xarbiy xizmatchilar, kichiq unvondagi zobitlarning
ko`chadigan xar bir oilasiga 10 desyatinadan 30 desyatinagacha er, 100 rubl pul,
uy-joy ko`rish uchun Fisht, yoFOch maxsulotlari bilan yordam ko`rsatish kayd
etilgan.
Nizomning X -punktida nasroniylik diniga e’tikod qiluvchi rusiyzabon
27 Сибирь и Туркестан. // Ташкентский курьер, 1906. - № 40; Тилгаев К. Богарные земли. //
Туркестанский курьер, 1905, - № 98, По поводу стопрочинных путьей в
Семиречье. // Туркестанские ведомости. 1907. - № 79; Наша колонизация в Средней
Азии. // Туркестанский сборник. Том. 429. - С.335.
28 Наша колонизация в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.180.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_23.png)
![deukonlarning ko`chirilishi, ular fakat qishloq xo`jaligi bilan shugullanishi,
bundaylarga davlat bo`sh erlaridan 10 desyatinadan ortik er berilmasligi alouida
kayd etilgan 29
. Nizomdagi 155 va 270-moddalarda esa KirFizlar (kozokdar)
tomonidan foydalanilmaydigan erlarni “bo`sh erlar fondi”ga kiritish uakida
ko`rsatma berilgan 30
. Ushbu Nizom uam jamiyatning turli tabakalari, guruulari
tomonidan turlicha qabul qilindi. Nizomning yukorida kayd qilingan punkt va
moddalari, ayniksa, bo`sh er maydonlarining shakllantirish manbalari maualliy
auolining e’tirozlariga sabab bo`lgan.
Maualliy auoli tomonidan norozilikning ko`chayib borishi, ichki
vaziyatning keskinlashuvi uukumatni yon berishga majbur qildi. Natijada, 1886
yildagi Nizom talablarini takiklovchi, Turkistonga deukonlarning ko`chib
joylashishiga karshi buyrukni Turkiston general-gubernatori S.Vrevskiy
imzoladi. Rossiya imperiyasi Ichki ishlar vazirligi Astraxan va Kaspiy dengizi
orkali Turkistonga yo`l olgan, kulida ruxsatnomasi yuk fukarolarni ortga
kaytardi. “Dehqonchilik va davlat mulklari boshqarmasi” rasman ko`chirishni
takikladi. CHunki Turkistondagi rus raxbariyati ham ko`chirishning ko`chayib
borishi xududdagi ijtimoiy muammolarni keskinlashtirib borayotganligidan
chuchirdilar.
Ko`chirish siyosatini kullab kuvvatlovchilar ham uz maqsadlari sari
ko`rashda davom etganlar. Ular ko`chirish siyosati Rossiyaning markaziy
xududlaridagi ijtimoiy ziddiyatlarni yumshatadi va Turkistonda rusiyzabon aholi
nufuzining oshishi, mustamlakachi hukumat mavkini mustaxkamlaydi, deb
xisoblardi. SHunday guruhlar ta’sirida General- gubernator Duxovskiy 1898
yilga kelib ko`chiriluvchilar uchun “bo`sh erlar” kidirishga topshirik berdi. Usha
yili Turkiston solik idorasi xuzurida “Ko`chirish komiteti” tuzildi 31
.
Nizom va boshqa rasmiy xujjatlarni o`rganish “Er fondini yaratish”
29 Туркестанец. К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 472. - С.2-
3.
30 Курсатилган туплам.- С.5--6.
24
31 1906 йилда “Кучириш комитети”, “Кучириш партияси”га айлантирилиб, ушбу партия ноконуний
кучганларга буш ер фондлари яратиш ва янги посёлкалар барпо этишга киришди.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_24.png)
![2
5masalasining xuquqiy asoslari doimo o`zgarib borganligini, bu borada jiddiy
konunchilik aktlari urnatilmaganligini ko`rsatadi. YA’ni, ko`p xollarda
vaziyatdan kelib chiqib ish yuritilgan, aloxida buyruk va ko`rsatmalar bilan
o`zgartirishlar amalga oshirilgan. 1881 yilning 10 iyo`lida qabul qilingan
“Dehqonlarni bo`sh davlat erlariga ko`chirish muvakkat qoidalari”ga binoan xar
bir xonadonga 9-10 desyatina er berilgan bo`lsa, rusiyzabon ko`chirilganlar
sonini o`lkada ko`paytirish maqsadida xar bir ko`chirilgan aholi boshiga 10
desyatina, oilalar xisobiga 20-30-40 desyatinagacha er berildi. Uz-uzidan
ayonki, er fondlarini yaratishdagi kiyinchiliklar ko`chiruvchilar uchun er
tankisligini keltirib chiqardi va 1903 yilning 10 iyunidagi maxsus hukumat
karori bilan xar bir ko`chirilganlarga 3 desyatinagacha er ajratildi. Bu holatlar
rusiyzabon ko`chirilgan aholi xo`jaligi hayotiga uz ta’sirini ko`rsatdi.
Rossiya imperiyasi o`lkada paxtachilikni rivojlantirish, yangi ekin
navlarini joriy etish, temir yo`llar ko`rish, texnika sohasidagi yangiliklarni
yoyish kabi tadbirlar bilan birga o`lkaga ko`p mikdorda ko`chirilgan aholini
joylashtirish maqsadini ham kuzlagandi. Ko`chirilgan oilalarni 5 yil solikdan
ozod etish, yana 3 yil davomida ular soliklarning fakat yarmini tulashi
belgilandi. Bundan tashkari, ko`chib kelganlarni 15 yil davomida xarbiy
xizmatga jalb etmaslik, dehqonlarga uy-joy ko`rish uchun kredit berish va tekin
ko`rilish materiallari ajratish, ularga bepul urugaik va ko`chat tarkatish kabi
imtiyoz, yordamlar ajratilgan.
XX asrning dastlabki yillarida Rossiya imperiyasida aholining o`rtacha
yillik usishi 2 mln. kishini tashkil etib, 200 ming kishini ko`chirishga
demografik vaziyatni me’yorida ushlab turish mumkin bo`lgan ko`rsatkich
sifatida karalgan. XX asr boshlarida Kavkaz hamda Turkistondagi gazetalarda
imtiyozli va uz ixtiyori bilan ko`chadiganlar uchun er zaxiralari tugaganligini
ko`rsatuvchi, “Bo`sh erlar tugagan” mazmunidagi maqolalar juda ko`p e’lon
qilingan. 1900 yilgacha barcha bo`sh erlar davlatniki bo`lsa, 1901 yildan
boshlab ishlanmay tashlab quyilgan erlar ham davlat tasarrufiga o`tkazilgan.
Bundan kuzlangan maqsad ko`chirilganlarga imtiyoz berishga qaratilgan Nizom](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_25.png)
![va Qoidalar ijrosini amalga tatbik qilish edi. Davlat shu kabi vositalar bilan
ko`chirish jarayoni nazoratini uz kulida tutishga xarakat qilgan.
Erga bo`lgan talabning oshib, ijtimoiy vaziyatning keskinlashib
borayotganligi matbuotda e’lon qilingan maqolalarda quyidagi mazmundagi
munozaralar ham uz aksini topgan: Turkistonda aholi soni borgan sari usib
boryapti, 5 oydan sung 12 millionga etadi (1901 yil-diss.), “erga ochlik”
ko`chayadi, Ko`chib kelganlar “Kaytib ketmaymiz, xaydashmokchi bo`lishsa,
koqilgan kozikdek turaveramiz, kat’iy turib olamiz”, deyishmoqda edi,
Ma’muriyat esa: “Siz uz ixtiyoringiz bilan keldingiz, Sizni xech kim chakirgan
emas! Aholi biz kanday uz ixtiyorimiz bilan kelamiz, bizni gubernator (G
eneral-gubernator) chakirdi” “Siz egallagan er kirgazlarniki edi”, “Yuk! Bu erlar
podsholik eri, biz bu er uchun kon tukdik”, “Bizga kar bir jon boshiga 0,5
desyatina er kerak, er Turkistonda ko`p, o`lka bepoyon, ko`rik, keng, kuzing
bilan ilFay olmaysan” 32
. Bu munozaralar Rossiyaning markaziy kududlaridagi
muammolarni Turkiston kisobiga echishga urinayotgan markaziy rakbariyat va
makalliy rus ma’muriyati manfaatlarini kam tuknashganligini ko`rsatadi.
Turkistondagi ijtimoiy vaziyatning keskinlashuvini bu erdagi makalliy rus
ma’muriyati kam koklamas edi, albatta.
Mavjud muammolarni qisman bo`lsa kam echishga uringan Rossiya
imperiyasi markaziy hukumati 1903 yilning 10 iyunida Sirdaryo, Farg`ona va
Ettisuv viloyatlari bo`ylab uz ixtiyori bilan ko`chganlar uchun konunchilik
asoslari tartibini joriy qildi. Unda avvalo ko`chish manzilgoxlari yaratilganidan
sung aholini ko`chirish amaliyoti tartibini kat’iylashtirish zarurligi ilgari surildi.
Birok bu konun ko`chirilganlar manzilgoxlarini tashkil etish prinsiplari va
konuniy yo`llarini ko`rsata olmadi. Rossiya imperiyasi parlamenti xisoblangan
Davlat dumasida imperiyadagi Evropa qismi aholisini Turkistonga ko`chirish
siyosati va uni tartibga solish, ushbu jarayonning konunchilik asoslarini yaratish
32 Рыбалов П. Переселение в Туркестан//Туркестанский курьер. 1908.- № 44;
Тилгаев
К. Богарные земли. // Туркестанский курьер. 1909. - № 98; Головин Г. Что говорить о
Туркестане. // Туркестанский курьер. 1909. - № 44; У регулиарованые поземельного
податного дела в Туркестанском крае. // Туркестанские ведемости. 1908 -.№ 103.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_26.png)
![2
7masalasida bir qator baxs hamda tortishuvlar bo`lgan.
Ma’lumotlarda Duma deputatlari ko`chirish siyosati va jarayoniga
mamlakatda agrar, demografik, xavfsizlikni ta’minlash vositasi sifatida
karaganligi, ko`chirilganlar yangi erlar ochganligi, ko`rik erlarni uzlashtirib,
saxrolarga suv chiqarganligi, kanallar kazib, obodonchilik qilganliklari,
mustamlaka ma’muriyat manfaatlariga mos keladigan yana ko`plab ishlarni
amalga oshirganligini baxolab, uni muxim ijobiy holat sifatida ma’kullashgan.
Birok Dumadagi musulmon fraksiya a’zolaridan M.Tinishbaev va
A.Koraboevlarning mahalliy millat manfaatlarini kuzlab “Ko`chirishda mahalliy
millat vaqillari bilan xisoblashilmagan, xar xolda uni adolatli tadbir, deb
xisoblash mumkin emas. CHul dasht xududlaridan “Dehqonchilik idoralari”
kirgiz (kozok) dehqonlarini uz uyi va eridan xaydashmoqda, ko`chmanchilar
tufayli ular uz uyi va eridan ajralmoqda” kabi ob’ektiv fikrlari ham manbalarda
keltirib utilganligi e’tiborga molik 33
.
Davriy matbuotda bosilgan maqolalar tahlil qilinar ekan, bu yo`nalishda
mustamlaka siyosatining mohiyati, maqsad va vazifalari ko`prok namoyon
bo`ladi. Ularda xitoyliklar muFul dashtlarini tezlik bilan egallab, Rossiya
chegaralariga yakinlashayotgani, ko`chirish orkali kirgiz va kozoklar, sart
(uzbek) erlariga tezkorlik bilan kirib borishi, bu borada mablaFni ayamaslik
tavsiyalari beriladi. Rossiya imperiyasi O`rta Kora dengiz guberniyalarida
ko`chish uchun xar bir kishi boshiga 2 rubl 77 kopeek, chul o`lkalarida 3 rubl 44
kopeek, Turkistonda 3 rubl 52 kopeek sarflayotgani, aholidan olinadigan solik
boshqa guberniyalarda bir yilga 1 rubl 97 kopeek, O`rta Osiyoda va chul
o`lkalarida 92 kopeekdan 85 kopeekgacha ekanligi ko`rsatilib, bunday
imtiyozlar ko`paytirilishi zarurligi ta’kidlanadi 34
.
1903 yildan boshlab ko`chirish siyosati bilan bogdik kushimcha konun va
Nizom qabul qilinmagan bo`lsada, “ko`rsatma”, “buyruk”, “sirkulyar” kabilar
33 Г.М. Переселение в Степной край и Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 428.
-
С. 157; Дингельштадт Н. Поземельная недаразуменая в Туркестан. // Вестник Европы. 1892. - № 6;
Сибирь и Туркестан. // Ташкентский курьер, 1906.- № 40.
34 Принципы переселения. // Туркестанский сборник. Том 499. - С. 94.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_27.png)
![e’lon qilib turilgan. “Asal va kiyom vodiysi” Turkistonga aholini ko`chirishda
yangi vositalar kidirilganligini manbalardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. Jumladan,
1906 yilda “Ko`chirilganlar uchun kushimcha ko`rsatma” ishlab chiqilib, ersiz,
uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlar 20 desyatinagacha erni yoshi, iqtisodiy holati
va jinsiga karamay mahalliy aholidan 3 yil muddatga ijaraga olib ishlashlari
uchun ruxsat etildi. Ko`rsatmada keltirilishicha:
• ijarachi ijaraga olgan erini uzi oilasi bilan ishlashi kerak
edi, ijaraga olingan erni boshqalarga ijaraga berish takiklangan;
• ijara xujjati uezd boshligi va ovul oksokoli tomonidan
tasdiqlanishi kerak;
• ijara xaki 5-10 foizdan oshmasligi belgilangan.
Ko`rsatmada ijarachiga Davlat bankidan 5 foizli imtiyozli kredit berilishi
ham ko`rsatilgan. 1906 yil 10 iyundan sobik xarbiylar bilan oddiy fukarolarning
qishloqlari birgalikda barpo etilishiga ruxsat etildi. Birok 1906 yildan joriy
etilgan ijara xaqidagi “Ko`rsatma” ham uzini oklamadi.
• birinchidan, oz sonli uezd ma’muriyati xar bir ijarachini
nazorat qilolmadi;
• ikkinchidan, ijarachilarning bir qismi uz erlarini tashlab
ketdi;
• uchinchidan, xo`jalik ishlari ijaraga olingan erlarda tartibsiz
yuritilib, bunday erlardagi ekinlardan kutilgan xosil olinmadi;
• turtinchidan, uezdlarning raxbarlari bilan mahalliy
oksokollar ko`p masalalarda kelisha olishmadi. “Ko`rsatma”ni amalga tatbik
etishda bank, er ko`rilishi va dehqonchilik boshqarmasi, ko`chirish partiyasi,
gidrotexnik komitet, texnik komitet, TOF va urmon departamenti kabi idoralar uz
faoliyatini muvofiqlashtira olmadilar 35
.
Ma’lumki, quyi unvondagi xarbiylar va soldat-kazaklar iste’foga
chiqkanlaridan keyin ularga er fondlari ajratilib, ilk bor rusiyzabon aholi
posyolka va qishloqlari tashkil etilgandi. 1909 yil 10 iyunda bunday aholi
35 Попов П.С. Переселение и кочевники // Туркестанский сборник. Том 428. - С.64.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_28.png)
![2
9punktlari uchun aloxida qoida va konun ishlab chiqildi. Ushbu konunga ko`ra,
endi iste’foga chiqkan xarbiyga ijobiy axloki va mexnatsevarligini](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_29.png)
![inobatga olgan xolda, 300 rubl pul, 10 desyatina er berilishi belgilab quyildi 36
.
Ko`plab xarbiylar xo`jalik sohasidagi namunasi bilan emas, balki
mas’uliyatsizligi, ichqilikka berilganligi, daydiligi va tanballigi bilan zararli
bo`layotganligi inobatga olinishi kerak edi. Mazko`r karorga ko`ra xarbiy
posyolkalar tashkil etildi. Ularda yashovchilar dehqonchilik va chorvachilik
bilan mashFul bo`lib, bo`sh paytlarida esa oksokol nazorati ostida xarbiy
mashFulot bilan ham shugullanganlar. Bu posyolkalarda uk- dori, don zaxirasi
saklanadigan maxsus omborlar tashkil etildi. Bu posyolkalardagilarga yillik
xarbiy solik joriy etilib, bir yillik solik mikdori 2 rubldan 4 rublgacha qilib
belgilandi. “Xarbiy posyolkalar”dagilar xarbiy taktika, topografiyadan xabardor
bo`lishlari kerak edi. “Xitoy-Ettisuv, Farg`ona-Xitoy, Kaspiyorti-Fors (Eron) va
AfFOniston, Samarkand-Buxoro amirligi, Xiva-Rossiya chegaralarida tashkil
etilgan “Xarbiy posyolka”dagilar ko`chirib keltirilgan dehqonlardan 100 barobar
foydali” ,-deb yoziladi “Turkiston tuplami”da 37
. Bu esa sobik xarbiylarning
posyolkalari siyosiy va xarbiy maqsadlarni kuzlab joylashritilganligini, ularning
iqtisodiy jixatdan maqsadga muvofiqligi ikkinchi darajaga tushirilganligini
ko`rsatadi. SHuning uchun ham bu tadbir ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan uzini tulik
oklamadi.
Ko`chirilgan va mahalliy aholi o`rtasida er-suv munosabatlarini tartibga
solish ham mustamlaka ma’muriyatini bu yo`nalishda konunchilik asoslarini
ishlab chiqishga majbur qildi. Sun’iy suForishga asoslangan dehqonchilik
madaniyatidan yirok bo`lgan Evropa tilli aholi SHarkda dehqonchilikda suv va
er bir xil ahamiyatga ega ekanligini dastlab tula anglab etmadi. Turkiston
o`lkasining birinchi General-gubernatori K.P. Kaufman tomonidan 1877 yilda
e’lon qilingan suvdan foydalanishga qaratilgan “Vaktincha qoida” bu borada
birinchi kadam bo`ldi. Ushbu xujjatda daryo va kanallar suvi davlat mulkiga
aylantirilib, yangi uzlashtirilgan erlarga ma’muriyat ruxsati bilan suv chiqarilishi
ko`rsatildi. Birok “Vaktincha qoida” bor-yuki 4 yil amal qilib, 1882-1884
36 Антонович. Переселенческая задача // Туркестанский курьер, 1908. — № 35.
37 Земельный недостаток в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник. Том 508. — С.9.
30](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_30.png)
![3
1yillarda General-gubernator bo`lgan A.CHernyaev irrigatsiya sokasida suv
nazorati shart emasligini e’lon qildi. Bu esa suv va suForish tizimida salbiy
kolatlarni keltirib chiqardi. 1886 yilgi Nizomning 256-moddasida suvdan
foydalanishning an’anaviy odatlari yangidan tiklandi 38
. 1888 yil 2 avgustda
maxsus “Suv kakida Nizom” qabul qilinib, suvdan foydalanish ishlari uezd
bop ы ipi mirob, arik oksokoli, maxsus chinovnik, irrigator zimmasiga yuklatildi.
Nizomga ko`ra arik oksokoli zimmasiga suvning ko`payishi va kamayishi
yuzasidan maxsus daftar yuritish, arik kolatini saklash, kashar ishlari uchun
dekkonlarni jalb etish kabilar yuklandi. Irrigatorga gidrotexnik ishlar, kanal
suvidan ratsional foydalanish javobgarligi yuklanib, uning 2 ta texnik
yordamchisi bo`lgan. Suv bilan bogaik mojarolar “er komissiyasi”, “suv
oksokoli” kamda politsiya tomonidan kal qilinadigan bo`ldi. 1896 yildan
boshlab “Viloyat irrigatsiya ishlari boshqaruvchisi” lavozimi joriy etilgan 39
.
“Suv kakida Nizom”da Turkiston o`lkasi uezdlarida suv omborlari barpo etish
kamda eqiladigan, sun’iy suForishga asoslangan er maydonlari uchun suv
zakiralarini yaratish masalalari kam ko`rsatilgan.
Xulosa qilib aytganda, ko`chirish jarayoni muammolari quyidagilarda
ko`zga tashlandi:
• masofaning uzokligi sababli yo`l kiyinchiliklari, yangi kayotni
boshlab olishdagi maishiy kiyinchiliklar;
• “Ko`chirish punktlari” va ko`chirilganlarni vaktincha joy bilan
ta’minlash shaxobchalaridagi sharoitning nochorligi;
• makalliy iqlim va unga mos dekkonchilik madaniyatini
uzlashtirishdagi muammolar;
ko`chirib keltirilganlar uchun er fondlarini etishmasligi,
taksimlangan erlarning doim ham yarokli va unumdor emasligi.
Bundan tashkari ko`chirish siyosati Turkistonda ijtimoiy-iqtisodiy va
milliy muammolarni keltirib chiqara boshladi. Mahalliy aholi uz yaylovlarining
38 Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский курьер, 1908. - № 35.
39 Синельников В. Орошенке Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 496. - С.
110-112; Колонизация в Туркестане. // Туркестанский сборник. Том 586. - С. 135-136; Наша колонизация
ва Туркестане. // Туркестанский сборник. Том 428. - С. 25.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_31.png)
![bir qismidan ajraldi, mahalliy madaniyatning ba’zida xurmat qilinmaganligi
o`zaro nizolarni vujudga keltirdi.
Rossiya hukumati ko`chirish ishlarini tartibga solish maqsadida bir qator
nizom va qoidalar ishlab chiqdi:
1. 1869 yilgi Nizom Sirdaryo va Ettisuv viloyatlari uchun ishlab
chiqilgan bo`lib, ushbu masaladagi dastlabki tajriba edi.
2. 1871 yilgi Nizom birmuncha takomillashgan bo`lib, unda asosiy
e’tibor mahalliy aholining jamoaviy foydalanadigan erlarini (asosan yaylovlar)
“bo`sh er fondi”ga o`tkazish orkali ko`chiriluvchilar uchun er zaxirasini
yaratishga e’tibor qaratildi. Ushbu Nizomga 1879 yili bir muncha o`zgartirishlar
kiritilgan.
3. 1886 yilgi Nizomda ham aholini ko`chirish masalalariga e’tibor
qaratilgan edi. Unda asosan sobik xarbiylarni er bilan ta’minlash va shu orkali
siyosiy-xarbiy xavfsizlikni ko`chaytirish masalasi kutarilgan edi.
4. Bundan tashkari ko`chirish masalasiga oid bir qator muvakkat
yuridik xujjatlar ham qabul qilingan edi. 1881 yilning 10 iyo`lida qabul qilingan
“Dehqonlarni bo`sh davlat erlariga ko`chirish muvakkat qoidalari”, 1903 yilning
10 iyunidagi ko`chirilganlarga er ajratish va Sirdaryo, Farg`ona va Ettisuv
viloyatlari bo`ylab uz ixtiyori bilan ko`chganlar uchun konunchilik asoslari
tartibini joriy qilishga baFishlangan maxsus hukumat karori, 1906 yilda ishlab
chiqilgan “Ko`chirilganlar uchun kushimcha ko`rsatma” va boshqalar shular
jumlasidandir. SHuningdek, quyi unvondagi xarbiylar va soldat-kazaklar
iste’foga chiqkanlaridan keyin ularga er fondlari ajratilib, tashkil etilgan aholi
posyolka va qishloqlari uchun aloxida qoida va konun 1909 yil 10 iyunda ishlab
chiqilgandi. Kolaversa, suv ishlari bo`yicha qabul qilingan yuridik xujjatlar ham
ko`chirilganlar 32
hayotiga katta ahamiyatga ega bo`lgan. Turkiston o`lkasining birinchi General-
gubernatori K.P. Kaufman tomonidan 1877 yilda e’lon qilingan suvdan
foydalanishga qaratilgan “Vaktincha qoida”, 1888 yil 2 avgustda maxsus “Suv
xaqida Nizom” orkali ko`chirilganlar va mahalliy aholi o`rtasidagi suvdan](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_32.png)
![3
3foydalanishda yuzaga kelgan muammolarni xal qilishga xarakat qilingan.
Umuman olganda Turkistonga aholini ko`chirish jarayoni turt bosqichda
kechgan bo`lib, uning birinchi bosqichi 1867-1881 yillarni uz ichiga oladi. Unda
asosan chegara viloyatlariga rus kazaklarini ko`chirish orkali siyosiy va xarbiy
xavfsizlikni ta’minlash, rus ma’muriyatining hokimiyatini mustaxkamlash
maqsad qilingan edi.
ikkinchi bosqichda (1881-1886 yy) esa rus dehqonlari Rossiya markaziy
xududlaridan uyushgan xolda majburiy ko`chirilgan;
uchinchi bosqichda (1886-1903 yy) aholi o`lkaga uz tashabbusi, xoxishi
bilan mustaqil ravishda ko`chganligi bilan ajralib turadi;
turtinchi bosqichi (1903-1917 yy) esa rus dehqonlari imperiyaning Farbiy
va janubi^arbiy guberniyalaridagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar sababli
ko`chganligini ko`rishimiz mumkin.
Ko`chishni xoxlovchi aholi uchun Turkistonda maxsus joylar ajratilgan
hamda ushbu erlarda xo`jaliklar uy-joy ko`rish imkoniga ega bo`lgan.
Keyinchalik Rossiya imperiyasi ma’muriyatlari o`rtasida aholini ko`chirish
to`g`risida tortishuvlar yuzaga kela boshladi. Bu asosan Turkistonda ko`chib
keluvchilarga er ajratish bilan bod lik edi. SHunday bo`lsada, ayrim aholi
vaqillari uz tashabbuslari bilan yakka xolda Turkistonga ko`chishni davom
ettirgan. Mazko`r jarayonlarda eng muammoli holatlar transport vositasi va
Turkistondagi er tankisligi edi.
SHuningdek, Rossiya imperiyasi hukumati va Turkiston general
gubernatorligi tomonidan ko`chirilgan aholining faoliyatini tartibga solish uchun
qabul qilingan konun va Nizomlar, qoida va ko`rsatmalar kutilgan natijani
bermagan. Ko`chirish jarayonini tulik nazorat qila olmagan imperiya hukumati,
ushbu masalaga amaldor va chinovniklarning turlicha yondashuvi kabi
muammolarlar bu yo`nalishda mukammal nizom va qoida ishlab chiqish uchun
imkon bermagan.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_33.png)
![I.2. Ko`chirilgan aholining milliy-etnik va diniy tarkibi hamda
ijtimoiy holati
Rossiya imperiyasining ko`chirish siyosati tufayli Turkiston o`lkasiga
kelib joylashgan aholi uzining tili, dini, urf-odati, kundalik turmush va xo`jalik
an’analari bilan mahalliy xalqlardan keskin fark qilar edi. Umuman olganda,
Turkiston mintaqasiga ko`chirilgan aholini kasbiy va ijtimoiy holatidan kelib
chiqib bir necha guruhga ajratish mumkin. Ularning asosiy qismi Rossiya
imperiyasi guberniyalarida istikomat qilgan dehqonlar bo`lib, shuningdek,
ishchilar va xarbiylar ham oz emas edi.
Manbalarda Rossiya imperiyasi guberniyalaridan Turkiston o`lkasiga
ko`chirilgan aholining milliy tarkibi xaqida ham fikr yuritilib, ular rus, ukrain,
belorus, polyak, yaxudiy, Turkiya va Eronda ta’kibga uchragan arman, SHarkiy
Turkistondagi dungan, uYFur va taranchilar (muqil-xitoy va turkiy kavmlardan
tashkil topgan xalqlar) ekanligi ko`rsatib utilgan. Nasroniy e’tikodida bo`lganlar,
asosan, pravoslav okimi vaqillari bo`lib, ko`chirishda hukumat ularga aloxida
e’tibor qaratilgan va ularga ma’lum bir imtiyozlar ham berilgan. CHunki rus
hukumati Turkistondagi mavkeini mustaxkamlashda pravoslavlarni uzining
asosiy tayanchi sifatida ko`rgan va ularni xududdagi nufuzini oshirishni maqsad
qilgan.
1867 yildan 1917 yilga kadar Turkiston mintaqasining Kaspiyorti,
Sirdaryo, Farg`ona, Samarkand viloyatlariga aholini ko`chirish siyosati davom
etgan. Ko`chirilganlar safiga Birinchi jaxon urushida asirga olinganlar (polyak,
nemis, avstriyaliklar, venger, rumin, turk va xokazo, salkam 200 ming nafar-
diss.) ham kelib kushilgan.
Ko`chirilgan aholi milliy tarkibi xaqida fikr bildirilar ekan, ko`chirilish
xronologiyasining millatlar bo`yicha tasnifiga ham e’tibor 34](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_34.png)
![3
5qaratish mumkin. 1874-1876 yillarda Avliyoota uezdidagi rusiyzabon aholi
qishloqlaridan Korabolta va CHordevorga, Toshkent uezdidagi bir qator yangi
tashkil topgan posyolkalarga eston, latish, litvaliklar ham ko`chirilgan. Ular urf-
odati, tili, turmush tarzi, diniy mazxabi, mexnatga munosabati bilan
slavyanlardan tubdan fark qilishgan. Boltikbuyiliklar nasroniylikning katolik,
protestant, straver okimlariga e’tikod qilgan. E’tiborli tomoni shundaki, ularning
o`lkaga uyushgan xolda tashkiliy ko`chirilishi 1885 yilgacha, yakka tartibda
ko`chib kelishlari esa 1917 yilgacha davom etgan 40
. Bundan 1885 yildan sung
ko`chirilganlar orasida pravoslavlarning nufuziga aloxida e’tibor
ko`chaytirilganligi ko`rishimiz mumkin.
XIX asrning 60-70 yillarida Turkistonga aholi asosan Astraxan, Sibir,
YAroslavl, Xarkov, Vladimir, Dnepropetrovsk, Voronej, Orenburg va Samara
kabi 31 ta Rossiya guberniyalaridan ko`chirildi. Keyinchalik, ya’ni 1886 yildan
sung kulida utish guvoxnomasi bo`lmaganlar ham uz ixtiyorlaricha Turkiston
general-gubernatorligi viloyatlariga ko`chib utdilar. Ular Turkiston viloyatlarida
rusiyzabon aholi qishloqlari (seleniyalari) va o`nlab posyolkalarini tashkil
etdilar.
Nemis millati vaqillarining Turkiston o`lkasiga ko`chib utishi asosan XIX
asrning 70 yillari boshlariga tuFri keladi. Ushbu tadqiqotda mintaqaga XIX asr
70-90 yillarda ko`chib o`tgan Mennonit-nemislar xaqida “Turkiston tuplami” va
arxiv xujjatlari kiyosiy tahlili orkali fikr yuritish maqsadi ham kuzlangandi.
Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan Ettisuv, Kaspiyorti, Farg`ona,
Samarkand va Sirdaryo
40 Узбекитон миллий архиви. И-22-фонд, 1-руйхат, 445-йигма жилд,
области переселенческих вопросов. // Туркестанский сборник.
Хомитов Р.Х Узбекистан ва Болтикбуйи халкларининг узаро
(1991-2015 йй.). Тарих фанлари буйича фалсафа доктори
автореферати. - Ташкент, 2020. - Б. 11-12. 104-варак; В.П. Из Том
448. - С. 34;
хамкорлик алокалари
(PhD) диссертацияси](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_35.png)
![3
6 viloyatlariga nemis mennonit 41
lari lyuteran, arean diniy mazxabidagi kishilar
bilan birga ko`chib o`tganlar.
Nemis mennonitlarining Turkistonga ko`chib kelishini ikki bosqichga
bo`lishimiz mumkin. YUkorida aytganimizdek, XIX asrning 70 yillari
boshlaridan nemislarning Turkistonga ko`chishi boshlangan bo`lsa-da, ularning
ilk bor uyushgan xolda, ko`p mikdorda tashkiliy ko`chirilishi 1881 1882 yillarga
tuFri keladi. Ko`chirilganlarning katta qismi Rossiya imperiyasining Saratov va
Samara guberniyalaridan bo`lishgan. Ular O`rta Osiyoni tinch, osoyishta mexnat
qilib tuk-farovon yashashga kulay xudud, deb xisoblaganlar. Mennonitlarning
Turkistonga ikkinchi okimi esa 1890-1892 yillarda Volga buyidagi
ko`rFOKchilik va ocharchilik tufayli ro`y bergan. Toshkentdan 30 qilometr
uzoklikdagi Konstantinovskaya (Tobolino) KishloFida 100 oilali nemis
mennonitlari joylashgan bo`lib, ular Gnadental-Vladimirovka, Gnadenfeld-
Andreevka, Kenpental-Romanovka kabi nemischa va ruscha nomlanadigan aholi
punktlariga asos solishgan. Sirdaryo, Kaspiyorti, Farg`ona viloyatlari va Xiva
xonligi, Buxoro amirligi xududida ham nemis mennonitlari istikomat qilib,
uzlarining jamoalarini tashkil etganligi, ularning turmush-tarzida, urf-odatlarida
uziga xos milliy jixatlar saklanganligi kuzatiladi. Rusiyzabon qishloqlar aholisi
uchun nemis mennonitlarining turmush tarzi namuna bo`lgan 42
.
41 XVI асрнинг 30-йилларида Нидерландиядаги ислохотлар даврида
уларнинг
дастлабки жамоалари вужудга келиб, бу диний мазхаб бошида рухоний Менно Симонс (1496-1561)
турган. Меннонитларда имкон кадар бошка диний жамоалар билан алока килмай алохида яшаш, узгалар
билан иш юзасидангина мулокотга киришиш, жамоада бир-бирлари билан ахил булиб мехнатга, касбга
жиддий муносабатда булиш, илм олишга интилиш, дехкончилик килиб кун куриш, харбий хизмат ва
хукуматни бошкариш ишларида мутлако катнашмаслик, беFаразлик ва ахлок конун-коидаларига катъий
риоя этиш, кушнилар билан тинч-тотув, муроса килиб яшаш кабилар етакчилик килган. Таъкиб ва
тазйиклар сабабли улар Нидерландиядан Шимолий Германия, Польша ва Пруссияга кучиб утишган.
XVIII асрнинг 60-йилларида Меннонит- немислар Пруссиядан Россия империясига хукуматнинг сиёсий
тазйиклари таъсирида кочиб келганлар. XIX аср
охирида немис меннонитлари империяда “Биродар
меннонитлар” ташкилотини тузишди. Каранг: В.П. Из области
переселенческих
вопросов. // Туркестанский сборник. Том 448. - С. 34.
42 Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларининг таркалиши ва улардаги
узгаришлар. - Бухоро: “Дурдона” нашриёти, 2018. - Б. 132; Собиров Н., Эгамназаров
А. ФарFOна водийсининг ижтимоий-иктисодий ва маданий ривожланишида немис
ишбилармонларининг хиссаси. - Тошкент. 2002. - Б. 41; Узбекистан Миллий
Архиви
И-1-фонд, 1-руйхат, 425-йигма жилд, 20,21-вараклар.
44
Молоканлар христиан динидаги окимлардан бири булиб, Худони хакикат тимсоли сифатида тан олади,
икона ва крестларга ишонмайди, мукаддас жойларни зиёрат килишга карши, чучка гушти ва спиртли](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_36.png)
![3
7Nemis mennonitlari bilan birga molokanlar 43
ham o`lkaga ko`chirilganlar.
Molokanlar oz sonli bo`lsa-da, Turkiston iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida
uziga xos urin koldirishgan. Ular xaqida kengrok ma’lumotlar berishni urinli
deb xisobladik. Molokanlarning Turkiston o`lkasi bo`ylab ko`chishi nemis
mennonitlari bilan bir davrga tuFri kelgan. 1881 yilda 24 ta oila nemis
mennonitlari Toshkent yakinidagi Koplonbek kishloFida joylashganida, ularga
kushni bo`lgan, Kavkazdan ko`chib kelgan 50 ta oila molokanlar ham bor edi 44
.
Molokanlar nemis mennonitlari singari raxbariyat bilan xarbiy majburiyat va
erkinlik, xuquq talab qilish maqsadida tuknashuvlarga borishgan. Dasht chulda
ko`chirilgan aholi posyolkalari tashkil etilgan vaktda 53 desyatina erga 40 ta oila
molokanlar borib joylashgan. Ular bir oz pul, chorva mollari, 1 ta tishli pluglari,
ishchi xayvonlari (ot, xukiz) bilan ko`chganligi tufayli uz xo`jaliklarini tezda
yo`lga quyishgan. Molokanlar kishloFida 40 nafar ukuvchi ta’lim oladigan
maktab, aholi ibodat qiladigan cherkov bo`lgan. Ayniksa, ular orasida 12 ta oila
badavlat bo`lib, ularga ko`rFOnlar, mevali bogaar, sabzavot va poliz
ekinlarining maydoni, bedazorlar tegishli edi. Molokanlar SHazbek kishloFi
kirFizlaridan 1906 yilda 10 yil muddatga (1916 yilgacha-diss.) 300 desyatina
erning xar bir desyatinasiga yiliga 6-7 rubldan ijara xaki tulash sharti bilan
ijaraga olishgan. 1906-1909 yillarda xar bir desyatina erdan o`rtacha 50-70 pud
butdoy olingan. Birok bu
ичимликлар истеъмол килиш гунох, тамаки чекиш ва наркотик моддалар истеъмол килишдан хазар
килиш керак, деб хисоблайди. “Христианлик” луFатида ушбу оким XVIII асрнинг 60-70 йилларида,
“Россиянинг хозирги диний хаёти” номли китобда (2003) XVII - XVIII асрларда вужудга келган, деб
маълумотлар берилади. Молоканларнинг “Солнца” (яъни “Куёш”) номли журнали мавжуд булган.
Уларни протестант оким вакиллари хам деб хисоблашган. Россия империясида уларни “зарарли яра” деб
аташ 1805 йил 22 июлда Александр I нинг барча мазхабдагиларга эркинлик бериш билан боFлик махсус
буйруFи чиккунга кадар давом этган. Улар сув ва сутга чукинган. Молоканлар Туркистонга асосан
империянинг Кавказ губерниялардан кучиб келишган. Каранг: Колобов М. Молоконство в Туркестан
растеть. // Туркестанский сборник. Том 492. - С. 182.
43 Узбекистон Миллий Архиви И -36-фонд, 1-руйхат, 3279-йигма жилд, 9-варак.
45
История русской колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.15-16; Колобов М.
Молоканство в Туркестан растеть. //Туркестанский сборник. Том 492. - С. 181-183; Тилгаев К. Богарные
земли. // Туркестанский курьер.1909 - № 98; Молоканство. // Туркестансие ведомости. 1916 - № 196.
44 Узбекистон Миллий Архиви И-36-фонд, 1-руйхат, 3279-йигма жилд, 9-варак.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_37.png)
![erlar 1910 yilda molokanlar xarbiy majburiyat soligini tulashdan bosh
tortganligi uchun hukumat tomonidan tortib olingan. Molokanlar uz konuniy
xuquqlarini talab qilib, ushbu erlarning 10 yilga ijaraga olingani xaqida ariza va
shikoyatlar bilan hukumatga murojaat qilishgan. Ularning murojaatlari ijobiy xal
etilmagach, molokanlar Ettisuv viloyati Pishpek uezdiga ko`chib ketishgan.
Ularning 35 nafari Dasht chulda yashab kolgan xolos 45
.
Akademik V.V. Bartold Dasht chuldagi 6 ta posyolkada (CHernyaevka,
Konstantinovskiy, Kaufmanskiy, Verxnevolinskiy, Konnogvardeyskiy,
Nijnevolinskiy-diss.) nemis mennonitlari, molokanlar boshqa din vaqillari bilan
yonma-yon yashaganligini kayd etadi 46
.
Manbalarda Kaspiyorti viloyatida 1889-1896 yillarda 10 ta rusiyzabon
aholi manzilgox(poseleniesi)lari tashkil etilgan, Farmot tumanining janubiy
sharkida Masalskiy, Saratovskiy manzilgoxlari tashkil etilib, ularda 450 nafar
nemis mennonitlari va molokanlar joylashgan. Molokanlar asosan Kavkazdan
ko`chib kelgan bo`lib, dehqonchilik, chorvachilik bilan shugullanganlar. Ular
uzlari bilan birga o`lkaga mayin junli kuylarni olib kelishgan 47
. Molokanlar
buFdoy, arpa, tarik, suli kabi donli ekinlar ekish bilan birga, boFdorchilik,
uzumchilik, koramolchilik va kuychilik, ovchilik, xatto gulchilik bilan ham
shugullandilar. Ular zamonaviy qishloq xo`jaligi texnikasi (plug, ut uradigan
mashina, jeneyka, veyalka)ni 1897-1906 yillarda Masalskiy, Saratovskiy
manzilgoxlarida birinchi bo`lib joriy etdilar.
