logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. “ARAB TILIDA SAVDO-SOTIQ TERMINLARI ORQALI TALABALARNING OG‘ZAKI KO‘NIKMASINI RIVOJLANTIRISH”(AMALIY DARSLIK MISOLIDA).

“ARAB TILIDA SAVDO-SOTIQ TERMINLARI ORQALI TALABALARNING OG‘ZAKI KO‘NIKMASINI RIVOJLANTIRISH”(AMALIY DARSLIK MISOLIDA).

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

153.435546875 KB
Скачать
“ ARAB TILIDA SAVDO-SOTIQ TERMINLARI ORQALI TALABALARNING OG ‘ ZAKI KO ‘ NIKMASINI RIVOJLANTIRISH ” (AMALIY DARSLIK MISOLIDA). MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 BIRINCHI BOB. TILSHUNOSLIKDA TERMIN BILAN BOG‘LIQ ILMIY- NAZARIY QARASHLAR …………………………………………………...…..8 1 . 1. Termin tadqiqi bo‘yicha nazariy yondashuvlar ………………..…… …. .... ........ 8 1 . 2 . Savdo-sotiq terminologiyasi va uning o‘zbek tiliga kirib kelish manbalari …... 14 IKKINCHI BOB. ARAB TILIDA SAVDO-SOTIQ TERMINLARI ORQALI TALABALARNING OG‘ZAKI KO‘NIKMASINI RIVOJLANTIRISH. …...23 2 . 1. Yangi so‘zlar va mavzu bo‘yicha matn .………………..……………………23 2 . 2. Grammatik mavzu va mashqlar tizimi.…...…………………………….……30 XULOSA …………………………………………………………………………57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........................................60 1 KIRISH Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. Bizga ma’lumki, arab tili jah о n tillaridan biri his о blanadi. Arab tili juda murakkab va s o‘ z b о yligi juda k o‘ p tildir. Arab tili o‘n minglab yillar davomida b о sqichma – b о sqich takomillashib keldi, lekin o‘z ahamiyatini yo‘q о tgani yo‘q. Arab tili s о miy tillar о ilasiga mansub bo‘lib, uning adabiy til n о rmasi j о hiliyat davrida shakillangan. Ayni vaqtda esa til madaniyatini о shirish b о rasida hali ko‘p ish qilishimiz zarur. Ayniqsa, ba’zan rasmiy mul о q о tlarda ham adabiy til q о idalariga ri о ya qilmaslik faqat ma’lum bir hudud d о irasida ishlatiladigan sheva elementlarini qo‘shib gapirish h о latlari uchrab turishi masalalari hali –hanuz d о lzarb masalalardan bo‘lib q о lay о tganini ko‘rsatadi. Yurtimizda xorijiy tillarni o‘rganishda chuqur islohotlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbari, Shavkat Mirziyoyev raisligida 6-may kuni chet tillarini o‘qitish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari yuzasidan videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Xorijiy tillarni o‘rgatish bo‘yicha kelajak uchun mustahkam poydevor bo‘ladigan yangi tizimi yo‘lga qo‘yish vaqti-soati keldi [3]. Aynan bir sohadagi ya’ni savdo-sotiq sohasidagi terminlar bilan ishlash ko‘nikmasini oshirish va aniq tarjima qilish, terminlarning izohlarini ko‘rsatishda kamchiliklarga yo‘l qo‘ymasdan tarjima qilish, terminlar tasniflashini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish mavzu va kurs ishining dolzarbligini ko‘rsatadi. Terminologiya ( lot. termin va logiya) — 1) leksikaning bir sohasi; muayyan fan, texnika, ishlab chiqarish. tarmog ining, san at, ijtimoiy faoliyat sohasiningʻ ʼ tegishli tushunchalar tizimi bilan bog liq terminlari majmui; 2) tilshunoslikning ʻ terminlarni o rganuvchi sohasi. Termin tor ma noda ma lum bir sohaga oid maxsus ʻ ʼ ʼ leksika. Masasalan, fizika terminologiyasi, ijtimoiysiyosiy terminlar, mashinasozlik terminologiyasi kabi, termin umumxalq tilining leksikasi negizida 2 vujudga keladi, boyiydi [20, 52]. O‘z navbatida u, umumxalq tilining boyishi uchun xizmat qiladi. Terminologik leksika umumxalq tili leksikasining ajralmas qismi sifatida u bilan birga rivojlanadi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha jarayonlarni boshdan kechiradi. Ma lum bir soha yoki fan yuqori darajada taraqqiyʼ etgandagina o‘sha tilda maxsus terminlar vujudga keladi. Terminologiyaning rivojlanishi, boyish yo llari har xil: boshqa tillardan so z olish, yangi so z yasash, ʻ ʻ ʻ ayrim fonetik kategoriyalarning leksikalashuvi, so z birikmasining semantik bir ʻ butun holga kelib qolishi va boshqa Bugungi kunda o zbek terminologiyasining ʻ boyishi, asosan, boshqa tillardan so z olish va ichki so z yasash hisobiga ro y ʻ ʻ ʻ bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini belgilovchi asosiy omil uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Terminning o ziga xos ʻ xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda sinonimiya, omonimiya va ko‘p ma nolilik tilning boyligi bo lsa, Tilda bular salbiy hodisa hisoblanadi [21, 94]. ʼ ʻ Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun o zbek tilida yarim o tkazgich — ʻ ʻ chala o tkazgich — nim o tkazgich terminlari qo llanmoqda. Bu, o z navbatida, ʻ ʻ ʻ ʻ o qish, o qitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. Shu sababli ham ʻ ʻ terminologiyasi ma lum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy ʼ tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma lum terminologik me yorlar asosida ʼ ʼ amalga oshiriladi. Ilm-fan, texnika, qishloq xo‘jaligi va san’atga oid tushunchalarning aniq nomini bildiruvchi bir ma’noli so‘z va birikmalar terminlar deyiladi. Termin umumxalq tiliga muayyan terminologik tizim orqali o tadi, ʻ termin va umumiste moldagi so zlar bir-birini to ldiradigan leksik birliklardir. ʼ ʻ ʻ Sistem xarakterga egalik, o z terminologik maydonida bir ma nolilikka moyillik, ʻ ʼ his-tuyg uni ifodalamaslik, uslubiy betaraflik kabilar terminga xos xususiyatlardir. ʻ So‘z ko‘p ma’noga, ya’ni qo‘shimcha ma’nolarga ega bo‘ladi, lekin termin bunday xususiyatga ega emas. Termin ham so‘z, ammo u odatdagi so‘zlardan ma’nosining aniqligi, bir ma’noliligi bilan farqlanadi. Termin ma’lum sohada, shu soha vakillari nutqida qo‘llaniladi [28, 87]. Muammoning o ‘rganilish darajasi. O‘zbek terminologiyasi haqidagi prof. U.Tursunovning fikrlari bugungi tilshunosligimiz uchun ham muhim ahamiyat 3 kasb etadi. K.M.Musayev terminologiyani tilning leksikasi sifatida go‘yo bir shaharga qiyoslaydi. Uning fikricha, terminologiya yagona reja asosida qurilsa-da, lekin birdaniga barpo etilmaydi. U tarixiy shart-sharoit asosida shakllanadi, uni yaratishda har xil avlodga mansub bo‘lgan turli me`morlar, loyihachilar, kashfiyotchilar ishtirok etadi. Ular har bir qurilayotgan inshootni yaxshi o‘rgangan holda barpo etadilar. Terminologiyani tartibga solishdagi o‘ziga xos murakkablik ham shu bilan belgilanadi [31, 63]. Shu bilan birga N.A.Baskakov, N.K.Dmitriyev, F.S.Faseyevlarning, keyinchalik turkiy tillar materiallari asosida terminlarni o‘rganish bo‘yicha B.U.Oruzbayeva, R.A.Urekenova, M.Sh.Gasimovning ishlarini ko‘rsatish mumkin. H.Dadaboyevning “XI-XI U asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial iqtisodiy terminologiya” mavzusida yaratilgan tadqiotida o‘zbek tilidagi, jumladan, turkiy tillardagi ijtimoiysiyosiy va sotsial- iqtisodiy terminologiyaning paydo bo`lishi va tildaqo‘llanish mummolari atroflicha o‘rganilgan. Unda ayniqsa, O‘rta Osiyo hududidagi turkey xalqlar tillaridagi yurt, ulus, baliq (“shahar” ma’nosida), yasaq (“huquq, qonun” ma`nosida), ordu, qazi, og‘riliq, jaza, yug`rush (“vazir” ma`nosida) kabi yuzlab ijtimoiy-siyosiy terminlar ishlatilganligi, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadug‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat alhaqoyiq”, Zamaxshariyning “Muhaddimat al adab”, Sayfi Saroiyning “Guliston bi-tturkiy”, Qutbning “Xisrav va Shirin”, Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” kabi asarlaridan olingan terminlar misollar bilan isbotlab berilgan. Shu bilan birga, terminlarning paydo bo‘lish tarixiga, ularning yasalish qonuniyatlariga hamda boshqa tillardan o‘zlashtirilgan terminlar hisobiga boyishi masalalariga ham alohida e’tibor berilgan [9, 65]. Ilmiy izlanishning maqsadi. Ilmiy izlanishimdan ko‘zlangan asosiy maqsad sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: — arab tilidagi savdo-sotiq terminlarining ma’no xususiyatlari va shakllarining umumiy qoniniyatlarini ochib berish va qiyosiy o‘rganish; — bu ikki tildagi savdo-sotiqqa oid terminlarni funksional shakllaridagi xos 4 xususiyatlarni o‘rganib chiqish; — arab tilidagi savdo-sotiq terminlarini gaplarda ishlatilishi va gapirish jarayonidagi kamchiliklarni bartaraf qilishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishimizning vazifasi. — arab tilidagi savdo-sotiqqa oid terminlar orqali talabalarda og‘zaki ko‘nikmani rivojlantirish, terminlar xususiyatini tushuntirish. — arab tilidagi savdo-sotiqqa oid terminlarini fe’lning o‘tgan zamon shakllarining grammatik jihatlarida bo‘lgan qiyinchiliklarni bartaraf etish. — berilgan terminlarni mashqlar tizimi orqali mustahkamlash. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Biz tadqiq etayotgan ilmiy ishimizning o‘rganilish darajasi anchayin keng, albatta. Xususan, o‘rta asrlarda sharq qomusiy olimlaridan biri bo‘lmish alloma Muhammad Az – Zamaxshariyning qoldirgan ilmiy meroslarining ahamiyati beqiyosdir. Alloma nafaqat arab tilidagi fe’llarning turli vazifalari sifatdoshlar, masdarlar to‘g‘risida, balki arab tili grammatikasi “sarf” va “nahv ilmi”ga bag‘ishlangan. “Al Mufassal” va “Muqaddimatul adab” asarlari bilan arab tilining barcha jihatlariga doir masalalarni yoritib berganlar. Mustakillik yillarida buyuk vatandoshlarimizning yaratgan boy ilmiy meroslarini o‘rganish uchun arab tili va tillarga bo‘lgan e’tibor yanada oshdi. Turli tarjimalar asliyat tilidan tarjima qilina boshlandi. Bu borada yurtimizda faoliyat yuritib kelayotgan ilmiy maktablar, xususan, Toshkentdagi Jahon tillari universiteti, Sharqshunoslik Instituti va qolaversa Samarqand davlat chet tillari institutining ham xizmatlari beqiyosdir. Til o‘rganish uchun bugungi yosh o‘sib kelayotgan kadrlarimizga keng imkoniyatlar yaratib berildi. Xususan, arab tiliga bo‘lgan e’tibor yanada oshdi va bu bilan Movarounnahr va Xuroson o‘lkalariga VI-VII asrlarda kirib kelgan arab tili, arab yozuvi va shu davrdan boshlab toki Chor Rossiyasi yurtimiz hududiga kirib kelguniga qadar arab yozuvi asosida yaratilgan boy ilmiy me’rosimizni o‘rganish va tadqiq qilish imkoniyatlari eshigi ochildi. Bu biz uchun asrlar davomida hali tadqiq qilinmagan va o‘rganilmagan ma’naviy, madaniy, ilmiy meroslarimizni omma e’tiboriga havola etib, milliy meroslarimizni o‘rganishda ilmiy tadqiqotlar salmog‘ini oshirish uchun xizmat qiladi. Bundan 5 tashqari, terminologiya bo‘yicha V. Rahimov, A. Hojiyev, R. Doniyorov, L. Ramazonova, O‘. Pratov, V. Kim kabi olimlar ko‘plab ilmiy ishlar qilishgan. Qo‘llanilgan metodlar. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosini borliqning eng muhim uzvlaridan biri bo‘lgan til tizimi va uni tashkil etuvchi unsurlarning doimiy dialektik taraqqiyotda ekanligini aks ettiruvchi falsafiy qarashlar tashkil qiladi. S h uningdek, bitiruv malakaviy ish im da til va nutq hodisalari da savdo-sotiqga oid terminlar izchil farqlashga asoslangan struktur- semantik tavsif, kuzatish, komponentli tahlil, adabiyot va hujjatlar tahlili, lug‘aviy birliklarini komponent va qiyosiy tahliliga doir usullardan keng foydalanildi. Ishning obyekti. Ilmiy ishimizning obyekti arab tilidagi savdo-sotiq terminlari va u terminlarning o‘zbek tilidagi savdo-sotiqda ishlatiladigan so‘zlarning o‘xshashlik va tafovutlar, ikki tildagi savdo-sotiqga oid so‘larning umumiy qonuniyatlari, ishlatilishi, o‘zbek va arab tillaridagi fe’l zamonlarida qo‘llanish xususiyatlari va ularning bir-biridan farqlari yoki o‘xshash jihatlarini tashkil etadi. Ishning predmeti. Arab tilida savdo-sotiqga oid terminlarni yangi so‘zlar va matnda ishlatilishi Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ilmiy ishning yangiligi sifatida aytishimiz mumkin: - savdo-sotiq terminlari orqali talabalarning og‘zaki ko‘nikmasini rivojlantirish - berilgan grammatik qoidalar negizida terminlarni yanada mustahkamlash - savdo-sotiq terminologiyasidagi yangiliklarni xorijiy olimlarning qo‘shgan hissalarini o‘zbek tiliga tarjima qilinganligini va ularni mashqlar kesimida o‘rganilishi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati. Ishda keltirilgan fikrlar asosida muammoli ma’ruzalar tuzishda, shuningdek, mazkur sohada ilmiy ishlarda nazariy asos bo‘luvchi material sifatida foydalanish mumkin. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Arab tilidagi savdo-sotiq terminlari orqali talabalarning og‘zaki ko‘nikmasini shakllantirish, iboralar asosida o‘quv 6 mashg‘ulotlari uchun sinov variantlari tuzish, tarqatma materiallar tayyorlash mumkin. Ilmiy ishimizning tarkibiy tuzulishi. Bitiruv malakaviy ish imiz kirish, ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, jami 62 bet ni tashkil etadi . BIRINCHI BOB. TILSHUNOSLIKDA TERMIN BILAN BOG‘LIQ ILMIY-NAZARIY QARASHLAR 1 . 