Molokanlar obod posyolkalarga ega bo`lgan. 1894 yilda Ashxaboddan 25
chakirim uzoklikda, turkmanlarning Annau daryosi, Annau ovuliga yakin joyda
14 ta baptist va 6 ta molokan Ko`rapakino kishdoaiga asos solishgan. Ushbu
qishloqda dastlab 20 ta oila yashagan bo`lsa, keyinchalik Kars, Kuban,
Stavropol, Tambov, Xerson, Samara guberniyalaridan ko`chib kelganlar bilan
83 ta xonadonga etgan, ularni yagona mazxabga mansublik birlashtirgan. Baptist
45 История русской колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.15-16; Колобов М.
Молоканство в Туркестан растеть. // Туркестанский сборник. Том 492. - С. 181-183; Тилгаев К. Богарные
земли. // Туркестанский курьер.1909.- № 98; Молоканство. // Туркестансие ведомости.1916 - № 196.
46 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград, изд.АНССР, 1927. - С.152.
47 Молоканство в Туркестан растёт. // Туркестанский сборник. Том 492. - С.183 38](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_38.png)
![va molokanlar posyolkasida 40 chakirim maydonda tok ko`chatlari plantatsiyasi,
xar bir xo`jalikda 2 desyatinadan suForiladigan er, 3 ming desyatina chorva
bokish uchun yaylov erlari bo`lgan. Molokanlarda sutchilik xo`jaligi tashkil
etilgan. Ularning 200 tacha soFiladigan sigirlari bo`lib, uz tovarlarini Ashxabod
bozoriga olib chiqishgan va asosan xarbiy garnizonlarga sotishgan. Ular
korakulchilik sohasida ham sezilarli yutuklarni kulga kiritishgan. Otchilik
xo`jaligini tashkil etib, Ashxabodning zotdor otlari bilan uzlarining otlarini
chatishtirib, yangi ot zotlariga asos solishgan. Mevali bogaar, uzum
plantatsiyalari yaratishgan. Gullarning yangi (siren, roza, jasmin)navlarini
etishtirib, sotish uchun bozorlarga olib chiqishgan. Molokanlar vinochilik,
parrandachilik kabi sohalarda ham bozorbop maxsulotlar tayyorlashgan.
Bor-yuFi 7 oila yashagan Komorovsk (poselenie) turar joyida 2 ta
molokan, 5 ta provaslav xonadoni bor edi. Ular donchilik, uzumchilik,
vinochilik bilan shuFullanishgan. Krimdan keltirilgan yangi uzum navlarini
tarkatishda molokanlarning xizmati katta bo`ldi.
Molokanlar Sirdaryo viloyati CHimkent uezdidagi Alekseevka
posyolkasida ham istikomat qilganlar. Ular 1907 yilda Erevan (Armaniston)dan
57 ta oila bo`lib ko`chib kelishgan. Manbalarda ko`chirilgan molokanlarning
mexnatsevar, tartib intizomli, tadbirkor, axil, uz xo`jaligini akl bilan
boshqaradigan savodli kishilar ekanligi ta’kidlangan 48
. Molokanlar paxtachilik,
guruch, suForma dehqonchilikning boshqa sohalarida ham uz omadlarini sinab
ko`rdilar. Birok ularda kuy- echki, koramol, parranda bokish kutilgan natijani
berdi. BoFdorchilikda esa uzumchilik va gulchilikda namunali xo`jalikni tashkil
qildilar.
Birok rus, ukrain, belorus provaslavlariga nisbatan boshqa diniy
konfessiyadagilar, ya’ni, polyak, nemis, yaxudiy, kalmik, moldivinlar ko`chib
kelganlarni bor-yugi 10 dan 1 qismini tashkil etardi. 1906 yilda Sirdaryo,
FarF0na, Samarkand va Kaspiy orti viloyatlari turli qishloq va manzilgoxlarda
istikomat qilgan 1071 ta ko`chirilganlar oilasining milliy tarkibi o`rganilganida
quyidagicha rakamlar aniklangani fikrimizni isbotlaydi: 1071 ta oiladan 995 ta
48 Туркестанец. К.вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том. 429. - С.
111.
39](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_39.png)
![slavyan, 23 ta polyak, 51 ta nemis, 2 ta arman oilalari bo`lgan. Ushbu oilalar
dastlabki 16 yil davomida Turkistonda yashagan 90 ta oilani tashkil etgan
bo`lsa, keyinchalik xar 4 yil davomida olingan tahlillardan ma’lum bo`lishicha
1902-1906 yillarda bu ko`rsatkich 523 ta oilani tashkil qilgan 49
. YUkoridagi
rakamlar o`lkaga rusiyzabon aholining ko`chib kelishi doimiy usib borganligi va
ularning asosiy qismini pravoslavlar tashkil etishiga e’tibor qaratilganligidan
dalolat beradi.
Davlat rejasi asosida ko`chib kelganlar uzlari uchun ajratilgan 10
desyatina erning 1-1,5 desyatinasiga yashash uchun uy-joy (xata, usadba) barpo
etishgan. Tarixiy manbalarda rusiyzabon aholi posyolkalarida xar bir oilada uy-
joy atrofi tur sim va Fisht bilan uralganligi kayd etilgan. YAshash binolari
oldida maxsus utirFichlar (skameykalar), gulzor, mevali va manzarali
daraxtlardan iborat boF bo`lib, maydoni 5-7 sajen (1 sajen- 2,16 metr)li xovli
joyi, ozik-ovkat saklanadigan ombor (sklad), chorva mollari boqiladigan
bostirma (saroy), sabzavot va poliz ekinlari eqiladigan er maydoni bo`lganligi
kayd etiladi 50
. Bunday xonadonlar tartib-intizomli, bir joyda 15-20 yillar
davomida mukim yashab kolgan namunali oilalar xisoblangan. Bu kabi
xonadonlar yashagan qishloqlarda xar bir 18-20 oila uchun aholini barcha ozik-
ovkat turlari bilan ta’minlab turadigan dukon, bozor maydoni, “non birjasi”,
qishloq boshqaruv idorasi, cherkov va maktablar bo`lgan.
Uzini iqtisodiy tarafdan tiklab olishga ulgo`rgan dehqon xo`jaliklardagi
ko`chib kelgan aholi keyinchalik karindosh-urugaari, uzok
guberniyalardagi kushnilari va tanish-bilishlarini Turkistonga ko`chishga da’vat
etgan. Bu xaqida davriy matbuot sahifalarida ma’lumotlar ham fikrimizni
tasdiqlaydi. Ular Rossiyaning turli guberniyasidagi yakinlariga yo`llagan
maktublarida o`lkaning mu’tadil ob-xavosi, unumdor tuproFi, ekin ekib xosil
49 Переселение. Отчёт за 1906 год. // Туркестанский сборник. Том 435. - С.28.
50 А.К. Русские переселенцы в Туркестан // Туркестанский сборник. Том 586. -С. 201. Колонизационные
значение Туркестана// Туркестанский курьер, 1906. №210.
40](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_40.png)
![olishdagi kulayliklar bayon qilingan 51
.
Rus hukumati ko`chib kelgan turli millat vaqillarini bir joyda
utroklashishlarini kuzlab, ularni shunga tarFib qilganlar. SHuning uchun ham
matbuotda Turkistonga ko`chib kelganlarni usha davrdayok “uz eriga
mustaxkam urnashganlar”, “uz ixtiyori bilan ko`chib kelib, kunim topmaganlar”,
shuningdek, “yashash joyini o`zgartirib, doimiy ko`chib yuruvchilar”
guruhlariga ajratish odatga aylangan hamda keyingi ikki toifadagilarda chidam,
iroda, jur’at yetarli emasligi tankid qilingan. Davriy matbuotda doimiy ko`chib
yuruvchilar borgan sari kambaFallashib borganligi, ularning asosiy qismi uz asl
guberniyalariga kaytib ketganligi salbiy holat sifatida baxolangan. Rusiyzabon
aholi posyolkalarida dehqonchilikni tuiri yo`lga quyishlari ortidan
dehqonlarning iqtisodiy axvoli yaxshilanib borishi natijasida “jamoa non
magazinlari”ga, “umumiy don omborlari”ga (500 ming pudgacha don
saklanadigan-diss.) tegirmonlarga, movut tukiydigan xunarmandchilik dukonlari
kabilarga asos solingan. Xatto, ayrim uz xo`jaligini yaxshi yo`lga quyib olganlar
farzandlari kelajagini uylab, ular uchun xususiy ukituvchilar ham yollaganlar.
Ko`chib kelganlar orasida xo`jalik xayvonlari va mexnat ko`rollariga ega
bo`lgan aholining iqtisodiy axvoli tez yaxshilanib borgan. Manbalardagi
Sirdaryo, Kaspiyorti, Farg`ona, Samarkand viloyatlarida joylashgan uezdlarda
joylashgan namunali rusiyzabon aholi qishloqlari va posyolkalaridagi dehqonlar
hayoti xaqida boy ma’lumotlar bizni yukoridagi fikrni bildirishimizga asos
bo`ladi. Sirdaryo viloyatining Avliyoota uezdida joylashgan Pokrovskiy,
Dimitrovka, Aleksandrovka qishloqlari iqtisodiy tarafdan uziga tuk maskanlar
qatoriga kirgan. U erdagi aholining yaxshi hayot kechirishlari uchun bir kapcha
sharoitlar yaratilgan bo`lib, ular uzlari uchun cherkov va maktablar ham
ko`rdirishgan. Tuy- tomoshalar tashkil qilishadi, ayniksa uFil uylantirishda
kizlarni chetdan kidirishmaydi, deb yozilgan “Turkiston tuplami”da 52
.
51 Головин Г. К сведение переселенческих партии. // Туркестанский курьер, 1909. - № 97, 98;
Головин Г.
Что говорять о Туркестане. // Туркестанский курьер, 1909. - № 40.
52 Наша колонизация Средней Азии (Русский посёлки в Туркестан). // Туркестанский сборник. Том 429. -
С. 230-242.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_41.png)
![Ko`chirilgan aholining ma’naviy-ma’rifiy extiyojlarini kondirish
maqsadida ular joylashgan qishloqlarda maktab, bilim yurti va boshqa ukuv
muassasalari ko`rish zarurati vujudga kelgan edi. Manbalarda “yaxshi maktab”,
“yaxshi ta’lim”, “yaxshi yo`l”, “yaxshi mukaddas ota”, “yaxshi cherkov” kabi
atamalar ko`plab uchraydi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, ko`chirilganlarning
manzilgoxlarida maktablar uch xil yo`l bilan, ya’ni davlat, qishloq jamoasi
xisobidan hamda ayrim moddiy jixatdan uziga tuk bo`lgan shaxslar mablaFi
xisobiga (xususiy maktablar) ko`rilgan.
Davlat maktablari “Dehqonchilik va er ishlari vazirligi”, ko`chirish
boshqarmasi hamda Zemstvo mablagaari xisobidan ko`rilib, ularning atrofi
temir panjara bilan uralgan va sinflari yoruF bo`lgan. Bunday maktablar binosi
asosan pishgan gishtdan ko`rilgan 53
. Hukumat ko`rgan maktablar davlatga
karashli erda bo`lsa, jamoa maktablari va xususiy ukuv yurtlari asosan ijaraga
olingan binolarda joylashgan.
Sirdaryo viloyati Toshkent uezdiga karashli Kazanskiy, Mishenskiy
qishloq maktablari, Farg`ona viloyati Ush uezdidagi 1 va 2-Blagove щ enskiy
qishloq maktablari hukumat mablaFi xisobidan ko`rilgan.
Sirdaryo viloyati Avliyoota uezdi va Toshkent uezdidagi 5 ta nemis
mennonit qishloqlaridagi maktablarning barchasi qishloq jamoasi mablagi
xisobidan ko`rilgan bo`lib, maktabdagi ukuv partalari, stol-stullar nemis
mennonitlarining xunarmandlari tomonidan yasalgan 54
. Nemis
mennonitlarining bolalari maktabda “Xudo konunlari” (diniy sabok), nemis tili,
arifmetika, geografiya, rus tili kabi fanlarni ukishgan. Ular asosan boshlaetich
ta’lim asoslarini egallash bilan birga, xunarmandchilik, dehqonchilik,
chorvachilik, boFdorchilik, sabzavotchilik, polizchilik mashFulotlari bilan
shuFullanishni kattalar tajribasidan o`rganishgan. Nemis mennonitlariga ukuv
kullanmalar va gazetalar A K Щ d agi nemis mennonitlari orkali yuborib turilgan.
53 Школы. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.121.
54 Валерий Правдив. Роль русской колонизации. // Туркестанские ведемости. 1907. -№ 132. Русский о
колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 425. - С.48. Несколько слов о переселение в
Сыр- Дарьинской области. // Среднеазиатская жизнь. 1907.- № 184-185.
42](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_42.png)
![O`lkaga tashrif buyo`rgan ziyolilarning yozishicha, katta yoshdagi nemis
mennonitlari orasida savodsizlari bo`lmagan 55
. Dasht chulda tashkil etilgan
rusiyzabon aholi qishloqlarida 1906-1910 yillarda Rossiya xalq maorifi vazirligi
mablagaari xisobiga o`rtacha 500 rubldan pul mablagaari sarflanib, jami 3709
rublga 7-8 ta maktab ko`rilgan. Ushbu maktablarda, asosan, Toshkent
ukituvchilar seminariyasida taxsil olgan ukituvchilar sabok berib, ular bir oyda
o`rtacha 37 rubl maosh olishgan 56
. 1887 yilda Avliyoota uezdi
qishloqlarida ko`chirilgan aholining ta’lim olishlari uchun 8.041 rubl sarflangan,
Dimitrovka kishdogida birgina maktab ko`rilishiga 3.904 rubl xarajat qilingan.
Boshqa viloyatlarga nisbatan Sirdaryo viloyatida maktab, cherkov, feldsherlik
punkti, dorixona (apteka) bilan bogaik ishlar nisbatan namunali yo`lga quyilgan.
Ma’lumotlardan birida “Sirdaryo viloyatida 47 ta rusiyzabon aholi kishloFi
mavjud bo`lib, ularda 16 ming nafar aholi (1906 yil-diss.) istimkomat qilardi.
Ushbu qishloqlarning barchasida maktablar mavjud bo`lgan, 4 ta qishloqda
cherkov bunyod etilgan, 2 ta qishloqda Fishtdan cherkov, 8 ta qishloqda
feldsherlik punkti va maxsus dorixonalar mavjud bo`lib, ayrim qishloqlarda
jamoa hammomlari ham ko`rilgan”, degan ma’lumot keltiriladi 57
. Manbalarda
rusiyzabon qishloqlarda yangi ko`rilgan maktablarning umumiy soni, ularda
kancha ukuvchilar taxsil olganliklari xaqidagi ma’lumotlarni uchratmadik.
Ko`chirilgan aholining ma’naviy-axloqiy, diniy
extiyojini
kondirishda qishloq va posyolkalarida cherkov ko`rish bilan ibodat uylarini
ochish muxim rol uynagan. Xristian dinining provaslav, katolik, protestant,
mennonit, molokan okimlariga e’tikod qilganlar diniy marosimlarni dastlab
moslashtirilgan kichiq ibodat uchun muljallangan xonalarda ado etishgan.
Keyinchalik ular uchun rusiyzabon aholi posyolkalari va qishloqlari zich
55 Переселенческие вопросы. // Туркестанский сборник. Том 464. - С.14-15.
56 Колонизационнои двежение в Туркестанском военном округе. // Туркестанский сборник Том 495. -
С.171.
57 Арцшевский. Переселенцы в Сырдаринском районе и меры принятия в 1906 годуу и их устройству. //
Туркестанский сборник. Том 435. - С.25-27; Пётр Комаров. Еше о колонизации Сырдаринского
побережье. // Туркестанский сборник. Том 440. - С.80.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_43.png)
![joylashgan Sirdaryo viloyatining CHimkent, Avliyoota, Toshkent uezlarida
cherkovlar ko`rilgan. Jumladan, CHimkent uezdining Kazanskiy kishloFida
cherkov binosini ko`rish uchun 2000 rubl, Aleksevskiyda 700 rubl mablaF
sarflangan. CHerkovlarning barchasida ham abbat (mukaddas ota) yoxud
ruxoniy yuk edi. SHu sababli odamlar diniy marosimlarni uzlari bilganicha ado
etishgan. 1910 yilda CHimkent uezdidagi 18 ta posyolkadan 7 tasida
(Tamerlanovskiy, Vrevskiy, Volkovskiy, V ы sokiy, Bolshaya voda, Doroneevka,
Teorchevskiy-diss.) namunali ko`rilgan cherkovlar bo`lgan. Toshkent uezdida
uchta posyolkada (Nikolayskiy, Troitskiy, CHinait-diss.) cherkovlar mavjud edi.
Samarkand viloyati Xujand uezdida esa 2 ta (Sretenskiy va Nadejdinskiy-diss.)
cherkov ko`rilgan 58
.
Farg`ona viloyatida 1 va 2-Blagove щ enskiy (Ush uezdi)da ko`chirilganlar
uchun 2 ta cherkov bunyod etilgan. Davlat bu masalaga doimiy ravishda
e’tiborini ko`chaytirib borgan. CHunki rus cherkovlari uzining salobati va
guzalligi bilan Rossiya imperiyasining kudratini ko`rsatuvchi vosita ham
xisoblangan. SHuning uchun 1910 yilga kelib qishloq va posyolkalarda maxsus
cherkov maktablarini ko`rish dasturi ishlab chiqilgan 59
.
Manbalarda kayd etilishicha, yangi ko`chib kelganlar pochta, temir yo`l
va cherkovlarga yakin bo`lgan joylarda yashashga xarakat qilishgan.
CHerkovlar ko`chirilgan aholining yangi joyida utroklashuvida ham muxim rol
uynagan. Ayrim oilalar uta dindor bo`lganligi tufayli cherkovlari bor qishloqlar
yoxud ular yakiniga ko`chib o`tganlar. Ular chekka qishloqlardagi “zerikarli
hayot”dan ham uzoklashish maqsadida uz yashash joylarini o`zgartirishgan.
Manbalarda kayd etilishicha, Stepanov oilasi cherkovdan uzok bo`lganligi
uchun uz kishloFidan ko`chib ketgan. Sretenskiyga ko`chib kelgan 3 ta oila
avvaldan yashagan qishloqda yukumli kasallik tarkalgani va cherkovga yakin
bo`lish uchun Avliyootaga ko`chib o`tgan. Avliyoota uezdidagi bir qator
58 Исследование новых колонизационных районов // Туркестанский сборник. Том 501. -С.5-6.
Антонович. Переселенческая задача // Туркестанский сборник. Том 49. -С.18.
59 Из области переселенческих вопросов // Ташкентский курьер. 1907. -№ 231; Б.К. К вопросу о
колонизации Туркестанского края // Туркестанские ведемости. 1907. № 162.
44](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_44.png)
![qishloqlar; masalan, SHapanovskiy (30 chakirim), Luchovo (35 chakirim),
Podgornoe (50 chakirim), Stemnoe (60 chakirim) kabilar cherkovdan uzokda,
ularning aholisi diniy extiyojlarini kondirish uchun ot va aravada uzok yo`l
bosishlariga tuFri keladi 60
.
Ko`chirilgan aholiga cherkov xizmatlarini ko`rsatish tadbirlari hukumat
dikkat-e’tiborida bo`lgan. 1904 yilda Sankt-Peterburgda Davlat statssekretari A.
Kulozmin raisligida bu borada maxsus kengash o`tkazildi. Ushbu kengashda
rusiyzabon aholi manzilgoxlarida maktab, diniy maktab, cherkov ko`rishni
kengaytirishga yunaltirilgan masala kutarilgan edi. Bu boradagi kamchiliklar
kengashda keskin munozaraga sabab bo`lib, ruxoniylar chekka qishloqlardagi
namozxona va cherkovlarga borishni istashmayotganligi, diniy marosimlar,
ya’ni gudaklarni chukintirish ishlari oylab kolib ketayotganligi ta’kidlangan.
Mahalliy eparxiya komitetlarini tuzish, ko`chma diniy xizmatlarni joriy etishga
ko`rsatma berilgan. 1908 yilda 12 ta qishloqda ko`chma diniy xizmat tashkil
etilib, unga 2000 rubl sarflangan. 1909 yilda 3 ta qishloqda shu holat
takrorlanib, 92 ta diniy ibodat uyi tashkil etilgan. Turkiston o`lkasida 1909 yilda
27 ta cherkov binosi ko`rilib, ularni bunyod etishda shaxsiy va jamoat
tashabbusi muxim rol uynagan 61
. Rossiya imperiyasi Mukaddas sinod va maorif
vazirligi 1909 yildan ko`chirilganlar uchun xar yili bilim yurti ko`rishga 500-
700 rubl, diniy maktablar ko`rishga 2000 rubldan ajratgan. 1908-1910 yillarda
o`lkada 18 ta cherkov maktablari bo`lgan.
CHerkov, ibodat uyi va diniy maorif muassasalarini ko`rish uchun
Rossiya imperiyasi 7 ta eparxiyasida 1910 yilda quyidagicha mikdorda
mablagaar ajratiladi 62
;
1-jadval
№ Muassasalar
Ajratilgan mablaF mikdori
60 Колонизация в Туркестане. // Туркестанский сборник. Том. 586. - С. 121-122; О колонизации
Туркестана. // Речь. 1908. - № 46.
61 О-вч. Переселенское дело. // Туркестанский сборник. Том 523. - С.190.
62 О колонизации Туркестана // Речь. 1908. - № 46.
46](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_45.png)
![1 Orenburg eparxiyasi 89300 rubl
2 Tobolskiy eparxiyasi 228100 rubl
3 Omsk eparxiyasi 111000 rubl
4 Tomskiy eparxiyasi 145220 rubl
5 Irkutskiy eparxiyasi 65460 rubl
6 Zabaykal eparxiyasi 6000 rubl
7 Turkiston eparxiyasi 176312 rubl
Jami: 821392 rubl 50 kop.
Ushbu jadvaldagi ro`yxatdan ko`rinib turibdiki, Turkiston eparxiyasi
tomonidan diniy eugiyojlar uchun ajratilgan mablaF Tobolskiy eparxiyasi
ajratgan summadan keyin ikkinchi urinni egallagan. Bundan ko`rinadiki,
Rossiya imperiyasi hukumati ko`chirilgan aholining diniy extiyojlarini
kondirish, maishiy xizmatni yo`lga quyish, qishloqlardagi oilalarning mintaqada
mustaxkam urnashib kolishlari uchun barcha tegishli choralarni ko`rgan.
Turkiston mintaqasi rusiyzabon aholi qishloq va posyolkalari uchun
diniy bilim yurtlari, ukituvchilar seminariyasini bitirgan mutaxassislar yuborilar
ekan, ularga moddiy-ma’naviy shart-sharoitlar yaratishning anik me’yorlari
belgilangan. Maktab ukituvchilarining bir yillik maoshi 1500 rubl bo`lib, ularga
500 rubl mikdorida ozik-ovkat puli, kiyim-kechak uchun 250 rubl, shu bilan bir
qatorda ularga ijara puli ham berilgan.
Maktablarga hukumat xar yili o`rtacha ukuv ko`rollari uchun 100 rubl,
xunarmandchilikka ixtisoslashgan inventarlar uchun 300 rubl, maktab binosini
ta’mirlash uchun 800 rubl, cherkov ta’minoti uchun 300 rubl ajratgan. Ukituvchi
maktab binosidagi aloxida xonada yoki ijarada yashagan, unga xar yili 500 rubl
ijara puli ham tulangan 63
.
Ko`chib kelgan aholining utroklashuvida ularga ko`rsatilgan tibbiy
xizmatning ham urni yukori edi. Buni juda yaxshi tushungan mustamlaka
ma’muriyati evropalik aholining yashash manzillarida tibbiy xizmatni tashkil
etishga xarakat qildi. Rusiyzabon posyolkalaridagi aholi so! livini saklash
63 Устройство русских поселении в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник. Том 417. - С.82-85.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_46.png)
![maqsadida qishloq vrachlik punktlari, feldsherlik xizmati va dorixonalar tashkil
etish ham yo`lga quyilgan. Tibbiy binolar yoFOch budka, somon-suvok uy
hamda kichiq baraklarda joylashgan. Feldsherlik punktlarining ayrimlari ijaraga
olingan binolarda faoliyat yuritgan. Vrachning bir yillik maoshi 2400 rublni
tashkil etib, katnab ishlaydigan feldsher 720 rubl, doimiy ishlaydigan feldsher
600 rubl maosh olgan. Bitta feldsherlik punktiga o`rtacha 1500 rubldan 2000
rublgacha xarajat qilingan. Jumladan, Dasht chulda tashkil etilgan Spasskiy
posyolkasidagi feldsherlik punktining yillik xarajati 1640 rublni tashkil etib,
ushbu mablashing 720 rubli feldsherga, 120 rubli ijaraga olingan bino uchun,
300 rubli korovul uchun, 200 rubli isitish va xonani yoritish uchun sarflangan 64
.
Ambo`latoriya va feldsherlik punktiga ko`chib kelganlar xisobiga yangi
tashkil etilgan rusiyzabon qishloqdan katnagan bemorlarning kat’iy ro`yxati
yuritilib, ularning kasallik tarixi bilan bog`liq ma’lumotlar kayd etib borilgan.
YUkoridagi sahifalarda ko`rsatilgan Spasskiy posyolkasida feldsherlik punktida
qabul qilingan bemorlar soni 1910 yilning 8 oyida (yanvar-avgust - diss.) 366,
372, 365, 404, 504, 329, 204, 234 kishi kabi rakamlarda kayd etilgan 65
. Feldsher
punktlarida tibbiy mutaxassis xodimlarga yordam berish uchun yoz oylarida
tibbiyot oliygoxlarining talabalari safarbar etilgan.
Umuman olganda Turkistonga ko`chirilgan aholining kundalik maishiy
hayoti, ma’naviy-axloxiy holati, mahalliy xalx bilan munosabatlariga oid
ko`plab ma’lumotlar tahlil qilish bir xator ilmiy xulosalar chixarish imkonini
beradi. Ko`chirilganlar uchun zarur bo`lgan uy-joy, savdo shoxobchalari,
maktab, cherkov, tibbiy xizmat ko`rsatish kabilar barcha xishlox va
posyolkalarda ham talab darajasida bo`lmagan. Olis xishloxlarga etkazuvchi
transport yo`llarining mavjud emasligi yoxud mavjudlari ham abgor xoldaligi,
ayrim rusiyzabon aholi manzilgoxlarida maktab, cherkov yuxligi, mavjud
maktab hamda cherkovlarda uxituvchi va ruxoniylar etishmasligi, uxish hamda
diniy extiyojlar uchun aholining bir xismi shaxar, uezd markazlariga xatnab
64 Наша колонизация Средней Азии (Русские посёлки в Туркистан). // Туркестанский сборник. Том 429. -
С. 240-244.
65 Уша жойда. - С. 250.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_47.png)
![to`rganligini manbalardagi ma’lumotlar tasdixlaydi.
Ko`chirilgan rusiyzabon aholisi bilan mahalliy xalxlar: xirFizlar
(manbalarda xozoxlar shunday atalgan-diss.) xoraxirgizlar (xirFizlar), uzbeklar
(sartlar) o`rtasida munosabatlar doimo sillix kechmaganligi, er va suv
masalasida tuxnashuvlar bo`lib to`rganligi, ularning kelib chixishi sabablari
mualliflar tomonidan turlicha talxin etiladi. Ayrim maxola va xabarlarning
mualliflari o`zaro ziddiyatlar, kelishmovchiliklar, tuxnashuvlar sabablarini
imkon xadar xolisona baxolashga xarakat xilganliklari ushbu manbalarning
ahamiyatli hamda ishonchli ekanligidan dalolat beradi.
Xulosa xilib aytganda, Turkistonga ko`chirilgan aholining ijtimoiy tarkibi
xar xil bo`lgan. Jumladan, ularning tili, dini hamda etnik tarkibi jixatidan o`zaro
farx xilgan. YAna shuni aytish joizki, mazko`r etnik guruhlarning Turkistonga
ko`chish jarayoni ma’lum davrlar oradiaida yuz bergan va bunga bir xancha
omillar ta’sir ko`rsatgan.
Ko`chirib keltirilgan aholiga uzlarining tili va dinini saxlab xolish
maxsadida maktablar bilan birga diniy idora muassasalari ham 48
ko`rila boshlandi. Bundan tashkari, yangi tashkil topgan aholi manzilgoxlarida
tibbiyot muassasalariga talab ortib borishi natijasida yangi vrachlik punktlari
tashkil topdi. Mazko`r binolar va ularning faoliyati asosan davlat mablagaari
xisobidan ko`rilgan hamda faoliyat yuritgan.
I bobga xulosa
1. O`lkaga aholini ko`chirish bir kapcha bosqichlarda olib borilgan
bo`lib, mazko`r jarayonlarda bir kancha muammolar vujudga kelgan. Rossiya
imperiyasidan Turkistonga aholini ko`chirish va ularni o`lka bo`ylab
joylashtirishning xuquqiy-me’yoriy asoslarni ishlab chiqishda bir qator xato va
kamchiliklarga yo`l quyilgan, shuning uchun ham imperiya hukumati yangi
“Nizom” va “Ko`rsatma”lar orkali ularni takomillashtirishga xarakat qilgan.
1870 yildan 1910 yilga kadar ko`chirish hamda erdan foydalanishga qaratilgan
10 dan ortik Nizom va Qoidalar ishlab chiqilgan.
2. Turkistonga aholini ko`chirish jarayoni turt bosqichda kechgan](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_48.png)
![hamda uning birinchi bosqichi (1867-1881yy) chegara xududlariga rus
kazaklarining joylashtirilishi, ikkinchi bosqichi (1881-1886 yy) dehqonlarning
Rossiya markaziy xududlaridan uyushgan xolda majburiy ko`chirilganligi,
uchinchi bosqichi (1886-1903 yy) aholi o`lkaga uz tashabbusi, xoxishi bilan
mustaqil ravishda ko`chganligi, turtinchi bosqichi (1903-1917 yy) esa rus
dehqonlari imperiyaning Farbiy va janubi-garbiy guberniyalaridagi ijtimoiy -
iqtisodiy muammolar sababli ko`chganligi bilan farklangan.
3. Evropa tilli aholini joylashtirish uchun ko`chirilganlarni qabul
qilish punktlari tashkil etilib, moddiy jixatdan qo`llab-quvvatlash,
ko`chirilganlarga imtiyozlar berish yo`lida imkon kadar chora-tadbirlar
ko`rilgan. Manbalar talkiniga ko`ra, ko`chadigan aholiga imtiyozli yo`l
chiptalari sotish, ular uchun xar bir oilaga 10 desyatinadan 30 desyatinagacha er
fondlari ajratish, 100 rubl mikdorida pul bilan moddiy yordam ko`rsatish, chul
xududlarida esa 150-165 rublni tashkil qilgan. Imtiyozli kreditlar ajratish,
tekinga ekin uruыari tarkatish, kamishzor va tutsaylarni uzlashtirishda texnik
yordam ko`rsatish va xokazo vositalar sullanilgan.
4. Ko`chirish siyosatiga nisbatan usha vaktdayok ikki xil yondashuv
shakllangan. Davriy matbuot materiallarini kuzatish orkali ayrim maqolalarda
tankidiy jixatlar mavjud bo`lishiga karamay, ko`chirish siyosati aksariyat
maqolalarda asosan oklangan va kullab kuvvatlanganligini ko`rishimiz mumkin.
Ko`chirish asosan Rossiya imperiyasining xavfsizligini ta’minlash, chegaralarni
mustaxkamlash, metropoliyadagi demografik muammolarni xal etish, o`lkada
“davlat manfaatlari”ni ximoya qilish, Turkistondagi boyliklarni uzlashtirish
zarurligi bilan izoxlangan. Ko`chirish siyosati orkali Turkistonni “Rossiya
imperiyasining ajralmas sismi”ga aylantirish Foyasi ilgari surilgan.
5. Dehqonchilik qilish uchun sharoiti kulay joylarga joylashib, uzini
iqtisodiy tomonlama tiklab olgan ko`chib kelganlar tomonidan Turkiston
o`lkasiga nisbatan “sut daryosi”, “asal sirgogi”, “hayotbaxsh o`lka” kabi ta’riflar
berilib, Turkiston o`lkasini kullab kuvvatlab, aholini ko`chishga tarFibot va
da’vatlar silingan.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_49.png)
![6. Turkistonga Rossiya imperiyasining o`nlab guberniyalaridan
ko`chirilgan aholining milliy-etnik, diniy tarkibi xilma-xil bo`lib, ularning
asosiy qismi rus, ukrain (xoxol), belorus (ok rus)lar bo`lgan. Ular bilan birga
nemis mennonitlari, polyaklar, armanlar, yaxudiylar, kalmok, chukintirilgan
tatar, boshkird, ko`rd kabilar ham ko`chirilgan. Slavyan aholisi bilan birga
nemis mennonitlarining Avliyoota va Toshkent uezdlarida 6 ta manzilgoxi, Xiva
va Buxoro xonliklarida qishloqlari bo`lgan. Kavkaz, Kars, ArdaFan, Botumi,
Erevandan ham kavkazliklarning bir sismi o`lkaga ko`chirilgan. I Parkiy
Turkistondan o`lkaga uygur, dungan, taranchilar ko`chirib keltirilib,
joylashtirilgan. Birinchi jaxon urushi yillarida asirga tushgan turk, venger,
rumin, polyak, nemis, avstriyaliklar ham o`lka viloyatlari bo`ylab ko`chirilgan.
Ko`chirilgan aholining milliy- 50
etnik va diniy tarkibi o`rganilayotgan manbalar orkali ayon bo`ladiki, ular turli
diniy okimlarga mansub bo`lib, ko`p sonli provaslavlar bilan birga nemis
mennonitlari, molokanlar (asosan Kavkazdan kelgan) raskolniklar, straverlar,
protestantlar, baptistlar, katoliklar kabilar bo`lgan. Tadqiqot natijasida hukumat
1903-1906 yillardan boshlab, Turkistonga ko`chib keladiganlar uchun asosan
nasroniylarning provaslav e’tikodiga mansubligiga e’tibor qaratgan.
7. Ko`chirilgan aholi bilan mahalliy aholi o`rtasida er-suv
masalasidagi mojarolar bo`lganligi, ko`chib kelganlardan ayrimlarining ot-
xukiz uFriligi, alkogol ichimliklarga, tamaki chekishga va foxishabozlik kabi
illatlarga berilishi mahalliy aholi ijtimoiy-psixologik holatiga salbiy ta’sir
ko`rsatgan.
8. Davlat tomonidan ko`chirilganlar bilan xujjatsiz, uz ixtiyori bilan
ko`chganlarning xuquqini tenglashtirish oqibatida, ixtiyoriy ko`chib kelganlar
ko`chirib keltirilganlarning 28-30 foizni tashkil etganligi bundan buyuk
davlatchilik va shovinizm siyosatining strategik maqsadi kuzlaganligini oshkor
qiladi.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_50.png)
![5
1II BOB . TURKISTON MINTATSASIGA KO`CHIRILGAN
AHOLINING JOYLASHUV GEOGRAFIYASI HAMDA MODDIY VA
MA’NAVIY HAYOTI
II.1. Ko`chirilganlarning Turkiston o`lkasidagi qishloq va posyolkalar
bo`ylab joylashuvi
Manbalarda 1867 yildan 1917 yilga kadar Turkistonga ko`chirilgan
rusiyzabon aholining soni xaqida ko`plab ma’lumotlar keltiriladiki, ulardagi
rakamlar biri ikkinchisini to`ldirishi bilan birga, hamma vakt ham biri
boshqasiga mos kelmaydi. Ko`chirilganlar yashaydigan manzilgox, posyolka va
qishloqlaridagi aholining anik sonini belgilashdagi asosiy tusik bo`ladigan
omillar shundaki, avvalo, davlat tomonidan ko`chib kelganlar va uz ixtiyoriga
ko`ra ko`chganlarning barchasi joylarida mukim yashab kolmasdan, yashash
manzillarini doimiy ravishda o`zgartirib to`rganlar. Masalan, Ettisuv viloyati
uezdlariga ko`chganlarning 1882-1885 yillarda 50 foizi bekaror bo`lib, bir erdan
ikkinchi erga doimo ko`chib utib yashaganlar 66
. Sirdaryo va Kaspiyorti
viloyatiga ko`chirilgan aholining 38,2 foizi uz yashash joylarini o`zgartirib
turishgan. Bu xududlarda “donchilik madaniyati”ni rivojlantirish, dehqonlar
mukim yashashi uchun hukumat kerakli choralarni ko`rishi kerakligi xaqidagi
ma’lumotlar ham fikrimizni tasdiqlaydi 67
. XIX asrning 80 yillari ikkinchi
yarmidan boshlab “baxtli hayot” kidirib Ettisuv, Kaspiyorti viloyatlariga
ko`chganlarning bir qismi Farg`ona va Samarkand viloyatlari uezdlariga ko`chib
utdilar.
YAngi tashkil topgan qishloqlardagi aholi sonini aniklashdagi
kiyinchiliklarga ayrim qishloqlarning nomlari mahalliy aholi qishloq nomlari
bilan bir xilligi ham sabab bo`lgan. SHuningdek, bu ma’lumotlarga aniklik
kiritishdagi muammolardan biri shundaki, rusiyzabon dehqonlar uz xo`jaligiga
tegishli er va ishchi xayvonlarini mahalliy aholiga ijaraga berib, uzlari yakin
bo`lgan shaxar, posyolka va temiryo`l stansiyalariga ishlash uchun ketib
66 Велецкий С. О колонизационном Семиречья. // Туркестанский сборник. Том 496. - С.82.
67 Григорев В. Крестьянская колонизация в Сыр Дарьинской области. // Русская мысл. 1893.- № 2;
Русская поселения в Закаспийский области. // Русская мысл. 1895.- № 5. 52](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_51.png)
![kolishgan.
Turkiston general-gubernatori K.P. Kaufman davrida (1867-1881)
Sirdaryo viloyatiga ko`chirib keltirilganlarning 10 foizi oldin kelgan erlariga
kaytib ketishdi, 3 dan 1 qismi Ettisuv viloyatiga ko`chib o`tgan 68
. Ettisuvga
Kaufman davrida 1875 -1881 yillarda xar yili o`rtacha 110 ta oila ko`chirilib,
jami 2075 ta dehqon xo`jaligi joylashtirilgandi.
1847-1867 yillar davomida Ettisuvga kazaklar ko`chib ular 14 stanitsada
15 ming nafarni tashkil etgan bo`lsa, ilk bor 1869 yildan boshlab dehqonlar
yashash uchun manzilgoxlari paydo bo`lgan 69
. Bundan ko`rinadiki, dastlab
ko`chirilgan kazaklar stanitsalarda yashashgan, lekin ularning ko`payib borishi
va buni kullab kuvvatlagan hukumatning ta’siri natijasida ularning aloxida
qishloqlari tashkil topgan.
Sirdaryo xarbiy chizividagi 1-sonli fortda 2944 kishi, shundan 1550 nafari
xarbiy, 336 tasi xarbiylar oilasi, 734 nafari dehqonlar bo`lib, ulardan 275 tasini
xotin-kizlar tashkil qilgan 70
. Dastlabki rus qishloqlari rus fortlari, ya’ni rus
kal’alaridan usib chiqkan, deyishimiz mumkin.
1875 yilda Sirdaryo viloyati Avliyoota uezdida birinchi rus dehqonlari
kishloFi tashkil etilishi bilan xarbiylar yashash joylarida iste’fodagi xarbiylarni
o`lkaga joylashtirish bilan birga, markaziy guberniyalardan oddiy kishilar
ko`chirila boshlandi. 1876 yilda kirgiz chullariga ko`chish boshlandi. 1877-1878
yillarda “Er xudoniki” shiori ostida ushbu jarayon yanada avj oldi.
1875 yilda Avliyoota uezdiga Saratov guberniyasidan 100 ta oila hamda
1876 yilda Voronejdan 28 oila ko`chirilgan 71
. 1875-1876 yillarda
Uralortidan Sirdaryo va Orol dengizi buylariga 130 nafar Ural kazaklari
ko`chirilgan, ularni orkasidan yana 50 oila ko`chirilib, keyinchalik joylashib
olishganidan sung 99 nafar ayollari, 233 nafar bolalari kelgan 72
. Ko`chirib
kelganlarni uy-joy bilan ta’minlash, savdogar va ko`ro.l-yarog ustalari uchun
68 Русская поселения в Семиречья. // Туркестанский сборник. Том 472. - С.2-3.
69 Головин Г. О колонизации Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 428. - С.20-21.
70 Андревич П. Очерки историй колонизации Туркестана // Туркестанский сборник. Том 469.- С.61.