1. Termin tadqiqi bo‘yicha nazariy yondashuvlar Hozirgi paytda dunyo tilshunosligining diqqat markazida turli xil masalalar bilan birga terminologiya mavzusi ham turibdi. Aynan shu davrda zamonaviy tilshunoslik fanida yanada keng ma’no kasb etgan va chuqurroq o‘rganilayotgan “terminologiya”ni aniqlash mushkul vazifaladan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 19.05.2021-y. PQ-5117-son “O zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish faoliyatiniʻ sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida keltirilgan “aholi orasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish va ularni mukammal o‘zlashtirish uchun zarur sharoitlar yaratish, xorijiy tillarni o‘qitishning xalqaro tan olingan dastur va darsliklari ta’limning barcha bosqichlarida joriy etilishini muvofiqlashtirish hamda o‘qituvchilarda zamonaviy o‘qitish ko‘nikmalarini rivojlantirish” hamda boshqa bir qator me’yoriy - huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirish yo‘lida muayyan darajada xizmat qiladi [1]. O‘tgan davr mobaynida Respublikamizda ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy sohalarda qator islohotlar o'tkazildi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun [2]. Yurtimizda ko‘plab malakali va bilimdon iqtisodchilarni tayyorlash maqsadida o‘quv dasturlariga bir qator yangi fanlar kiritildi. “Iqtisodiy atamalar va ish yuritish” fani shulardan biridir. “Iqtisodiy atamalar va ish yuritish” iqtisodiyot 7 tili va iqtisodiyot terminologiyasiga bag‘ishlangan yangi fandir. Mazkur ma’ruzalar bir-biriga uzviy bog‘langan mavzularni qamrab olgan. Ma’ruzalarda yangi o‘zbek yozuvi va imlo qoidalari, iqtisodiyot tili va terminologiyasi, iqtisodiyot terminologiyasining shakllanish tarixi va bovish manbalari, terminlarni qo‘llash mezon solish masalalari, iqtisodiyot tilining uslubi, iqtisodiy terminologiya va ish yuritish muammolari o‘z ifodasini topgan. Davr talabidan kelib chiqib qo llanmada iqtisodiyot terminologiyasiga kengroq o‘rin ajratildi.ʻ “Iqtisodiy atamalar va ish yuritish” ilk bor chop etilayotgani uchun ma’ruza kamchiliklardan xoli emas. Mualliflar ma’ruza yuzasidan bildirilgan fikr va tilaklarni mamnuniyat bilan qabul qiladilar [10, 9]. Terminologiya zamonaviy lingvistik tadqiqotlarning aktual yo‘nalishlaridan biridir. Hozirgi vaqtda terminologiya masalasining o‘sib borishi, bir tomondan, ilmfanning dinamik rivojlanishi tufayli yangi tushunchalarning ko‘payib borishi sababli deb qaralsa, ikkinchi tomondan, terminlarning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va funksiyasi kabi masalalarning yetarli darajada o‘rganilmaganligi bilan bog‘liq hodisa deb izohlanadi. Terminalogiya har bir til so‘z boyligining juda kata qismini tashkil etadi. Uning juda tez rivojlanishi ham bejiz emas, chunki u yangi so‘zlar yasash imkonini beradi. Biror tilning terminologiyasi ko‘p terminlar tizimidan tashkil topgan. Bilim, sanoat yoki madaniyatning biror maxsus sohasidagi biror so‘z yoki so‘z birikmasi termin deb ataladi. Termin ifoda etayotgan biror so‘zning mazmuni mavzuli biror adabiyotda izohlash orqali talqin qilinadi. So‘z ifodasi lingvistik termin deb hisoblanishi mumkun deb yozgan edi Z. Xarris va I.F.Frizyslar. Ular deskriptiv lingvistika tarafdorlaridan bo‘lib, so‘z ifodasini quyidagicha ta’riflaydilar: “So‘z ifodasi insonning har qanday nutqi bo‘lib, u sukutdan oldin yoki keyin ifoda etilishi mumkin”. Fanning har bir bo‘limi yoki maktabi o‘z tabiati va metodlariga moslab maxsus terminologiyani rivojlantiradi. Bunday maxsus terminologiya ilmiy izlanishning muhim qismi bo‘lib, o‘ta muhim ahamiyatga ega. Chunki u rivojlanishga katta hissa qo‘shadi [27, 43]. 