71 Узбекистон миллий архиви, И-17-фонд, 1-руйхат, В3485-йигма жилд, 11,15- вараклар
72 Узбекистан миллий архиви, И-1-фонд, 27-руйхат, 188-йигма жилд, 195,196,237,238- вараклар.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_52.png)
![5
3kvartira xakini tulash kabilar Sirdaryo viloyati xarbiy okrugi uchun bir qator
muammolar tuFdirgani ham davriy matbuot va arxiv manbalari orkali
ko`rsatiladi. O`nlab xujjatlarda kvartira xarajatlari bilan bogaik rakamlar
keltirilib, 1876 yilda bu 7229 rubl 55 kopeekni tashkil etgan bo`lsa, 1881yilda
9225 rubl 60 kopeekka etgan 73
.
Avliyootada K.P. Kaufman Krrabolta nomli birinchi rusiyzabon aholi
KishloFini tashkil etganidan sung ko`chib kelganlar sonini aniklab borish
vazifasini kun tartibiga kuygan bo`lsa-da, ushbu masala tulik xal etilmagandi.
Uning xokimlik davrida 6 ta, ya’ni Avliyootada 5 ta, Toshkentda 1 ta rusiyzabon
aholi kishloFi tashkil etilgan. Usha paytda dehqonlar soni 3450 nafar ekanligi
“Turkiston tuplami”da kayd etilgan 74
. Avliyootadagi birinchi rusiyzabon aholi
kishloFiga Rossiyaning Saratov guberniyasidan 15 ta dehqon oilasi va Donsk
viloyati Ramsk kushinlaridan xarbiy majburiyatdan bo`shatilgan 100 ta oilani
hamda Sirdaryo viloyatiga, Voronejdan bir vaktni uzida 28 ta dehqon oilasi ham
ko`chirilgandi 75
.
“Turkiston tuplami” va rasmiy adabiyotlarda Turkiston general-
gubernatorligiga karashli Ettisuv viloyatida 76
1882 yilda 28 ta dehqon posyolkasi
tashkil topgan bo`lib, u erda 15000 nafar ko`chirilgan aholi yashagan, 1899
yilda 30 ta posyolkada 38022 nafar, 1908 yilda 41 ta dehqon posyolkasida
44500 nafar, 1911 yilga kelib 123 dehqon qishloq va posyolkalarida 87000 nafar
aholi istikomat qilgan, bu ko`rsatkich viloyatning 8 dan 1 qism aholisini tashkil
etgan 77
.
1874-1905 yillarda Sirdaryo viloyatining CHimkent uezdida 18 ta,
Avliyootada 25 ta, Perovskda 4 ta, Toshkentda 11 ta, turli uezdlarda 7 ta, jami
65 ta posyolka tashkil etilib, ularda 3500 ta oila istikomat qilgan 78
.
Samarkand viloyatida 1886 yildan boshlab rusiyzabon dehqonlarning
73 Узбекистан миллий архиви, И-1-фонд, 27-руйхат, 188-йигма жилд, 317,405,406,407,408- вараклар
74 Из истори колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 521.- С.127.
75 Русский. О колонизации Туркестана // Туркестанский сборник. Том 425. - С.20.
76 Еттисув вилояти 1882-1898 йиллардан Чул генерал-губернаторлиги таркибига кирган, 1899 йилдан
яна Туркистон генерал-губернаторлигига утказилган.
54
77 Переселение и земельневий вопрос в Семеречие. // Торгово-промышленная газета, 1906. № 223.
78 История русской колонизации. // Туркестанский сборник. Том 586.- С.8-9.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_53.png)
![posyolka va qishloqlari tashkil etila boshlagan. Usha yili bu viloyatda 4 ta, 1898
yilda 9 ta, 1910 yilda 11 ta posyolka bor edi. Samarkand viloyatidagi Xujand
uezdiga karashli 2 ta posyolkada 1800 ta oila, Kattako`rFOn uezdida 100 ta oila
istikomat qilardi. Dasht chul xududida XIX asrning 80- yillarida tashkil etilgan
qishloq va posyolkalar soni 7 ta bo`lib, ularda 400 ta oila, 1890 yilda 680 ta oila
yashaganligi manbalarda kayd etilgan 79
.
Farg`ona viloyatida XIX asrning 90-yillari boshiga kelib, 7 ta rusiyzabon
aholi posyolkasi tashkil topgan bo`lib, ular Namangan va Skobelevda 1 tadan,
Ushda 2 ta, Andijonda 3 ta edi. Ushbu rusiyzabon aholi qishloq va
posyolkalarida 650 ta oila istikomat qilardi. Bu masalani Farg`ona viloyati
misolida tahlil qilsak, quyidagi holatni ko`rish mumkin. Farg`onaga dastlab
xarbiylar va ularning oilalari ko`chib kelgandi. SHuningdek, 1876 yilda viloyat
xududiga xarbiylardan tashkari 1229 nafar rusiyzabon fukarolar ko`chirilgandi 80
.
1879 yilgi aholi ro`yxatiga ko`ra
Farg`ona viloyati aholisi 1571200 kishi bo`lsa, 1913 yilga kelib 2127460 kishiga
etgan. 1913 yilda Farg`ona viloyatida 42 ta rusiyzabon aholi KishloFi,
manzilgoxlari bo`lib, ularda 12648 kishidan iborat 2323 ta oila istikomat qilardi.
Ularning 22995 desyatina suForiladigan er maydonlari bo`lgan.
Viloyatda Rossiya imperiyasi hukumati mavkeini kutarish, rus tilida
suzlashadigan aholi nufuzini oshirish, ijtimoiy ziddiyatlarni bartaraf etib, dehqon
kuzgolonlariga yo`l kuymaslik maqsadlari kuzlangan. Ko`chirib keltirilgan
aholini dastlab mahalliy aholi yaxshi karshiladi: chorva mollari uchun er
maydonlari va em-xashak berdi, ularga ekin ekish uchun dastlab uz erlaridan bir
qismini ajratdi. Keyinchalik ko`chib kelganlarning o`zboshimchaligi va
talonchiligi uchun kelishmovchilik hamda tupolonlar kelib chiqdi 81
.
Turkiston general-gubernatorligining Kaspiyorti viloyatida 1889 yilda
birinchi rusiyzabon aholi posyolkasi vujudga kelib (Garmot, Kichiq
79 К вопросу о колонизации. // Туркестанский курьер, 1908. № 71.
80 Жабборов М., Арслонзода Р. ФарFOна Россия империяси хукмронлиги даврида (“Туркестанский
сборник” материаллари асосида). - Т.: “Навруз”, 2019. -Б. 96-97 (кейинги уринларда - Жабборов М.,
Арслонзода Р.
ФарFOна Россия империяси... ).
81 Жабборов М., Арслонзода Р. ФарFOна Россия империяси... - Б.111-117.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_54.png)
![5
5Mixaevlovskiy-diss.), 1896 yilda ularning soni 10 taga etgan. 1909 yilda 27 ta
rusiyzabon aholi posyolkasida 5 ming nafar ko`chirilganlar istikomat qilardi.
Ushbu ko`chirilganlarning 4 dan 1 qismi (1500 nafari) janubiy Rossiya
(Malorossiya)dan bo`lgan. Ko`chirilgan aholi bu viloyatdagi 290 ming sonli
turkmanlar orasida salmokli foizni tashkil etmagan 82
.
Tadqiqotlarimiz shuni ko`rsatadiki, Turkiston general- gubernatorligi
uezdlaridagi rusiyzabon aholi qishloq va posyolkalari asosan 1874-1893 yillarda
tashkil topgan.1893-1900 yillarda bor-yuFi 15 ta posyolka tuzilib, 1901 yilda
esa birorta ham rusiyzabon aholi kip ы ovi tashkil topmagan.
1886-1890 yillarda Turkiston o`lkasiga bir qator rusiyzabon oilalar
ko`chib kelib joylashdilar. 1888 yilda o`lkada 1006 oila (4996 nafar aholi
ko`chgan bo`lsa, 1890 yil Volgabuyidagi ocharchilik tufayli 1297 oila, 6564
nafar aholi) ko`chdi.
“Turkiston tuplami”da keltirilishicha, 1907 yilda Toshkent ko`chirish
vrachlik punkti orkali utib ro`yxatga olingan ko`chirilgan aholi 5136 oila bo`lib,
shundan 438 oilada hukumat ruxsatnomasi bo`lgan. 4698 ta oila esa uz ixtiyori
bilan tavakkal qilib kelganlar edi. Ularga imtiyozli chipta, ko`chish
guvoxnomasi berilmagan. Imtiyozli ko`chganlar 8,5 foizni tashkil etgani xolda,
uz ixtiyori bilan, ko`rkuvda va tavakkal qilib ko`chganlar 91,5 foizni tashkil
qilgan. Er etishmasligi, bu erda uz xo`jaliklarini yo`lga quyish uchun yetarli
moddiy zaxiraga ega bo`lmagan va boshqa shu kabi sabablarga ko`ra ortlariga
kaytib ketganlar 271 ta oila bo`lib, shundan 48 ta oila hukumatning ruxsati bilan,
223 ta oila esa xech kanday ruxsatsiz ortga kaytib ketgan 83
.
Turkiston general-gubernatorligining uchta viloyati:
Sirdaryo,
Samarkand va Farg`onada 1906 yilda 74 ta rusiyzabon aholi kip ы ovida 4800 ta
82 Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиречиньской и Закаспийской
области//Туркестанский сборник.Том 472. -С.22-24.
56
83 Переселенческая статистика // Туркестанский сборник. Том 468. - С. 108.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_55.png)
![oila istikomat qilgan 84
. 1910 yilga kelib Turkiston o`lkasida 170 ta rusiyzabon
aholi yashash punktida 16 ming oila, 110 ming nafar aholi istikomat qilgan.
Ushbu aholi ixtiyorida 380 ming desyatina er maydonlari bo`lgan 85
. YUkoridagi
statistik ma’lumotlardan ko`rinadiki, 1906-1910 yillarda Turkistonga aholini
ko`chish sur’ati ancha yukori bo`lgan. Bu Rossiyadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat
bilan ham bogaik edi.
Lekin imperiya hukumatini bu ko`rsatkichlar ham koniktirmagan. Ular
tomonidan tuzilgan “YAngi rus Turkistoni”ni tashkil etish dasturida esa
Turkistonda 300 ming mustaxkam rusiyzabon aholi xo`jaligini tuzib, 1,5 mln
aholini o`lkaga ko`chirish, ular uchun 3 mln desyatina er fondlari yaratib, uning
1 mln desyatinasiga paxta ekish muljallangan edi.
O`lkaga Rossiyaning markaziy guberniyalaridan dehqonlarning doimiy
ravishda ko`chirilishi Turkistondagi aholini mikdoriga ham uz ta’sirini ko`rsatdi.
XX asr boshlarida Turkiston general-gubernatorligining aholisi bilan bogaik
ma’lumotlar ham shuni tasdiqlaydi. 1910 yilda Farg`ona viloyatida 2062531
nafar, 1911 yilda Samarkand viloyatida 967000 nafar, 1913 yilda Sirdaryo
viloyatida 2097896 nafar aholi istikomat qilardi 86
.
V.V. Bartoldning ma’lumoticha, SHarkiy Turkistonning Fulja va Kopi
pridan Farg`ona va Sirdaryo viloyatiga ko`chib o`tgan dungan va taranchilar
soni XX asr boshlarida 38000 nafarni tashkil etgan. Ettisuv viloyati Jarkent
uezdida bu davrda 16000 dan 25000 nafargacha taranchilar istikomat qilgan,
ruslar esa 4500 nafarni tapqil etgan. “Turkiston tuplami”da Xitoy xududidan
ko`chgan uYFur, dungan, taranchilar soni 60-65 ming atrofida bo`lgan deb
ma’lumot berilgan 87
. Agar Ettisuv viloyatida ham upbu xalqlar yapaganligini
xisobga olsak, upbu rakam xakikatga yakin bo`ladi.
Imperiya ma’muriyatining rejasida ko`chirilganlar soni mahalliy aholi
84 История Русской колонизации. // Туркестанский сборник. Том 524. - С.36.
85 Головин Г. О колонизации Туркестан // Туркестанский сборник. Том 586. - С.29.
86 Зеленский Н. Напи переселенцы. // Туркестанский сборник. Том 506. - С.72; Исследование новых
колонизационных районов. // Туркестанский сборник. Том 501. - С.5.
87 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство Академии наук
СССР. 1927. - С. 159; Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в
Семиречиньской области. // Туркестанский сборник. Том 472. - С.33.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_56.png)
![5
7vaqillariga nisbatan 10 foizni tapqil etipi kerak edi. Birok bu maqsad va reja
amalga opmadi, ko`chirilgan aholi hamma vakt ham hukumat tomonidan
yetarlicha qo`llab-quvvatlanmadi. Imperiya hukumati upbu siyosatni yuritipda
katta moliyaviy, moddiy-ma’naviy tusiklarga duch keldi.
Davriy matbuotning o`nlab naprlarida Turkiston o`lkasida tapqil etilgan
yuzlab rusiyzabon kiplok hamda posyolkalarining joylapgan urni, ularda
istikomat qilgan oilalar soni, er fondi, aholining
usip
dinamikasi masalalari anik berilgan 88
. Manbalarda keltirilipicha, rusiyzabon
dehqonlar kiploklarida 9-10 ta oiladan 120-125 ta oilagacha aholi yapagan.
Turkistonga ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlarga hukumat tomonidan
berilgan 10 desyatina er uchastkasidan foydalanip uchun maxsus ko`rsatma ham
ishlab chiqilgan edi. Dehqonlar ushbu er maydonidan o`rtacha 850-1000 rubl
mikdorida daromad olishlari belgilab quyilgandi.
Manbalar tahlili shuni ko`rsatadiki, 10 desyatina erning 2 desyatinasiga
uy-joy (xata, usadba), mevali va manzarali daraxtlardan boF, shaxsiy tomorsa
xo`jaligiga asos solish tavsiya etilgan. Dolgan erni 8 ta bo`lakka bo`linib, ularga
bugdoy, arpa, suli, tarik, paxta, kartoshka, lavlagi, sabzi, beda (klever-rus
bedasi), sabzavot va poliz, mol ozukasi, chorva mollari boqiladigan er hamda
uzum etishtirishgan. CHorvachilikning uy xo`jaligida sigir, kuy, parranda,
chuchka bokish daromad manbasini oshiradi, deb xisoblangan. Dehqonlarning
uz xo`jaligidan oladigan daromadi va xosildorlik darajasi taxminan o`rtacha
olganda quyidagicha bo`lishi kerak edi. 100 pud paxta (1 pud - 3 rubldan) 300
rubl, 800-850 pud kartoshka (1 pud 30 kopeekdan) 240 rubl, 100 pud buFdoy (1
pud 75 kopeekdan) 75 rubl, 100 pud arpa (1 pud 60 kopeekdan) 60 rubl, 3000
88 Дингельптадт. Напа колонизация в Туркестан (Русские посёлки в Туркестан). // Туркестанский
сборник.-Том 429. - С.59-85; Маргиланский уезд. // Среднеазиатская
жизнь 1906. - № 147; Андижанской уезд. // Среднеазиатская жизнь. - № 51;
Село
Кауфманское. // Среднеазиатская жизнь. 1906. - № 52; Село Константиновское. //
Среднеазиатская жизнь. 1906. № 55; Село Троицкое. // Среднеазиатская жизнь.
1906.
№ 56 ва бопкалар.
58](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_57.png)
![bogaam beda (klever) (xar biri 6 kopeekdan)180 rubl jami: 855 rubl bo`lgan 89
.
Birok sun’iy suForishga asoslangan xo`jalikdan xabarsiz rusiyzabon
dehqonlar suForma dehqonchilikka asoslangan er fondlaridan unumli foydalana
olmadilar. Ular ko`p mexnat talab qiladigan paxta va sabzavot, poliz ekinlar
(mayda ekinlar) etishtirishdan voz kechib, asosan, lalmikor dehqonchilikka
asoslangan maydonlarda boshoqdi (donli) ekinlar (bundoy, arpa, suli, tarik)
ekish bilan shuFullandilar. Ular uchun lalmikor dehqonchilik kulay va oson edi.
Bir qator rusiyzabon dehqonlar uz erlaridan unumli foydalanish urniga karovsiz
koldirdilar yoki uzlari ishlamay, mahalliy aholiga ijaraga berdilar. Natijada
rusiyzabon dehqonlarning namunali, uziga tuk qishloq va posyolkalari oz sonli
bo`lib kolishiga sabab ular foydalanayotgan er fondlarida unumdorlik pastligi
edi 90
.
Manbalar ma’lumotiga ko`ra, rusiyzabon aholi posyolkalarida de\
konchilik va chorvachilikdan kutilgan natija o`rtacha 54,2 foizdan 44,2
foizgacha bo`lib, bu avvalo, o`lkaga ko`chib kelganlarning dastlabki qismi 30 35
yil ilgari (1908-1910 yillar-diss.) ko`chganlar salmoFiga tuFri kelgan.1908yilda
rusiyzabon qishloqlarda a\oli jon boshiga yillik yalpi ma\sulot taksimoti o`rtacha
67,5 rublni tashkil etgan, \ar bir jonga bir kunlik taksimot 18,5 kopeek bo`lib,
olingan daromadning 60 foizi ozik- ovkat, 20 foizi kiyim-kechak uchun
sarflangan. Kishi boshiga pud \isobida donli ma\sulotlar 12,04 pudni, kartoshka
3,79 pudni, poliz va sabzavot ekinlari 4,86 pudni, meva 1,63 pudni, kovun va
tarvuz 12,5 pudni, gusht 2,46 pudni, toza balik 0,69 pudni, mol yogi 0,45 pudni,
sut 13,0 pudni, chuchka salasi 0,79 pudni tashkil etgan 92
. Aslida \ar bir
ko`chirilganlarning jon boshiga yillik xarajati 110 rubl bo`lgan. Agar bir yilda \
ar bir oila o`rtacha 1333 rubl daromad topsa, jon boshiga bu mablaFdan 233 rubl
sarflansa, belgilangan me’yoriy daraja \isoblanardi. Xolbuki bunday \olat
ko`chirilganlar xonadonining12,8 foizda tashkil etilgandi.
Rusiyzabon de\konlar gidrotexnik va agronomlardan olgan tavsiyalarga
89 Головин Г. Мелкая фермерская хозяйства в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 492. - С. 54-55.
90 Иля Левитов. Поездка в Туркестанский край с переселенцев. // Туркестанский сборник. Том 492.
- С. 142; Туркестанский ведомости, 1906. № 6; К вопросу о
колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 445. - С. 97-100.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_58.png)
![5
9ko`ra Turkiston o`lkasida \ar bir ekinning bir desyatina erga turli ekinlar
bo`yicha suv sarfini \isob-kitob qilishiga e’tibor qaratilgan. De\kon xo`jaligini
tashkil etishda ushbu tavsiyalardan samarali foydalanish mu\im a\amiyatga ega
bo`lgan. Rus \ukumati paxtaga zamonaviy uslubda ishlov berilsa suv boshqa
ekinlar kabi katta mikdorda suv sarfini talab qilmasligiga alo\ida e’tibor
qaratgan.
^uyidagi jadvalda ekin turlari bo`yicha suv sarfi keltirildi 93
.
2-jadval
T.R. Ma\sulot turi
Suv sarfi (kub.sm
\isobida) Izo\
1 Guruch (sholi) 1897 kub.sm (Eng yukori)
92
YUferev V. Op ы t o pereseleniya norm ы nadela pereselensev v Turkestan. // Turkestanskiy sbornik. Tom 473.
- S.324.
93
Voda v Turkestanskom krae.// Turkestanskiy sbornik. Tom 493. - S.64
2 Tamaki 1697 kub.sm
Paxtaga zamonaviy
texnika bilan ishlov
berilsa, 1 desyatina
paxta erining suv sarfi
315 kub.sm bo`ladi3 Sabzi 1632 kub.sm
4 Kunjut 986 kub.sm
5 Kartoshka 912 kub.sm
6 Juxori 830 kub.sm
7 Kovun 692 kub.sm
8 Tarvuz 594 kub.sm
9 BuFdoy 415 kub.sm
10 Arpa 415 kub.sm
11 Paxta 415 kub.sm
YUkorida ta’kidlaganimizdek, o`lkada dastlab rus xarbiy stansiyalari,
garnizonlari tashkil etildi. 1847 yildayok Kazalinskda tashkil etilgan xarbiy
garnizonda 2-3 nafar zobit, soldatlar, kichiq xarbiy xizmatchilar, 2 nafar
savdogarlar mavjud bo`lgan. 1853 yilda Perovskiy kal’asida 1,2,3 fortlar
ko`rilib, Okmasjitda Sirdaryo xarbiy chizivi tashkil etildi. SHuningdek, rus
hukumati uz hokimiyatini mustaxkamlash maqsadida shaxarlarning evropa
qismini tashkil etishga katta e’tibor qaratdilar 91
. SHu bilan birgalikda rus
91 Васильев Д.В., Любичанковский С.В. Русская власть в Туркестанском крае: визуализация имперского
пространства как фактор аккультурации // Вестник Томского государственного университета. История.
2018. № 54 - C . 17-26.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_59.png)
![qishloqlarini tashkil etishga ham tayyorgarlik ko`rib bordilar.
XIX asrning 60 yillarida Astraxan, Orenburg guberniyalarida ocharchilik
bo`lib, dehqonlar Turkistonga karab yo`lga tushdilar. Ular kalin saksovul va
kamish bilan koplangan Sirdaryo buylariga joylashdilar. U erda yovvoyi
chuchka va yo`lbarslar bilan tuknash keldilar. 1867 yil 1-sonli fortda 2944 nafar
kishi istikomat qilib, shundan 1550 nafari xarbiylar, 336 nafari ularning oila
a’zolari, 734 nafari dehqonlar (shundan 276 nafari ayollar) edi, - deb kayd
etiladi “Turkiston tuplamida” 92
.
1874-1905 yillarda o`lka viloyatlarida rusiyzabon aholi posyolkalari
yildan yilga ko`payib bordi. Sirdaryo viloyatida 1879 yilda 200 ta rusiyzabon
xonadon yashagan bo`lsa, 1884-1885 yillarda ushbu viloyatdagi 8 ta rusiyzabon
aholi kishloFi, 4 ta nemis mennonit koloniyasida 540 oila bo`lib bunda 2522
nafar aholi istikomat qilgan 93
.
YUkorida kayd qilingan 31 yil davomida Sirdaryo viloyatidagi
CHimkent uezdida 18 ta, Avliyoota uezdida 25 ta, Perovskiyda 4 ta, Toshkent
uezdida 11 ta, viloyatning boshqa xududlarida yana 7 ta rusiyzabon aholi
KishloFi mavjud bo`lgan.
Turkistonda 1893-1901 yillarda 15 ta posyolka tuzilgan bo`lsa, 1901
yilda bitta ham rusiyzabon aholi turar joylari vujudga kelmadi 94
.
Mavzuga doir materiallarini o`rganish jarayonida Rossiya imperiyasi
guberniyalaridan Turkistonga ko`chirilgan “rus mujiklari” va “rus oilalari”
uzundan-uzok mashakkatli yo`lni bosib o`tganligi ayon bo`ladi. Ularning
Turkistondagi “Ko`chirish saroylari”da oylab-yillab kutib yotishlariga ham tugri
kelganligi bilan bogaik bo`lgan xabar va maqolalar ham bosilgan 95
.
Manbalar tahlili orkali ayon bo`ldiki, Rossiya imperiyasidan o`lkaga
ko`chirilganlarning qishloq va posyolkalarida ma’naviy-axloqiy holat, kundalik
maishiy turmushda ko`pgina salbiy jixatlar ko`zga tashlanadi. Xususan,
92 К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 445. - С. 97-100.
93 Юферьев В. Опыт о переселения нормы надела переселенцев в Туркестан. // Туркестанский сборник.
Том 473. - С. 326.
94 Несколько слов о переселение в Сырдаринской области. // Туркестанский курьер, 1907. - № 171
95 Бенари А. Свободные земли Туркестанского края. // Ташкентский курьер. 1908. № 103.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_60.png)
![6
1“Avliyoota uezdiga Samara va Astraxan guberniyalaridan kelganlar ko`p spirtli
ichimliklar ichadilar. SHaxarga borgan xar bir dehqon uzi bilan 1-2 butilka
alkogol olib kelishi odat tusiga aylangan, ular uz qishloqlaridan 15-20 chakirim
uzoklikdagi pivo bar (kobak)larga katnashdan erinishmaydi, spirtli ichimliklar
ichishga berilgan rusiyzabon dehqonlar bozor, maydon, qishloqlarda
gandiraklab yuradi, kechko`runlari bakirib-chakirib qishloqdoshlari tinchini
buzishadi”,-deb yozilgandi “Turkestanskiy vedomosti” gazetasida 96
.
Rusiyzabon dehqonlar orasida ichqilikbozlik tobora ko`chayib
borayotganligi fakatgina Rossiya kelajagiga salbiy ta’sir qilibgina kolmay, ular
ta’sirida axyon-axyonda buza (sarxush qiladigan ichimlik) ichib to`rgan
mahalliy aholiga ham ta’sir etib, ular orasida spirtli ichimliklar ichadiganlar soni
ko`payib bormoqda, deyiladi, “Turkiston tuplami”dagi xabarlardan birida,
Kattako`rFOn (Samarkand uezdi) shaxrida pivo ichishga mukkasidan ketgan
shaxs bo`lib, u bir kunda 100 butilka pivo icharkan. Atrofiga mahalliy xalq
vaqillaridan ham butilkadoshlar tuplagan 97
. Turkiston o`lkasi bo`ylab XX asr
boshlarida sayoxatga chiqkan rusiyzabon amaldorlaridan biri “Toshkent,
Samarkand, Marki yunda
ko`plab
dehqonlarni ko`rdim, ular “savdo maydonlari”deb nomlangan joylarda
tuplanishadi, bu joylarni mahalliy aholi “alkashlar bozori”deyishadi. Ularda
spirtli ichimlik ichib olgan dehqonlar bakirib-chakirishadi, odamlar tinchini
buzishadi. Mahalliy xalq bozorlarida bunday holat yuk. Nega rusiyzabon
ko`chirilgan aholi mahalliy aholi (musulmonlar) bilan urab olinganini
tushunishmaydi? Ular nega xristian provaslavlar obrusini tushirishadi?
Musulmonlar axloki va ma’naviyatiga urnak bo`lish kerak emasmi? Naxotki
ular Turkiston, Tibet, Xitoy, Xindistondan xar yili 30 ming musulmon Makka
xaj ziyoratiga borib kelayotganidan xabarlari yuk?” kabi satrlarni yozgan 98
.
96 Иля Левитов. Поездка в Туркестанский край с переселенцами. // Туркестанские ведомости. 1906. - №
56.
97 Переселенческие вопросы. // Туркестанский сборник. Том. 464. - С. 48.
98 К вопросу о колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 445. - С.98.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_61.png)
![Turkiston o`lkasiga ko`chgan nemis mennonitlari va molokanlarning odob-
axloki, tartib-intizomi, mexnatsevarligi, o`zaro axilligi, xo`jalik yuritishdagi
tadbirkorligi, kushnilar va mahalliy xalq bilan dustona, yaxshi kushnichilik
munosabatlardagi ishtiroki ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlarga namuna qilib
ko`rsatilgan 99
.
Ko`chirilganlarning mahalliy aholiga salbiy ta’sir qilayotganligi va
ularning noroziligini tuFdirayotganligi ham e’tibordan chetda kolmagan.
99 Сыр-Дарьинскомпереселенческомуправление. // Туркестанский сборник. Том 496. - С. 81. Несколько
слов (по поводу нескольких слов о переселении в Сыр-Дарьинскую область). // Туркестанский сборник.
Том 434. - С.193-196.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_62.png)
![6
3Bu aholining bunyodkorlik faoliyatitiga salbiy ta’sir qilayotganligi, kolaversa
rus hukumatining obrusiga salbiy ta’sir qilayotganligi tabiiy holat edi. Davriy
matbuot maqolalarida ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlarning spirtli
ichimliklarga ruju quyishi sabablari sifatida qishloqlarda namunali maishiy
xizmatning yo`lga quyilmaganligi, mahalliy amaldorlar xalq orasida yetarlicha
tarFibot-tashvikot va nazorat ishlarini olib bormasligi, ko`pgina qishloqlarning
shaxardan uzokligi tufayli zerikarli hayot, ozik-ovkat maxsulotlaridagi tankislik,
ishsizlik, uz erlarini ijaraga berib tanballashib kolish kabi holatlar keltiriladi 100
.
Voronej, Samara, Saratov hamda Volgabuyi guberniyalaridan ko`chib
kelgan rusiyzabon aholi vaqillari kirgiz (kozok)lar bilan yonma-yon xolda
joylashgan. Rusiyzabon ko`chirilgan aholi orasida uFrilik holatlari ham uchrab
to`rgan. Ular mahalliy aholining ot, koramol va kuylarini uFirlashgani
manbalarda kayd etiladi. Ayniksa, otlarni uFirlab, xar birini 15-20 rublga
sotganlar xaqida ma’lumotlar keltirilganligiga guvox bo`lindi. Bunday
ma’lumotlar arxiv xujjatlarida ham keltirilib, bir xujjatda A.Fedchenko ismli
shaxs mahalliy xalq vaqillaridan birining nor tuyasini ugarlagani kayd etiladi 101
.
Manbalarda evropalik aholi ayrim qishloqlarga 15-20 ta plug tortadigan ishchi ot
xayvonlarini olib kelishgani, kirviz.lar esa ularni uFirlagani xaqida ham xabar
berilgan. Mahalliy aholi bu bilan ko`chirilganlarni uzlari joylashgan erlardan
ko`chib ketadi, deb uylashgan 102
. Sovet hokimiyati davrida yaratilgan bir qator
tadqiqotlarda ko`chirilgan imperiya aholisi mahalliy xalqlarga madaniy
rivojlanish olib keldi tarzida bir yoklama yondashiladi. Jumladan, tarixchi olim
A.I. Ginzburg “Rusiyzabon aholi ko`chib kelishi bilan kozok va kirviz.lar rus
tilida suzlashadigan bo`ldi. Rus ish ko`rollari
bilan erlariga ishlov beradilar. Rus oyok kiyimlarini kiyadilar. Evropa serxosil
mevalari, daraxtlarini ustiradilar. Samarkandda boFbonlar, Ashxabotda
100 К вопросу о колонизации. // Туркестанский курьер, 1908. - № 71; Ликошин. Н.С.
Обцирень но неудобень. // Туркестанский ведомости. 1907. - № 80.
101 Узбекистан Миллий Архиви, И. 1-фонд, 27-руйхат, 188-йигма жилд, 199-варак.
102 Stop . Колонизационные вопросы. // Туркестанский сборник. Том 421. - С. 172-180; К. Киргизско
переселенческому вопросу // Туркестанский сборник. Том 421. -С.180-187.
64](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_63.png)
![ipakchilik va polizchilik maktablari ochildi,”-deb yozadi 103
. Birok mahalliy
aholiga ko`chirilgan aholining axloksizligi, insoniy xislatlardan yirok bo`lgan
salbiy ta’siri masalalari ataylab chetlab utilganligi uz davridagi mafko`ra tufayli
ekanligini anglash kiyin emas. Muximi shundaki, bevosita ayrim rusiyzabon
mualliflar uz vaktidayok ushbu noxush xatti-xarakatlar va salbiy jixatlarni
e’tirof etgandilar. Bu xaqida yukorida tuxtalib o`tgan edik.
Ko`chirilgan rusiyzabon aholi posyolka qishloqlarining ayrimlari
mahalliy aholi yashash joylaridan ancha uzok masofalarda, ba’zilari yonma yon
tashkil topgandi. Xatto ba’zi bir qishloqlar rusiyzabon aholi va mahalliy aholi
orasida bir xil nomlangan, xududlari o`zaro tutash bo`lgan. Aytish mumkinki,
mahalliy aholi bilan ko`chirilganlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar doimo sillik
kechmagan. Bir qator maxallalarda kozoklar bilan er-suv o`rtasida janjallar
bo`lganligi, kozok-KirFiz qishloqlari manaplari (uruF-aymok boshliklari-diss)
va rusiyzabon amaldorlar er hamda chorva masalasida tortishib kolishi kabilar
xaqida xabar qilinadi 104
. Krzokdar asosan chorva mollarini bokish bilan
shuFullanganliklari sababli ular er maydonlarini tez-tez almashtirib turishgan.
Rusiyzabon aholi manzilgoxlari uchun ajratilgan “bo`sh erlar”da kozoklarning
favkulodda chodirlari paydo bo`lgan, chorvadorlar yaylov izlab chegara bilmay
ko`chib yuravergan, ularni utroklashtirish hamma vakt ham kutilgan natijani
bermagan. 1856 yilda kozokzabon va rusiyzabon aholi o`rtasida katta janjal
chiqib, oxir-oqibatda kuzFOlonga aylangan, fakat 1858 yilda ushbu mojaroga
chek quyilgan. Sirdaryo viloyatida kechgan ushbu xarakatga kozoklarga tegishli
bo`lgan erlarni nokonuniy tortib olish, ular xuquqining poymol qilinishi sabab
bo`lgan 105
. Bunday norozilik xarakatlari korakirgiz manaplari bilan rus
ma’murlari orasida ham kelib chiqkan. Manap Konur rusiyzabon dehqonlarga
103 Гинзбург А.И. Переселенческий вопрос в Туркестане (конец XIX - начало XX в) Авт. дисс.канд.ист.
наук. - Т.: 1966. - С.16.
104 Киргизско переселенческому вопросу. // Туркестанский сборник. 421. - С. 180-187;
Успенский А. Влияние колонизации на киргизское хозяйства // Туркестанский
сборник. Том 472. - С. 152-166; Чиркин Г. Землеустройство киргиз в связи с
колонизацией степи. // Туркестанский сборник. Том. 241. - С. 167-180; Киргизы и
переселение. // Туркестанский сборник. Том 518. - С. 98-100; Земле устройство киргиз.
// Ташкентский курьер. 1908. - № 146; Фёдоров Е. К вопросу киргизские
землеустройства. // Ташкентский курьер. 1909. - № 48.
105 Бартольд В.В. История культурной жизн Туркестана. Изд. Акад. Наук СССР. Ленинград, 1927. - С.
145.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_64.png)
![6
5ijaraga bergan erlarga boshqa korakirgiz uruFi a’zolari kelib chodir tikishgan.
SariboFish uruFi manapi SHabdan rusiyzabon aholi vaqillari boshqa salt sayak
uruFi manapidan sotib olgan erlarning uziniki ekanligini da’vo qilgan. Oddiy
xalqni korakirgizlar “Bukara” (kora, ruscha “vot chyorn ы y”) deyilgan. Ular
rusiyzabon amaldorlardan ijaraga 30 desyatinagacha er olishgan. Bu esa
manaplar bilan tuknashuvlarga sabab bo`lgan. CHunki korakirFiz manaplari
orasida 750-1000 desyatinagacha erni ijaraga beruvchi boy-badavlat dehqonlar
bo`lib, ular oddiy kirFizlarning uz erlaridan ketib kolishini istashmagan 106
.
Ayrim xududlarda mahalliy amaldorlar bilan mustamlaka ma’murlari o`zaro til
biriktirib, rusiyzabon va mahalliy aholi ustidan xukmronlik qilishgan.
SariboFish uruFi manapi SHabdan Makka va Madina xaj ziyoratidan
kaytganidan sung (1906 yil-diss.) “bukara”lardan 15000 rubl tuplab uz
xarajatlarini koplashida mustamlaka ma’murlari uni kullab kuvvatlagan 107
.
Xullas, ko`chirilgan aholining Turkiston o`lkasi bo`ylab joylashuvi 1867 yildan
1917 yilga kadar davom etgan. Avval xarbiy xizmatdan iste’foga chiqkan kichiq
lavozimdagi zobit va soldatlar, ularning oilalari imperiya chegaralari bo`ylab
joylashgan. SHu davr mobaynida rusiyzabon dehqonlarni ko`chirish, Rossiya
imperiyasining uzok asrlik ko`chirish tajribasi asosida amalga oshirila
boshlangan. Ko`chirish siyosatining tashabbuskori birinchi Turkiston general-
gubernatori K.P. Kaufman bo`lgan. Uning davrida rusiyzabon dehqonlarning
dastlabki 6 ta kishloFi tashkil topgan. Ko`chirish jarayoni 1881-1882 yillar va
1892- 1893 yillarda eng yukori chukkisiga chiqkanligini o`rganilgan manbalar
tasdiqlaydi. Arxiv xujjatlari va davriy matbuotda Turkiston general-
gubernatorligining xar bir viloyati va uezdlarida ko`chirilgan dehqon
xo`jaliklarining soni, qishloq va posyolkalardagi joylashuvi anik dalillar bilan
berilgani muximdir. Ko`chirilgan aholi Turkiston aholisining ma’naviy
muxitiga, asosan, salbiy ta’sir ko`rsatgan.
Xulosa qilib aytganda, o`rganilgan manba va arxiv xujjatlarida
106 Хворстанский П. Киргизский вопрос в связи с колонизацией степи // Туркестанский сборник. Том
472. - С. 37, 44, 82.
107 Уша жойда. - Б.84-85.
66](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_65.png)
![Turkistonga ko`chirilgan aholi soni tugrisida anik rakamlar ko`rsatilmagan, bu
holat o`rganilayotgan davrda mintaqaga kancha aholi ko`chib kelganligi
to`g`risida anik fikr aytib bo`lmaydi. Birok, mazko`r masalani Turkistonning
ma’lum mintaqalari kesimida tadkik etish mumkin. SHu sababli, mazko`r ishda
viloyat va uezdlar mikiyosida Turkistonga kancha aholi ko`chib kelganligini
tahlil qildik. Ushbu izlanishlar natijasi shuni ko`rsatadiki, ko`chib kelgan aholi
asosan erni suForish uchun kulay xisoblangan xududlarga kelib urnashgan.
Bundan tashkari, temir yo`l stansiyalari va xarbiy ob’ektlar yonida ham yangi
ko`chib kelgan aholining yashash joylari tashkil topdi. Mazko`r erlar asosan
mustamlaka ma’muriyati tomonidan berilgan bo`lib, ularga dehqonchilik bilan
shugullanish uchun ma’lum mikdorda erlar takdim etilgan.
II.2. Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning moddiy va maishiy
holati
Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning moddiy va maishiy holati xaqidagi
ma’lumotlar tarkok xolda uchraydi. Bu ma’lumotlar garchi ayrim qishloqlar
misolida bo`lsa ham o`lkaga ko`chirilgan dehqonlarning umumiy maishiy axvoli
bo`yicha ba’zi bir xulosalar chiqarish imkonini beradi.
Turkistonga ko`chirilgan Rossiya imperiyasi aholisining Sirdaryo viloyati
CHimkent uezdidagi rusiyzabon aholi qishloqlari o`rganilganligi bilan bogaik
1906 yildagi ma’lumotlar tahlil qilinganda, quyidagi jixatlar ayon bo`ladi. 1905-
1910 yillarda tashkil topgan qishloqlarda er fondlari juda oz bo`lsa-da,
dehqonchilik qilib xo`jalikni yuritishga xarakat qilingan. CHimkent uezdidagi
Novo-Nikolaevka kishloFi 1907 yilda tashkil topgan bo`lib, qishloqliklar
xisobida 42 desyatina suForiladigan, 217 desyatina lalmi erlar bo`lgan. Xar bir
oila xisobiga o`rtacha 1,17 desyatina suForiladigan, 5,84 desyatina lalmi erlar
tuFri kelgan 111
. Bundan ko`rinadiki, ushbu qishloqda 1907 yili 36-37 ta oila
yashagan va ular suForma dehqonchilik bilan birgalikda uzlarining xo`jalik
yuritish an’analariga mos bo`lgan lalmikor dehqonchilik bilan ham
shuFullanganlar.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_66.png)
![6
7“Turkiston tuplami” ma’lumotlari asosida XIX asrning 80 yillarda
Turkiston mintaqasida tashkil topgan rusiyzabon aholi qishloqlari,
ulardagi oilalar soni va xo`jaligidagi muxim tarmoqlar xaqida quyidagi
jadval orkali ma’lumot olish mumkin 112
.
3-jadval
^ishlokning nomi Tashkil topgan
yili Oilalar soni
Muxim xo`jalik
sohalari
Kaspiyorti viloyati
Alekseevka 1883 yil 29
donchilik, chorvachilik
Dimitrovka 1888 yil 6
buFDOY, poliz,
sabzavot
Mixaylovka 1888 yil 18 donchilik,
sabzavotchilik
Saratovka 1884 yil 22
donchilik, chorvachilik
Skobelevka 1891 yil 9 chuchkachilik,
parrandachilik
Vыsokiy 1884 yil 22 donchilik,
Kozelnыy 1884 yil 14
donchilik, ko`rkachilik
Sirdaryo viloyati
111
Golovin G. K priyomu svobodnыxgosudarstvennx zemli. // Turkestanskiy sbornik. Tom 495. - S. 107-112.
112
Nik. Ditsgel. Nasha kolonizatsiya Sredniy Aziya (Russkie poseleniya Turkestan). // Turkestanskiy sbornik.
Tom 429. - S. 60-85.
68](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_67.png)
![YAs-ko`chu 1889 yil 22 paxta, buFdoy
Manat 1890 yil 13
buFdoy,donli ekinlar
Merka 1887 yil 29
buidoy, koramolchilik
Sretenskiy
Nadejdinskiy 1888 yil 100-123 oila paxta, buFdoy, poliz
Troitskiy 1888 100 don, paxta
Nikolskiy 1889 300
xunarmandchilik, savdo
Ettisuv viloyati
Kuzminka 1887 30
sabzavotchilik,
bedachilik,savdo- sotik
CHaldavr
1876-1888 yillar 84 BuFdoy, dehqonchilik
Nikolaevskiy 1885 yil 32
dehqonchilik va
chorvachilik
YUkoridagi jadval ko`chirib keltirilgan aholining xo`jalik yuritish
an’analarini viloyatlar kesimidagi tahlilini qilish imkonini beradi. Jadvaldan
ko`rinadiki, xo`jalik yuritishda viloyatlarning uziga xos ixtisoslashuvi yuz
bergan. Bu albatta, iqlim sharoiti va bu erga ko`chirilgan aholining xo`jalik
yuritish an’analari bilan bod lik edi. Misol uchun oladigan bo`lsak, Kaspiyorti
viloyatiga ko`chirib keltirilganlar asosan donchilik, sabzavotchilik, chorvachilik
va parrandachilik, Sirdaryo viloyatiga ko`chirilganlar esa donchilik, paxtachilik,
chorvachilik va xunarmandchilik, Ettisuv viloyatiga ko`chirilganlar donchilik,
chorvachilik bilan shuFullanganlar.
Masalan ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlardan biri uz er maydonida
5000 dona tarvuz etishtirib, ularning xar bir donasini bozorda 20-25 kopeekdan
sotgan 108
. YUkorida ko`rsatib utilgan mashgulotlardan tashkari, ko`chirilgan a\
oli duradgorlik, tikuvchilik, buyokchilik, kunchilik, Fisht terish, kir yuvish,
tukuvchilik, konduktorlik, cherkov xizmatchisi kabi mashFulotlar bilan ham
108 Переселенцы Волги на Сыр-Дарья. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.60-85.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_68.png)
![6
9shuFullanishgan.
Toshkent shaxri yakinidagi Nikolskiy rusiyzabon aholi posyolkasida 300
ta xonadon istikomat qilib, 1889 yilda posyolkada 15 nafar duradgor usta, 6 ta
izvoshchi, 11 ta buyokchi, 10 ta charmsoz, 5 ta Fisht teruvchi, 9 ta kir yuvuvchi,
4 ta tukuvchi, 9 ta tikuvchi, 3 ta soatsoz va 1 ta konditer sex egasi istikomat
qilgan 109
.
Sirdaryo viloyati Avliyoota uezdidan 25 chakirim uzoklikdagi
Aleksandrovskiy kii ы ogidagi yoshlar jun yuvish, undan movut (sherst) olish
bilan shuFullanishgan. Bu qishloqda 100 ta va undan ortik kuylari bor bo`lgan
xonadonlar yashardi, ular uzlari etishtirgan xomashyoni kayta ishlash choralarini
ham ko`rishgan. Ushbu kuylar mayin junli kuylar zotiga kirganligi uchun ular
asosan juni uchun boqilgan. Bunday kuylarni junidan movut olingan.
Aleksandrovskiy kii ы ogidan bo`lgan dehqon Soplyakov 1888 yilda bir
paytning uzida un tortadigan tegirmon ko`rdi, kungabokardan yoF olish
apparatini urnatdi va asalarichilik bilan shuFullandi. Dehqon Ilchenko paxtadan
tola olish kul stanogini yaratdi, birok ko`p utmay vafot etdi 110
. Nemis
mennonitlari dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilikdan tashkari, zotdor, 30-
40 litr sut beradigan sigirlarni urchitib ko`paytirish fermasini ko`rib, tadbirkorlik
va fermerlikda namuna ko`rsatishdi. Rusiyzabon dehqonlar orasida mayda
savdogar, bakkol, dallol, volost oksokoli, stansiya kuzatuvchilari, hammom
egalari va xizmatchilari, mexmonxona xodimlari, yam щ ik (murabbiy)lar
bo`lgan 111
.
Temir yo`l stansiyasi nazoratchilari bir oyda 25 rubl, yam щ ik (murabbiy)
2 pud un va 9 rubl hamda 7,5 funt krupa (1 funt-450 gramm- diss.) olgan. Agar
yam щ ik (murabbiy) mahalliy aholi vaqili bo`lsa, 7 rubl, 3 pud un yoxud 12 rubl
olgan 112
. Balikchilik maxsuloti Orol dengizi, Sirdaryo va CHirchiq daryolaridan
109 Ник. Дицгель. Наша колонизация Средней Азия (Русские поселения в Туркестан). // Туркестанский
сборник. Том 147. - С.48.
110 Ник. Дицгель. Наша колонизация Средней Азия (Русские поселения в Туркестан). // Туркестанский
сборник. Том 429. - С.81.
111 Миддердорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. Санкт-Петербург. 1882. - С.45.
70
112 Stop . Колонизационые вопросы. // Туркестанский сборник. Том 421. -
С.173.
Каспийорти вилоятида Красноводский, Петровский посёлкалари 1894 йилда ташкил этилган булиб,](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_69.png)
![olingan. Bu bilan rusiyzabon aholi shuFullangan bo`lib, ular som, shuka, sazan
(karp), nalim, menv, okun, karas, usach kabi baliklarning turlarini ovlashgan.
Ayniksa, ko`chishdan ilgari dengiz yakinida yashagan uralliklar balik tutishda
moxir va ustasi farang bo`lishgan. Rusiyzabon aholi qishloqlarida, shuningdek,
rus, golland, koxinxin tovuklari boqilgan. Ko`chirilgan aholi chorvachilik bilan
ham shuFullanar ekan, koramolchilik, otchilik, chuchkachilik, parrandachilik
bilan birga, kuy va echqilar bokish ham ular xo`jaligidagi muxim tarmoqlardan
biri bo`ldi.
Asosan SHimoliy Kavkaz va Krimdan temir yo`l orkali yuk vagonlarida
ko`chganlar uzlarining jun beradigan kuylari bilan o`lkaga kirib kelgandi.
Ma’lumki, Turkistonda XX asrning boshlarida kuychilik rivojlangan bo`lib, bu
davrda Sirdaryo viloyatida 4 million 73 ming, Farg`ona viloyatida 1 million 323
ming, Samarkand viloyatida 959 ming, jami 7 million 311 ming bosh kuylar
keng yaylovlarda boqilgan. Kuychilik bilan shuFullanuvchi ko`chib kelganlar
avval TurFay, Semiplatinskiy saxrolari orkali Turkistonga kirib keldilar 113
.
Stavropol guberniyasidan 1 nafar chorvador Toshkent yakinidan 120 desyatina
er sotib oldi, yana 2 nafar ko`chib kelgan chorvador CHimkent uezdidan uz
kuylarini bokish uchun er sotib olgandi. Kuychivonlarning o`lkada 60 ta
xo`jaligi tashkil topadi, chorvadorlar Olmali degan posyolkaga asos solishdi.
Ko`chirilgan chorvadorlar uz podalari uchun xar bir koramolga 10 kopeek., xar
bir kuyga 2 kopeek.ga kirchizlardan er maydonlarini ijaraga olishgan. Ular,
asosan, mayin junli kuylar bokishni yo`lga kuydi, korakulchilik bilan ham
qisman bo`lsa-da shuFullanishdi. Tamirlonovka, Mamaevka, Obruchevka,
Ermolovka, Olmali kabi kuychivonlarning 6 ta posyolkalari bo`lgan. Ular
Janubiy Rossiya va Kavkaz chorvadorlaridan kolishmaydigan movut olishgan.
уларда 11 нафар баликчилар яшаган. 1894-1899 йилларда Киндерли ва Заворот кирFOFида 2 та
баликчилар кишлоFи ташкил топганлиги хакида манбаларда маълумотлар берилган. Баликчи
хужаликлар кайик-баликчилик сохасини куллаб, уз эхтиёжлари хамда бозорда сотиб, даромад олиш
максадида балик овлардилар. Баликчилар кишлокларини маъмурият куллаб-
кувватлаб уларга имтиёзли ссуда
(кредит) берган, соликлардан дархон килган, кайиксозлик саноати
ривожини
рагбатлантирган.
113 Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер. 1907. - № 171.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_70.png)
![7
1Xar bir kuydan 10 funtdan 16 funtgacha (1 funt-409 gr-diss.) movut uchun
sifatli jun olingan. Mayin junli kuylar junini kayta ishlaydigan zamonaviy
fabrikani Farg`ona viloyati, Namangan uezdida birinchi bo`lib tadbirkor
K.V.Solovev ochgandi 114
.
1880-1890 yillarda 15 mingtagacha kuy podalariga ega bo`lgan
ko`chirilganlarning oilasi bor edi. Turkiston o`lkasining Andijon, Namangan,
Ush, Kukon, Samarkand, MarFilon, Xujand, Toshkent, Avliyoota uezdlarida
chorva boqiladigan 1 million desyatina yaylovlar bo`lgan. 1910 yilda Rossiya
sanoati uchun bir yilda 2,5 million pud sherst talab qilinar edi.
Manbalar tahlil qilinar ekan, ko`chirilgan aholi faoliyati va mashFulotida
sun’iy suForishga asoslangan boshoqli (donli) ekinlar etishtirish keng
tarkalmaganligi, asosan lalmikor dehqonchilik bilan mashFul bo`lganligi ko`zga
tashlanadi. Ma’lumki, rusiyzabon aholi posyolkalarida va qishloqlarida Amerika
paxta navini etishtirish, ya’ni paxtachilik ham kutilgan natijani bermagan.
Amerika paxtasini ekkanlarga imtiyozli kreditlar berilgan, paxta narxi oshirilgan
bo`lsa-da, ko`chirib keltirilgan rusiyzabon dehqonlar ushbu ekinni ekishga
ixtisoslashmagan. Birok arxiv xujjatlarida keltirilishicha, ko`chib kelgan aholi
orasida Amerika paxtasini ekadiganlar soni ayrim xududlarda yillar davomida
oshib borgan. Jumladan, Dasht chulga ko`chirilgan xo`jaliklarning 1909 yilda
9,2 foizi, 1910 yilda 38,4 foizi, 1911 yilda 58 foizi, 1912 yilda 80 foizi Amerika
paxtasini etishtirish bilan shuFullanishgan. Birok ularning xo`jaligida paxta
xosildorligi, 10-15 sentnerdan oshmagan 115
. Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning
suForma dehqonchilikda yetarli malaka va ko`nikmaga ega bo`lmaganligi
paxtachilikda xosildorlikning past bo`lishiga olib kelgan asosiy omil edi.
Sirdaryo viloyatining Toshkentdan uzok bo`lmagan Speshenskiy
KishloFida (1887 yil tashkil topgan-diss.) 123 ta xonadondan 40 ta xonadon
“YAroslav manufakturasi” xisobidan Amerika paxta uruFini tekinga olib, 1888
114 Узбекистон Миллий архиви, И - 17 - фонд, 1-руйхат, 13485 - йигма жилд, 11,
15 -
вараклар; Головинь Г. Мелькая фермерская хозяйства в Туркестане. // Туркестанский
сборник. Том 492. - С. 50-58. 72
115 Узбекистон Миллий архиви, И-16-фонд, 1-руйхат, 344-йигма жилд, 9,10,11,12-вараклар.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_71.png)
![yilda 300 desyatina, 1890 yilda 600 desyatina erga paxta ekkanligi, xar bir
desyatina erdan 56 rubl sof daromad olinganligi, Dalvarzin arikdan paxtazorlar
suForilgani xaqidagi ma’lumot kayta-kayta ta’kidlangan 116
. SHuningdek, Dasht
chulda uz erining 2 desyatinasiga Amerika paxtasini ekkan rusiyzabon
dehqonlar hayoti farovon bo`lganligi aholi orasida xar kancha targib qilinmasin,
paxtachilik ularning asosiy va doimiy xo`jalik turiga kirmadi 117
. YUkorida kayd
etilganidek, paxtachilik ogir mexnat turi bo`lgani, paxta yillik texnik ekin turi
ekanligi, uning dalalariga oralik ekin ekish imkoniyati cheklanganligi, bu borada
ko`chirilgan aholida tajriba yukdigi kabi omillar rusiyzabon dehqonlarni ushbu
mashFulot turidan uzoklashtirdi 118
.
Ettisuv viloyati bu erga dunganlar ko`chib utgunicha, guruchga bo`lgan
extiyojini Sirdaryo viloyati xisobiga kondirgan. Dunganlar ko`chib utishi
natijasida Ettisuv viloyati guruch bilan uzini ta’minlabgina kolmay, uni chetga
ham sota boshlagan. Dungan, taranchi, uYFurlar rusiyzabon dehqonlarga
nisbatan mirishkor bo`lishgan. Xatto, ular rus va shaxar musulmonlariga
madaniy ta’sir o`tkazib, Toshkent shaxridagi aholi ham dungan shlyapalarini
kiyishni odat qilishgan 119
.
Oldingi bobda nemis mennonitlari diniy konfessiyasi xaqida fikr bildirib
utdik. Bu paragrafda ularning xo`jalik hayoti va mashFulotlari, Turkiston
moddiy hayotiga ta’siri masalalari manbalarda kay tarika talkin etilganini
kengrok bayon etish maqsadi kuzlandi. Mennonitlar ko`chib kelgan dastlabki
paytlarida moddiy jixatdan nochor bo`lganliklari tufayli asosiy e’tiborni
iqtisodiyotga, ya’ni moddiy turmushlarini yaxshilashga qaratishgan.
Mexnatsevarlik, ongli, muloxaza bilan uzokni kuzlab faoliyat yuritish, jamoada
oksokolga buysunish, kat’iy tartibga rioya qilish, savod chiqarish majburiyligi
kabi tamoyillar ular hayotida yozilmagan konun bo`lgan. SHu sababli nemis
116 Наша колонизация Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.173.
117 Тилгаев К. Богарний земли. // Туркестанский курьер. 1909. - № 98; Арендаторы-переселенцы в
Голодной степи. // Туркестанский курьер. 1909. - № 136; Ликошин Н.С. Общирньюно неудобен.
//Туркестанские ведомости. 1903. - № 79, № 80, № 88.
118 Головинь Г. О колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 542. - С. 24-27.
119 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград. Издательство Академии наук
СССР. 1927. - Б.160.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_72.png)
![7
3mennonitlarining qishloqlari rusiyzabon aholi qishloqlariga nisbatan obod,
aholisi esa uziga tuk xonadonlar bo`lgan. “Turkiston tuplami” va arxiv
fondlaridagi ma’lumotlarda ular ilk bor Sirdaryo viloyatining Avliyoota uezdida
5 ta qishloqni tashkil etishgani yozilib, 1884-1885 yillarda Sirdaryo viloyatida 8
ta rusiyzabon aholi kip ы ogi, 5 ta nemis-mennonit koloniyasi bo`lgani
manbalarda kayta-kayta ta’kidlanadi. Mennonitlar dehqonchilik, chorvachilik,
xunarmandchilik mashFulotlari bilan shuFullanar edilar, ba’zilari shaxarga borib
tadbirkorlik bilan ham mashFul bo`lishgan. Avliyoota mennonitlarining hayotini
o`rgangan Geyerning yozishicha, chorvachilikning chuchkachilik sohasi
ularning xo`jaligida yaxshi rivojlangan 120
. Sigir va kuy bokishda mennonitlar
ustasi farang bo`lib, paxta ekish tajribasiga ega bo`lmaganliklari uchun bu
borada muvaffakiyatga erisha olmadilar. Nemis mennonitlari parrandachilik,
asosan, ko`rka parvarishlashda yukori natijaga erishishgan. Avliyootadagi
nemislar koloniyasida yangi ekin navi xisoblangan 6 turdagi kartoshka eqilgan.
Bu kartoshka navlarining vegetatsiya davri 6-8 xaftalik bo`lib, bu navlar
mennonitlar tomonidan Volga buyidan ko`chib keluvchi aholi orasida yangi
joylarda madaniylashtirilgan. Ular kora, kulrang, dvukar kabi navlar bo`lib,
xosildor va ta’mli bo`lgan. Sirdaryo viloyati xarbiy gubernatori
Grodekov xarbiy garnizonlarning erlarida ekish uchun mennonit kartoshka
navlarini hukumat xazinasi xisobidan ko`p mikdorda xarid qilgan. Turkiston
general-gubernatorligining Kaspiyorti viloyatida, ya’ni Ashxabod shaxridan 90
chakirim uzoklikda joylashgan xududda 1892-1893 yillarda imperiyaning
Saratov guberniyasidan ko`chirilgan nemis mennonitlarining Saratovka kishloFi
bo`lgan. Saratovka kishloFidagi nemislar 18 ta xonadon bo`lib, 83 nafarni
tashkil etardi. Bu nemis mennonitlari xar bir oilasiga yangi koloniyada urnashib
kolish uchun davlat tomonidan 100 rubl mikdorida yordam puli berilgan 121
.
Sun’iy suForishga asoslangan dehqonchilikdan uzok bo`lganliklari uchun ular
lalmikor dehqonchilik bilan shuFullanishgan. Saratovkalik nemislar 1894 yilda
55 desyatina erga bugdoy, 5 desyatina erga arpa ekib, 1 desyatina erdan 15 pud
120 Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер. 1907. - № 171. 74
121 Ликошин Н.С. Общирнью но неудобен. //Туркестанские ведомости. 1903. - № 80.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_73.png)
![(1 pud-16 kg-diss.) buFdoy, 30 pud arpa olishgan. Saratovka kishloFida
istikomat qiluvchi nemis mennonitlari chorvachilikning koramolchilik va
chuchkachilik sohalarida katta yutuklarga erishganlar. Ular uzlari bilan sersut
sigirlar zotini o`lkaga olib kelganlar. Ularning parvarishlagan sigirlari 30-40
litrgacha sut bergan. CHorva mollari uchun beda etishtiriladigan keng
maydonlar barpo etilgan. YOvvoyi ut-ulanlardan pichan Faramlari qilishar edi
va Faramlar soniga karab xar bir nemis- mennoniti nechta koramolga ega
ekanligini bilib olish kiyin emas edi 122
. Ularning xar bir xo`jaligida 5-6 ta
koramol, 30-40 tagacha ko`rka boqilgan. CHorva maxsulotlari (gusht, sut,
smetana, kaymok) ni mul-kul etishtirgan nemis xo`jaliklari extiyojlaridan
ortikcha maxsulotni Ashxabod shaxri dehqon bozorida sotishgan yoxud xarbiy
garnizonlar uchun maxsulot xarid qilinadigan dukonlarga belgilangan narxlarda
topshirishgan. Ayrim nemislar shaxsiy tegirmonlariga ega bo`lib, ularning
tegirmonida 3-4 kishi mexnat qilgan. Saratovka mennonitlari xo`jalik hayotida
boFdorchilikning roli ham muxim bo`lgan. Ular shaxsiy tomorkasida olma,
malina, smorodina, krijovnik kabi yangi ekin navlaridan mul-kul xosil
etishtirishgan 123
. Xo`jalik tomorkalarida uzumchilik, pomidor, sholi etishtirish
bilan ham shugullangan mennonitlar 1 desyatina erdan 500 sentiner kartoshka
(1sentiner-100 kg), 100 sentiner sholi xosili olishgan. Ayrim manbalarda
kartoshka, pomidor, baklajon kabi yangi ekin navlari mintaqamizga nemis
mennonitlari tomonidan olib kelinganligi kayd etilgan. Birok ushbu ma’lumot
tarixiy xakikatdan yirok bo`lib, V.I.Kushelevskiy: “Kartoshkaning mahalliy navi
yuk. 1865 yilda Toshkent zabt etilganidan sung, tatarlarning uylaridan ko`p
mikdorda topilgan”, -deb yozadi. YUkoridagi ma’lumot kartoshka va pomidor
kabi yangi ekin navlari nemis mennonitlari Turkiston mintaqasiga kelishidan
ilgari ham bo`lganligidan dalolat beradi. Nemis mennonitlarining mustamlaka
ma’murlari bilan munosabat hamma vakt ham sillik kechmagan. Manbalarda
keltirilishicha, ular uchun ajratilgan 134 rubl 50 kopeek. pul, 54 ta chuyan kozon
va 54 ta turuba nemislarga berilmay auksionda sotib yuborilgan. YOxud 1882-
122 Наша колонизация Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С.173.
123 К вопросу о колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. Том 445. - С.108.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_74.png)
![7
51883 yillarda 9 ta nemis oilasi, (50 nafar kishi) hukumat tomonidan quyilgan bir
qator shartlarga rozi bo`lmasdan, Buxoroga yo`l olgan. G.I.Krauzenning kayd
etishicha, Toshkent uezdidagi Salor daryosi buyidagi erlarida 1884 yildan
boshlab mennonit kartoshka navlari eqilgan. Bundan tashkari ular mayda sarik
sabzi ham ekib, undan mul xosil olishgan. Arxiv xujjatlarida Avliyoota va
Toshkentning ^oplonbek degan joyida urnashib kolgan nemis mennonitlariga
hukumat tomonidan er va dehqonchilik uchun mablag ham ajratilganligi xaqida
ma’lumotlar keltiriladi. 1881 yilda Avliyoota uezdida yashagan nemis
mennonitlariga (180 ta oila) 1040 desyatina, ya’ni xar bir oilaga o`rtacha 13
desyatinadan er ajratilgan. Toshkent uezdi Ura- Morolskiy uchastkasidagi
nemislarni aloxida qishloqka ko`chib utishlarini tashkil etish uchun 1550 rubl
pul ajratilgan 124
.
Avliyootadagi Saratovka kip ы ogidagi nemis mennonitlari kish faslida,
ya’ni shaxsiy xo`jalik ishlaridan bo`sh bo`lgan vaktlarida, Ashxabod shaxrida
bir kunlik mexnat evaziga 50-80 tiyin tulanadigan mardikorlik bilan bogdik turli
yumushlarni qilib ham yashab kelishgan. Sirdaryo va Kaspiyoorti viloyati
nemislari uz shaxsiy xo`jaliklarini akl-idrok bilan yuritishgan 125
.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Xiva xonligida 106 ming oila (shundan
30 ming oila turkmanlar) aholi istikomat qilib, xar bir oilada o`rtacha 7 nafar,
jami 742 ming nafar kishi bor edi. Xonlik xududlaridagi bekliklarda 1507 nafar
ruslar ham bo`lib, jumladan, Xiva kal’asida 80, O`rganchda 110, Toshxovuzda
100, Kungirotda 150, Sadbarda 300 nafar slavyanlar (rus, ukrain, belorus va x.k)
istikomat qilardi. SHuningdek, Xiva xonligida 137 nafar nemis mennonitlari
ham yashab, ular 1884 yilda Kipchok yakinidagi Ilontov degan joyga kelib
urnashganlar. Ushbu nemislar asli Germaniyaning Marionburg viloyatidan
bo`lib, avval Rossiyaga, sungra xonlikka ko`chib o`tgan edilar. Xiva xoni
Muhammad Raximxon II Feruz (1864-1910) nemis mennonitlarini xonlik
markazi bo`lgan Xiva shaxriga yakin bo`lishlari uchun Okmasjid (Xakmasjid)
124 Головинь Г. Колонизация Туркестана (Корреспонденция нового времени). // Туркестанский сборник.
Том 542. - С.343-344.
76
125 Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер, 1907.- № 171.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_75.png)
![ga ko`chiradi. Okmasjid nemislari tomlarni shifr qilish, uylarga oyna urnatish,
fotosurat olish, kinomotografiya sohasidagi yangiliklarni xonlikka olib
kelishgan 126
. Xatto, turkistonlik birinchi fotograf Xudoyberganovning ustozi
ham nemis-mennoniti okmasjidlik Pinner ismli shaxs xisoblanadi. Ular Xiva
shaxrida zamonaviy shifoxona va pochtaxonani bunyod etishdi hamda “Javon”,
“Zinger” tikuv mashinalarini Okmasjidga olib kelishdi. Ular moxir duradgorlar
bo`lib, nakshinkor deraza va eshiklar yasashgan. Okmasjid nemis mennonitlari
xunarmandchilik buyumlarini yasashda xon va uning amaldorlarining
buyurtmasini bajarishgan. Turkiston mintaqasi va xonlikdagi siyosiy
jarayonlarga katnashmagan nemislar xar oy tovon tulash sharti bilan uzlarini
xarbiy xizmatdan ozod qilib olishgan. Okmasjiddik nemis mennonitlari yasagan
buyumlar xozirgacha saklangan. Ular sovet hokimiyati yillarida kolxozlarga
birlashishni istamadi, keyinchalik tarkalib ketib, ko`plari Ko`ryuggepa, Vaxsh
vodiysi (xozirgi Tojikiston xududlari) tomonlarga ko`chib utishgan 127
.
“Turkiston tuplami” va arxiv xujjatlarida Turkiston mintaqasiga
ko`chirilgan nemis mennonitlari soni turlicha ko`rsatiladi. Arxiv xujjatlarida
1881-1882 yillarda Toshkent uezdida 349 nafar , Avliyootada 360 nafar nemis
mennonitlari yashaganlagi kayd etiladi. Usha yili Buxoroga 90 oila mennonitlar
ko`chdi, Xiva xonligida ham 137-140 nafar atrofida mennonitlar yashaydi, deb
ma’lumot beriladi. Sirdaryo viloyatida 5 ta nemis koloniyasida 950 nafar nemis
mennonitlari yashagan. Kaspiyorti viloyati va Buxoro xonligida ham ularning
koloniyasi mavjud bo`lgan, bundan tashkari, ayrim oilalar boshqa viloyatlarga
kushilib, yakka tartibda ham yashashadi, deb ma’lumot keltirishadi. Taxminan,
1600-1700 nafar bo`lishlariga karamay, nemis mennonitlari Turkiston xo`jalik
tarixida muxim iz koldirishgan 128
.
Rossiya imperiyasida ko`rsatilgan davrda “Russkiy invalid”,
“Turkestanskie vedmosti”, “Okraina”, “Tashkentskie ko`rer”, “Turkestanskaya
126 Наша колонизация Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 429. - С. 177.
127 Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер, 1907.- № 171.
128 Маткаримов С.А. Хива хонлигида нарх-наво, ахоли ва солик. // Узбекистан овози, 2006 йил, 15
октябрь.
78](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_76.png)
![7
7voennaya gazeta”, “Sredneaziatskaya jizn”, “Vopros ы kolonizatsii” (davriy
tuplam), “Zakaspiyskiy obzor”, “Sibirskoe vedomosti”, “Golos Moskv ы ”,
“Golos Kavkaza”, “Novoe vremya”, “Golos pravd ы ”, “Orenburgskaya gazeta”,
“Russkaya okraina”, “Sibirskaya jizn”, “Kavkaz”, “Slova”, “Asxabad”, “Vestnik
Evrop ы ”, “Moskovskiy vedomosti”, “Pravitelstvennaya vestnik”,
“Turkestanskoe selskoexozyaystvo”(jurnal), “Selskiy vestnik”
(jurnal),“Russkaya zemlya”, “Novaya Rus”, “Vecher”, “Akmolinskaya
vedomosti”, “Birjovaya vedomosti”, “Zakaspiyskie obozrenie” kabi o`nlab
matbuot organlari chop etilgan. Birok ushbu gazeta, jurnal, davriy tuplamlarning
barcha sonlari bilan tanishish imkoniyati cheklangan. Ular bilan nisbatan batafsil
tanishish orkali Turkiston o`lkasiga ko`chirilgan aholining mashFuloti xaqida
yanada kengrok ilmiy tushunchaga ega bo`lish mumkin 129
.
Tadqiqot davomida ayon bo`lishicha, ko`chirib keltirilganlar uch qismga
bo`linadi, 1-qismga xarbiylar va kazaklar kiritilib, ular erlarini asosan ijaraga
berib, uzlari yollanma ishchi, savdo idoralari va dukon sotuvchisi bo`lib
ishlashgan. Keksalar esa chorvachilik va parrandachilik bilan shuFullanib, bozor
extiyojlari uchun gusht, sut etishtirishgan. 2-qism Janubiy Rus guberniyalari
(Malo Rossiya) dan ko`chirilgan dehqonlar xisoblanadi. Ular sun’iy suForish,
lalmi dehqonchilik madaniyatini uzlashtirib, xar bir xo`jalik 5-6 ta koramol, 5-
10 ta kuy va echqilar parvarishlagan. Ular dastlab ertula, kamishkapalarda
yashashgan va keyinchalik uzlariga xata (uy-joy) ko`rib olishgan. 3-qism esa
uziga tuk va ta’minlangan xo`jaliklar bo`lib, usha davrning ilFor texnikasi
xisoblangan ot kushilgan plug bilan erlarni xaydashardi. Ular ut uradigan,
tuplaydigan mashina kabi ilFor texnikadan foydalanib, 2-3 yilda iqtisodiy
jixatdan ko`chayib olishdi. Ayrim xududlarga (Avliyoota, Toshkent, CHimkent)
kelib joylashganlarning xar birida o`rtacha 7 ta koramol, 30-40 tagacha kichiq
tuyokli xayvonlar, ya’ni echki va kuylar bor edi. Ba’zilar esa vinochilik,
tukuvchilik, yoF olish korxonalari, tegirmonlarning egasiga ham aylanishdi.
129 Головинь Г. Колонизация Туркестана (Корреспонденция нового времени). // Туркестанский сборник.
Том 542. - С.343-344.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_77.png)
![Ular uzumchilik, boFdorchilik, paxtachilik, Fallachilik fermalarini tuzdilar 130
.
Manbalardagi ma’lumotlarning ko`rsatishicha ko`chirilgan aholi Turkistonda
ayrim xollarda uz azaliy mashFulotlarini o`zgartirishlariga tuFri keldi. Ular
tirikchilik manbaini yaratish maqsadida mashFulotning bir turidan ikkinchisiga
utib ketardi. Birok dehqonchilik va chorvachilik ko`chirilgan qishloq aholisining
asosiy mashFuloti bo`lib kolaverdi.
Xulosa qilib aytganda, Turkistonga ko`chirilgan aholining xo`jaligi
hamda moddiy turmushi turli xil bo`lgan. Ularning asosiy qismi dehqonchilik
bilan shuFullangan bo`lib, bunga bir kapcha sabablar mavjud edi. Xususan,
mustamlaka ma’muriyati ko`chib kelganlarga ma’lum mikdorda er ajratgan
bo`lib, aholi u erlarda dehqonchilik bilan shugullanishi mumkin bo`lgan.
SHuningdek, ko`chib kelgan aholi chorvachilik va parrandachilik bilan ham
keng mikiyosida shugullangan. Mazko`r oilalar chorva maxsulotlarini kayta
ishlab, ularni uzlarining kundalik hayotida foydalangan hamda bir qismini
bozorda sotgan. Bundan tashkari, ba’zi bir xo`jaliklar ishlab chiqarish bilan ham
shuFullangan. Jumladan, ko`chib kelgan aholi vaqillari tomonidan
kungabokardan yoF ishlab chiqarish ham yo`lga quyilgan. Ayrim ko`chib kelgan
aholi vaqillari dehqonchilik yoki chorvachilik bilan shugullanishni ma’kul
ko`rmay, shaxarlarga borib turli yumushlar bilan mashFul bo`lgan.
II bobga xulosa
1. Turkistonga ko`chirib keltirilgan aholi vaqillari Turkiston general-
gubernatorligining 5 ta viloyati - Ettisuv, Kaspiyorti, Sirdaryo, Samarkand va
Farg`ona viloyatlarining o`nlab uezdlari bo`ylab joylashgan. Dastlabki
rusiyzabon aholi qishloqlarining vujudga kelishidan, 1913 1914 yillarga kadar
tashkil topgan rusiyzabon qishloq va posyolkalari, ularda istikomat qiluvchi
xonadonlar soni hamda kishilarning ijtimoiy, jinsiy tarkibi xaqida ham ko`plab
ma’lumotlar keltirilgan. Hukumat tomonidan ko`chirilganlar hamda uz ixtiyori
bilan ko`chirilganlarning foizdagi nisbati, ijara va xonadonda yashagan oilalar
xaqida ham fikr- muloxazalar bildirilganligi “ko`chirish siyosati” bo`yicha
130 Несколько слов о переселение в Сырдариньской области. // Туркестанский курьер, 1907.- № 171.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_78.png)
![7
9hukumat olib borgan tadbirlar jiddiy muxokama qilinganligi va uni mustamlaka
ma’muriyati manfaatlari yo`lida tuFri hamda samarali tashkil etish bo`yicha
izlanishlar olib borilganligini ko`rsatadi.
2. Ko`chirilgan aholining qishloq, posyolka va aholi manzilgoxlarida
istikomat qilganlari, uziga tuk, bakuvvat oilalar, o`rta xol xonadonlar va 80
kashshok oilalar kabi uch guruhga bo`lingani manbalarda ko`rsatib utilgan.
Ayrim xonadonlar o`lkaga ko`chib kelganiga 18-20 yil bo`lgan bo`lsa-da,
barkaror xo`jaligini barpo eta olmagan.
3. Ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlar donli (boshoqli) ekinlar etishtirish,
polizchilik, sabzavotchilik, qisman paxtachilik bilan shuFullanishgan. Ularning
xo`jaligida lalmikor dehqonchilik tarmoFi etakchilik qilgan hamda chorvachilik,
koramolchilik, yilkichilik, chuchkachilik, parrandachilik tarmoqlari bilan
shuFullanishgan. Sun’iy suForishga asoslangan dehqonchilik va paxtachilik
sohalarida ularning faoliyati samarali bo`lmagan. Qishloq va shaxarlarda
ruxoniy, savdogar, stansiya xizmatchisi, pivobar egasi, mardikor, ijarachi
meshchan, izvoshchi, ukituvchi, feldsher, vrach kabi turli mashFulotlar bilan
shuFullanganlar ham bo`lgan. Ko`chib kelganlar orasida asalarichilik va
balikchilik ham muxim xo`jalik turi xisoblangan.
4. Rossiya imperiyasi aholining o`lkaga ko`chirilishi mahalliy aholi,
jumladan, kozok va kirFizlar xo`jaligi tuzilmasiga uz ta’sirni ko`rsatadi.
Ularning xo`jaligida chorvachilikning roli pasayib, gusht etishtirish keskin
kamayib ketdi. Aksincha, utroklashtirilgan aholi donchilik, bogdorchilik,
paxtachilik, asalarichilik xo`jaliklari bilan shuFullanishga utdi. Ularning orasida
sof chorvador aholi oz sonli bo`lib, ko`chmanchilar vakt utishi bilan erga
bogaanib koldi.
5. Mavzuga oid manbalarda ko`chirilgan aholining uy joylari (xutor, xata,
usadba), kundalik maishiy turmushi, ta’lim, aholining diniy extiyojlari, bu
boradagi ijobiy holatlar hamda notukisliklar, kamchiliklar ham keltirilganligi
muxim xisoblanadi. Maktab, bilim yurtlari va litseylarda asosan diniy bilimlar,
savodxonlik, anik fanlar va ashula darslari utilgan.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_79.png)
![III BOB. KO`CHIRILGAN A\OLIGA BERILGAN YORDAM \AMDA
ULARNING XO`JALIK TARMOQLARIDAPI FAOLIYATI
111.1. Ko`chirilgan aholiga agronomlik yordamining ko`rsatilishi
Turkistonga ko`chirilgan aholi tomonidan intensiv dehqonchilik
madaniyatini yaratishga erishish, o`lkadagi er-suv resurslaridan oqilona
foydalanish, odamlarda erga bo`lgan kizikish, tashabbuskorlikni oshirish kabilar
agronomlik va umumdehqonchilik madaniyati oqilona tadbirlariga ko`p jixatdan
boi lik edi. O`lkada uziga tuk, barkaror rusiyzabon dehqon xo`jaliklarini
yaratish, moddiy boyliklardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish
maqsadida Rossiya imperiyasi hukumati barcha tegishli choralarni ko`rdi.
Imperiya hukumati ko`chirilganlarning xo`jalik hayotini tashkil etish
bo`yicha uz siyosatini ishlab chiqishda dabdabali shiorlarni uzlariga dastak qilib
olgan edilar. Bu holat davriy matbuotda ko`chirilganlarning xo`jalik hayoti
xaqida baxs-munozaralar jarayonida ham ko`zga tashlanadi. CHunki ularda
“yaxshi hayotni xar bir kishiga emas, oddiy dehqonga yaratish kerak”, “shunday
ijtimoiy muxit bo`lsinki, inson manfaatlariga xizmat qilsin, aloxida insonlar
guruhiga emas” kabi fikrlar bildirilgan 131
.
Hukumat ko`chirilgan aholiga agronom yordamini ko`rsatish maqsadida
bir qator davlat va jamoatchilik tuzilmalarini tashkil etdi. “Dehqonchilik davlat
va er ishlari boshqarmasi”, “Ko`chirish boshqarmasi” va uning xuzuridagi
“Gidrologik komitet”, “Texnik komitet”, “Xavaskor boFbonlar uyushmasi”,
“Boi departamenta” kabilar shular jumlasidandir. Ularga Rossiya imperiyasi er
ishlari va davlat mulklari vazirligi tomonidan yuborilgan ko`rsatma hamda
sirkulyarlarda er fondlaridan anik maqsadlarda foydalanish, tuprok tarkibini
o`rganish, kulay, mahalliy imkoniyatlarni kidirish, o`simliklar turlarini aniklash,
yangi ko`chganlarga maslaxatlar berish, shu asnoda rusiyzabon aholi qishloq va
posyolkalarida iqtisodiy tarafdan kudratli bo`lgan xo`jaliklarni barpo etish kabi
131 Понятовский С.К вопросы колонизации. // Туркестанский ведомости. 1907.- № 75; Григорьев В.
Крестьянская колонизация в СырДарьинской области. // Русская мысль, 1893.- № 2.
82](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_80.png)
![8
1vazifalar ilgari surilgan.
Agronom yordamini ko`rsatish maqsadida o`lkaga gidrotexnik, metrolog,
topograf, botanik (o`simlikshunos), tuprokshunos, xavaskor boFbon, qishloq
xo`jaligining turli tarmoqlaridan xabardor bo`lgan amaldor va chinovniklar
yuborilgan. Manbalar ma’lumotiga ko`ra, botanik (o`simlikshunos)lar oldiga
quyidagi vazifalar quyilgan:
• Turkistondagi foydali, dorivor va madaniylashtirilgan hamda
yovvoyi o`simliklar ro`yxatini tuzish, ularning tasnifini yaratish;
• xar bir aloxida olingan xududlar kesimida o`simliklar sxematik
xaritasini tuzish;
• o`simliklarning gerbariylarini tuplash;
• mahalliy nav o`simliklarning fotolavxalarini olish;
• foydali va zararli o`simliklar ro`yxatini tuzish, ularning vegetatsiya
davrini aniklash;
• ozukabop o`simliklar xaqida ma’lumotlar tuplash;
• yangi ekin navlarini (meva, sabzavot, poliz, manzarali, butasimon
va x.k) o`lkada iqlimlashtirish vazifasini bajarish 132
. Ushbu vazifalarning
bajarilishi rus hukumati manfaatlaridan kelib chiqib amalga oshirilgan bo`lsa
ham o`lka uchun juda muxim ahamiyatga ega edi.
Botanik kuzatuvlar olib borish uchun o`lkaga XIX asrning 80 yillardan
boshlab bir qator mutaxassislar yuborildi. Ular Turkiston o`lkasining turli
xududlarida bo`lib, kuzatuvlarda tuplangan manbalar asosida uzlarining kitob va
maqolalarini chop ettirdilar. Bu yo`nalishda N.F. Middendorf, B.A.Fedchenko,
O.A.Fedchenko, V.I.Kushelevskiy,
V.I.Masalskiy, qishloq xo`jaligi fanlari nomzodi A.I.SHaxnazarov, I.I.Geyer,
V.YUferov, N.N.Aleksandrov, S.Baradovskiy, A.K.D ы levskiy, V.Nalivkin,
R.R.SHreder kabilarni sanab utish mumkin. YUkoridagi agronom, tabiatshunos,
tuprokshunos, gidrotexnik va topograflarning xizmatlari bilan Turkiston
132 Тимаев К.А. Работы переселенческого управления в текущее году. // Туркестанский сборник.Том
469. -С. 71; Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский сборник.Том 491.- С. 16-17; Рыбоклев.
Переселение в Туркестан. // Туркестанский сборник.Том 491.- С. 36.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_81.png)
![o`lkasida qishloq xo`jaligining axvoli, Farg`ona vodiysining geografiyasi, Pomir
va Tyan-SHanning geobotanik tarixi, o`lka urmonlaridagi o`simliklarning
xususiyatlari tadkik etildi 133
.