8 Yangi texnika vositalari qaysi sohaga ko‘proq kirib kelgan bo‘lsa, shu soha terminologiyasi to‘xtovsiz ravishda kengayib bormoqda. Ana shunday sohalardan biri bugungi kitobatchilik ishi bilan shug‘ullanuvchi poligrafiya-nashriyotchilik sohasidir. Mazkur soha taraqqiyotiga e’tibor bersak, bu sohaga texnik vositalarning kirib kelishi, asosan, yigirmanchi asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Lekin uning eng taraqqiy etgan davri bugungi kundagi holatidir. Hozirgi zamonaviy poligrafiya- nashriyotchilik tarmog‘i hujjatlarni tayyorlash va ularning nusxalarini ko‘paytirish, kitob holiga keltirish jarayonlarini o‘zida mujassamlashtirgan texnik vositalar qo‘llanadigan yetakchi sohalardan biriga aylandi. Natijada, ushbu soha terminologiyasiga juda ko‘plab yangi tushunchalar va ular bilan birga yangi ilmiy- texnikaviy terminlar ham kirib kelmoqda. B.N.Golovin “terminologiya” va “terminologik tizim” ifodalarini professional faoliyat sohalaridagi aloqador bir -biri bilan tushunchaviy leksiksemantik, so‘z yasalishi va grammatik darajalarda bog‘langan terminlar majmui” ni bildiruvchi sinonimlar sifatida ishlatishni taklif qiladi. Boshqa mualliflar esa, aksincha “terminologiya” va “terminalogik tizim” tushunchalarini farqlash lozimligini uqtirishadi, ya’ni “terminalogiya” tushunchasi ostida stixiyali tarzda to‘planib boruvchi terminlar majmuini , “terminologik tizim” deganda esa inson bilimlari yoki faoliyatining ma’lum bir ixtisoslashgan sohasini tasvirlovchi tushunchalar tizimini adekvat ifodalovchi tartibga solingan terminlar majmuini tushunishni taklif etishadi. Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi. A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “... terminlar – bu maxsus so‘zlardir” degan xulosaga keladi [13]. A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1.Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 9 2.Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farqi shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir” [26, 83]-deydi. Ma’lumki, har bir fan sohasining rivojlanish va takomillashuv darajasi shu soha terminologiyasining qay darajada taraqqiy etganligi, shuningdek, tartibga solinganligi kabi belgilar bilan ham uzviy bog‘liqdir. Chunki ilmiy adabiyotda qo‘llanadigan termin yoki uning ifoda shakli aniq va ravshan bo‘lmas ekan, unda, albatta, chalkashlik, noaniqlikkabi salbiy holatlar saqlanib qolaveradi. Shu bois, V.P. Danilenko ta’kidlaganidek, har bir fan yoki sohaning taraqqiyot ko‘rsatkichi shu soha terminologiyasining “qat`iy ilmiy terminologiya”ga ega ekanligi bilan ham belgilanadi. V.P. Danilenko bu yerda “qat’iy ilmiy terminologiya” tushunchasini biron bir sohaviy terminologiyaning mazkur fan sohasi taraqqiyoti bilan uyg‘unlashuvi, sohaviy terminologiyaningayni sohaga oid tushunchalarni ifodalashdagi hamohangligi, yaratilgan va muomalada bo‘lib turgan terminologiyaning muayyan fan tili bilan mos kelishi kabi holatlarni nazarda tutadi [23, 78] . Terminlarning aniqligi va qat’iylashishi shu millatning fani, maorifi, madaniyati darajasini ko‘rsatadi. Atamalarning rivojlanishi, tartibga solinishi fanning har xil sohalarida turlicha bo‘lib, ma’lum fanning taraqqiyotiga bog‘liq. Bu taraqqiyot to‘xtovsiz bo‘lgani uchun yangi atamalarning kelib chiqishi, tartibga tushishi ham uzluksiz bo‘ladi. Umuman, ona tilida atamalarning puxta ishlanishi, tartibga solinishi darslik va qo‘llanmalar tuzish uchun ham, ona tilida dars olib borish uchun ham zarur bo‘lgan manbadir. Shu boisadan bugungi o‘zbek tilshunosligida terminologiya masalariga ahamiyat yildan yilga takomillash 10 bormoqda. Zeroki, atamalarning ishlanmaganligi va tartibga solinmaganligi nutq uslubiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Terminologiya voqelikni tushunishning ma’lum bir belgilangan sitemasini ifodalab, intelektual aloqa kanalining biri hisoblanadi. Vinogradovning fikriga ko‘ra “Terminlarni yaratish va belgilashning ikki tomoni, ikki nuqtai nazari mavjud: til strukturasi va tushunish, semantik shartli ravishda ilimdagi u yoki bu tushunish sistemasining rivojlanishi” deya izoh beradilar [21, 3-10]. Tilshunoslikda terminlarning o‘zgarishi hamda yangi terminlarning paydo bo‘lishi fan va texnika taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir. Bu haqda tilshunos olim L.I.Bojno quyidagilarni ta’kidlaydi: “Texnika taraqqiyoti ta’sirida terminologiya o‘zaro aloqador ikki qonuniyat asosida, birinchidan, ilmiy-texnika progressi qonuniyatlari bilan, ikkinchidan, til rivojlanishining