Tabiatshunos va tuprokshunoslar Turkiston o`lkasida usadigan
o`simliklarni o`rganar ekanlar, donli (boshoqli) ekinlardan buFdoy, arpa, tarik,
sholi, sulining xar kanday kasalliklarga bardoshlilik darajasi, yillik suv sarfi,
tabiiy ta’sirlarga chidamliligi kabi masalalar bilan kizikishgan. Ular tomonidan
donli ekinlar, shuningdek, daraxtsimon va butasimon o`simliklarning o`lkada
etishtiriladigan turlariga tegishli yirik ro`yxati tuzilgan 134 135 136 137
. Ayniksa,
paxtachilik sohasida mahalliy va Amerika paxtasini o`lkada ekish, ularning
navlarini tanlashga qaratilgan tadqiqotlar ko`p sonlidir. 1906 yilga kadar
Toshkent viloyati CHimkent uezdiga ko`chirilganlarga agronom yordamini
ko`rsatish uchun 2 nafar gidrotexnik, 13 ta topograf yuborilgan. Sirdaryo
viloyatining o`rganilmagan xududlarini tadkik qilish uchun 2 nafar amaldor
bilan birga 1 nafar tuprokshunos, 2 nafar botaniklar (o`simlikshunos) safarbar
etilgan. Oloy o`lkasini o`rganish uchun A.Fedchenko ekspeditsiyasi tashkil
etilgan 140
.
Turkiston o`lkasida tuprok tarkibini o`rganish va botanik tadqiqotlarni
133 138 Шахназаров А.И. Очерк сельского хозяйства Туркестанского края. - Санкт-
Петербург,1898. -152 с; шу муаллиф. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. Санкт-Петербург, 1908.
- 512 с; Федченко Б.А. Федченко О.А. Растения Помира
собранные в 1901 году. - М.: Университетская типография, страетной бульварь, 1903.
- 86 с; Федченко Б.Труды ботаническая исследования. Санкт-Петербург. Типография
Ю.Н.Эрлих, 1912.- 139 с; Дедлов В. Дерзкое диво природы. // Туркестанский сборник.
- Том 417.- С. 88-94; Дылевский А.К. Культуре лекарственных растении.
//
Туркестанское сельское хозяйство. - 1915. №1. -С. 269-275; Наливкин В.Заметки по
вопросу о лесном хозяйства в Фергане. // Туркестанские ведемости.1883. -№ 16,
17,
18, 19, 20.
134 П.В. Растительное царство и его богатство. // Туркестанский сборник. Том 411.
-
С.103-116; Барановский Ф. Культура огородных растении в Закаспийский
области. //
135 Туркестанский сборник. Х. 1912. - № 10. - С. 1048-1057; Васильев А. Виды и
разновидности пщениц. // Туркестанский сборник. Х. 1913. №2. - С. 124-128;
Юферев
В. Обспечениелучщими зерновыми сортами. // Туркестанский сборник.Х, 1912.№ 40.
-
136 С. 1079-1083.
137 Тимаев К. Работы переселенческого управления в текущем году. // Туркестанский сборник. Том 469. -
С. 70-71. 84](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_82.png)
![8
3kengaytirish maqsadida 1907 yilda Sankt-Peterburgda tuprokshunos
professorlar: P.V. Ototsskiy, P.S. Kossovich, K.D. Glinka, N.I. Proxorovlar,
magistr-o`simlikshunoslar: A.Fedchenko, A.V. Flerovlar ishtirokida maxsus
kengash (konsorsium) uyushtirilgan. Ushbu kengashni imperiya er ishlari
boshqarmasining sobik boshqaruvchisi Vasilchiqov tashkil etgan 141
.
Ko`chirilganlarga agronom yordamini ko`rsatish maqsadida o`lkaga kelgan
ziroatchi mutaxassislarga “Ko`chirish boshqarmasi” tomonidan mablaF ajratish
umumiy olganda ko`payib borganligining guvoxi bo`lish mumkin. Agronom
yordami uchun 1906 yilda 4650 rubl, 1907 yilda 14933 rubl 15 kopeek, 1908
yilda 8652 rubl, 1909 yilda 13980 rubl, 1910 yilda 11800 rubl sarflangan. Ushbu
mablagning o`rtacha 2650 rubli xar yili agronomlarga maosh sifatida
tulangan 142
. Bu ham hukumat tomonidan ushbu masalaga doimiy ravishda
e’tibor ko`chaytirib borilganligini ko`rsatadi. Agronomlar mexnati va ularning
yutuklari orkali mahalliy aholi o`rtasida rus hukumati obrusini kutarish,
ko`chirib keltirilgan aholining xo`jalik yutuklarini, jumladan uzlari bilan birga
olib kelgan yangi ekin navlarini targib qilish orkali mahalliy aholi bilan
munosabatlarni yaxshilash ham maqsad qilingan edi.
Sirdaryo, Farg`ona viloyatlarida XX asr boshlarida 72 ta agronom,
qishloq xo`jalik yurikchilari faoliyat olib borgan. Sirdaryo viloyatining Toshkent
uezdida 5 ta, Farg`ona viloyati Ush uezdida ham 5 ta rusiyzabon aholi
posyolkalarida sinov ishlari va tadqiqotlar olib borilgan hamda xo`jalik xisob-
kitoblari qilingan. 138 139 140
138 Тимаев К. Работы переселенческого управления в текущем году // Туркестанский сборник. Том 469.-
С.70-71.
139 Уша жойда.- Б.71.
140 Русская колонизация в Туркестан // Туркестанский сборник. - Том 586. - С. 113.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_83.png)
![8
4 Agronom xizmatini ko`rsatishda XIX asr oxiridan Turkiston o`lkasida
vujudga kelgan “Turkiston tajriba stansiyasi” 141
, tajriba-sinov maydonlari, tajriba
uchastkalari, ekinlar sinov maydonlari, ko`chatxona(pitomnik)lar, metrologik
stansiyalar muxim rol uynadi. Turkiston tajriba stansiyasi ma’muriy bino,
laboratoriya xonasi, mineral uFitlar satslanadigan ombor, meva-sabzavotlar
omborxonasi, mashina traktor stansiyasi, kutubxona kabi sismlardan iborat
bo`lib, kutubxonada sishlots xo`jaligi sohasiga oid 1000 nusxadan ortits kitob,
o`simliklarning fotolavxalari hamda kolleksiyalari tuplangan. Tajriba stansiyasi
xodimlari rusiyzabon dexsonlar va mahalliy aholiga paxtani beda bilan
almashlab ekish, guruchga mahalliy gung solish, bedaga superfosfat sullash
kutilgan natijani berishi xatsida tavsiyalar ishlab chitsdilar. Dexsonchilikni
ilmiy-ijodiy yo`lga suyish bilan bogaits ko`rsatmalar, yuritsnoma va
tavsiyanomalar yaratilib, xavaskor dexson va boFbonlarga tarsatildi.
O`simliklardagi 12 xil kasallik anikdanib, ularga sarshi ko`rash choralari ishlab
chitsildi. Tajriba stansiyasining bevosita agronom tavsiyalari va amaliy yordami
tufayli rusiyzabon dexsonlar ekin maydonlariga azot, ammiak, fosfat,
superfosfat, mahalliy gung, yashil o`simlik uFitlarini sullash orsali yusori
samaradorlikka erishgan 142
.
Tadsitsotlar davomida amin bo`lindiki, 1902-1909 yillarda agronom
yordamini ko`rsatish sohasida yuksalish bossichi bo`lgan. 1904-1909 yillarda
141 Тошкент шахридан 12 км узоцликда 1897 йилда Дехцончилик вазирлиги маблагига помешчик
Малькинга тегишли булган хусусий ер фондлари хисобидан 66 десятина ер участкасига эга булган
Туркистон тажриба цишлоц хужалик станцияси ташкил этилиб, уни дастлаб профессор Гарник
Гарницкий, 1902 йилдан Москва дехцончилик
институти ассистенти Р.Р. Шредер бошцарган. Тажриба станциясида химик, лаборант И.Негоднов,
хаваскор боFбон Дылевский, 3 та ходим иш олиб боришган. Станцияда тупроцлар таркибини
урганиш, илмий метрологик кузатувлар олиб
бориш,
гидротехник экинлардаги касалликларга царши кураш, утитлардан
фойдаланиш,
богдорчилик ва узумчилик сохасида тажриба-синов ишлари олиб борилган. Тажриба станцияси рус ва
махаллий дехцонларга арзон нархда угнт. техника ва мевали дарахтларнинг кучатларини тарцатган.
(Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин
навларининг тарцалиши ва улардаги узгаришлар (XIX асрнинг охири- XX аср
бошлари). -Бухоро: Дурдона. 2018. - Б.127-131.
142 Местное обозрения (проектьсельско-хозяйственной станции в Ташкенте). // Туркестанский сборник.
Том 522. - С. 91-93; Шредер Р.Р. Туркестанская сельско-хозяйственная опытная станция. //
Туркестанский сборник. Том 495. - С.123-125; Прошинь Л. Тимаев К. Экскурсия на сельско
хозяйственную опытную станцию. // Туркестанский сборник. Том 506. - С.48-51; Обыватель.
Агрономическая помощь туземному населении. // Туркестанский сборник. Том 512. - С.127-135.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_84.png)
![8
5Evropa, Osiyo, Amerika kit’alaridan, imperiyaning Krim, Kavkaz, Kavkazorti
hamda markaziy rayonlaridan juda ko`plab yangi ekinlar keltirilib,
iqlimlashtirildi va sinovdan o`tkazildi, tuproklardan ximik analizlar olindi,
tuprok va o`simlik kolleksiyalari tuplandi. Analiz ishlarini mahalliy
laboratoriyalar uddalay olmaganligi sababli Moskva, Sankt-Peterburg oliy ukuv
yurtlarida bajarildi. Turkiston mintaqasida suv manbalari va resurslarini aniklash
borasidagi tadqiqotlar orkali ko`chirilganlarga er fondlarini kengaytirish
kuzlandi. Bu boradagi tadqiqotlarda quyidagi xulosalarga kelindi.
• o`lkadagi daryo va ariklarning barchasidan erlarni sun’iy suForish ishida
foydalanib kelinmaydi, bunday daryo va ariklar yangi erlarni suv bilan
ta’minlashga xizmat qilishi mumkin;
• Ili va CHu daryolarida texnik moslamalar orkali katta xarajat qilmay
foydalanish imkoniyati bor;
• erga ishlov berishga zamonaviy texnikani keng joriy etish suv
sarfini tejash vositasi bo`la oladi 143
.
1906-1908 yillarda Dasht CHul va Andijonda tajriba maydonlari tashkil
etildi. Ular uchun maxsus er maydonlari ajratildi. Dasht chul tajriba maydoniga
200 desyatina, Andijon tajriba maydoniga 27 desyatina er maydonlari berilgan.
Kushka, Ashxabod, Jizzax, Uratepa, Juvali kabi tajriba maydonlari koshida
tajriba uchastkalari tashkil etilib, 1908 yilda Turkiston o`lkasining beshta
viloyatida 5 ta tajriba maydoni, 5 ta tajriba uchastkasi faoliyat yuritar edi.
Ularning faoliyati uchun o`rtacha xar yili 47000 rubl mablaF sarflangan 144
.
Dasht chuldagi tajriba maydonida 4 desyatina suForiladigan, 16 desyatina
lalmikor erlarda agronomlarning tajribalari o`tkazilib, almashlab ekish, ikkinchi
ekinlar etishtirish borasida kuzatuvlar kutilgan natijani bergan. Ushbu
xududdagi 6 ta rusiyzabon aholi qishloqlarida agronom va qishloq xo`jaligi
nazoratchisining faoliyati yo`lga quyilgan 145
. Dasht chuldagi tajriba namuna
xo`jaligi uchun 1906-1909 yillarda 10 desyatina suForiladigan er tajriba-sinov
143 Синельников П. Экономическое положение переселенцовводворивщихся в Чимкентском уезде в
Сыр- Дарьинской области. // Туркестанский сборник. Том 586. - С.131.
144 Хайитов Ж.Ш. Курсатилган асар.- Б. 133-134.
145 Голодная степь. // Окраина.1896. - № 78.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_85.png)
![maydoni uchun ajratilgan. 1907 yilda bu xo`jalik bino va tegishli inventarlar
bilan ta’minlangan.
Xar yili bino va inventarlar uchun o`rtacha 1.496 rubl 24 kopeek,
jumladan 374 rubl 4 kopeek texnik ta’minotga, 205 rubl turli-tuman uFitlar
uchun ajratilgan. Ushbu tajriba namuna xo`jaligida “Kubanka”, “Donbass”,
“Xarkov”, “Arnautka” va mahalliy sarimaFiz, kizil donli butdoy navlari
sinovdan o`tkazilib, olingan don urugaari Dasht chuldagi rusiyzabon qishloqlar
dehqonlariga imtiyozli shartlarda tarkatilgan. Bundan tashkari, suli, tarik, arpa,
makkajuxorining ham o`nlab mahalliy va xorijdan keltirilgan navlari saralanib,
dehqonlarga ekish uchun tavsiya etilgan. Paxta, beda, mosh ekinlari uchun
tajriba namuna xo`jaligi xisobidan 2 desyatina er ajratilgan. Mevalardan urik,
olma, nok, sabzavotlardan kartoshka, lavlagi urugaari sinab ko`rilib, ulardan
ekish uchun saralari tanlangan.
Sirdaryo viloyatining Toshkent, CHimkent, Avliyoota uezdlarida
agronom xizmatini ko`rsatish nisbatan yaxshi yo`lga quyilgan. 1907 yildan sung
instruktor (yurikchi) va agronomlar uezdlardagi volostlarda ham bo`lib,
rusiyzabon dehqonlarga tegishli tavsiyalar berishgan. Jumladan, CHimkent
uezdining Bairkum, Sarikul, Arisovsk, Aktyubinka, Karpasskiy, Ikanskiy
volostlarida, Toshkent uezdining Okjar, Obliksoy, Telyausskiy, Xurdanskiy,
Ettisuv hamda Jasukun volostlarida 12 nafar agronom va qishloq xo`jalik
xodimlari bo`lib, dehqonlarga amaliy yordam ko`rsatdilar. Ular dehqonchilik
madaniyati xaqida ma’ruza va maslaxat mulokotlari uyushtirdilar 146
. 1907-1910
yillarda Avliyoota uezdi Talas daryosi buyidagi dehqonlarga 21150 rubllik
agronomlik xizmati ko`rsatildi 147
. Turkistonga ko`chirilgan aholiga agronom
xizmatini ko`rsatishda o`lkada o`tkazilgan Turkiston agronomlari ko`rultoyi
(s’ezdi), qishloq xo`jalik xodimlarining konsultativ ko`rultoylari muxim rol
uynagan. 1907 yilning 12-13 dekabr kunlari Toshkentda Turkiston agronomlari
146 Голодная степь. // Туркестанские ведемости. 1907. - № 164
147 Головин Г. О сельско-хозяйственных лекция // Туркестанский курьер. 1908. - № 68, 69, 70. Аграрный
вопрос. //Туркестанский сборник. Том 522. - С.88-89.
88](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_86.png)
![8
7ko`rultoyi bo`lib o`tgan. Ushbu anjumanda qishloq xo`jalik stansiyasi bopoigi
R.R. SHreder Andijon va Dasht chul tajriba maydonlari boshqaruvchilari,
“Xavaskor boFbon”lar tajriba-sinov xo`jaliklari egalari bo`lgan S.YA. Berdin,
Plesnevich, Verniy boFbonlar maktabi yurikchilari, o`lka dehqonchilik bo`limi
chinovniklari S.N. Ponyatovskiy, N.N. Aleksandrov kabilar ishtirok etganlar 148
.
S’ezdda paxta va donli ekinlarning mahalliy hamda yangi navlari xosildorligi,
erni almashlab ekish tajribasi natijalari, uvitdardan foydalanish qoidalari,
qishloq va posyolkalardagi dehqonlarga urugaik bilan birga xashoratlarga karshi
ko`rashda amaliy yordamlar berish masalalari ko`rilgan. Rusiyzabon
dehqonlarga suForma dehqonchilik madaniyatini targib qilish, Amerika, Misr va
Kanada paxta navlarini ekishni urgatish bilan bovdik masalalar ustida baxsli
fikrlar bildirilgan. Ko`chirilgan aholi orasida mexnattalab sabzavot va poliz
ekinlari kam etishtirilayotganligi, asosan, lalmikor dehqonchilik xo`jaligi
ustunlik qilib kelayotganligiga e’tibor qaratilgan va bu jixatlar tankid ostiga
olingan 149
.
1910 yilda Ettisuv viloyati qishloq xo`jalik xodimlarining birinchi
ko`rultoyi, 1913 yilda 2-ko`rultoyi bo`lib o`tgan. Birinchi ko`rultoyda Ettisuv
viloyatida mevachilik, uzumchilik, polizchilik, sabzavotchilik xosildorligini
kutarish masalalari ko`rilgan. Ettisuv viloyatining fakatgina Verniy (Olmaota)
uezdidagi rusiyzabon qishloqlarda dehqonlar uzlarini sabzavot va poliz ekinlari
bilan ta’minlashgani ko`rsatilgan. Rusiyzabon dehqonlari mahalliy aholi hamda
dungan, uygur, taranchilardan saloxiyatsiz ekanligi, ularga agronom yordamini
ko`rsatish muxim vazifa ekanligi kayd etilgan.
S’ezd sarorlarida sabzavot va poliz ekinlarini parvarishlash, suForish, up-
plash, ularga ishlov berish, sara urugaar tanlash, zararkunanda va xashoratlarga
sarshi ko`rashishda amaliy yordam bera oladigan agronom hamda yuritschilar
etishmasligi aloxida ko`rsatilgan. Etishtirilgan xosilni namoyish silish,
148 Агрономический съезд в Ташкенте. // Туркестанский сборник. Том 500. - С.136-138.
149 Уша жойда. - С. 138-141.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_87.png)
![sadotslash tajribasi pastligiga e’tibor saratilar ekan, Verniy boFbonlar maktabi
faoliyati sonitsarli emasligi s’ezdda tansid ostiga olingan.
1913 yil 17-30 sentyabr kunlari bo`lib o`tgan Verniydagi sishlots xo`jalik
xodimlari 2-surultoyi asosan turtta masalani muxokama silgan:
• Ettisuv viloyatidagi dexsonchilik, boFdorchilik yakunlari va
istitsboldagi vazifalar;
• Verniy uezdida sabzavotchilik sohasidagi yututslar va uning
tajribasini yoyish;
• Ettisuv viloyatida boFdorchilikni rivojlantirishda Verniy uezdi
pitomnik (ko`chatxona)larining roli;
• viloyatdagi tajriba-sinov bogaaridan uzum va mevalarni saralash
bo`yicha agronom hamda yuritschilar guruhini shakllantirish 150
.
Ko`rultoy sarorlarini bajarish matssadida 1913-1914 yillarda Verniy
boFbonlar maktabidan 60000 dona mevali va manzarali daraxt ko`chatlari, 3000
dona uzum ko`chatlari ko`chirilgan dexsonlarga tekinga tarsatildi. Verniydagi
mevali daraxtlarning 4 ta ko`chatxonasi (pitomnigi)dan N.T. Mouseev,
A.Kl ы chev, V.Rusanov, I.Leybovichlar uz ko`chatxonalaridan rusiyzabon
dexsonlarga ko`chatlar tarsatib, ularni parvarishlash xatsida ko`rsatmalar
berdilar 151
.
Davriy matbuot va “Turkiston tuplami” o`rganilar ekan, 1906-1910
yillarda birgina Ettisuv viloyati uezdlarining metrologik va tuprotsning holatini
o`rganish uchun o`nlab agronomlar, gidrotexnik, TOF injenerlari
150 Деятельности старшего инструктора по садоводству и огородничеству в район Вернинского уезда
Семиречиньской области за 1913 год // Туркестанский сборник. Том. 451. - С. 19-23.
151 Переселенцы. // Туркестанский сборник. Том 572. - С. 91-92; Велицкий С. О колонизационном
значении Семиречье. // Туркестанкий сборник. Том 496. - С. 77-88.
90](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_88.png)
![safarbar etilganligi anik bo`ladi. Jumladan, agronom V.YA.Anderson Lepsin
uezdini o`rganib, 3164288 desyatina er bu kududda ekin uchun yarokli ekanligi,
shundan 350000 desyatinasiga donli ekinlar ekish mumkinligini asoslab berdi.
V.S.Vorotnikov Prjevalskiy uezdi “Tasma” uchastkasini tadkik etib, tuprok va
ob-kavo kulay, yomFir yetarli bo`lganligi uchun bu joyda ko`chirilganlar
xo`jaligini kengaytirishga tavsiya berdi. Verniy uezdini kam ushbu agronom
o`rganib, 250000 desyatina er maydoni ekin uchun mutlako yaroksiz, degan
kulosaga keldi. Kopalskiy uezdini agronomlar T.Tarvidov va SHiitnikov,
Voratnikovlar tadkik qilib, maxsus agronom tavsiyalarini ishlab chiqishdi.
A.Kornev Ettisuv toFOldi kududlaridagi tuprok tarkibini o`rgandi va 500000
desyatina er lalmikor dekkonchilik uchun yetarli, degan xulosaga keldi. Jarkent
uezdida Vorotnikov va uning yordamchisi Mazurenko, Pishpek uezdining TOF
injeneri, tuprokshunos Novoselsev ikkita gidrotexnik yordamida bu uezddagi
kolatni o`rganib, ancha unumdor er fondlarini anikladilar 152
.
Ko`chirilgan akoliga agronom yordamini ko`rsatish va ko`rsatmalar
berishda Dekkonchilik va Er ishlari vazirligi tomonidan tashkil etilgan
“Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati”, uning viloyatlardagi bo`limlari, kavaskor
boFbonlar uyushmalari, “Paxtakorlar jamiyati” kabi tashkilotlar kam mukim rol
uynadi. Ayniksa, Vasiliy Semich, S.YA. Berdin, Plesnevich, A.Rubsov, E.D.
Esyutin, P.Gutov, S.P. YUrev, Volkov, N.Mouseev, Kolichev kabilar “Xavaskor
boFbonlar” sifatida uzlarining “sanoat bogaari”ga asos solib, ular o`tkazgan
agronom tajribalari ko`chirilgan xo`jaliklar kayotida mukim rol uynadi. Ular
uzlarining 10 desyatinadan 30 desyatinagacha bo`lgan bogaarida 200 ga yakin
yangi meva navlarini, malina, smorodina, kr ы jovnik kabi yangi ekin turlarini,
shuningdek, butasimon kamda manzarali daraxtlarni ustirdilar 153
.
152 Велецкий С. О колонизационном значении Семиречье. // Туркестанский сборник. Том 496. - С.82-84.
Тилгоев К. Богарные земли. // Туркестанский курьер, 1909. - № 98.
153 Туркестанское плодоводство. // Туркестанский сборник. Том 445. - С. 98-99; Промышленный сад
С.Я. Бердина. // Туркестанский сборник. Том 501. - С. 721-729;
91
Василий Семичь. Из заметок крестьянина -садовода. // Туркестанский сборник. Том
501. - С. 736-739; Будушность Н.М. Туркестанского плодоводство. // Туркестанский
сборник. - Том 463. - С. 121-123; Тимаев К.А. Садоводства и виноградарства в
Фергане. // Туркестанский сборник. Том 421 - С. 149-153.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_89.png)
![9
0 BoFbon va agronom G.G. Ottendorf 135 desyatinali er maydonida usgan
1 million dona ko`chatlarni boFbonlarga tarkatdi. Uning ko`chatxonasida 1909
yilda manzarali daraxtlarning ko`chati 240 ming donaga etdi. Ayrim manbalarga
ko`ra, Farg`onadagi rusiyzabon va mahalliy dehqonlarga 420000 dona mevali
ko`chatlar tarkatilgan 154
.
Mahalliy va rusiyzabon qishloqlardagi aholiga agronom yordamini
ko`rsatishda dehqonchilik hamda chorvachilik sohasidan maxsus ma’lumotga
ega bo`lgan xodimlar jalb qilingan edi. Bu borada ko`chatxonalarda faoliyat
yuritgan shaxslar ham anchagina ko`ch sarfladilar. Turkistonning xar bir uezdida
maxsus tashkil etilgan ko`chatxonalar bo`lib, ular soni 100 dan ortik bo`lgan.
Ulardagi parvarishlangan ko`chatlar tekin yoxud ssuda (karz) evaziga imtiyozli
narxlarda asosan ko`chirilgan rusiyzabon qishloq aholisiga tarkatilar edi. Birok
o`lkadagi 6 ta metrologik markaz kuzatuvlarida keltirilgan, “Turkiston
tuplami”ning ayrim sonlarida salmokli sahifalarni egallagan ob-xavo o`zgarishi
bilan bod lik ma’lumotlar agronom yordamini ko`rsatish hamma vakt ham
kutilgan natijani bermaganligini tasdiqlaydi. Ob-xavoning sovuk kelishi,
ko`rFOk;chilik, ekinlarni tez sovuk urib ketishi xashorot, chigirtka (saranchi)
bosishi va xosilni pishib- etilmay eb tugatishi kabi tabiiy-ofatiy omillar
xosildorlikka uz ta’sirini o`tkazgan. “Turkiston tuplami”da saranchiga karshi
ko`rashish vositalari xaqida yuzlab maqolalar bosilganligiga guvox bo`lindi. Bu
masalada, kolaversa, oliy va o`rta maxsus ma’lumotli agronomlar hamma vakt
ham topilavermagan.
Garchi hukumat agronomlarni moddiy jixatdan kullab kuvvatlash, ushbu
sohani rivojlantiish uchun mablag ajratishni yillar kesimida ko`paytirib borgan
bo`lsa-da, bu yetarli emas edi. Tarixiy manbalar
ko`rsatishicha, Turkiston o`lkasi uchun 70-72 ta agronom va qishloq xo`jalik
inspektori (yurikchi) yetarli emasdi. Agronomlarni moddiy jikatdan ta’minlash,
ularni tegishli asbob-uskunalar bilan ko`rollantirish kabilar talab darajasida
154 Известия о деятельности Туркестанского общество сельского хозяйства.
//
Туркестанский сборник. Том 500. - С.17-18.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_90.png)
![9
1 bo`lmagan. SHu sababli manbalarda AKSH va Evropa mamlakatlarida bu
yo`nalishda mukim ishlar bajarilganligi kamda ular tajribasidan foydalanishga
da’vat etuvchi ko`plab ma’lumotlar keltiriladi.
Ko`chirish siyosati orkali o`lkada mustakkam rusiyzabon qishloqlarni
vujudga keltirish, dekkonchilik madaniyati va uning zaminida imperiya kelajagi
uchun zamonaviy sanoatni shakllantirish maqsadlari kuzlangan edi.
SHuningdek, qishloq xo`jaligi sokasi daromadlarini oshirish, suForish tizimini
ko`chaytirish orkali yangi erlarni uzlashtirish, er fondlarini davlat xazinasiga
olish maqsadi ayon edi. KirFizlarni utroklashtirish orkali yangi er fondlarini
yaratish, o`lkadan tashib ketiladigan xomashyoni ko`paytirish kabi ko`p kirrali
maqsadlar metropoliya manfaatlari bilan uYFun rejalashtirilgan edi. Birok
tuplamda ko`chirib keltirilgan akoli uzlariga ajratilgan erlarni makalliy
dekkonlarga ijaraga berib, uzlari shakarga va temir yo`llarda ishlashga ketgani,
imkon kadar sanoat rayonlariga ko`chib o`tgani kakida ma’lumotlar kayd
qilingan.
Manbalarda ko`chirib keltirilgan akoli uzlariga ajratilgan erlarning bir
qismiga ekin ekib, kolganini yaylovga aylantirgani, donli ekinlar va suli ekib
kun ko`ra boshlagani kakida ma’lumotlar aks etgan. SHuningdek, 1 gektar erga
ular tomonidan 100 rubl (makalliy dekkonlar 35-40 rubl sarflangan-diss.)
sarflangani, kukumat doimiy erga xarajatlar o`rtacha me’yorini belgilay
olmagani, kirgiz (kirgiz va kozok)larda er maydonlari tankisligi kakidagi
ko`pgina ma’lumotlar kam keltirilgan 155
.
Imperiya ma’murlari va agronomlari asosan bosib olingan
kududlarda “bo`sh erlar”ni aniklash, kisobga olish uchun ko`p ko`ch sarflagan.
155 Будушность Н.М. Туркестанского плодоводство // Туркестанский сборник. - Том 463. - С.123.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_91.png)
![Jumladan, Ettisuv viloyatida 400 ming gektar kushimcha erga ekin ekish
mumkin, deb topishgan. Ko`p er fondlari kul va daryo suvlari ostida,
botkokliklarda joylashgani, shu boisdan kullarni ko`ritish zarurligi, kamishli
tukaylarni tozalash lozimligi borasida ham bosh kotirishgan. Xatto, bu sohani
ilmiy asosda yo`lga quyish uchun markazdan agronom, gidrotexnik va soha
mutaxassislari jalb qilingan.
Hukumat
ma’murlarining ayrimlari ko`chirish ishlarida shoshma-shosharlikka yo`l
kuymaslik kerakligi, mahalliy dehqonlar kulidan suForiladigan erlarni tortib
olmaslikni taklif etishgan. Ushbu masalada XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
Rossiya ichki ishlar vaziri N.Dubov Turkiston general- gubernatorlari
lavozimida faoliyat yuritgan Grodekov hamda O.Rozenbaxlarni shaxsan
ogoxlantirgan 156
.
Xulosa qilib aytganda, mustamlaka ma’muriyati Rossiya imperiyasidan
Turkistonga ko`chirilgan aholining urnashib olishi uchun bir kancha kumaklarni
amalga oshirgan. SHunday yordamlardan biri agrar sohada bo`lib, yangi kelgan
dehqonlarga agronomlik yordamini ko`rsatish muxim xisoblangan. CHunki
ko`chib kelganlarning aksariyati suForma dehqonchilikdan yetarli darajada
xabarlari bo`lmagan va bu uz navbatida ularning dehqonchilik bilan
shugullanishda kiyinchiliklar tuFdirgan. SHuningdek, mazko`r xarakatlar
ko`chib kelganlarda erga bo`lgan kizikishni oshirish maqsad qilingan. Aholiga
agronom yordamini ko`rsatish uchun bir kancha muassasalar tashkil etilgan
bo`lib, ular aholining dehqonchilik bilan shugullanishiga yordamlashgan.
111.2. Turkistonda ko`chirilgan aholini er bilan ta’minlash va
texnika sohasidagi o`zgarishlar
Turkiston o`lkasida rusiyzabon aholini joylashtirish imkoniyatlarini
156 Рыбалов П. Переселение в Туркестан. // Туркестанский курьер. 1908. № 44; К переселенческому
вопросу в Туркестанском крае. // Туркестанский курьер. 1908. № 28,29.
94](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_92.png)
![9
3kengaytirish, uz ixtiyoricha ko`chib kelgan va keladiganlar uchun bo`sh er
fondlarini yaratish maqsadida birinchi General-gubernator K.P. Kaufman
tomonidan ilk bor komissiya tuzilgan edi. K.P. Kaufman 1881 yilda “Farg`ona
viloyatida bo`sh er fondlarini xisobga olish” komissiyasini tuzdi. Bo`sh er
fondlariga tukay, urmon, utlokzor, kamishzor, chakalakzor va botkokliklar
kiritildi 157
.
Turkistondagi “bo`sh erlar”ni aniklash uchun A.A. Matisen va A.Puls
singari tuprokshunos, gidrotexniklar o`lkaga yuborildi. Rusiyzabon dehqonlarga
kulay bo`lishi uchun avvalo suForilmaydigan va oson suForiladigan er fondlari
izlandi. Manbalarda keltirilishicha, Turkistonda 1 million 800 mingdan 1 million
900 ming desyatinagacha lalmi erlar bor edi. Agar Ettisuv viloyatidagi 300-400
ming desyatina er zaxiralari bu fondga kushilsa, ushbu rakam 2 million 200 yoki
2 million 300 ming desyatinaga etadi. Bu oxirgi rakam emas, agar astoydil er
fondlari kidirilsa, 2 million 700 ming desyatina lalmikor erlarni aniklash
mumkin, deb xisoblagandi Pils 158
. Ettisuvda irrigatsiya ishlari bilan
shuFullangan Babayans va Psaryovlar ushbu viloyatda kiska daryolar hamda
bo`lok suvlaridan foydalanib, sun’iy suForiladigan er fondlari ham topish
mumkinligi Foyasini ilgari surdilar 159
.
XX asr boshlarida Ettisuv viloyatida bo`sh er fondlarini izlash natijasida
ko`chirish bo`yicha aYFOkchi, agronomlar bu viloyatda 2 million 700 ming
desyatina er fondlari mavjud, deb xabar qilgandi. Ularning ma’lumotida
keltirilishicha, Lepsin uezdida 450000 desyatina, Kopal uezdida 500000, Verniy
uezdida 300000, Jarkent uezdida 500000, Prjevalskiy uezdida 250000, Pi щ pek
uezdida 300000 desyatina lalmi erlarga aholini ko`chirish mumkin edi 160
.
“Dehqonchilik va davlat mulklari Boshqarmasi” 1909 yilda chul, saxro,
toFOldi va urmon xududlarida yaratilgan “bo`sh er fondlari” yuzasidan xisobot
157 Головинь Г. К Прёму свободных государственных земель. // Туркестанский сборник.Том 495.- С.110.
158 Тарновский Г. Русская поселения в Семиречиньской области. // Русская мысль, 1895. №5.
159 Переселенческое дело из искания земель. // Туркестанский сборник. Том 491. - С. 183-185;
Воротников
В.С. Чустские переселенческие участки в Пищпекском уезде Семиречиньской области. // Туркестанский
сборник. Том 469. - С. 182.
160 К вопросу об образовании в Семиречинской области переселенческих участников. // Туркестанский
сборник. Том 466. - С. 38-42.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_93.png)
![berar ekan, quyidagi holatni kayd etadi. Farg`ona viloyati Marpiyun uezdida 50
ming desyatina, Andijon uezdida10 ming desyatina, Ush uezdida14 ming
desyatina, Namangan uezdida 5 ming desyatina, Samarkand viloyati Samarkand
uezdi Tuytatar volosti Bo`lutur chulida10 ming desyatina “bo`sh er fondlari”
xisobga olingan 161
. Bundan tashkari, usha yili Sirdaryo viloyati Perovskie
uezdida 5 ta uchastka erlari ko`chadiganlar uchun bo`shatilgan. Avliyoota
uezdida kozok va kirFizlarga tegishli barcha urmon erlari musodara qilingan.
1904-1909 yillarda Toshkent uezdida suForiladigan erlar fondi 159685 ming
desyatina bo`lsa, ushbu erlarning 32 foizi “bo`sh er fondlar” xisobiga kiritilgan.
Bu erlar CHirchiq, Buzsuv, Angren daryolaridan suForilgan. Bo`shatilgan
erlarning 2 ta suForiladigan uchastkasiga dambalar ko`rish, 3 ta uchastkaga
magistral arik chiqarish, boshqa uchastkalarda ariklarni uzaytirish choralari
ko`rilgan 162
.
“Bo`sh er fondlari”ni yaratish jarayonida ersiz mahalliy aholining soni
keskin ko`paydi, xonavayron bo`lgan dehqonlarning erlari esa davlat xisobiga
musodara qilinib, “bo`sh er fondlari”ga kiritildi.
XX asr boshlarida uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlar uchun “Er mulklari
kredit banki” tashkil etildi. Ushbu bank 1907 yilda ersiz dehqonlarga er sotib
olishlari uchun 120 ming rubl, 1908 yilda esa 150 rubldan kredit berdi. Kredit
olgan dehqonlar bankdan olingan pullardan tuFri foydalana olmay, ularning 28,2
foizi oxir-oqibatda xonavayron bo`ldi 163
. 1907 yilda uz ixtiyorlari bilan
ko`chirilgan dehqonlar Kamenka va Beloyarka shaxarlarida, shuningdek,
Kustanay viloyatida 12 ta posyolkaga asos soldilar. Ular “Kuy xaydamaylik,
yaxshisi, buFdoy ekaylik!” shiori ostida faoliyat yuritib, donchilik bilan
shuFullanishgan. Imperiya ma’muriyati
rusiyzabon ko`chkindilar erkin xo`jalik bilan shuFullanishi uchun ko`chmanchi
161 Земельный недостаток в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник.Том 508. - С. 8-10.
162 Комаров П. Ещё о колонизации Сырдарьинского побережье.//Туркестанский сборник.Том 440.- С.
79-81; Ирригация Сырдарьинской области в 1904 году (по данным арык-аксакалов). // Туркестанский
сборник.Том 440. - С.179-181.
163 Антонович. Переселенческая задача. // Туркестанский сборник. Том 491. - С. 18.
96](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_94.png)
![9
5Ko`pFU3 va kozoklarda xo`jalik yuritish me’yorini belgilab kuydi. O`rtacha 5-6
jon yashaydigan, 1,5 ishchiga ega bo`lgan kozok xonadoni uchun 7 ta tuya, 3 ta
koramol, 50 ta kuy, bir soka bilan shuFullanadiganlarga 100 tadan 300 tagacha
kuy, 50 tagacha koramol, 100 ta kuy va 30-35 ta tuyani suForishi uchun bitta
kuduk, 2 ta ishchi ko`chi ajratiladigan bo`ldi. Xar bir chodirdan 4 rubl 50
kopeek davlat xazinasi foydasiga, 1,5 rubl Zemstvo kisobiga, jami 6 rubl solik
olinar edi 166
. Ko`chmanchi kirFiz va kozoklardan musodara qilingan erlarga
ko`chirilganlar asosan donchilik va qisman chorvachilik bilan shuFullandilar,
ular 3 yil solik va majburiyatlardan ozod etildi.
Turkistonning Sirdaryo, Samarkand, Farg`ona viloyatlarida yangi kanal
va ariklar kazish orkali ekin eqiladigan er fondlarini kengaytirish, yangi
vokalarga ko`chirilgan akolini joylashtirish loyikasi ishlab chiqilib, ushbu
loyikani amalga tatbik etish 1907 yildan boshlandi va XX asr boshlarida
muttasil to`ldirib borildi.
Xuyidagi jadvaldan bu kakda “Turkiston tuplami” dagi
ma’lumotlar orkali tanishish mumkin 167
.
4-jadval
Xudud, uezd,
uchastka. Magistral kanal
masofasi (uzunligi) SuForiladigan er
maydoni Kanal kazish
xarajatlari
Sirdaryo viloyati
Dasht chul uchastkasi 65 chakirim 50000 desyatina 2487664 rubl
Dalvarzin uchastkasi 67 chakirim 40000 desyatina 2117000 rubl
Toshkent (Xonim
arik) 146 chakirim 22000 desyatina 1715000 rubl
CHimkent uezdi 30 chakirim 18800 desyatina 1182900 rubl
166
Kolonizatsionn ы y vopros. // Turkestanskiy sbornik.Tom 421.- S. 172-186
167
Kuzneo K. Kolonizatsii Turkestana. // Turkestanskiy sbornik. Tom 523. - S. 153-156.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_95.png)
![Farg`ona viloyati
Andijon uezdi,
Uchko`rFOn uchastkasi 30 chakirim 15000 desyatina 500000 rubl
Kugartsoy uchastkasi 30 chakirim 2700 desyatina 51980 rubl
Namangan uezdi
kichiq
orkali ariklar 40000 desyatina 2589600 rubl
Ush uezdi
kichiq
orkali ariklar 15000 desyatina 50000 rubl
SHaxrixonsoy
uchastkasi kichiq
orkali ariklar 10000 desyatina 50000 rubl
Petro-
Aleksandrovek Amudaryodan ariklar
chiqarish
orkali 20000 desyatina 50000 rubl
Samarkand viloyati
Farbiy chullar
xududi Kanallar kazish
orkali 300000 desyatina 50000 rubl
Kushimcha erlar
fondi Ariklar
orkali chiqarish 209750 desyatina 50000 rubl
YUkoridagi jadvaldan ko`rinib turibdiki, Rus hukumati yangi
suaoriladigan erlar xisobiga “bo`sh er fondi”ni yaratishda katta muammolarga
duch kelgan. CHunki suForiladigan bo`sh erning uzi yuk edi. Mahalliy aholining
erlarini tortib olish ziddiyatlarni keltirib chiqargan. SHuning uchun ham
hukumat suForiladigan bo`sh er fondini yaratishda yangi erlarni uzlashtirishga
katta e’tibor qaratgan va suForish inshoatlarini barpo etish, mavjud suForish
tizimini ta’mirlash orkali ularning samaradorligini oshirish yo`llarini kidirgan.
Bu uz navbatida irrigatsiya sohasining zamonaviy uslublarda tarakkiy etishiga
turtki bergan. 98](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_96.png)
![Er uchun tortishuvlar ko`chayib, bu esa janjal va tuknashuvlar bilan
tugagan. Xatto, Sirdaryo viloyati CHimkent uezdida mahalliy aholi ko`chib
kelganlarga karshi chiqib, “er va suv bermaymiz!” shiori ostida namoyish
qilishgan 164
. “Turkiston tuplami” va davriy matbuotda “bo`sh er fondlari”ni
yaratish uchun Dasht chul (Golodn ы y step), Farg`ona viloyati, Andijon
uezdidagi Kugart vodiysi, CHotkol, Karavan vodiylari, Ketmontepa, Toshkent
viloyatidagi Koplonbek kabilarda yangi er fondlarini yaratish, erlarni bo`lok va
kuduk suvlaridan foydalanib suForish, eski kanallarni uzaytirish, yangi kanal,
ariklar kazish, suv kutargichlar olib kelish kabi choralar ko`rilgani bilan bogaik
ko`plab ma’lumotlar keltiriladi.
Ayniksa, Dasht chulda yangi qishloq va ko`chirilganlar uchun “bo`sh er
fondlari” suv resurslarini yaratishga katta e’tibor qaratilganiga guvox bo`lindi.
Dasht chulda 1885-1891 yillarda “bo`sh er fondlari” xisobidan beshta posyolka
va rusiyzabon aholi seleniyasi (manzilgoxi) tashkil etildi. SHaxsan general-
gubernator Grodekov 1896 yilda Sretinski posyolkasiga asos soldi. Dasht chulda
“Buxoro arigi”, “Xiva arigi” (bu ariklar Buxoro va Xiva uslubida kazilgani
uchun shunday nomlangan-diss.) bo`ylab yangi posyolkalar tashkil etildi. “Xiva
arigi” buyida CHernyaevskiy, Konstantinovskiy, Kaufmanskiy posyolkalari
bunyod etildi. Ularda molokan, baptist, starover kabi turli diniy konfessiyalarga
mansub oilalar yashagan. 1896-1897 yillarda Dasht chulda Verxnovolinsk,
Nijnevolinsk, Krasnogvardeysk posyolkalari tashkil etildi. 1909 yilda bu
xududga Bessarabiya, Orenburg, Voronej guberniyalaridan rusiyzabon 45 ta oila
ko`chirildi, shundan 24 oila molokanlar edi. 1910 yilga kelib Dasht chulda
tashkil etilgan ko`chirilgan aholi posyolkalari 11 taga etdi 165
.
Dasht chuldagi posyolkalarda paxta ekish tajribasi kullanildi. Birok 1910
164 Касаткин А. Устройстсво русских поселении в Туркестанском крае. //Туркестанский сборник. Том
417. - С. 82-85.
165 Показательное нормальное хозяйство в Голодной степи // Туркестанский сборник. Том 500.-С.1-31;
Устройство русских поселений в Туркестанском крае // Туркестанский сборник.Том 417.-С.82-85;
А.К.Переселенцы в голодной степи // Туркестанский сборник.Том -С.4-5; Голодная степь // Окраина,
1896.- №71; К орошение Голодной степи // Туркестанский курьер 1909.-№46; Бенари А. Свободная земля
99 Туркестанского края//Ташкентский курьер. 1908.-№103; Голодная степь // Средне азиатская жизнь,
1906.- №244; Тимаев К. Оживление новых земель.//Туркестанский курьер 1909.- № 120; Арендаторы
переселенци в Голодной степи. //Туркестанский курьер.1909.- № 136.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_97.png)
![yilda chigirtka urishi, xosilsizlik, nokulay ob-xavo tufayli 1 desyatina erdan 15-
20 pud Amerika paxtasi olindi. 1914 yilda Dasht chuldagi Sretenski, Spasski,
Duxovski posyolkalarida umumiy er fondining 26.5 foiziga, ya’ni 1700
desyatina erga paxta eqilgan bo`lsa-da, xosildorlikda kutilgan natija olinmadi.
SuForish tizimida “bo`sh erlar”ga suv ombori, er osti drenaji, kuduk suvlaridan
foydalanish natijasida bir kancha erlar botkokliklarga aylandi, natijada yukumli
epidemik kasalliklar kelib chiqdi. Dasht chul posyolkalaridan aholining boshqa
joylarga ko`chishi oqibatida “bo`sh er fondlari”ni yaratishga sarflangan (xar bir
desyatina erga 35 rubldan 75 rublgacha mablaF sarflangan.-diss) mablavlar uzini
oklamadi 166
.
SHu urinda imperiya va o`lka raxbarlarining ko`chirish siyosatiga
munosabatini ham manbalar talkinida ko`rsatish mumkin. K.P.Kaufman 1868
yilda Turkistonga xo`jaligi bakuvvat bo`lgan, uziga tuk dehqonlar ko`chirilishini
asoslagandi. U Ukraina guberniyasidan ukrain (xoxol) larni ko`chirishga karshi
bo`lib, birinchi navbatda rus provaslav mazxabiga mansub dehqonlarni
ko`chirib, o`lkada joylashtirish zarur, deb xisobladi. K.P. Kaufman kazaklarni
o`lkada joylashtirish masalasini tahlil qilar ekan, kazaklar o`lka zabt etilgan
birinchi davrlarda chegaralarni ko`riklash, ko`rolsiz mahalliy aholining
kuzFOlonini bostirishda foydali bo`ldi, keyinchalik qishloq xo`jaligi
maxsulotlarini etkazib berishda ham, yangi sharoitda xarbiy ko`ch sifatida ham
yaroksiz bo`lib koldi, deb ko`rsatdi. Kazak va iste’fodagi xarbiylarni o`lkaga
joylashtirishda ularning mexnatsevarligi, ma’naviy-axloqiy holati, boshqa
ko`chkindilarga urnak bo`ladigan mezonlarni xisobga olish kerak, degan
karashni ilgari surdi. U kamishzor va tukayzorlarga yakin joylarda bo`lgan
erlarga joylashgan
rusiyzabon qishloq dehqonlariga miltik tarkatishga buyruk berdi. General
Kolpakovskiy uning fikrini kullab kuvvatlar ekan, ko`chiriladigan
dehqonlarning kazaklardan ko`ra 2-3 barobar kam er talab qilishi, davlatdan
oddiy ko`chadiganlarga nisbatan oz xarajat sarf qilishini xisobga olish kerak.
166 Русская колонизация в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 586. - С. 154-155.
100](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_98.png)
![SHu sababli bir xil xududda kazaklardan ko`ra 2-3 barobar ko`p aholini
joylashtirish mumkin, deb xisobladi 167
. General- leytenant A.N. Ko`ropatkin
Kaspiyorti xarbiy temir yo`lini mexnat resursi bilan ta’minlash, viloyat xududida
mahalliy aholidan tortib olingan erlarda rusiyzabon aholini joylashtirish uchun
ko`p ko`ch sarfladi. Birok 1892 yil vabo kasalligi tarkalib, ko`chgan aholining
katta qismi Samarkand, Sirdaryo viloyatlari va Amudaryo bo`limiga ko`chib
ketdi. Ularning urni Turkiyadan kochib kelgan 3 ming armanni olib kelish bilan
to`ldirildi. Kaspiyortida iqlim va tabiiy sharoit nokulay bo`lishiga karamay,
1897 yilda 11 ming nafar rus, 4803 nafar armani, bir necha ming dungan,
uYFur, taranchi va turk millatiga mansub ko`chirilganlar yashardi 168
. Davlat va
dehqonchilik mulklari vaziri P.D.Kisilev Rossiya imperiyasining 8 ta
guberniyasidan 2-3 desyatina erga ega bo`lgan 600 ming dehqonni Turkiston
o`lkasiga ko`chirish loyixasini taklif qilgan. Ko`chadiganlarga yo`l chiptalarini
turtdan bir qism narxda sotish, yo`l buylarida tuxtash baraklari, kasalxona,
tibbiyot punktlari, ma’lumotnoma (guvoxnoma) takdim etadigan markazlar,
hammomlar barpo etishni tavsiya bergan. Ettisuv, Sirdaryo viloyatlariga ko`chib
boradiganlarning 5 yil davlat tulovi, solik majburiyatlaridan ozod qilinishi,
keyingi 5 yilda yarmini tulashi, xar bir erkak kishiga 15 desyatina er berilishi,
xar bir oilaga 50 rubldan 165 rublgacha 15 yilda tulash sharti bilan ssuda
berilishi, agar ko`chib boradigan joyda uy-joy ko`rsa, 284 tagacha yoFOch va
urmon materiallari berilishi, bu xarajatlar uchun 1906 yilda 6 milion rubl, 1907
yilda 11 million rubl
ajratilishi vazir tomonidan tavsiya etilgandi. Xolbuki, eslatilgan yilda davlat
tomonidan ko`chirilganlar uchun bor-nugi 4 million 865 ming 880 rubl sarflay
olingandi. Ushbu holat “Turkiston tuplami” va davriy matbuotda munozaralar
keltirib chiqaruvchi maqolalarga sabab bo`lgan 169
. Maqolalarda imperiya
167 Гаффоров Ш. Тарих ва такдир. Россия империясидан Туркистонга кучирилганлар ( XIX асрнинг
иккинчи ярми - XX аср бошлари). - Т.: Фан; 2006. - Б. 53, 54, 55, 56.
168 Узбекистан Миллий архиви, 1-фонд, 22-руйхат, 2117-йигма жилд, 114-115 вараклар; Гафуров Ш.
Курсатилган асар. - Б. 55.
169 Устройство русских поселений в Туркестанском крае // Туркестанский сборник. -Том 417. - С.84-87;
О переселение // Голос правды.1907.-№564; Переселенческая Ликвидациями...//Новая время,1907.-№11.
217; Туркестанский сборник.Том 434.-С.138-139. Несколько слов о переселении в Сырдарьинскую
области//Туркестанский сборник.Том 434.-С.193-195.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_99.png)
![xazinasi katta mikdordagi xarajatlarni kutara olmasligi, aholini ko`chirish
yukoridan rasman ta’kiklangani, Turkistonda “bo`sh er fondlari” mavjud
emasligi, birok ko`chirish davlat extiyoji ekanligi masalalari ilgari surildi.
Ko`chiriladiganlarga zaruriy shart- sharoitlar yaratishdagi xakikatdan yirok
taklif va tavsiyalar “Turkiston tuplami”da “Mensiz menga xotin olib
bermokchilar”kabi iboralar bilan kinoya ostiga olingan 170
.
XIX asrning 80 yillarda Sirdaryo viloyati xarbiy gubernatori
N.I.Grodekov Turkiston general-gubernatoridan suroksiz Voronej guberniyasi
gubernatoriga maktub yo`llab, undan uz xoxishi bilan ko`chishni xoxlagan
oilalarni Sirdaryo viloyatiga yuborishini suragan. U uz maktubida o`lkadagi xar
bir rusiyzabon posyolkasi Turkistonni Rossiya imperiyasiga yakinlashtiradi, deb
yozgandi 171
. Ushbu holat bo`yicha Turkiston general- gubernatori Rozenbax
karshi fikr bildirib, aholini ko`chib keltirishlariga ruxsat bermaganligi, o`lkada
bo`sh er yukdigini ta’kidlagani bilan bo ы ik ma’lumoti ham keltirilgan 172
.
Samarkandda xarbiy gubernator lavozimida ishlagan A.Rostovsev
Turkiston general-gubernatoriga maxsus maktub yo`llab, viloyatga uzum,
tamaki, donchilik, paxtachilik bilan shuFullanadigan aholi vaqillarini yuborishni
suragan 173
.
Rusiyzabon dehqonlarni o`lkaga kizgin ko`chirish tarafdori, Turkiston
ko`chirish bo`limi bopoigi N.N. Geyer rusiyzabon qishloqlarini ko`paytirish
emas, balki ularda ko`p sonli bo`lib yashaydigan oilalar birligini yuzaga keltirish
kerak deb xisoblagan.
Andijon uezdi bop ы igi Aranderenko Farg`ona viloyatida yangi qishloqlar
tashkil etish va mustaxkam rusiyzabon dehqon xo`jaliklarini tuzish viloyatdagi
ijtimoiy-siyosiy vaziyatni barkarorlashtiradi, deb xisoblagan 174
. Turkistondagi
xar kanday er tankisligi inkirozi va boshqa tusiklarga karamay, imperiya
ma’murlaridan fon K.P. Kaufman, N.Romanov, I.Gurich, V.Grigorev kabi
170 В.П. Из области переселенческих вопросов.// Туркестанский сборник. Том 448. - С.32.
171 Колонизация Туркестана при Городеков. // Туркестанский сборник. Том 417. - С.173-175.
172 Уша жойда. - С. 176.
173 Узбекистан миллий архиви, И-22 фонд,1-руйхат, 444-йигма жилд, 104-105 вараклар.
174 В Кугартскую долины. // Туркестанский сборник. Том 442. - С. 185.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_100.png)
![o`nlab shaxslar Turkistonga aholini ko`chirish siyosati tomonida kat’iy
to`rganliklarini manbalardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi 175
.
Turkiston general-gubernatori Vrevskiy ko`chirish siyosatining yangi
rejasini ishlab chiqish kerak deb ko`chirishni tuxtatdi. CHernyaev butunlay
takikladi, Duxovskiy esa Turkiston xazinasi palatasi boshqarmasi koshida bo`sh
er fondlarini yaratish uchun ko`chirish boshqarmasi koshida maxsus “Bo`sh er
fondlarini yaratish komissiyasi”ni tuzdi.
1892 yilda Toshkentda yuz bergan vabo isyoni, 1893 yilda Farg`onadagi
Sobirxon isyoni, 1898 yilda Andijondagi Dukchi Eshon (Muhammad Ali)
KuzFOloni va mustamlaka yillarda xar yili 2-3 bor takrorlanib to`rgan xalq
isyoni, kuzFOlonlari mustamlaka ma’murlari tomonidan “bo`sh erlar fondlari”ni
yaratish hamda aholini ko`chirishga yangidan ruxsat berishlariga imkoniyat, deb
xisoblandi. Ayniksa Andijon kuzFaloni bostirilganidan sung (1899 yil),
podshoning ko`rsatmasi bilan Toshkentda Duxovskiy boshlik, MarFilonda
CHaykovskiy raxbarligida ikkita komissiya tuzildi. Xar ikki komissiya karorida
uttiz chakirim uzunlikda, bir chakirim kenglikda Andijon aholisini ko`chirish
loyixasi tuzildi. Uch qishloq aholisi: Mingtepa, Kopnar,Tojik kishloFidagilar
Aravon tomonlarga ko`chib ketdi. Mingtepadan 2 km uzoklikdagi adirlikka 780
ta rusiyzabon xonadon ko`chib utdi. 1899 yilning martida Rossiyaning Saratov
va Samara guberniyalaridan bu qishloqlarga 200 ta xonadon ko`chirilib,
turtinchi posyolka tashkil etildi. Turkiston bosh xarbiy gubernatori posyolka
ko`rilishi uchun 46 ming rubl sarfladi 176
. Ushbu faktlar ham ko`rsatib turibdiki,
mustamlaka hukumati mahalliy xalqning norozilik va KuzFOlonlariga nisbatan
jazo kullashda ularning suForiladigan erlarini tortib olishga e’tibor qaratgan. Bu
bilan ko`chirilganlar uchun zaxira “er fondi”ga ega bo`lish va mahalliy aholini
ersiz koldirish orkali chuchitish kuzda tutilgan.
175 Принципы переселения. //Туркестанский сборник.Том 499.- С.94-95; Необложная задача в
колонизационном деле в степьях. //Туркестанский сборник. Том 499. - С.113-115.
176 Фозилбек Отабек уFли. “Дукчи Эшон вокеаси” (ФарFOнада истибдод жаллодлари).-Т.: Чулпон.1991.
- Б. 57-59; Алиназар Эгамназаров. Сиз билган Дукчи Эшон. -Т.: Шарк,1994. - Б.98-102. (хужжатли кисса)
Изох: Андижон кузFOлонида иштирок этмаган Хуканд улусидаги 382 оилага карашли 286 десятина ер
мусодара килиниб, махаллий гарнизон хисобига берилди. Андижонда ташкил этилган кишлокларда эса
махаллий ахоли 1908 йилгача мардикор сифатида ишлатилган.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_101.png)
![Davriy matbuot va birlamchi manbalarda Farg`ona viloyati Andijon uezdi
Kugart vodiysiga uz ixtiyori bilan ko`chib kelganlar uchun “bo`sh er fondlari”ni
yaratishda bevosita uezd bopoigi polkovnik Baranov va irrigatsiya ishlari
raxbari Sakovichlar tashabbus ko`rsatgani yozilgan. Ular Kugartda 3,5 ming
desyatina “bo`sh er fondlari”ni yaratdilar. Farg`ona viloyatiga karashli Ko`rshob
(xozirgi Kirgiz Respublikasi Ush viloyati xududida) nomli xududda 1890 yil
Pokrovsk nomi bilan birinchi rusiyzabon aholi kishloFi tashkil etildi 177
.
Keyinchalik uz eridan xaydalgan mahalliy dehqonlar erlari xisobidan Kugart
vodiysida 1890 1901 yillarda 5-6 ta qishloq tashkil etildi 178
. Matbuotda Kugart
vodiysi “sut daryosi, kisel kirFOFi”deb tarFib qilingan. 1906 yilda Samarkand
viloyati Jizzax uezdida 30000 desyatina, Sirdaryo viloyati Avliyoota uezdida
18723 desyatina “bo`sh er fondlari” tashkil etilib, ushbu erlar uezdlarning 9 ta
uchastkasi xududlarini egallagandi 179
. 1906-1907 yillarda “Ko`chirish
boshqarmasi” zimmasiga 70 ming desyatina “bo`sh er fondlari”ni tashkil etish
vazifasi yuklandi. 1907 yilda davlat xazinasidan er fondlarini yaratish uchun
CHimkent uezdida 120 ming rubl, Kugart vodiysida 270 ming rubl, jami 3900
rubl mablaF sarflandi. Bo`sh erlarga 1200 ta yangi rusiyzabon oila joylashtirilib,
ularning xar bir xonadoniga 320 rubldan ssuda berilgan 180
.
1907-1909 yillarda Dasht chulda 4500 desyatina lalmi, 37 ming desyatina
urmon xududi yangi erlarini yaratish loyixasi ilgari surilgan 181
.
“Bo`sh er fondlari”ni yaratish orkali ko`chirilgan va uz ixtiyori bilan
ko`chganlar qishloq hamda posyolkalarini tashkil etish, Toshkent yakinidagi
Koplonbek kishloFi atrofida, Farg`ona viloyatidagiKuvondaryo va
Ketmontepada “bo`sh er fondlari”ni yaratish masalalari davriy matbuotda
177 Ферганец. О самовольных переселенцах в Кугартской долины//Ташкентский курьер. 1907. - № 238;
Др.В.В. Поисках за свободными зесолями .//Туркестанский сборник.Том 468.- С. 28-29; Имеются ли
свободная земле в Фергане. //Окраина 1896.-№ 84; В Кугартскую долину.//Туркестанский сборник.Том
442.- С.184-186. Брусина О.И. Славяне в Средней Азии. Этнические и социальные процессы.конец xix —
конец xx века. - М.:Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2001. - С. 24-25
178 Сел Узген. Русские самовольный переселенцы в Туркестане. // Туркестанский сборник.Том 522.- С.
127 - 129.
179 Колонизационные вопросы. //Туркестанский сборник. Том 424.- С .174; Авлиёатаиском район. 1906
год // Туркестанский сборник. Том 435. - С. 32.
180 Зеленский Н. К вопросу о колонизационном фонде Туркестана. // Туркестанский сборник. Том 502 -
С. 49.
181 Колонизационные Вопросы. // Туркестанский сборник. Том 421. - С. 175.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_102.png)
![munozaralarga sabab bo`lgan. Ushbu xududlarda rusiyzabon aholi qishloq va
posyolkalarini vujudga keltirishda ko`chirib keltirilgan dehqonlar bilan mahalliy
dehqonlar karama—karshiligi, hukumatning bu boradagi siyosiymasalalari
gazetalar sahifalarida buyuk davlatchilik manfaatlari nuktai nazaridan bayon
etilgan 182
. Uz ixtiyori bilan ko`chganlar hamma vakt ham hukumat talablariga
buysunmagan. Ular bo`sh joylarda emas, balki uzlariga kulay erlarda
joylashishga xarakat qilishar edi. 1906 yilda Samarkand viloyati Xujand uezdi
Erjar volostiga Janubiy Rossiya guberniyalaridan 104 ta rusiyzabon oilalar
ko`chib keldi. Ularni hokimiyat Andijon uezdiga karashli Oxankul atrofiga
ko`chirib, “bo`sh erlar”ga joylashtirishni reja qilgandi. Birok ko`chgan aholi
tezda Erjarda uy- joylar ko`rdi hamda dehqonchilik bilan shuFullana boshladi.
Bu ko`chib
182 К землениеКапланбека. // Ташкентский курьер. 1907. - № 171; Александров К. Оброзавание посёлка
на Кувандарье. // Ташкентский курьер 1908. - № 179; Головин Г. Что говорять о Туркестане.
//Туркестанский курьер, 1909. - № 44; В.Г.Ещё по вопросу о посёлок в Кетмень. -Тюбе // Туркестанские
ведомости. - 1910. - № 49.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_103.png)
![kelganlar kishloviva O`rta Osiyo temir yo`l ishchilari ham kushilib, oilalar soni
150 taga etdi. Xarbiy gubernator, general-mayor Galkin ularga uzlari urnashgan
joyda yashashga ruxsat berishga majbur bo`ldi”-deb ma’lumot keltiriladi
“Turkiston tuplami”da 183
. Namangan uezdidan 100 chakirim uzokdikda
joylashgan Ketmontepa chullari OFir axvolda bo`lsada, buvdoy, kanop,
ildizsimon ekinlar, uy xayvonlariga em-xashak etishtirishga kulay bo`lganligi
uchun 1000 ta oila uz ixtiyori bilan u erga ko`chgan va usha joyda yashashga
karor qilgan xar bir xonadon 15 desyatina erga ega bo`lib, hukumatning paxta,
guruch etkazish topshirivini bajarishmagan. Ushbu maxsulotlarni etishtirish
uchun bir desyatina erga 75-100 rubldan sarflangan 184
. Rossiya imperiyasi va
Turkiston general-gubernatorligi “bo`sh er fondlari”ni yaratish orkali davlat
tomonidan va uz ixtiyori bilan ko`chganlarning extiyojlarini kondirishga
imkoniyat darajasida xarakat qildi. Birok yaratilgan “bo`sh er fondlari” hamma
uchun ham yetarli emasdi. “Bo`sh er fondlari”ni yaratishda Turkiston o`lkasida
uzlashtirilmagan chul va yaylovlarni uzlashtirib, ularga suv chiqarish, yangi
erlarni suv bilan ta’minlashda suv omborlari, drenajlar tashkil etish,
ko`chmanchi aholini utroklashtirib, ulardagi “ortikcha” er fondlarini davlat
xazinasi xisobiga musodara qilish, o`lkadagi xalq kuzFOlonlarini bostirish
orkali mahalliy aholini “rezervatsiyalar”ga ko`chirib, ularning ekin erlarini
musodara qilish kabi xilma-xil usullardan foydalanildi. Arxiv xujjatlari,
“Turkiston tuplami” va davriy matbuotida bu jixatlar anik dalil hamda
rakamlarda berilganligi ushbu masalada mustamlaka siyosatining mohiyatini
yanada teranrok anglashimizga yordam beradi.
Arxiv xujjatlari hamda davriy matbuotda XIX asr oxiri -XX asr boshlarida
Turkistonga ko`chirilgan aholi bilan birga kelgan hamda xo`jalik hayotiga joriy
etilgan yangi texnikalar xaqida ham keng ma’lumotlar keltirilgan. Qishloq
xo`jaligida ot ishchi xayvoniga kushiladigan texnikalardan plug, seyalka,
molotilka, jeneyka kabilar bo`lib, ulardan 20-25 desyatina eri borlar uar bir
183 К устройству самоволных посёлков. // Туркестанский сборник.Том 512. - С. 121.
184 В.Г. Еще по вопросу посёлок в КетменТюбе. // Туркестанский сборник.Том 541. - С. 37-39;
Непродуманная колонизация. // Туркестанский сборник.Том 523. - С. 145.
106](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_104.png)
![1
0
5yollanma ishchiga 1 rubldan 1 rubl 30 kopeek.gacha tulab keng foydalanishgan.
YAngi texnikalar uar birida 100-120 xonadon istikomat qiladigan, kamida 2300-
2500 desyatina eri bo`lgan qishloq va posyolkalarda keng tarkalgan, deb
ma’lumot berilgandi matbuotda 185
. Ko`chirilganlar xo`jaligida plug, seyalka,
diskli kultivator, kosilka (belurok) veyalka (donni somondan ajratadigan
mashina), jneyka (don sovuradigan ko`rilma), molotilka (don yanchadigan
tukmok) borona kabilar joriy bo`ldi 186
. Birgina temir pluglarning Rudolf Sakka
(Angliya), anglo-bolgar, Gena va Gnell, Feldzer, Ryazanda chiqarilgan Planet
va “Ayaks”, “Sakka Ekkert”, “Maro”, “Mingart”, “Botinskiy” kabi 20 dan ortik
turlari keng tarkalgan. “Gena” va “SHell” pluglari 3 juft uukizga kushilib, kattik
toshlok va daraxtlar ildizi saklangan urmon erlarini uam shudgor qilishda kul
kelgan.
Usha yillarda 4-6 ta otga kushiladigan Lipgart va Kleyton molotilkalari,
Sakka lobagreykalari, Saratov va Samarada ishlab chiqarilgan veyalka, grabl,
diskli boronalar xo`jaliklar bo`ylab keng tarkalgan va OFir sharoitli joylarni
uzlashtirishda auoli meunatini engillashtirishga yordam bergan.Ushbu texnika
vositalarining narxi yukori bo`lsa uam, birgina pluglarning uezdlarda 30 tadan
70 tagacha buyurtmachilari bo`lganligini manbalar tasdiqlaydi.
XIX asr oxiri -XX asr boshlarida o`lkada yangi texnika tarkalishining
davriy matbuotdagi talkini S.B.SHodmonova tadqiqotlarida bir qator ochib
berilgan 187
. Jumladan, A K Щ d an keltirilgan buF bilan ishlaydigan, 40-45 uukiz,
20-25 dehqon ishini uddalay oladigan, 5-6 desyatina erni aFdaradigan plug,
“CHempion” markali urok mashinka, markazdan kochirma nasos, 45 ot
ko`chiga ega bo`lgan gusenitsali neft va 6yF ko`chi bilan ishlaydigan AKSH
traktori, sholi tozalaydigan “HUIERC” kompaniyasi mashinasi, qishloq xo`jalik
185 Головин Г. Что говорять о Туркестане. // Туркестанский курьер. 1909. - № 44; Туркестанская сельско -
хозяйственная станция. // Туркестанский курьер. 1908.- № 10; Е-вич. Пионеры машинного агрономия
земель в Туркестане. // Туркестанкие ведомости. - 1910. - № 72; Е-вич. Гусеничный трактор. //
Туркестанкие ведомости. - 1914. - № 112 ва хаказо.
186 Шредер.Р.Р. Туркестанская сельхозный наястающия. // Туркестанский сборник. Том 495.- С. 122-125,
Прошин.Л. Тимаев К. Экскурсия на сельско-хозяйственную опытную станцию. // Туркестанский
сборник. Том 506. - С.46-53.
187 Шодмонова.С.Б. Туркистон тарихи-матбуот кузгусида (1870-1917 йиллар)-.Т.: YANGI NASHR , 2011.
-Б. 80-89 (Олиманинг ушбу масалада унлаб маколалари турли журнал ва тупламларда нашр этилган).](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_105.png)
![maxsulotlarini ko`ritadigan “Rider” apparati, mevalarni konservalash mashinasi
kabilar tarkalganligi olima tomonidan matbuot materiallari orkali ko`rsatilgan.
XX asr boshlarida yangi texnikalar bir yilda o`rtacha o`lkaga 20 ming
donadan 30 ming donagacha kiritilgan. Birok ularning ko`pchiligi 1900 yilda
Toshkentda tashkil etilgan qishloq xo`jalik va uruFchilik omborxonasida, tajriba
stansiyasi, tajriba maydonlari va uchastkalarning texnika saklash
omborxonalarida kolib ketgan 188
.
Aloxida olingan rus qishloq dehqonlarining yangi texnika bilan
ta’minlanganlik holatini Kugart vodiysidagi Kuk YAngok, Jirgital qishloqlariga
uz ixtiyori bilan ko`chganlar misolida ko`rish mumkin.
1908-1909 yillarda Kuk YAngokda kishloFida 179 xonadon yashagan,
shundan 428 nafari erkaklar, 374 nafari ayollar bo`lgan. 133 ta uy-joy ko`rilgan,
aholi mazainkalarda (bostirma shaklidagi ertulasimon turar joylar-diss.)
istikomat qilgan, ularda 419 ta ot, 88 ta koramol, 97 ta mayda mol, 188 ta
chuchka bo`lgan. Mexnat ko`rollaridan 136 ta plug, 164 ta borona, 25 ta
veyalka, 120 ta aroba (telega) bo`lgan. 1907 yilda ular 12735 ming desyatina
erga ekin ekkanlar.
Jirgital kishloFida 151 ta xonadon bo`lib, ularda uy-joyga egalar 131 tani
tashkil etgan. Kolgan oilalar mazainka va ijarada yashashgan. Erkaklar 413
nafarni, ayolllar esa 367 nafarni tashkil etgan. Ushbu qishloqdagilar xisobida
326 ta ot, 104 ta xukiz, 204 ta sigir, 121 ta chuchka, 20 ta kuy bor edi.
Xo`jaliklarida ishlatish uchun 83 ta plug, 108 ta borona, bir nechta qishloq
xo`jalik mashinalari, 20 ta veyalka, 30 ta molotilka, 85 ta aroba(telega)lari
bo`lgan. 1907-1908 yillarda bu qishloqdagi uz ixtiyori bilan ko`chgan oila
a’zolari 1100 desyatina erda dehqonchilik qilishgan 189
. Ta’kidlash joizki, dehqon
xo`jaliklarining deyarli 50 foizi mexnat ko`rollari va inventarlarni ijaraga olib
ishlatishga majbur bo`lishgan. “Pokrovish”(Sirdaryo viloyati) kabi zamonaviy
texnika bilan ta’minlangan rusiyzabon qishloqlar soni kam bo`lgan. XX asr
188 Шахназаров А. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - Санкт-Петербург, 1908. - С. 80-82. 108
189 Аристов М. Самоволные переселенцы в Кугартской долине Андижанского уезда. // Туркестанский
сборник.Том450. - С. 194-196.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_106.png)
![1
0
7boshlarida ham yangi qishloq xo`jaligi texnikasi ko`chirilgan xo`jaliklarda
salmokli urin egallamagandi. Mahalliy dehqon xo`jaliklarida bu ko`rsatkich
sekin bo`lsa- da, usib borgan. 1880 yilda Samarkand viloyatida plug 8 ta, 1922
yilda 41 ta xo`jalikda bor edi. Ko`rsatilgan yillarda seyalka 11 tadan 20 taga,
molotilka 4 tadan 8 taga, belurok 35 tadan 463 taga, senokosilka 7 tadan 10 taga
etgan”,-deb ma’lumot beriladi arxiv xujjatlarida 190
.
1908 yilda yana 300 ta oila uz ixtiyori bilan Andijon uezdiga ko`chib
keldi. Ularga ajratish uchun bir karich ham bo`sh er bo`lmaganligi sababli
ularning asosiy qismi ortlariga kaytib, o`lka bo`ylab uzlariga boshpana kidirib
ketishga majbur bo`lishgan 191
. Ushbu qishloq aholisining (80 xonadon-diss.) xar
bir oila xo`jaligiga o`rtacha 1,03 ta ikki lemexli plug, 1,05 ta jneyka, 1,06 ta
kosilka, 1,02 ta otga kushiladigan grabli, 2 tadan tosh molotok tuFri kelgan.
Birok mazko`r qishloqdagilarda molotilka etishmasdi. Ular ayrim texnika
vositalaridan esa mutlako foydalanishmasdi 192
.
Rusiyzabon qishloqlarda zamonaviy texnikadan foydalanish
samaradorligi ham turlicha edi. Andijon uezdi Kugart vodiysidagi “Kuk
YAngok”, “Jigirtal”, “Kotma”, “Kora chirok”, “Taran bozor” kishloFidagilar ot
va xukizga kushiladigan OFir temir plug bilan erni 5-6 vershok (1vershok 2,5
sm) xaydab, buFdoy, arpa, tarik, sulidan yukori darajada, ya’ni 1 desyatinadan
o`rtacha 100 pud buFdoy, 150-180 pud tarik va suli olishgan 193
.
YOxud ko`p joylarda kuduk va daryo suvlarini mexanik kutargich moslamasi
zanglab ketganixolda, Ashxaboddagi Tejen uezdida ulardan samarali
foydalanilgan. 1910 yilda gidrotexnik dehqondardan Gikman mexanik kutargich
yordamida 500 desyatina, Arseyan 550 desyatina, I.I.Sorokin 300, Jakub Butaev
(kirgiz) 100 desyatina, uzbek dehqoni Pulatjon Kosimboev 60 desyatina erga
suv chiqarishgan 194
.
XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Turkistonga aholini ko`chirish
190 Узбекистан Миллий Архиви, И. 17-фонд, 1-руйхат, 475-йигма жилд, 71, 72 вараклар.
191 Переселенческие вопросы. //Туркестанский сборник.Том 464. - С.48.
192 Синельников И. Орошение в Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том 548. - С. 110-112.
193 Ферганец. О самовольных переселенцах в Кугартской долина.//Туркестанский сборник. Том 448. - С.
43.
194 Переселенцы. // Туркестанский сборник. Том 535. - С. 494. 110](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_107.png)
![jarayonida uz zamonasi uchun ilFor xisoblangan yangi texnikalar kirib keldi.
Birok ushbu texnikalar va texnik ko`rilmalar dehqon xo`jaliklarida keng
tarkalmadi. Manbalar tahlili shuni ko`rsatadiki, birinchidan, yangi texnikalar
narx-navosi yukori bo`lib, uni barcha dehqon xo`jaliklari xarid qilish
imkoniyatiga ega emasdi. Ikkinchidan, mahalliy aholining yangi texnikalarni
ishlatish malaka va tajribalari yuk edi, uchinchidan, ko`chirilganlar texnikani
xarakatga keltiradigan ishchi xayvonlar (ot, xukiz)ga hamma vakt ham ega
bo`lmagan. SHuningdek, texnika vositalarini Rossiya imperiyasi
guberniyalaridan temir yo`l orkali tashib keltirish tariflari baland edi,
omborlarda saklanayotgan texnikalar ssudaga berilgan. KambaFal va o`rtaxol
dehqonlarning esa karz pulini tulashga imkoniyatlari bo`lmagan. Bir qator
texnikalar mahalliy sharoitga tugri kelmagan. Jumladan, SHmidt zavodida ishlab
chiqarilib, o`lkaga keltirilgan molotilka Kaufman kip ы ovida (Avliyoota uezdi)
biror marta ham ishlatilmay zanglab kolib ketgan, qishloqda mol tuyoFi bilan
somon yanchilgan. Kamenka posyolkasida (Toshkent yakinida-diss.) 30 ta ikki
pozali, Lipgart zavodida ishlab chiqarilgan plug mutlako ishlatilmagan.
Dehqonlar oddiy omochda er xaydashgan. CHempion markali urok va yanchish
mashinalari talabga javob bermagan. Mahalliy dehqonlar kulay va sodda bo`lgan
omoch, ketmon, belko`rak, xashak tuplagich, urok kabi an’anaviy asbob-
uskunalar asosida xo`jalik yuritishga moslashgandi. Kul mexnatiga asoslangan
texnikalarda ish arzon bajarilib, mablaF tejalishi, suv resurslari kam sarflanishi,
ishchi ko`chi arzonligi kabi omillar ham xisobga olingan. Ammo sekin-asta
mahalliy aholi ham yangi texnika va texnologiyalarning kirib kelishiga hamda
ulardan foydalanishga moslashib borgan. Ogir mexnat jarayonida dehqonchilik
texnikalaridan foydalanishning afzalligi ko`chib kelib ushbu texnikalardan
foydalangan naholi bilan mahalliy aholi yakin yashab kelgan posyolkalarda
namoyon bo`la boshlagan.
Xulosa qilib aytganda, ko`chirilgan aholini o`lka bo`ylab joylashtirishda
hukumat bo`sh er fondlarini yaratishdagi turli-tuman usul va vositalarni
kullagan. Ushbu maqsadlar, asosan, zuravonlik bilan, mahalliy aholi xoxish-](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_108.png)
![1
0
9istagi bilan xisoblashmay olib borilgan. Mustamlaka ma’muriyati Turkistonga
ko`chirilgan aholi uchun bo`sh erlar zaxirasini aniklash ishlarini olib bordi. Bu
jarayonni amalga oshirish uchun maxsus komissiyalar tuzilgan hamda bu
komissiyalar xududlardagi bo`sh erlarni aniklash ishlarini olib borgan. Uz
navbatida mazko`r bo`sh erlar ham bir kancha turga bo`lingan. Xususan, 1880
yillarda kamishzor va tukayzorlar bo`sh er fondiga kiritilgan bo`lsa, 1900
yillarda chul xududlari ham bo`sh er fondiga kiritila boshlandi. Keyinchalik
mazko`r erlarni uzlashtirish orkali ko`chib kelganlarga dehqonchilik uchun
berilgan. Bundan tashkari, ayrim holatlarda mahalliy dehqon erlari ham bo`sh er
fondiga o`tkazilgan bo`lib, bu holat mahalliy dehqonlarni kiyin axvolga solib
kuygan.
Mustamlaka ma’muriyati ko`chirib keltirilganlarni fakatgina er bilan
ta’minlab kolmay, balki ularni qishloq xo`jalik texnikalarini ham etkazib
berishga xarakat qilgan. O`lkaga yangi texnikalar kirib kelishi va tarkalish
jarayoni faol kechmaganligi esa dehqon xo`jaliklari moddiy kudrati, aholining
ijtimoiy-psixologik holati, texnikalarni keltirishdagi xarajatlar yukoriligi kabi
ko`pdan-ko`p omillar bilan bogaik edi.
111.3. Ko`chirilgan aholining Turkiston xo`jaligida sodir bo`lgan
o`zgarishlardagi ishtiroki
Rossiya imperiyasining Evropa qismidagi o`nlab guberniyalaridan 199
o`lkaga ko`chirilgan dehqonlar Turkistondagi an’anaviy xo`jalik turlarini
uzlashtirishga kirishdilar. Ular boshoqli (donli) ekinlarning buFdoy, arpa, tarik,
makkajuxori, sorgo (ok juxori), guruch (sholi), nuxat, yasmik, mosh kabi
mahalliy navlarini uz dalalarida ekib, xo`jalik yuritdilar. SHuningdek, zigir,
kanop, kunjut, mansar, beda, Fuza, tamaki, kuknori, mevali daraxtlardan olma,
urik, olxuri, nok kabi mevalar etishtirildi. Poliz va sabzavot ekinlaridan tarvuz,
kovun, oshkovok, sholFOm, sarik sabzi kabi poliz maxsulotlari dehqonlarning
xo`jaliklarida muxim rol uynadi. Dehqonchilikda ancha yutuklarga erishgan
rusiyzabon dehqonlar shaxarlardagi dehqon bozorlarida uz maxsulotlarini](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_109.png)
![sotganlar. Usha davrning OFirlik ulchovlari bo`lgan pud (1 pud16 kg), botmon
(1 botmon10,5 pud)kabilarda donli ekinlar, poliz va meva-sabzavotlarning narx-
navosi belgilangan 200
.
XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Toshkent bozorida narx-navo
kanday bo`lganligi quyidagi jadvalda uz aksini topgan 201
:
5-jadval
№ Maxsulot turi Narx-navosi(pud va
botmon xisobida) Izox
1 BuFDOY 60-50 kopeek., 5 rubl 50
kopeek. Ozik-ovkat maxsuloti
sifatida eqilgan.
199
Turkiston o`lkasiga Rossiya imperiyasi guberniyalaridan ko`chirilgan dehqon xo`jaliklari xaqidagi
ma’lumotlarda ular avval yashagan guberniyalar 27, 31, 33 kabi turli rakamlarda berilgan.
200
Turkiston tuplamida birgina Sirdaryo viloyati Avliyoota uezdiga Rossiyaning 31 guberniyasidan ko`chib
kelgan 801 ta oila istikomat qilganligi kayd etilgan. Ko`chirilganlarning yarmidan ko`pi (484 oila) Voronej,
Astraxan, Don buylaridan edi. Ular orasida Tambov, Orenburg guberniyasi dehqonlari ham ko`chirilgan. (Nasha
kolonizatsiya Sredney Azii (Russkie posyolki v Turkestan). //Turkestanskiy sbornik. Tom 429. - S. 84.