umumiy qonuniyatlari bilan bog‘liq ravishda o‘zgarib boradi”[22, 103]. Texnik malakaning endilikda ma’lum tor doiradan chiqib, ommaviy xarakterga ega bo‘layotganligi va turli sohalarning mutaxassislari kundalik faoliyatida fan va texnika yutuqlaridan keng foydalanayotganligi terminlarga bo‘lgan yuksak talab bilan uning hozirgi holati orasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etishni talab etadi. Chunki hayotda fan va texnika taraqqiyoti qanchalik katta ahamiyatga ega bo‘lsa, uni egallash, boshqarish va taraqqiy ettirish uchun terminlar ham shunchalik muhim ahamiyatga molikdir. Shu jihatdan, terminlarni tartibga solish juda katta ilmiy va ijtimoiy ahamiyatga egadir. D.S.Lotte qanday kategoriyadagi so‘zlar terminlashishi mumkinligi haqida gapirib: “texnikada quyidagi tushunchalarni anglatuvchi asosiy kategoriyalar terminlashadi: jarayonlar (hodisalar); texnika predmetlari (materiallar, qurollar, asboblar, detallar va h.k.); xossalar; hisobiy tushunchalar (parametrlar, geometrik obrazlar va h.k.); o‘lchov birliklari” [29, 29], A.V.Kalinin esa termin bilan kasb- hunar so‘zlarining bir-biridan farqli ekanligini quyidagicha asoslashga intiladi: “termin – bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, kasb-hunar so‘zlari esa – biror kasb, mutaxassislik o‘rtasida ko‘pincha 11 jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat’iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir” [24, 57]. O‘zbek terminologiyasi haqidagi prof. U.Tursunovning fikrlari bugungi tilshunosligimiz uchun ham muhim ahamiyat kasb tadi. K.M.Musayev terminologiyani tilning leksikasi sifatida go‘yo bir shaharga qiyoslaydi. Uning fikricha, terminologiya yagona reja asosida qurilsa-da, lekin birdaniga barpo etilmaydi. U tarixiy shart-sharoit asosida shakllanadi, uni yaratishda har xil avlodga mansub bo‘lgan turli me’morlar, loyihachilar, kashfiyotchilar ishtirok etadi. Ular har bir qurilayotgan inshootni yaxshi o‘rgangan holda barpo etadilar. Terminologiyani tartibga solishdagi o‘ziga xos murakkablik ham shu bilan belgilanadi [31, 163]. Shu bilan birga N.A.Baskakov, N.K.Dmitriyev, F.S.Faseyevlarning, keyinchalik turkiy tillar materiallari asosida terminlarni o‘rganish bo‘yicha B.U.Oruzbayeva, R.A.Urekenova, M.Sh.Gasimovning ishlarini ko‘rsatish mumkin. O‘zbek tili terminologiyasining rivojiga salmoqli hissa qo`shgan olimlardanbiri professor Renat Doniyorov hisoblanadi. Uning “O‘zbek tili texnik terminologiyasining ayrim masalalari” (1977) kitobida o`zbek tili texnik terminologiyasini tartibga solish, undagi qator chalkashliklarning oldini olish kabi masalalar o`rin olgan. Mazkur ish texnikterminologiyani tadqiqqilish ishiga katta hissa bo`lib qo`shildi deyish mumkin. N.Ikromova o‘zining “O‘zbek taomlari leksikasi” ishida esa o‘zbek taomlari nomlarining lisoniy xususiyatlari haqida so‘z yuritadi.Shu bilan birga, o‘zbek tili leksikasi masalalari “Hozirgi zamon o‘zbek tili”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kabi tadqiqotlar va darsliklarda ham o‘z ifodasini topgan. 1981-yilda O‘zFA Til va adabiyot institutining bir guruh tilshunos olimlari tomonidan “O‘zbek tili leksikologiyasi” nomli yirik ish maydoniga keldi. O‘zbek tilshunosligida leksik qatlamlarni qiyosiy o‘rganish masalalari bo‘yicha ham ancha ishlar qilinganini kuzatish mumkin. Bu borada I.Ismoilovning 1966 yilda nashr ettirgan monografiyasi muhim ishlardan biri sanaladi. Muhimi shundaki, mazkur ishda o‘zbek va uyg‘ur tillardagi qon-qorindoshlik terminlarilarining paydo bo‘lishi va amalda qo‘llanish me’yorlari atroflicha tahlil etilgan. 