201
Xoroshxin. Ocherki Tashkenta. //Turkestanskiy sbornik. Tom 417. - S. 221-225; S ы rdarinskom
pereselencheskom upravlenii. //Turkestanskiy sbornik.Tom 503. - S. 178-179; Pravdin. Beseda o
pereselenie. // Sredneaziatskaya jizn. 1907 - № 162.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_110.png)
![1
1
12 Arpa 40-45 kopeek., 4 rubl 50
kopeek. Otlarga ozuka sifatida
beriladi.
3 Tarik 40-45 kopeek., 4 rubl 50
kopeek. Tarikdan kasha va buza olingan.
Rusiyzabondekkonlar
xushta’mligi va arzonligi, ko`p
kam sarxush qilmasligi uchun
buzani yoktirishgan. 10 litrli
chelakdagi kuvvati 25 foiz,
buzaning narxi 20-30 kopeek.
bo`lib, ikki kishini sarxush
qilishga etgan. Buza juxori,
sargo, va gurunchdan kam
olingan. Tarikdan buza olish
uchun u 3 sutka suvda ivitilib,
kuy yogi va suv bilan
kaynatiladi. Paydo bo`lgan
kuyuk butka
tindirilib, filtrlab buza olinadi.
4 Makkajuxori 40-45 kopeek., 4-4,5
rubl Mol-kuylar uchun ozuka
5 Ok juxori 20 kopeek., 2 rubl Ozik-ovkat uchun eqilgan
6 Guruch 50-55 kopeek. 5 rubl 50
kopeek (pustlogi bilan)
tozalangani Ozik-ovkat uchun eqilgan,
somoni poxol sifatida
uylarga solingan.
7 Nuxat 11 kopeek. 1 rubl Ozik-ovkat uchun eqilgan
8 Mosh 30-35 kopeek. 3 rubl Ozik-ovkat uchun eqilgan
9 Zigir 35 kopeek., 3 rubl 50
kopeek. Ozik-ovkat uchun, yoF olingan
10 Kunjut 1 funt yogi (450gr) 10
kopeek. Ozik-ovkat uchun, yoF olingan
11 Beda (100
bogaami) 2 rubldan 4 rublgacha Ot va koramolga beriladi
12 Fuza (paxta) 50-55 kopeek., 5 rubl- Fakat mustamlaka manfaati](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_111.png)
![11
2 5,5 rubl uchun eqilgan.
13 Tamaki 2 rubldan 20 rublgacha CHinozda (Toshkentdan 60
chakirim uzokda)va
Samarkand viloyatida
eqiladi.
14 Kuknori (mak) 1 rubl 60 kopeek., -16
rublgacha
15 Piyoz 25 kopeek., 2 rubl 50
kopeek Xo`jalikka, ozik-ovkat uchun
16 Sabzi 15 kopeek., 1 rubl 5
kopeek. Xo`jalikka, ozik-ovkat uchun
17 SHolFOm, rus
lavlagisi va
rediska 15 kopeek., 1 rubl 5
kopeek. CHorva va ozuka uchun eqilgan
YUkoridagi jadvalga e’tibor qaratsak, makkajuxori, bugdoy, arpa,
tarikning narx-navolari bilan paxtaning narxi bir-biridan katta fark qilmagan.
SHuning uchun ko`chib kelgan va mahalliydehqonlar paxta ekishga ommaviy
kirishmagan. Ayniksa, suv muammo bo`lgan xududlarda paxtachilik ikkinchi
darajali ekinga aylangan.
Ma’lumki, Turkiston o`lkasi qishloq xo`jaligi sohasida an’anaviy
tarmoqlar: boshoqli (donli) ekinlar etishtirish, paxtachilik, boFdorchilik,
sabzavotchilik va polizchilik tarmoqlari kadimdan mavjud bo`lib, ular orasida
donli ekinlar etakchilik qilib kelgan. Paxtachilikdan tashkari, yukorida kayd
etilgan boshqa xo`jalik turlari bilan Rossiya imperiyasi guberniyalarida ham
shuFullanilgan.
O`lkaga Amerika paxta navi “Uplanda” bilan Misr paxtasining kirib
kelishida ko`chirilgan aholisining ishtiroki va roli bo`lmagan. Ushbu ekin
navlari bevosita Rossiya imperiyasi hukumati tashabbusi bilan Turkistonga
keltirilgan bo`lib, mamlakat markaziy rayonlaridagi tukimachilik korxonalari
asosan Amerika paxta tolasi asosida ishlardi. Amerika paxtasining o`lka bo`ylab
keng tarkalishi va 1875 yildan sung ekin maydonlarining ko`p qismini egallashi](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_112.png)
![1
1
3ko`pgina omillar bilan bogdik edi. Birinchidan, 1861-1865 yillarda AKSHdagi
fukarolar urushi va Misrning Angliya asorati ostiga tushishi tufayli (1882 yil)
Rossiyaga paxta xomashyosini kiritish keskin kamaygan. Ikkinchidan, paxta
tolasi xarid qilish uchun imperiya byudjetidan xar yili 100 mln rubl sarflanardi.
Uchinchidan, Amerika paxtasi mahalliy dehqonlar ekadigan guza (o`lkada paxta
shunday nomlangan.-diss)ga nisbatan sifatli edi. Mahalliy dehqonlar
etishtiradigan Fuza sarFish tolali, chigitidan kiyin ajralishi bilan birga, tolasi
kiska, vegetatsiya davri uzok, chanoFidan kiyin ajralardi. Amerika paxtasi esa
oppok, tolasi uzun, 30-33 foizgacha tola beradigan, vegetatsiya davri kiska,
chanogidan oson ajraladigan xususiyatlariga ega edi. “Turkiston tuplami” va
davriy matbuotda o`lkada Amerika paxtasi keng etishtirilish tarixi, ushbu ekin
turining xosildorligi, Rossiya imperiyasi iqtisodiy hayotida muximligi xaqida
o`nlab maqolalar bosildi. Ularda Amerika paxtasidan boshqa ekinlar ikkinchi
darajali o`simliklar ekanligi, paxta eqilgan 1 desyatina erdan xosildorlik salmoFi
120-130 pud, o`rtacha 60-65 pud bo`lishi, Fuza maydonlariga nisbatan 10-12
barobar ko`p maydonlarni egallashi xaqida fikr-muloxazalar bildirilgan 195
.
Xullas, ko`chirilgan aholi o`lkada salkam yarim asr davomida paxta ekish
tajribasini uzlashtira olmadi. Ular ushbu xo`jalik turi bilan deyarli
shuFullanmagan, paxta etishtirish amaliyotidan uzok edi. Ayrim paxtachilik
bilan shuFullangan rusiyzabon ksshlokdar mahalliy aholi paxta xo`jaliklari
oldida 0,5 foizni ham tashkil etmagan.
Bu xaka a oldingi bo`limlarda manbalar asosida bir qator ma’lumotlar keltirildi.
O`lkada donli ekinlardan eng muximi bo`lgan buFdoyning 20 dan ortik
195 Будущее хлопкового дела в Туркестанском крае. // Туркестанский сборник.Том 464. - С.83-
88;Вилькинс А. Терпенная станция и анитная хлопковая плантация в 1885-1887 год. //Туркестанский
сборник.Том 461. - С. 184-190; Русская хлопководства-как задача государственная. // Туркестанский
сборник.Том 508. - С. 189 -193; Волынец А. Хлопковый вопрос. // Туркестанский сборник.Том 478.
(1908). - С. 76-79; Ю. Виды урожай хлопка. //Туркестанский сборник.Том 478. - С. 88-90; Сборь хлопка в
Туркестанском крае за 1906 год. // Туркестанский сборник.Том 428. - С. 53-58. О.причинах развитии
Фергане культуры хлопка.// Туркестанский сборник.Том 536. - С. 6-7; Гр.Головин. О сельско-
хозяйственных лекциях. //Туркестанский курьер, 1908. - № 51,52; Смирнов Е. Заметка о возделывании
американского хлопчатника. //Туркестанский ведомости.1891. - № 28,29,30,31; Возделывание
американского хлопчатника в Туркестанском крае. // Туркестанские ведомости, 1888.
- № 39, 40; Хлопковое плантация в окрестностях Ташкента.
//
Туркестанские ведомости. 1889. - № 32; Образцовая частная хлопковая плантация. // Туркестанские
ведомости. 1893. -№ 19; Ст. Голодная степь. // Средне азиатская жизнь. 1906. - № 244.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_113.png)
![11
4 navlari bo`lib, “Ok buFdoy”, “Kizil buFdoy”, “SHashkirra”, “Koramakdor”,
“Sarik maFiz”, “Ashxabod”, “Buxoro buFdoyi”, “Tukmokbosh”, “Korasoch”,
“Kukon kayragoch” kabilar keng tarkalgan 196 197 198
.
XIX asr oxiri -XX asr boshlarida yangi buddoy navlarining kirib kelishida
ko`chib kelganlar muxim rol uynadilar. Rossiya imperiyasining o`nlab
guberniyalaridan kelgan rusiyzabon maxalla va qishloqlarida bukdoyning
“Kubanka”, “Arnautka”, “Donbass”, “Xarkov buFdoyi”, “Poltava bugdoyi” kabi
navlari ikdimlashtirildi. Ushbu buFdoy navlari xosildor, kasalliklarga chidamli,
donlari mustaxkam bo`lib chiqdi. Mahalliy dehqonlar ham ushbu navlarni uz
xo`jaliklarida ekib, ulardan mul-kul xosil oldilar. Manbalar tahlili shuni
ko`rsatadiki, rusiyzabon dehqonlar donli ekinlardan arpaning “SHevale”,
“Golden melon”, “YAlangoch arpa”; makkajuxorining “Konskiy zub”, “Kutaisi
gibridi”, “Bel ы y zub”, “[Iimochiy 1 arbiy” navlari; tarik, suli, sorgo yangi
navlarining urugaarini uzlari bilan olib kelib, o`lkadagi donli ekinlar ro`yxatini
boyitdilar. Ko`chib kelganlar uzlari bilan olib kelgan yangi ekin navlari orasida
bevosita Rossiya imperiyasidagilari, shuningdek, xorijdan keltirilgan ekin
navlari ham bor edi. Ko`chirib keltirilgan aholi sulini keng ekin turiga
aylantirishda muxim rol uynadi. Suli ko`chmanchi chorvador aholi orasida
otlarga em sifatida beriladigan bo`ldi. XX asr boshlarida suli etishtirish tajribasi
yildan-yilga oshib bordi 199
. Ko`chib kelganlar rus nuxatini ham etishtirishni
ommalashtirdilar.
196 Растения для сухого земледелия. // Туркестанский сборник. Том 536. - С. 722-736; Вамбери.А.
197 Производительность трёх ханств. // Туркестанский сборник. Том V . - С. 222; Хайитов Ж.Ш.
Туркистонда
198 янги экин навларининг таркалиши ва улардаги узгаришлар.Бухоро: “Дурдона”, 2018. - Б. 32-34.
199 Переселение в степной крае и Туркестан. //Туркестанский сборник.Том 428. - С. 155-158;
Переселение и казаки. // Туркестанский сборник. Том 476. - С. 208-214; Переселения и кочевники. //
Туркестанский сборник.Том 428. - С.122; Киргизы и переселение. // Туркестанский сборник.Том 518. - С.
98-100; Колонизация степи. // Туркестанский сборник. Том 428. - С.
84-85; Тимаев К. Богарные земли //
Туркестанский курьер.1909. - № 98.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_114.png)
![1
1
5iqlimlashtirishda ko`chirilgan aholi ham uz xissasini kushdi. Rossiyada mashxur
bo`lgan “Semerenka”, “Antonovka” olma daraxtining ko`chatlari aynan
rusiyzabon dehqonlar orkali kirib keldi. XIX asr oxiri -XX asr boshlarida
Turkistonda olma va nokning 300 ta yangi navi, birgina olmaning 160 xil navi
joriy etildi. Ularning barchasi ko`chirilgan aholi tomonidan olib kelinmagan
bo`lsada, rusiyzabon dehqonlardan Vasiliy Semich, Plesnevich, Berdin,
Aleksandrovich, Timofeev kabilarning bogaarida o`nlab meva navlarining
ko`chatlarietishtirildi. Ular orasidan tez pishar, ta’mi mazali va shirin, xosildor
va kasalliklarga chidamli bo`lganlari mahalliy dehqonlar boFida ham
parvarishlandi. Olma, urik, shaftoli, nok, olxuri kabilarning yangi navlari o`lka
bozorlarini to`ldirishda muxim rol uynadi. Ko`chirilgan aholi xo`jaligida
etishtirilgan mevalar xaqida “Turkiston tuplami”da boy ma’lumotlar
keltirilgan 200
. Olmaning “Rozov ы y razmarin”, “Bessarabiya tirolkasi”,
“Xarkovskiy zelenki” kabi navlari aynan ko`chirilgan dehqonlar tomonidan olib
kelingan 201
. Manbalarda “Rozov ы y razmarin” mevasi kichiq bo`lsa-da, uzok
saklash mumkin bo`lgan, “Bessarabiya tirolkasi” tashki ko`rinishi chiroyli,
yaltirok, suvli va yumshok, “Xarkovskiy zelenki” yashil, yokimli xidli, mazali
kabi ma’lumotlar keltiriladi 202
. Mevachilik bilan shuFullanadigan rusiyzabon
dehqonlarniing “YOsh mevachi uyushmasi” a’zolari ko`rgazmasi 1908 yildan
boshlab tashkil etilganligi ham e’tiborga molik 203
.
1870-yillardan o`lkaga keltirilgan uzumning yangi navlarini joriy etishda
ham ko`chirilgan aholining xissasi bor. XIX asr oxiri -XX asr boshlarida
Turkistonga Evropa, Krim, Bessarabiya, Eron, Amerika,
200 Результаты анкету по плодоводству. // Туркестанский сборник.Том 500. - С. 218-220. Промышленный
сад Я.Бердина. // Туркестанский сборник. Том 501. - С.723; Туркестанское плодоводство. //
Туркестанский сборник. Том 445. - С. 97-99; Василий Семичь. Из заметок крестьянина садовода. //
Туркестанский сборник.Том 501. - С. 736-739; Тимаев К. Садоводство и виноградство в Фергане. //
Туркестанский сборник.Том 508. - С.198.
208
Известия о деятельности Туркестанского общества сельского хозяйства. //Туркестанский сборник. Том
500. - С. 427.
201 Известия о деятельности Туркестанского общества сельского хозяйства//Туркестанский сборник.
Том 500. - С. 427.
202 Уша жойда. - Б.429.
203 Н.М. Будущность. Туркестанского плодоводства // Туркестанский сборник. Том 463. -С.121-122. Улкада
мевали кучатларнинг янги навларини таркатишда,](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_115.png)
![11
6 Kavkazdan uzumning 40 dan ortik navlari, jumladan, “Kora kizil muskat”,
“Aleksandr muskati”, “Ok va kora pino”, “Savenion”, “Modera”, “Ok
shampan”, “Malvaze”, “Ok muskat”, “Kora shirvon”, “Matros”, “Merlo”,
“Murvet”, “Pino-Fran”, “Pino-Gri”, “Nino-Blan”, “Aligat”, “Saperani”,
“Izabella” kabilarning tarkalishida Saratov va Samara guberniyalaridan o`lkaga
ko`chirilgan nemis mennonitlari, Bessarabiyadan ko`chirilgan rus va
moldavanlar, Kavkazdan ko`chirilgan molokanlar muxim rol uynagan. O`lkaga
ko`chirilgan molokanlar uzumning Ozarbayjondan tarkalgan “Kora shirvon” va
“Matros” navlarining novdalarini olib kelib makalliy iqlimga
moslashtirganlar 204
. YUkorida nomlari keltirilgan uzum navlarining kar bir
tupidan 10-12 pudgacha kosil olinib, ulardan asosan vino olingan va shu tarika
o`lkada vinochilik sanoatiga asos solingan.
Ko`chirilgan akoli bilan o`lkaga sabzavot va poliz ekinlarining yangi
navlari kam kirib keldi. Sabzavot va poliz ekinlaridan kartoshka, pomidor,
karam, kungabokar, lavlagi, baklajon, rus piyozi, rus zamburuFi, petrushka,
bo`lFor achchiq va shirin kalampirlari, kulupnay, krijovnik, smorodina, kizil
sabzi kabilar kirib keldi. Manbalarda Sirdaryo viloyati Avliyoota uezdiga
ko`chirilgan nemis mennonitlari 6 xil nav kartoshkani Volgabuyidan keltirib
ekishgani, ular vegetatsiyasi 6-8 kaftalik ekanligi kayd etiladi. Ushbu navlar
orasida “Dvukar”, “Kora kulrang”, “Ratskel” kabilar uta kosildor va ta’mi
mazali bo`lib chiqkan 205
. Sirdaryo viloyati karbiy gubernatori Grodekov
Avliyoota karbiy garnizoni er maydonlari va rusiyzabon dehqonlarga ushbu
urugaarni tekin tarkatgan. Yirik er egasi G.I.Krauze Toshkent uezdi Salor
daryosi buyidagi 52 desyatinali eriga 1884 yilda nemis mennonitlari keltirgan
kartoshka ypyFUHu ekib, xar bir desyatina erdan 800-1000 pud kartoshka xosili
olgan 206
.
Nemis mennonitlari uz xo`jaliklarida ilk bor mayda sarik sabzi uruFini
204 Хайитов Ж.Ш. Эслатилган асар. - Б. 71-85; Пулло О. К вопросу о виноградства. // Туркестанский
сборник. Том 467. - С. 58-60; Вербовь. Несколько словь о наших виноградением. // Туркестанский
сборник. Том 467. -С. 3-5; Мусофир. Средназиатского виноградство. // Туркестанский сборник. Том 433.
- С. 9-11.
205 Узбекистон Миллий Архиви. И-1.фонд, 15-руйхат, 425-йигма жилд, 58- варак.
206 Уша манба. 68 - варак.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_116.png)
![1
1
7ekkanlar. Ushbu sabzavot keyinchalik o`lka bo`ylab tarkalgan 207
.
CHorva ozukasi bo`ladigan, koramollarga beriladigan xosildor
kartoshkaning ikkita navi ijodkori ham nemis mennonitlari xisoblanadi. Nemis
mennonitlari kartoshka navlarini dehqon S.I.Laxtin ko`rgazma (yarmarka)larida
namoyish qilgan, dehqon L.S.Zabusov xar bir donasi 211 funt keladigan 2 nav
nemis mennonitlari kartoshkasini bozorga olib chiqkan 208
.
“Turkiston qishloq xo`jaligi” (“Selskoe xozyaystvo Turkestan” 1906-
1917 yillarda chop etilgan-diss.)ning ko`pgina sonlarida Turkiston o`lkasi
qishloq xo`jaligiga ko`chirilgan aholi bilan yangi ekin navlari kirib kelganligi
kayd etilgan. Jumladan, ok boshli karamning “Slava Enkchoysena, Marnopolka”
navlari 209
, kulupnayning “Korol Alberto”, “Saksonskiy Lakston”, “Viktoriya
SHar ы les”, “JA Konstante”, navlari 210
,
Janubiy Rossiya (Malo Rossiya)dan kizil sabzi urugaari olib kelinib, ular keng
tarkalgan. Usha paytda o`lkada etishtiriladigan oksarik, yorkinsarik,
yaltiroksarik, tuksarik mahalliy sabzi urugaaridan kizil sabzi xosildor, suvli,
tabiiy kasalliklarga chidamli bo`lib chiqkan. Agar karamlar vazni 20 30
funtgacha bo`lsa, kizil sabzilarning uzunligi 9-15 santimetrdan 15-20
santimetrgacha, diametri 2,5-5 santimetr bo`lgan. Ayrim rusiyzabon qishloq va
posyolkalarida tadbirkor dehqonlar karam va kulupnayning un minglab
ko`chatlarini parvarishlab, uz qishloqlarida tekinga tarkatgan yoxud imtiyozli
narxlarda sotishgan. “Dimitrovka” kishloFidan (Sirdaryo viloyati.-diss)
Jeltyakov 30 ming karam ko`chatini, rusiyzabon de'xkondardan A.Negodnov 25
ming kulupnay ko`chatini etishtirganligi manbalarda kayd etilgan 211
.
Imperiyaning Evropa qismidan aholi Turkistonga ko`chirilgunga kadar
mahalliy aholi kartoshka va pomidor sabzavot ekinlarini bilmasdi. Xatto,
kartoshkani “shayton olma”, pomidorni “konli meva” deb atash ham mavjud
bo`lgan. Rusiyzabon ko`chirilgan aholi dastlab kartoshkani uz extiyoji uchun
etishtirgan bo`lsa, keyinchalik bozor uchun parvarish qilishgan. Asta-sekin
ushbu ekin turlari mahalliy dehqon xo`jaliklariga kirib bordi va eng ko`p
iste’mol qilinadigan sabzavotga aylandi. Kartoshkaning nemis mennonitlari
207 Уша манба.74- варак.
208 Крестьянская колонизация в Сырдаринскойобластам. // Русская мысл.1893.- № 2;Гр.Головин.
Колонизация Туркестана (Корреспонденция нового времия). // Туркестанский сборник.Том 542.- С. 343 -
344; Fоффоров Ш. Россия империясиданТуркистонга кучирилганлар.Тарихва такдир.-Т.: Фан, 2006.-
Б.123.
209 Желтяков П. Культура белокочанной капусты. //Туркестанское сельское хозяйство 1917.- № 2. -
С.103 - 110.
210 Чайкин А. Саратовский марков. // Туркестанское сельское хозяйство. 1915. - № 1. - С. 12-17.
211 Узбекистан Миллий Архиви, И-7. фонд, 1-руйхт, 2427-йигма жилд,13 ва 13 варакнинг орка томони,
14 ва 14 варакнинг орка томони, 15,16 вараклар ва орка томонлари; Наша колонизация в Туркестан. //
Туркестанский сборник. Том 586. - С. 134.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_117.png)
![11
8 tarkatgan “Drogotsennost angelli”, “Erfrutskaya jemchujina”, “Nemetsskiy
korol”, Turkistonda kashf etilgan “Kaufman” navlari keng tarkalgan 212
.
Kartoshkaning o`lkada tarkalgan 31 xil navidan 1 qismi bevosita ko`chirilgan
aholi tomonidan xo`jalik tarmoFiga olib kirilgan bo`lsa, pomidorning 10 xil
navidan 6 tasi rusiyzabon dehqonlar nomi bilan bogaik 213
. Ko`chirilgan aholi uz
xo`jaligida lavlagining ikkita navini (ok va kizil lavlagi), baklajonning 3 xil
navini, karamning 3 xil navini kulupnayning 14 xil navini etishtirgan.
Kungabokar urugaari ham Janubiy Rossiya (Malorossiya) dehqonlari tomonidan
keltirilgan. Karamning “ok boshli karam”, “gul karam”, “boshoq karam”,
baklajonning 2 xil navi, bo`lFor kalampirining 5 xil navlari 27 ta Rossiya
imperiyasi guberniyalaridan ko`chib kelganlarning xo`jaligida ustirilgan, ushbu
navlar rusiyzabon xo`jaliklar orkali mahalliy aholiga kirib borgan 214
. Rossiya
janubi va janubiy^arbidan ko`chib kelganlar lavlagi etishtirish asosida lavlagi
shirasidan kand va shakar olish, vino, pivo, sidr olish sanoatiga asos solish
orkali daromad olishga xarakat qilishganligi manbalardan urin olgan. Birok
kungabokardan yoF olish asnosida yoF-moy sanoati va lavlagi shirasidan kand,
shakar zavodlari barpo etish kutilgan natijani bermadi 215
.
Sabzavotchilikda kartoshka, pomidor kutilgan natijani bersada,
rusiyzabon dehqonlar ekkan zanjabil, sparja, marjumak, kaparja, artishok rus
zamburuFi mahalliy aholi xo`jaligida ommalashgan ekin turiga aylanmadi.
Ko`chirilgan aholi tarvuzning “Manax Astraxan”, “Saratov”, “Kavkaz”,
“Bessarabiya” navlarini o`lka bo`ylab tarkatdi. Oshkovokning Turkistonga
keltirilgan 17 navidan teng yarmi ko`chirilgan dehqonlar tomonidan olib
kelingan 216
. Xullas, Turkiston o`lkasida ildizli va er usti poliz hamda
212 Хорошхин. Очерки Ташкента. // Туркестанский сборник. Том 1. -С . 21; Хроника // Туркестанское
сельское хозяйство.1912. - №3. - С. 234; Земледельческая производительность Средней Азии. //
Туркестанский сборник. Том 29. - С. 177; Барановский.Ф. Культура огородных растений в Закаспийской
области. // Туркестанское сельское хозяйства. 1912. - № 10. - С. 10-51.
213 Узбекистон Миллий Архиви, р-2284-фонд,1-руйхат, 440 йигма жилд, 1-2 вараклар; Шредер Р.Р. В
культуре картофеля. // Туркестанское сельское хозяйства. 1909. - № 1. - С. 6-9; Робинзон В. Хлопчатние
моцерена и Томаты. //Туркестанский сборник.Том 536. - С.640-641; Опитном полем в Голодной
степи. //Туркестанское сельское хозяйства.1913.- №1. - С. 21-22.
214 Желтяков П. Культура белокочанной капусты под Ташкентом // Туркестанское сельское хозяйство.-
1917.-№2.-С.101-104; Местное обозрение (пресктьсельско хозяйственной станции в г
Ташкенте)//Туркестанский сборник.Том 522.-С.28-30.
215 Растительное царство и его богатства. // Туркестанский сборник. Том 441. - С. 103-116.
216 Ташкентская выставка плодов и овощей, коневодство Кульджа//Туркестанский сборник.Том 43.-](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_118.png)
![1
1
9sabzavotlarning yangi nav urugaarini tarkatishda ko`chirilgan aholi vaqillaridan
dehqonlar ham muxim urin tutadi. Ko`chirilgan aholi, ayniksa, Janubiy
Rossiyadan ko`chib, o`lkada urnashganlar tamaki ekinining yangi navlarini joriy
etishda ham muxim vositachi bo`ldilar. Rusiyzabon poseleniya (manzilgox)lari
hamda qishloqlarida, ayniksa, Toshkent va uning atroflarida, Samarkand
viloyati, Kattako`rFOn uezdida tamakining dyubek, shvara kabi navlari
ustirilgan. SHuningdek, Rossiya imperiyasi poytaxti Sankt-Peterburgdan 1893
yilda o`lkaga xorijda tajriba orttirgan tamaki mutaxassisi Xodkevich
yuborilgan 217
. Xujand va Avliyoota uezdidagi rusiyzabon dehqonlarga maxsus
paketlarda Sankt-Peterburg va Moskvadan tamaki urugaari yuborilgan. Ular
“Dyubek”, “Samson”, “Pericha”, “Semirenskiy”, “Ameforson”, “Petyun” kabi
navlar bo`lib, 1 desyatina
С.235- 243;Узбекистон Миллий Архиви, И-1 фонд, 15-руйхат, 425-йигма жилд, 19-варак.
217 Узбекистан Миллий Архиви. И-22-фонд, 1-руйхат, 2115-йигма жилд, 2,3 вараклар.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_119.png)
![erdan 100 puddan 200 pudgacha, o`rtacha 80-90 pud xosil olingan 218
. Tamaki
bozorda 15-20 rubl, narxlar yukorilagan paytda 25 rublgacha baxolangan 219
.
Tamaki etishtirish uchun rusiyzabon dehqonlarga maslaxat berish maqsadida
YUnoniston va Turkiya davlatlarining xar biridan 2 tadan mutaxassis o`lkaga
etib kelgan. Bunday mutaxassislar AKSHdan ham taklif etilgandi 220
.
Ko`chirilgan aholi bilan o`lkaga butasimon ekinlar, manzarali
daraxtlarning ko`chatlari kirib kelishi ko`chaygan. Birgina gul ko`chatining 25
xil yangi navlaridan 21 xil navi ko`chirilgan aholi tomonidan keltirilgan.
Xdvaskor dehqon Uilyan Aleksandrovich Turkistonga ko`chirilgandan sung
uziga tegishli er uchastkasida gilos, olma, nokning yangi navlari bilan birga, 17
xil navda Rossiyadan kavm-karindoshlari keltirgan gul ko`chatlarini
parvarishlagan. U ko`p mikdorda gul ko`chatlari hamda gul urugaarini atrofidagi
rusiyzabon dehqon xo`jaliklariga tekinga tarkatgan 221
.
Ko`chirilgan aholi uz uy-joyi atrofini kukalamzorlashtirish maqsadida
o`lkaga uzlari bilan olib kelgan o`nlab manzarali daraxt ko`chatlarini
o`tkazdilar. Ular rus beryozasi, ok akatsiya, Sibir kedri, adama, lipa, rus archasi,
rus kayraFochi, adamova seren, aylantus, makleya, zarang, yasin, pixta,
beledichaya, iva va bolxa kabi o`nlab manzarali daraxtlar bo`lib, asta-sekin
mahalliy aholi arik buylariga, dam olish maskanlariga kirib bordi. Manzarali
daraxtlar asosida istiroxat bogaari (parklar) tashkil etish joriy bo`ldi 222
.
CHorva ozukalari sifatida klever (rus bedasi) urugaarining eqilishi qishloq
xo`jaligida samaradorlikni oshirdi. Ko`chib kelganlar chorvaga ozukabop ekin
navlarini ham o`lkada tarkatdilar. Mahalliy aholining kundalik xo`jalik yuritish
tartibida, eqiladigan ekinlar navlari tarkalishida, uy-joy ko`rilishida (isitish
218 О табакаводстве. // Туркестанские ведомости. 1893. - № 90-91; Узбекистан Миллий Архиви. И-18
фонд, 1-руйхат, 13233-йигма жилд, 4,6,7,8,9-вараклар.
219 Табакаводства в Туркестане. // На рубеже, 1909.- № 273, 276.
220 Узбекистан Миллий Архиви, И-22-фонд, 1-руйхат, 1811-йигма жилд, 2,3,5,12 вараклар;
Табакаводства в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 497. - С. 88-94.
221 Узбекистан Миллий Архиви, И-22-фонд, 1-руйхат, 1746-йигма жилд, 2-варак, Глозников. Козинное
сельско-хозяйственное склады в Туркестана. //Туркестанский сборник.Том 506. - С.46-48.
222 Растительное царство и его богатства. // Туркестанский сборник. Том 441.- С. 104-106; Шахназаров
И.А. Очерк сельского хозяйства Туркестанского края. // Санкт-Петербург 1898. - С. 85-86. 122](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_120.png)
![1
2
1pechkasi, pol, shifer) ko`chirilgan aholi ta’siri bo`lganligini e’tirof etish kerak.
Xo`jalikning urmon xo`jaligi va chorvachilik sohalarida ham rusiyzabon
dehqonlar zotdor, ko`p sut beradigan koramollarni, mayin jun beradigan
kuylarni, rus parrandalaridan rus tovuFi, urdagi, Fozi, ko`rka kabilarni o`lkada
ko`paytirishga xizmat qildilar. Rossiya guberniyalaridan o`lkaga ko`chirilganlar
xo`jaligida yilkichilikning Evropa zotlari hamda chuchkachilik xo`jaligi tashkil
etildi. Rusiyzabon qishloqlarda “sanoat boglari”dan tashkari, urmonlar yaratish,
TOF urmonchiligini barpo etish tajribalari keng kullanilgan. 1886 yildagi
Nizomning 157-moddasi bilan bog va tog oldi tabiiy urmonlar davlat mulki,
1910 yildan boshlab esa Davlat xazinasi mulki deb e’lon qilindi. Birok sun’iy
urmonlar yaratish ishlari e’tibordan chetda kolgandi. Rusiyzabon generali
Matsievskiy madaniy urmon yaratish ishlari akl—zakovat, tabiatga mexr-
muxabbat va vijdonan olib borilsa, istikbolda o`lka va imperiyaga katta foyda
beradi, degan fikrni bildirgan 223
. Tog urmonchiligini tarakkiy ettirish uchun rus
archasi, dub, rus yongogi, Amerika kayragochi, yasen, pixta, fistashka kabi
daraxt ko`chatlari tanlangan. 1898-1902 yillarda Oktosh urmon xo`jaligi
madaniy dachasini yaratishda CHernyaevka kishlogi dehqonlari 272 desyatina
erga turli xududlardan keltirilgan manzarali daraxt ko`chatlarini etkazib berdi.
Fargona viloyati uezdlarida ham ko`chatzor va urmonlar tashkil etilib,
urmon xududlaridagi mevali boglar ijaraga berilgan, ulardan keladigan daromad
hukumat byudjetiga tushishi kerakligi manbalarda kayd etilgan 224
.
YAngi ko`chib kelganlar uz er maydonlarida xosildorlikni oshirish uchun
azot, ammiak, fosfat, superfosfat kabi mineral ugitlarni keng kulladi. Bu albatta,
ijobiy jixatlar bilan mahalliy dehqon xo`jaliklariga ham katta ta’sir ko`rsatdi.
Manbalar tahlili shuni ko`rsatadiki, XIX asr oxiri -XX asr boshlarida
223 Александров К. Облесение горь // Туркестанский сборник. Том 476. -С. 156.
224 Общий взгляд на лесное богатство Туркестанского округа и на состояние лесоводство.
//Туркестанское ведомости.1874. - № 37; Наливкин В. Заметки по вопросу о лесном хозяйства в
Фергане. //Туркестанские ведомости.1883. - № 16,17,18,19,20; К.Д. Заметки о лесоразведение. //
Туркестанские ведомости.1883. - № 59; Арандеренко Г.Зарафшанские заметки лесной вопрос. //
Туркестанские ведомости.1886. - № 4,5,6,7,8.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_121.png)
![zamonaviy, ilmiy asosdagi asalarichilik xo`jaligi shakllandi. Bu esa ko`chirilgan
aholi bilan ko`p jixatdan bo ы ik edi. SHu sababli bu masalaga kengrok
tuxtalishni lozim topdik. Turkiston general- gubernatorligi tarkibiga kirgan
Sirdaryo, Farg`ona, Samarkand viloyatlari uezd va qishloqlarida maxsus
kutilarda asalari parvarishlash yo`lga quyildi. Janubiy Rossiya (Malorossiya)
xududidan ko`chirilganlar o`rta rus asalarisi, Kavkaz va Krimdan kelganlar
kulrang TOF asalarisi, Ukraina, Xerson va Odessa guberniyalaridan
ko`chirilganlar ukrain dasht asalarisi kabilarni keltirishdi. Ushbu turdagi asalari
oilalari va uyalarini, asosan, imperiyaning turli viloyatlaridan Turkistonga
ko`chirilgan rusiyzabon dehqonlar, ayrim xollarda o`lkaga yuborilgan
amaldorlar, xavaskor asalarichilar, asalari agronomlari olib keldilar.
Asalarichilik rivoji uchun iqlimi kulay bo`lgan o`lkada yillar davomida muttasil
asalari kutilari va uyalarining soni oshib bordi. Toshkent, Dasht chul, Ashxabod,
Samarkand, Farg`ona qishloq xo`jaligi tajriba stansiyalari va maydonlarida
asalarichilik sohasida samarali tajriba-sinov ishlari olib borildi. Asalarichilik
fani istikbolida qishloq xo`jaligining serdaromad sohasi xosil qilindi.
Turkistonda asalarichilikning tashabbuskori sifatida Samarkand viloyati xarbiy
gubernatori va Kattako`rFOn shaxar bosh nasroniy ruxoniysi lavozimlarida
ishlagan N.YA.Rostovsev shaxsi xaqida manbalarda ma’lumot keltiriladi. U
Kattako`rFonga Rossiyadan asalari oilalarini olib keldi va aholi orasida
tarkatdi 225
. 1880 yillarda 13 ta asalarichi Toshkent va Samarkandda 1814 yilda
rus aslarichisi P.I.Prokopovich asos solgan romli asalari kutisida yuzlab oila
asalarilarni parvarishlab, xar bir kutidan 100-120 qilogrammgacha asal oldi 226
.
Ma’lumki, 1865 yilda chex asalarichisi F.Grushka asal ajratkich(medogonka-
diss.)ni kashf etganidan sung bu soha serdaromad tarmoqka aylangandi. Birok
asal ajratgich Turkistonga kechrok etib keldi. Asalarichilik bilan shugullanuvchi
xavaskor va kizikuvchilar soni ko`payib, ular uz shogirdlarini tarbiyalay
225 Пчеловодство: Выставка пчеловодов. //Туркестанский сборник. Том 503. - С. 182.
124
226 Известия о деятельности Туркестанского общества сельского хозяйства. //Туркестанский
сборник. Том
545. - С.542-549.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_122.png)
![1
2
3boshladilar. Fargona vodiysida S.M.Kokayans tajribali asalarichi sifatida
tanilgan bo`lib, uning bu borada o`nlab xavaskor shogirdlari bor edi.
XX asr boshlarida Fargona viloyatida asalarichilik bilan
shugullanadiganlarning umumiy soni 100 nafarga yakinlashib kolgandi.
1907 yil “Turkiston tuplami”dagi ma’lumotga ko`ra, Farg`ona
viloyatining uezdlarida asalarichilikning holati quyidagi jadvalda aks
ettiriladi 227
.
6-jadval
Uezdlar Asalarichi lik
bilan
shuFullanadi
ganlar soni Asalari
uyalari soni Pigishtiri.chgan
asal mikdori (pud
xisobida) \ar bir uya (oila)dan
olingan asal
mikdori(pud
xisobida)
Andijon 19 1493 1985 1 pud.13f.
Namangan 27 842 886 1pud.1f.
Ush 22 567 368 26 f
Jami 68 2902 3239 2 pud 40 f.
YUkorida keltirilgan jadval tahlil qilinar ekan, asalari uya (oila)lari asal
tuplashi bo`yicha xosildorlik va samaradorlik Andijon uezdida yukori bo`lgani
kuzatiladi. Mazko`r uezdda asalarichilar soni nisbatan oz bo`lsa-da, asalari
uyalari ko`p bo`lgan va xar bir asalari oilasidan yukori mikdorda asal olishga
erishilgan. Eng quyi holat Ush uezdida kayd etilib, ushbu uezdda asalarichilik
past darajada tashkil etilganligi ko`zga tashlanadi. Viloyat tarkibiga kirgan
Kukon va MarFilon uezdlarida asalarichilik bilan shugullanadigan shaxslar
mavjud bo`lishiga karamay, ular xaqidagi ma’lumotlar negadir manbalarda
keltirilmagan.
Ma’lumki, asalarichilik bilan rusiyzabon aholi qishloq va posyolkalarida
dastlab dehqonlar shuFullangan bo`lsa, ko`p vakt utmay mahalliy aholi vaqillari
ham asalari parvarishlay boshlashdi. XX asr boshlarida asalarichilik bilan
shuFullana boshlagan Raim Tursunboev (Samarkandning Kattako ` rFon
shaxridan.-diss) bu sohada sezilarli yutuklarni kulga kiritdi. U asalari uyalarini
227 Тимаев К. Ферганское пчеловодство. // Туркестанский сборник. Том 508. - С.135-136.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_123.png)
![ko`paytirib, boshqa qishloqdoshlariga tarkatgandi. Tursunboev va uning
shogirdlari asalari oilalarini ko`paytirish uchun kutisoz ustalarga buyurtmalar
berganlar hamda arilar uchun nektar oladigan maxsus utlokzorlar tashkil
etganlar. R.Tursunboev ramkalarda asalarilarni joylashtirish uslubidan
foydalanib, asalajratgich (medogonka) bilan 1903 yildan boshlab asal olishni
yo`lga kuydi 228
.
“XX asr boshlarida bitta Kattako`rFOnga ko`chirilgan asalchi 500 dona
lipa daraxtini uz xo`jaligida parvarishlab, uni ustirmoqda. Uning maqsadi
kelgusida xushbuy lipa asali olish bo`lgan. Panjikentlik (xozirgi Tojikiston
Respublikasi xududi-diss) rus asalarichisi janob Brejezinskiy bu sohada ishni
ko`chaytirish uchun yangi voskotonka (katta, ko`p yarusli yashik-diss) yaratdi.
Unda yukoridan pastdagi yashikka ramkalar sharbatga tulganidan sung asal uzi
oka boshlaydi”-deb yozilgan “Turkiston tuplamida” 229
.
XX asr boshlarida Turkiston o`lkasi shaxarlarida o`tkazilgan
yarmarkalarda “Mevachilik”, “Ipakchilik”, “Sabzavotchilik”, “Gulchilik”
bo`limlari singari “Asalarichilik bo`limi” ham faoliyat yuritgan. 1908 yil
4-6 iyo`l kunlari va usha yilning 7-14 sentyabr kunlarida Turkiston
general-gubernatorlik markazi Toshkent shaxrida “Turkiston qishloq
xo`jalik jamiyati” tashkil etgan yarmarkalarda 19 ta bo`lim faoliyat
yuritib, 17-bo`lim “Asalarichilik” deb atalgani, mintaqadan 20 dan ortik
tanikli asalarichilar uz maxsulotlarini ko`rgazmada namoyish qilishgani
ma’lum 230
.
1907 yil Samarkand shaxrida maxsus “Ipakchilik va asalarichilik
maxsulotlari namoyishi” tashkil etilgandi. Ushbu ko`rgazmada
Samarkandning Kattako`rFOnidan 9 nafar asalarichi ishtirok etib, ulardan
6 nafari rus millati vaqili, 3 nafari esa mahalliy millat vaqillari edi.
228 Самаркандская выставка: шелководства и пчеловодство. //Туркестанский сборник.Том 440.-С. 96-98
229 Отдель пчеловодство на выставке-ярмарке устроенной Туркестанском обществом сельского
хозяйства в Ташкент, 4-6 июля 1908 г. //Туркестанский сборник.Том - С.18-20. 126
230 Туркестанский сельское хозяйства. Сельско-хосяйственная выставка в Ташкенте. //
Туркестанский
сборник.Том 477.- С. 18-21.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_124.png)
![1
2
5YArmarkada Panjikentdan 2 nafar, Samarkand shaxridan 1 nafar mahalliy
millat vaqili ham ishtirok etib, uzlari etishtirgan asal va asal mumlarini,
asalajratish mashinalarining ko`p yarusli kutilarini namoyish etishdi.
YArmarkada ishtirok etgan jami 12 nafar asalarichilardan uzbek
R.Tursunboev, rus Brejezitskiylar oliy mukofotga sazovor bo`ldilar, deb
yozilgandi, “Turkiston tuplami”da 231
. YArmarkaning boshqa
ishtirokchilari ham “Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati”ning turli
poFOnalardagi mukofotlariga ega bo`lgandilar.
Samarkand ko`rgazma-namoyishiga rus asalarichisi Brjezjskiy
Panjikent xududida asalari shira oladigan o`nlab yovvoyi va
madaniylashgan ut-ulanlar gerbariysini namoyish etdi. Afsuski, u tuplagan
gerbariy hamda namoyish qilgan o`simliklarning ko`plari usha paytda
nomlanmagan edi.
XX asr boshlarida Turkistonga kutilarda asalarilarning yangi turlari
oila (uya)larini olib kelish uzluksiz davom etib turdi. Asalari
oilalari asosan kish faslida, ayrim paytlarda kuz faslining oxirida turli
yo`llar bilan, ya’ni mustamlaka ma’murlari, kavaskor asalarichilar,
ko`chib kelganlar, sayyoklar vositasida o`lkaga keltirilganligi “Turkiston
tuplami”da kayd etilgan 232
.
Turkiston general-gubernatorligining markazi Toshkent shakrida
1907 yilning yozida o`tkazilgan qishloq xo`jalik maksulotlari
ko`rgazmasida “Asalarichilik bo`limi” a’zolaridan besh nafar “kavaskor
asalarichilar” uzlari tomonidan olingan asal turlari va asalarini
oziklantirish, sokaga oid asbob-uskunalari bilan bogaik buyumlar
ko`rgazmasida ishtirok etdilar. Ko`rgazma ishtirokchilari N.A. Donsov,
231 Самаркандская выставка: шелководства и пчеловодство. //Туркестанский сборник.Том 440. -
С.97. КрахотинН. Календарпчёловода.-Т.:Мехнат,1989.-С.53.
232 Вирский. К вопросе в пчеловодстве в Самаркандской области//Туркестанский сборник.Том
525.- С.191 193.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_125.png)
![D.P. Grigorev, rukoniy Lyubimskiy, G.YAnushev, V.K. Burxanov
akatsiyadan arilar tuplagan yorkin va aylantusdan tuplangan kora rangli
asalni namoyish etdilar. N.A. Donsov, o`lkada asalarichilikning
boshlanganidan kali ko`p vakt bo`lmagan bo`lsa-da, muzey ochish kerak,
degan taklifni kiritdi. V. Grigorev asalariga tavsiya etiladigan uch
nomdagi ozukani namoyish katnashchilari dikkatiga kavola qildi. Rukoniy
Lyubimov asalari matkasini sun’iy ravishda ko`paytirish orkali istikbolda
kar bir kuti asalari oilasini 2 rubl 50 kopeekdan sotish mumkinligini
ko`rsatdi. V.K. Burxanov ko`rgazmada namoyish etgan asal turlicha tusda
tovlanuvchan va uziga xos yokimli kidga ega bo`lgan.
N.A.Donsov TOF o`simlik va giyoxdaridan asalarilar tuplagan kora
rangli, xushta’m asalni namoyish etish bilan birga, ilk bor “ko`chmanchi
asalarichilik” bilan shuFullanish amaliyotini kullaganligi, asalari kutilari
o`simliklar yangi gullagan joylarga ko`chirilib turilsa, kosildorlik oshishi
mumkinligini ko`rsatdi. V.Grigorevning asalarichilik sokasidagi erishgan
yutuklari va soka rivojiga kiritgan yangiliklari e’tirof etilib, maxsus
komissiya tomonidan unga “Kichiq kumush medal” mukofoti berildi 233
.
Turkiston general-gubernatorligi Ettisuv viloyatining Avliyoota
uezdidan 25 chakirim uzoklikdagi masofada joylashgan. “Aleksandrovka”
posyolkasida istikomat qilgan rusiyzabon dehqon Soplyakov shaxsiy
xo`jaligida tegirmon, yoF olish sexini ochdi, shu bilan birga, asalarichilik
bilan shuFullanib, yaxshi natijalarga erishdi. U 1888 yilda bir necha kuti
asalaridan yukori xosil oldi. “Turkiston tuplami”da shu posyolkalik ukrain
dehqoni Ilchenkoning junni kayta ishlash kichiq korxonasi bo`lib, u
shuningdek asalari parvarishlashda ham nom chiqardi, deb yozilgan 234
.
Xullas, Rossiya imperiyasining guberniyalaridan Turkiston
mintaqasiga ko`chirilgan aholi istikomat qiladigan rusiyzabon posyolkalari
va qishloqlarida xo`jalikning dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik
sohalari bilan birga, asalarichilik bilan shuFullangan oilalar ham mavjud
233 Пчеловодство. Выставка пчеловодов//Туркестанский сборник.Том 503. - С.181-183.
234 Уша асар. С.182.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_126.png)
![1
2
7edi. SHuningdek, mustamlakachilar tomonidan qishloq xo`jaligi va
dehqonchilikning barcha jabxalariga yangi texnologiyalarning kirib
kelishi, o`simlik va daraxt, sabzavotchilik kabi sohalarda yangi navlarning
keltirilishi Turkiston o`lkasi hayotida katta ijtimoiy o`zgarishlarga sabab
bo`ldi desak, mubolaFa bo`lmaydi.
Xulosa qilib aytganda, Turkistonga ko`chirib kelgan aholining
mintaqa xo`jaligida sodir bo`lgan o`zgarishlarda ishtirok etgan. Xususan,
o`lkaga buFdoyning yangi turlari kirib kelishi yangi kelgan dehqon
xo`jaliklarining urni katta bo`lgan. Mazko`r dehqonlar yangi buFdoy
turlarni Turkiston iqlimiga moslashtirib, undan mul xosil olish imkonini
topgan. SHuningdek, ko`chib kelgan aholi boFdirchilik sohasida ham bir
kancha yangi mevali daraxtlarni olib kelgan bo`lib, ular uzlarining
serxosilligi bilan ajralib to`rgan. Bundan tashkari, poliz va
dehqonchilikning ko`pgina tarmoqlarida uzlarining xissasini kushgan.
Birok, paxtachilik sohasida ko`chib kelganlarning malakasi kam bo`lgan
bo`lib, ular bu yo`nalishda muvaffakiyatga erisha olmagan.
Ammo bu o`zgarishlar Rossiya imperiyasining uz maqsadlari
manfaatdorligidan kelib chiqkan xolda sodir bo`lgan edi. Ko`chib
keltirilgan aholiga mahalliy xalq kulida bo`lgan erlarning zuravonlarcha
taksimlanishi, ba’zi xududlarda fakat mustamlakachilari yashaydigan
poseleniya (manzilgox)larni tashkil etilishi, Turkistonda Rossiyaning
xukmronlik rolini mustaxkamlashga qaratilganligidan dalolat beradi.
III bobga xulosa
Rossiya imperiyasi hukumati va Turkistonga General-gubernatorlik
kanselariyasi, viloyatlar hamda uezdlardagi mustamlaka ma’muriyati
ko`chirilgan aholining o`lkaga urnashib kolishi uchun barcha
imkoniyatlarni ishga solishgan. Turkistonga ko`chirilgan aholiga agronom
yordamini ko`rsatish uchun imperiya markaziy gubernalaridan, Sankt-
Peterburg va Moskvadan agronom, topograf, kartograf, tuprokshunos,](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_127.png)
![biolog-zoolog, TOF injeneri, o`simlikshunos, sayyox-izlanuvchi kabilar
yuborilgan. Ularning asosiy vazifasi o`lkadagi tuprok tarkibini o`rganish,
chorvaga ozukabop dorivor o`simliklar xaqida ma’lumotlar tuplash, bo`sh
erlar kidirish, metrologik kuzatuvlar olib borish, TOF va toFOldi hamda
urmon xududlarida yangi er fondlarini yaratish kabilar bo`lgan. Birgina
XX asrning dastlabki yillarida agronomlik yordamini ko`rsatish uchun
o`lkaga 72 nafar topograf, agronom, o`simlikshunoslar etib kelishgan.
1902-1910 yillarda o`lkada bir qator tajriba stansiyalari, tajriba maydonlari
tashkil etilgan. Tajriba maydonlarida nafakat qishloq xo`jalik ekinlarini
tajribadan o`tkazish, balki mineral uFitlardan foydalanish, turli ekinlarning
ko`chatxonalari tashkil etish, texnika omborlari ko`rish ishlari bajarilgan.
Ko`chirilgan aholi Turkistondagi qishloq xo`jaligi hayotiga olma, urik,
nok, olxuri singari mevalarning yangi navlarini, donli ekinlardan buFdoy,
arpa, nuxatning Rossiyada eqiladigan turlarini olib kirishda muxim rol
uynadilar. Turkistondagi polizchilik va sabzavotchilik xo`jaligi er osti
(ildizsimon) va er usti yangi ekinlari bilan boyidi. Kartoshka, pomidor,
karam, lavlagi kabi o`nlab yangi ekin navlari ko`chirilgan aholi orkali
o`lkaga kirib keldi. Kartoshkaning 31 navidan 6 xil navi va chorva mollari
uchun eqiladigan kartoshkaning 2 xil navi nemis mennonitlari bilan kirib
kelgan bo`lsa, Janubiy Rossiya viloyatlaridan tamakining o`nlab navlarini
ekish joriy etildi.Dehqonchilik ko`rollaridan “Rossiya” markali seyalka,
diskli kultivator, kosilka (belurok), veyalka, molotilka, jeneyka, rus Erslan
plugi, AKSH 6yF plugi, guruch tozalaydigan mashina, tegirmon, “Rider”
apparatlari “CHempion” markali urok, markazdan kochirma nasos, suv
kutargich kabilar kirib keldi. Ularni o`lka dehqonchilik xo`jaligiga joriy
etishda ko`chirilgan aholi vaqillari ham uz xissasini kushdi. Manbalar
ma’lumoticha, ko`chirilgan aholi mahalliy sholi tozalash, objuvoz, omoch,
urok, ketmon va belko`rakdan ham foydalandi.
Xullas, ko`chirilgan aholiga agronomlik sohasi va texnika sohasida
ko`rsatilgan yordam kutilgan natijani bermagan bo`lsa-da, o`lka](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_128.png)
![1
2
9xo`jaligida muxim iz koldirilgan. Bo`sh er fondlarini yaratishda
foydalanilgan usul va vositalar ham zuravonlik, buyuk davlatchilik
siyosatiga qaratilgan bo`lib, ko`chmanchi aholini utroklashtirish, ularga
tegishli bo`lgan yaylov va lalmikor erlarni tortib olish, xonavayron
bo`lgan mahalliy dehqonlar erlarini davlat xisobiga musodara qilish orkali
ko`chkindilarga kayta taksimlash yo`llari bilan olib borildi. Bo`sh er
fondlariga kiritilgan toshlok, unumsiz erlar, botkok, tukay, kamishzorlar,
suv etkazib borish kinin bo`lgan saxro va chullarning yarmidan ortini
yaroksiz bo`lib chiqdi.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_129.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_130.png)
![1
3
1](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_131.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_132.png)
![1
3
3](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_133.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_134.png)
![1
3
5](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_135.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_136.png)
![1
3
7](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_137.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_138.png)
![1
3
9](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_139.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_140.png)
![1
4
1](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_141.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_142.png)
![1
4
3](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_143.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_144.png)
![1
4
5](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_145.png)
![](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_146.png)
![1
4
7XULOSA
Turkistonga ko ` chirilgan rus dehqonlarining ijtimoiy va iqtisodiy
hayotini o ` rganish natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi :
1. Rossiya imperiyasining ko ` chirish siyosati imperiya
manfaatlarini ko ‘ zlab , o ` lkani asoratda tutish , aholini ruslashtirish ,
mamlakatda keskinlashgan agrar masalani xal etish , o ` lkada
metropoliyaning iqtisodiy - siyosiy , xarbiy imkoniyatlarni kuchaytirish kabi
maqsadlarga yo ‘ naltirilgan edi . Manbalar tahlili shuni ko ` rsatadiki ,
mintaqada dastlabki rusiyzabon aholi manzilgoxlari Yettisuv , Kaspiyorti
va Sirdaryo viloyatlarida vujudga kelgan . Avvalo iste ’ fodagi xarbiy
xizmatchilar , kichik zobitlar , ularning oilalaridan iborat aholi
manzilgoxlari tashkil etilgan . Odatda bu manzilgoxlar chegara xududlarida
tashkil etilib , bu yerda sobiq xarbiylarning o ‘ rn ashib qolishlari uchun
ularga yer maydonlari ajratilgan , moddiy yordam , imtiyozli ssuda ( qarz ),
uy - joy ko ` rish uchun yog ‘ o ch va boshqa qurilish materiallari berilgan
hamda tekin mevali daraxt ko ` chatlari tarqatilgan . Xdrbiylarning
manzilgoxlari imperiya chegaralarining daxlsizligini ta ’ minlashda , o ` lkada
ijtimoiy - siyosiy barqarorlikni saqlashda muhim rol o ‘ ynagan .
2. Hukumat rejasi asosida 1886 yilga qadar o ` lkada rusiyzabon
dehqonlarning o ` nlab qishloq va posyolkalari tashkil etilib , ularga xar bir
erkak boshiga 10 desyatina yer maydoni , 100 rubl mikdorida pul berilgan .
Sirdaryo , Kaspiyorti va Yettisuv viloyatlarida vujudga kelgan qishloqlarga
ko ` chirilganlarning milliy - etnik tarkibi va diniy mazxabi turlicha bo ` lib ,
ular rus , ukrain , belorus , mordvin , polyak , nemis mennonitlari ,
cho ‘ q intirilgan tatarlar , eston , latish , litvaliklardan iborat edi . Diniy
e’tiqodiga ko`ra, ular provoslavlar, baptistlar, katoliklar, mennonitlar,
protestantlar, staroverlar, molokanlar kabi mazxablarga bo`linar edi.
Dissertatsiyada Turkiston general-gubernatorligi viloyat va uezdlarida
vujudga kelgan qishloqlar va posyolkalarning tashkil topgan sanalari,
ularning xar birida istiqomat qilgan aholi va xonadonlarning soni bilan](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_147.png)
![bog ‘ liq aniq ma’lumotlar keltirilgan.
3. Turkiston general-gubernatori lavozimidagi shaxslar, viloyat
xarbiy gubernatorlari va uezd boshliqlarining ko`chirish siyosatiga
nisbatan munosabati, ko`chirish jarayonini tashkil etilishi, hukumat
idoralarining bu boradagi faoliyati, ko`chirish siyosati o ‘ zini
oqlamaganligi, hukumat ko`chirish bilan bog ‘l iq strategik konseptual
loyixaga ega emasligi, ko`chirilganlarning qishloq va posyolkalarida
maktab- maorif ishlari, tibbiy va diniy xizmat ko`rsatish borasida ko`plab
nuqsonlarga yo`l qo ‘ yilgani kabi masalalar usha davr matbuot materiallari
orqali ochib berilgan.
4. 1886 yildan so ‘ ng Turkiston ko`chadiganlar uchun rasman
yopilgan
bo`lsa-da, «o ‘ z ixtiyori bilan» ko`chib kelish jarayoni 1910 yillarga kadar,
umuman olganda 1917 yilga kadar davom etgan. Shunday bo`lsada,
«bo`sh yer» fondlarini yaratish yo`lidagi tadbirlar, cho ‘ l zonalarida yangi
yer fondlarini izlab topish, irrigatsiya va melioratsiya ishlari, aholiga
agronomiya yordamini ko`rsatish kabi ko`pdan-ko`p ishlar yo`lga
qo ‘ yilgan.
5. Turkistonga ko`chirilgan aholi bilan birga o`lka hayotida bir
qator o`zgarishlar ro`y bergan. Ko`chirilganlar yilqichilik, chorvachilik,
parrandachilik, asalarichilik sohalarida yangiliklarni joriy qilganlar.
Mevali va manzarali daraxtlarning yuzlab yangi navlari o`lkada
iqlimlashtirilgan.
6. Yangi tashkil topgan qishloq va posyolkalarda rus dehqonlari
o ‘ z davri uchun ilg ‘ or bo`lgan texnikani qo ‘ llaganlar. Rus plugi, urish
uskunasi, yanchish moslamasi (molotilka), rus urog ‘ i, otga qo ‘ shiladigan
seyalka, suvni yuqoriga ko ‘ tarib beradigan moslamalar ko ‘ l mexnatini
yengillashtirib, yerdan intensiv foydalanish imkoniyatini bergan hamda
xosildorlik va mexnat unumdorligini oshirgan. Biroq, bunday texnikaning
narxi baland bo`lib, o ‘ ziga to ‘ k dehqonlar, moddiy jixatdan ta’minoti](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_148.png)
![1
4
9yukori bo`lganlargina ularni xarid qila olardi. Shu sababli zamonaviy
texnikalar va mexnat qurollari mahalliy aholi xo`jaligiga keng kirib
bormagan.
7. Ko`chirib kelingan rus dehqonlari bilan mahalliy aholi
o`rtasidagi munosabatlar goxida keskin tus olib, goxida bir oz yumshagan.
Qirg ‘ iz (qozoq) va qorakirg ‘ iz (qirgiz)larni utroqlashtirish, ulardagi
«ortikcha yer»larni davlat xisobiga musodara qilib, bo`sh yerlar fondiga
kiritish kabi tadbirlar mahalliy aholining noroziligiga sabab bo`lgan.
Shuningdek, yer va suv masalasida ham to ‘ qnashuvlar bo`lib turgan.
8. Ko`chirilgan aholi orasidagi spirtli ichimliklar iste’mol qilish,
mol o ‘ g ‘ irliklari (ot, tuya, qoramol) kabi illatlar mahalliy aholining
ma’naviy-psixologik holatiga salbiy ta’sir ko`rsatgan.
Magistrlik disertatsiyasi natijalari quyidagi taklif va tavsiyalarni
ishlab chiqishga asos bo`ldi.
1. Arxiv xujjatlari va davriy matbuotda chop etilgan maqola
hamda ma’lumotlar asosida Rossiya imperiyasining Turkistonga aholining
ko`chirish tarixiga doir yirik monografik tadqiqot yaratish;
2. Rossiya imperiyasi xukmronligi yillarida Turkistonga
ko`chirilgan aholining maishiy, madaniy-ma’rifiy muassalari (uy-joy,
cherkov, maktab, tibbiyot muassasasi va x.) ning geografik xaritasi hamda
illyustratsiyali fotoalbomini yaratish;
3. O`zbekiston tarixining Rossiya imperiyasi mustamlakachilik
davri bosqichiga oid o ‘q uv qo ‘ llanma va darsliklarning yangi avlodini
yaratishda ushbu tadqiqotdagi qo ‘ shimcha materiallardan foydalanish.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_149.png)
![FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR
RO`YXATI
I. Ra x bariy adabiyotlar
1. Mirziyoev SH.M. “Milliy taraqqiyot yo`limizni q at’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga k o ‘ taramiz.” Tom I. T.. O`zbekiston NMIU,
2018. 592 b.
2. Mirziyoev SH.M. “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga
berilgan eng oliy baxodir”. Tom II. T.: O`zbekiston NMIU, 2018.-508
b.
3. Mirziyoev SH.M. Oliy Majlisga murojaatnoma. T.: O`zbekiston: 2018.I
-80b.
4. Mirziyoev SH.M. Oliy Majlisga murojaatnoma // Xalq so ‘ zi. 2018. 29
dekabr.
II. Arxiv xujjatlari materiallari
1. I 1-fond-Turkiston general-gubernatorligi maxkamasi.
2. I 2-fond- General-gubernatorning diplomatik amaldori.
3. I 3-fond- Rossiyaning Buxorodagi siyosiy agentligi.
4. I 7-fond-Turkiston o`lkasi dehqonchilik va davlat mulklari
boshqarmasi.
5. I 16-fond- Toshkent shaxar boshqarmasi.
6. I 17-fond- Sirdaryo viloyati boshqaruvi.
7. I 19-fond-Farg`ona viloyati boshqaruvi.
8. I 103-fond- Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati.](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_150.png)
![1
5
19. R 2284-fond-R.R.Shrederning shaxsiy fondi.
“Turkiston to ‘ plami” da chop etilgan maqola va materiallar
1. Юферьев В. Опыт о переселения нормы надела переселенцев в
Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 473. - С. 326.
2. Несколько слов о переселение в Сырдаринской области. //
Туркестанский курьер, 1907. - № 171
3. Бенари А. Свободные земли Туркестанского края. // Ташкентский
курьер. 1908. № 103.
4. Иля Левитов. Поездка в Туркестанский край с
переселенцами.Туркестанские ведомости. 1906. - № 56
5. История русской колонизации Туркестана. // Туркестанский сборник.
Том 586. - С.15-16; Колобов М. Молоканство в Туркестан растеть. //
Туркестанский сборник. Том 492. - С. 181-183; Тилгаев К. Богарные
земли. // Туркестанский курьер.1909.- № 98; Молоканство. //
Туркестансие ведомости.1916 - № 196.
6. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград,
изд.АНССР, 1927. - С.152.
7. Молоканство в Туркестан растёт. // Туркестанский сборник. Том
492.- С .183 IV. Rus davriy matbuot
1. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Ленинград.
Издательство Академии наук СССР. 1927.-С.148-149; Велецкий.
Положение переселенческого дела в Семиречиньской области //
2. Брежнева С.Н. Отражение идеи аккультурации в переселенческой
политике Российской империи в Туркестане на рубеже XIX - XX вв. //
Вестник РУДН. Серия: ИСТОРИЯ РОССИИ. 2018. Т. 17. № 3. -
С.608 638.
3. О-вч. Справочная издания переселенческого управления. //
Туркестанский сборник. -Том 523. - С. 177.
4. Попов П.С. Переселение и кочевники. // Туркестанский сборник. Том
428. -С. 64; Г.Л., Переселение в Степной край и Туркестан. //
Туркестанский сборник. Том 428 -С. 156; Николай Григориевич.
Заметки нарезки переселенцам усадебной земли в Туркестанской
области. // Туркестанский сборник. Том 425. - С. 64. 22
5. Сибирь и Туркестан. // Ташкентский курьер, 1906. - № 40; Тилгаев К.
Богарные земли. // Туркестанский курьер, 1905,-№98, По поводу
стопрочинных путьей в Семиречье. // Туркестанские ведомости.
1907.№79;
6. Наша колонизация в Средней Азии. // Туркестанский сборник. Том.
429. - С.335.
7. Наша колонизация в Туркестан. // Туркестанский сборник. Том 586. -
С.180.
8. Туркестанец. К вопросу о колонизации Туркестанского края. //
Туркестанский сборник. Том 472. - С.2-3.
9. 1906 йилда “Кучириш комитети”, “Кучириш партияси”га](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_151.png)
![айлантирилиб, ушбу партия ноконуний кучганларга буш ер
фондлари яратиш ва янги посёлкалар барпо этишга киришди.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. Abduraximova N. Rustamova G. Kolonialnaya sistema vlasti v
Turkestane vo vtoroy polovina XIX -pervoy chasti XX vv.
T.:Universitet. 1999. -162 s.
2. Egamnazarov. A. “Siz bilgan Dukchi Eshon”. -T.: SHars,1994. -129 b.
3. Axmedjonov G.A. “Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda”. T.: Ta’lim
manbai. 2003.-270 b.
4. Amonova F. “Buxoro amirligi iqtisodiyotiga tarixiy nazar.-T.: YANGI
NASHR; 2013. -112 b.
5. Jabborov M. Arslonzoda R. “Farg`ona Rossiya imperiyasi xukmronligi
davrida” (“Turkestanskiy sbornik” materiallari asosida). T.: Navruz,
2019. 182 b.
6. Ziyaev X,.Z. “O`zbekiston mustamlaka va zulm iskanjasida”. T.: Sharq.
2006. 352 b.
V. Dissertatsiya va avtoreferatlar
1. Bazarbaev A.M. XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Mirzacho ‘ lda agrar
munosabatlardagi o`zgarishlar. Tarix fanlari bo`yicha falsafa doktori
(PhD) dissertatsiyasi avtoreferati.-Toshkent, 2018.-52 b.
2. Jabborov M. “Turkiston to ‘ plami” Farg`ona vodiysining ijtimoiy-
iqtisodiy hayotini o`rganish manbasi. Tarix fanlari nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati.-
Toshkent, 2002. -29 b.
3. Inoyatova D.M. “O`zbekistondagi nemis diasporasining tarixi” (XIX
asrning ikkinchi yarmi -XX asr boshlari). Tarix fanlari doktori ( Dsc )
dissertatsiyasi-Tashkent, 2020.-268b.
4. Maxmudova N . B . “ XX asr boshlarida Turkistonda ma ’ muriy boshqaruv
tizimi va ijtimoiy - iqtisodiy ahvol ( Senator K . K . Palen taftish
materiallari asosida ). Tarix fanlari bo`yicha falsafa doktori (PhD)](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_152.png)
![1
5
3dissertatsiyasi avtoreferati.-Tashkent, 2018. -52 b.
5. Mirzaeva N.D. XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Mirzacho ‘ l vohasidagi
rus qishloqlari va ularning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli. Tarix fanlari
nomzodi ilmiy darajasini olish uchun takdim etilgan dissertatsiya
avtoreferati.-Toshkent, 2011. -29 b.
6. Ochildiyev F.B. XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Janubiy
O`zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy hayot (Surxon voxasi misolida). Tarix
fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun takdim etilgan dissertatsiya
avtoreferati.-Toshkent, 2006.-28b.
VIII. Internet saytlari
1. www.prezident.uz
2. www.webofcience.com
3. www.belena.biz/nov/
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларини таркалиши ва улардаги
узгаришлар
Fаффоров Ш. Тарих ва такдир: Россия империясидан Туркистонга
кучирилганлар (XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари).- Тошкент:
Фан, 2006.- 224 б.
2. Рустамова Г.К. Колониальная сущность царской и большевистской
власти в Туркестане (1867-1924 гг) Автореф. дисс... канд...ист.наук. -
Ташкент, 1999; Курахмедов А.Э. Экономическая и культурная жизнь
Самаркандской области второй половине XIX - начале XX в (по
материалам Туркестанского сборника) Автореф. дисс...канд...ист.наук. -
Ташкент, 2001; Жабборов М. «Туркистон туплами» - Фаргона водийсининг
ижтимоий-иктисодий хаётини урганиш манбаси. Тарих фанлари номзоди
диссертацияси автореферати. - Тошкент, 2002; Уроков Д.Ж. Официальные](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_153.png)
![отчеты Российской администрации в Туркестане как исторический
источник (конец XIX в. - начало XX в). Автореф. дисс...канд...ист.наук. -
Ташкент, 2005; Пуговкина О.Б. История Туркестана в наследии русской
историографии середины XIX - начала XX вв. (Политические и
экономические аспекты). Автореферат. дисс...канд...ист.наук. - Ташкент,
2006; Сугуралиева Ф.У. История становления, эволюции и деятельности
хозяйственных госучреждений колониального Туркестана (1867-1917гг.).
Автореф. дисс. канд. ист. наук. - Ташкент, 2006; Ашурбоева](/data/documents/6a8a6e27-91da-4328-8e36-4d397d0493cb/page_154.png)
1Rassoiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasida vujudga kelgan rus manzilgohlari tarixi (XIX ASR OXIRI - XX ASR MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................... 1 1.1. Aholining ko`chirish jarayoni va undagi muammolar ....................................... 14 I.2. Ko`chirilgan aholining milliy-etnik va diniy tarkibi hamda ijtimoiy holati ....... 34 1-jadval ........................................................................................................................... 45 I bobga xulosa ............................................................................................................... 48 II.1. Ko`chirilganlarning Turkiston o`lkasidagi qishloq va posyolkalar bo`ylab joylashuvi ....................................................................................................................... 51 II.2. Ko`chirib keltirilgan dehqonlarning moddiy va maishiy holati ....................... 66 II bobga xulosa .............................................................................................................. 78 111.1. Ko`chirilgan aholiga agronomlik yordamining ko`rsatilishi ......................... 80 111.2. Turkistonda ko`chirilgan aholini er bilan ta’minlash va texnika sohasidagi o`zgarishlar .................................................................................................................... 92 111.3. Ko`chirilgan aholining Turkiston xo`jaligida sodir bo`lgan o`zgarishlardagi ishtiroki ......................................................................................................................... 109 III bobga xulosa .......................................................................................................... 127 ....................................................................................................................................... 143 XULOSA ......................................................................................................................... 147 I. Raxbariy adabiyotlar ............................................................................................... 150 V. Dissertatsiya va avtoreferatlar .............................................................................. 152 VIII. Internet saytlari ................................................................................................... 153 III.2.Turkistonda ko`chirilgan aholini yer bilan ta’minlash va texn ika sohasidagi o`zgarishlar ................................................................................ 71-83 III Bobga xulosa ............................................................................................... 84-86 Xulosa ............................................................................................................... 87-90 Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro`yxati .......................................... 91-93 KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Xozirgi kunda yuz
berayotgan migratsion jarayonlar jaxon tarixiy taraqqiyotiga o‘z ta’sirini o`tkazmoqda. Dunyoning ayrim mintaqalarida kuzatilayotgan aholining ko`chishi jamiyat hayotida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va diniy muammolarni keltirib chiqarayotgan sabablardan biridir. Dunyoning qator ilmiy tadqiqot markazlarida Rossiya imperiyasi davridagi migratsion jarayonlar, buning natijasida vujudga kelgan manzilgohlarni o`rganish bo`yicha ko`plab izlanishlar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotlar Ukraina, Belorussiya, Kavkaz va boshqa xududlarda yuz bergan aholining ko`chirilishi muammosiga bag‘ishlangan bo`lib, ularda Rossiyaning markaziy xududlaridan Turkistonga aholining migratsiyasi masalasiga yetarli e’tibor qaratilmagan. Mintaqaga aholining ko`chirilish jarayoni, dastlabki rus posyolkalari va qishloqlari, manzilgohlarining vujudga kelishi, bu hududda yashagan slavyan va mahalliy millat aholisi o‘rtasidagi harakterli jihatlar, ziddiyatlar yoki madaniy almashinuvlar ularning turmush tarzi, xo`jaligi, madaniy hayoti, mahalliy xalqlar bilan o`zaro munosabatlari kabi muammolarni o`rganish migratsion tadqiqotning mazmunini ochib berishda muxim ahamiyatga ega. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947- son « O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Xarakatlar strategiyasi to`g`risida», 2019 yil 5 fevraldagi PF-5655-son «O`zbekiston Respublikasida 2022 yilda aholini ro`yxatga olishni o`tkazish konsepsiyasini tasdiqlash tugrisida», 2019 yil 15 noyabrdagi PF-5876-son «Millatlararo munosabatlar sohasida O`zbekiston Respublikasi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to`g`risida» gi farmonlari va sohaga oid boshqa me’yoriy-xuquqiy xujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo`nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. «Axborotlashgan jamiyat va demokratik
3davlatni ijtimoiy, xuquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo`llari» ustuvor yo`nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o`rganilganlik darajasi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining aholini markaziy guberniyalardan Turkistonga ko`chirish siyosati hamda bu yerda tashkil topgan dastlabki manzilgohlar tarixi mohiyatini ochib berishga qaratilgan tadqiqotlarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) mustamlakachilik davri nashrlari; 2) sovet davridagi tadqiqotlar; 3) mustaqillik yillarida chop etilgan ilmiy ishlar; 4) MDX mamlakatlari va xorijda e’lon qilingan tadqiqotlar. Ilmiy adabiyotlarning birinchi guruhini Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi yillarida chop etilgan ishlar tashkil etadi. V.Grigorev, A.P.Xoroshxin, A.F.Middendorf, A.Fedchenko, N.A.Maev, G.Aranderenko, V.I.Kushelevskiy, V.I.Masalskiy, A.I.SHaxnazarov, E.S.Vulfons, I.I.Geyer, A.Ko`rsish, V.F.Karavaev, A.P.Ko`plast, N.N.Aleksandrov 2 kabi mualliflarning asarlarida aholini Turkistonga ko`chirilishi buyuk davlatchilik shovinizmi siyosati nuktai nazaridan baxolangan va asosan unga ijobiy jarayon sifatida karalgan. A.Glebov, K.K.Palen, I.A.Komarov, V.P.Voshinin, E.Y.Akinov kabilarning xisobot va tadqiqotlari aholini Rossiyadan Turkistonga ko`chirish jarayonini o‘zida aks ettirgan 3 . Ko`chirish jarayoni, Turkistonda yangi tashkil topgan qishloq, stanitsa, posyolkalar tarixi xaqida «Turkestanskiy sbornik» va usha davrdagi matbuot sahifalarida ham o`nlab maqolalar chop etilgan 4 . Mavzuga oid adabiyotlarning ikkinchi guruhiga sovet hokimiyati yillarida
yaratilgan nashrlar kiradi. 1920-1930 yillarda sovet 1 2 3 tarixshunosligida Rossiya imperiyasining ko`chirish siyosati masalalari bilan bog`liq maxsus tadqiqotlar yaratilmagan. Lekin, V.I.Yuferev, A.K.Silenov, V.V.Bartold, P.G.Galuzo, V.Lavrentev 4 kabi mualliflarning asarlarida Turkistonga ko`chirilgan aholi posyolka va qishloqlarini vujudga kelishi, xo`jalik hayotda yuz bergan o`zgarishlar xaqida fikr yuritiladi. XX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan M.N.Kabirov, A.P.Fomchenko, P.L.Vere щ agin, N.N.Kanoda, D.O.Aytmambetov, A.I.Ginzburg 5 kabi mualliflar asarlarida Turkistonga aholini ko`chirish siyosati tarixi kommunistik mafko`ra ta’sirida, o`lkaning Rossiya 1 Григорьев В.В. Россия и Азия. (Сборник исследований и статей по истории, этнографии и географии, написанных в разное время). - СПБ, 1876. - 575 с; Хорошхин А.П. Сборник статьей касающихся до Туркестанского края. - СПБ, 1876. - 533 с; Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. - СПБ, 1882. - 489 с; Федченко А. Путешествие в Туркестан. - М.: Типография М.Г. Волчанникова, 1886. - 174 с; Маев К.А. Туркестанская выставка 1886 года. - Ташкент, 1886. - 82 с; Арандаренко Г. Досуги в Туркестане 1874 1889 гг. - СПБ, 1889. - 667 с; Кушелевский В.И. Материалы для медицинской географии и санитарного описания Ферганской области. Том 2. - Новый Маргелан, 1891. -476 с; Масальский В.И. Туркестанский край. - СПБ, 1893. -122 с; Шахназаров А.И. Очерк сельского хозяйства Туркестанского края. - СПБ. 1898. - 152 с; шу муаллиф: Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - СПБ, 1908. -512 с; Вульфонс Э.С. Как живут сарты. - Москва, 1908. -163 с.; Гейер И.И. Туркестан.- Ташкент, 1909. - 346 с; Курсиш А. Голодная степь (Очерк работы по орошению северо-восточной её части). - СПБ, 1913. - 70 с; Караваев В.Ф. Голодная степь в её прошлом и настоящем. Статистиско-экономический очерк. - СПБ: Типолитография Н.Л. Нарьекина, 1914. - 253 с; Купласт А.П. Орошенные земли в Голодной степи. - Полтава, 1914. - 70 с; Александров Н.Н. Земледелие в Сырдарьинской области. - Ташкент, 1916. - 144 с. 2 Глебов А. Что могут дать переселения крестянству? - СПБ, 1907; Отчёт по ревизии Туркестанского края, произведенной по высочайскому повелению сенатором, гофмейстром графом К.К.Паленом. Переселенческое дело в Туркестане. - СПБ, 1910; Комаров А.И. Правда о переселенческом деле. - СПб., 1913; Вошинин В.П Очерки нового Туркестана. Свет и тени колонизации. - СПБ, 1914; Якинов Е. Колонизация Туркестана за последние годы // Вопросы колонизации. - 1916. - №18. 3 Шкапский О. Переселенцы и аграрный вопрос в Семиреченский области. // Туркестанский сборник. - Том 472. - С. 1-34; Скрыплев П. Экономическое положение переселенцев, водворившихся в Чимкент. (Туркестанском уезде Сырдарьинской области). // Туркестанский сборник. -Том 496. - С.118- 137; Хворстанский П. Переселение. // Туркестанский сборник. -Том 472. -С.74 - 97; Тимаев К.А. Очерки по истории колонизации Туркестанского края. // Туркестанский сборник. - Том 469. - С.60-73; Дингельштедт Н. Наша колонизация Средней Азии (Русские посёлки Туркестана). // Туркестанский сборник. Том 429. - С.59-85; Касаткин А. Переселенцы и переселенческое дело в Ферганской области. // Туркестанский курьер. - 1908. - №102,103,105,106; Александров К. Образование посёлка на Куван-Дарье. // Туркестанский курьер. - 1910. - №179; Головин. К сведению переселенческих партии. // Туркестанский курьер. - 1909. - №97,98 ва бошкалар. 4 Юферев В.И. Хлопководство в Туркестане. -М., 1925. - 158 с; Силенов Л.К. К вопросу о роли ростовщического капитала в сельском хозяйства Средней Азии. - Ташкент, 1926. - 77 с; Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. - Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1927. - 253 с; Галузо П.Г. Туркестан - колония. - М.: изд-во Среднеазиаткого университета, 1929. -164 с; Лаврентьев В. Капитализм в Туркестане (Буржуазная колонизация Средней Азии). - Л., 1930. -160 с. 5 Фомченко А.П. Русские поселения в Бухарском эмирате. - Ташкент, 1958. -112 с.; Верещагин П.Л. Переселенческая политика царизма в Сырдарьинской области (конец XIX -начало XX вв). - Ашхабад, 1973. -148 с.; Канода Н.И. Переселенческие посёлки в Закаспийской области (конец XIX -начало XX вв.). - Ашхабад, 1973. -148 с.; Айтмамбетов Д.О. Виляние Российские хозяйственной и культурное развитии Киргизии // Вопросы истории. - 1976. -№ 2. - С.67-81; Гинзбург А.И. Переселенцы и местное население Туркестана в конце XIX -начале XX века // Вопросы истории. -1976. -№2. - С.83-87; Фомченко А.П. Русские поселения в Туркестанском крае в конце XIX - начале XX века. - Ташкент: Фан, 1983. - 128 с. ва хоказо.
5imperiyasi tarkibiga kiritilishini «progressiv ahamiyati» to`g`risidagi konseptual yondashuv asosida yozilgan va ko`plab faktik ma’lumotlar keltirilgan. Adabiyotlarning uchinchi guruhiga mustaqillik yillarida yaratilgan ilmiy ishlar kiradi. Jumladan, N.Abduraximova, F.B.Isxokov, X.Z.Ziyaev, S.B.SHodmonova, N.U.Musaev, SHTafforov, N.Sobirov, N.B.Maxmudova, J.SH.Xayitov, M.Jabborov va R.Arslonzodaning 6 tadqiqotlarida 6 2015. - 200 с.; Хайитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларини таркалиши ва улардаги узгаришлар (XIX аср охири - XX аср бошлари). - Бухоро: «Дурдона» нашриёти, 2018. - 212 б; Жабборов М, Арслонзода Р. ФарFOна Россия империяси хукмронлиги даврида («Туркестанский сборник» материаллари асосида). - Тошкент: Навруз, 2019. - 182 б.