12 D.X.Bazarova va K.Sharipovalar tomonidan “O‘rta Osiyo va Qozog‘iston turkiy tillari leksikasining taraqqiyoti” deb nomlangan yirik tadqiqot maydonga kelganligini ham ta’kidlash o‘rinli. Unda Markaziy Osiyo hududidagi turkiy tillarda qo`llanilgan zoologik terminlar tadqiqot obyekti qilib olingan. H.Dadaboyevning “XI-XI U asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy- siyosiy va sotsial iqtisodiy terminologiya” mavzusida yaratilgan tadqiotida o‘zbek tilidagi, jumladan, turkiy tillardagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminologiyaning paydo bo‘lishi va tilda qo‘llanish mummolarini atroflicha o‘rganilgan. Unda ayniqsa, O‘rta Osiyo hududidagi turkiy xalqlar tillaridagi yurt, ulus, baliq (“shahar” ma’nosida), yasaq (“huquq, qonun” ma’nosida), ordu, qazi, og`riliq, jaza, yug`rush (“vazir” ma`nosida) kabi yuzlab ijtimoiy-siyosiy terminlar ishlatilganligi, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadug‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat alhaqoyiq”, Zamaxshariyning “Muhaddimat al adab”, Sayfi Saroiyning “Guliston bi-tturkiy”, Qutbning “Xisrav va Shirin”, Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” kabi asarlaridan olingan terminlar misollar bilan isbotlab berilgan. Shu bilan birga, terminlarning paydo bo‘lish tarixiga, ularning yasalish qonuniyatlariga hamda boshqa tillardan o`zlashtirilgan terminlar hisobiga boyishi masalalariga ham alohida e’tibor berilgan [13]. Albatta, bunday o‘zgarishlar o‘zbek tilining ish ko‘rish doirasini kengaytirib, uning leksik tarkibini yangi-yangi ilmiy terminlar bilan boyitdi. 1 . 2. Savdo-sotiq terminologiyasi va uning o‘zbek tiliga kirib kelish manbalari Respublikamiz o ‘ z mustaqilligiga, ona tilimiz esa Davlat tili maqomiga erishgan bugungi kunda turli fanlar, jumladan, o ‘ zbek tilshunosligi oldida yangidan-yangi vazifalar ko ‘ ndalang bo ‘ lmoqda. Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hamda ilmiy-texnik tub o ‘ zgarishlar davrida yangi- yangi fanlar va tushunchalar yuzaga kelmoqda. Jumladan, o‘zbek tilida ham yangi terminlar paydo bo‘lmoqda, ilgaridan ishlatib kelingan qator leksemalar yangi 13 ma’nolar kasb etmoqda. Shu boisdan leksikologiya, xususan, terminologiya oldida qator muhim masalalarni echish vazifasi turibdi. So‘nggi yillarda va bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy masalalarini yanada chuqurroq o‘rganish, terminlar yaratish va ularni qo‘llashni til qonuniyatlari asosida tartibga solish davlat ahaniyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning turli terminologik tizimlarini yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil masalalari bo‘yicha atroflicha tadqiq qilish, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Qayd etish lozimki, o‘zbek tilshunosligida U.Tursunov, S.Ibrohimov, Sh.Shoabdurahmonov, O.Usmonov, N.Mamatov, X.Jamolxonov, N.Qosimov, A. Madvaliev, N Mahkamov kubi yuzlab olimlarning monografiva, dissertatsiya va lug‘atlari ko‘plab maqolalari yuzaga kelgan. Shunga qaramay, yana qator terminologik tizimlar o ‘ z tadqiqotchilarini kutmoqda. Arab, ingliz, rus va o‘zbek tillari iqtisodiyot va savdo-sotiq terminologiyasi qiyosiy planda o‘rganilganligi uchun o‘zbek tilining mazkur terminologik tizimi o‘zining to‘liq ifodasini topa olgani yo‘q. Buning ustiga ishning tadqiq obyekti ham ancha chegaralangan. Shulardan biri o'zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasidir. To‘g‘ri, mazkur tizim J.Do‘stmuhamedovning nomzodlik dissertatsiyasida ozmi-ko‘pmi, tadqiqot obyekti qilib olingan. Hozirgi sharoitda ijtimoiy hayotning hamma jabhalarida yangicha fikr yuritilmoqda. Jumladan, yangicha fikrlash tamoyili ijtimoiy fanlarni to‘la qamrab oldi, chunki uning oqibati jamiyatda inson hayotiga, kelajak taraqqiyotiga, uni qamrab olgan olamga tegishlidir. Shuning uchun ham kishilar, millatlar va davlatlar o ‘ rtasidagi munosabatlarda birinchi o ‘ rinda ijtimoiy aloqalar ilgari surilmoqda [10, 9] . O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida kelajak ravnaqi uchun, albatta, o‘z ichki va tashqi siyosatida va iqtisodiy aloqalarida ham mustaqil bo‘lishi lozim. Respublikamiz mustaqil deb e ’ lon qilingandan keyin, bu sohadagi ahvol butunlay o ‘ zgardi. Tashqi iqtisodiy aloqalar yanada rivojlanib ketdi. Dunyoning juda ko‘p mamlakatlari bilan xilma-xil aloqalarga keng yo‘l ochildi. Bu omillar 14 o ‘ zbek tilida yangi-yangi terminlarni paydo bo'lishiga sabab bo'ldi. Bu yangi terminlar sirasida iqtisodiy va savdo-sotiqdagi terminologik tizim ham o‘ziga xos o ‘ rinni egallab kelmoqda. Shu boisdan fan va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida iqtisodiy va savdo-sotiq terminlarni ham tilshunoslik nuqtai nazardan tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Amaliy. ayniqsa, nazariy masalalarni hal etish uchun savdo-sotiq terminlar tizimini, ularning yasalish qonunlarini shakllanish manbalarini, umumtilda qo‘llanish doirasini, mazkur tizimda ro‘y berayotgan kamchiliklami va ularni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash kabi qator masalalarini o‘rganish zaruriyati paydo bo‘ldi. Fanning yana bir maqsadi hozirgi o‘zbek tilida qo‘llanib kelinayotgan iqtisodiy va savdo-sotiq terminlarni to‘plash va sistemalashtirishdan ham iboratdir. Hozirgi bosqichda, ya’ni yuqori saviyadagi ilmiy-texnik inqilob davrida ishlab chiqarish, fan va texnikaning barcha sohalarida yangidan-yangi narsa, predmetlar va tushunchalar paydo bo‘la boshladi. Bu hol til lug ‘ at tarkibining salmoqli ravishda boyishiga olib kelmoqda. Binobarin, termin muammosi hozirgi leksikologiyaning asosiy masalalaridan biri bo ‘ lib qoldi. Alohida ta’kidlash lozimki, termin hamda terminologiyaning u yoki bu masalasini hal etish nafaqat ishlab chiqarish, fan va texnikaning tegishli sohalari uchun emas, balki tilshunoslik uchun ham katta ahamiyatga egadir. O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgunga qadar va u amal qila boshlangandan keyin qator qator matbuot xodimlari, hatto ayrim tilshunoslar Davlat tili haqidagi qonunni to‘liq joriy etish o‘rniga, uning ayrim bandlariga deyarli e’tibor bermay, ko‘pdan buyon qo‘llanib kelinayotgan va omma nutgiga singib ketgan ko‘plab terminlarni, ularning ichki mazmunini o‘rganmay turib, yangidan noto‘g‘ri hosil qilingan leksemalar bilan almashtirishni boshlashdi. Hatto “ termin ”, “ terminologiya ” kabilar “ atama ”, “ atamashunoslik ” leksemalari bilan almashtirib qo ‘ llanadigan bo ‘ ldi. Binobarin, “atama”, “atamashunoslik kabi tushunchalar umumxarakterda bo‘lganligi e’tiborga olinmadi. Chunki, “atama” deyilganda terminologiyaga mutlaqo aloqasi bo‘lmagan onomastika (toponimiya, antroponomiya, oykonimiya kabilarga aloqador leksik birliklar ham tushuniladi. 15 Shunga ko ‘ ra, ishimizda avvaldan istemolda bo ‘ lgan baynalmilal “ termin ” va “ terminologiya ” leksemalarini qo ‘ llashni lozim deb topdik [10, 11] . Garchi, chet el va umuman, sho‘ro tilshunosligida termin nazariy jihatdan nisbatan to‘liqroq o‘rganilgan bo‘lsa ham uning ta’rifi termin va termin bo‘lmagan so‘zlarning bir-biridan farqlanuvchi belgilari, terminning tarkibi (uning nechta elementdan iborat bo'lishi singari masalalar) hali oxirigacha o‘rganilgan va hal qilingan, deya olmaymiz. Bu hol to ‘ laligicha o ‘ zbek tilshunosligi va terminologiyasiga ham taalluqlidir. “Termin” tushunchasiga yuklangan mazmun quyidagicha belgilarga asoslanadiki, bular terminlarni umumiste’moldagi so ‘ zdan farglash uchun y etarli, deb o ‘ ylaymiz: 1) termin-umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi bo‘lmish ishlab chiqarish, fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir so‘z yoki birikmadir; 2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo , mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir ; 3) termin uchun muayyan ta’rif (definitsiya) zaruriydirki, uning yordamida tegishli tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini beruvchi, ayni mahalda ma’lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo‘l qo‘yuvchi, farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatish mumkin. Demak, terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan o'zaro munosabatda bo ‘ lgan terminlar jami sifatida ta ’ riflanadi. Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan terminlar tizimi to ‘ g ‘ ri keladi. Terminologik tizimlar fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Terminlar umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda joriy qilinib ularning qo‘llanishi ma’lum darajada nazorat ostida bo‘ladi. “ Terminlar paydo bo ‘ lib qolmaydi ” , aksincha, ularning zaruriyati anglungan holda o‘ylab topiladi ” , “i jod qilinadi. Shuningdek, oddiy so‘zdan farqli ravishda, terminning ma’nosi kontekstga bog‘liq bo‘lmaydi, muayyan leksema terminologik ma’nosida va o‘z terminologik maydonida qo‘llanar ekan, ayni ma’no saqlanib qolaveradi. Biroq 16 ko‘p ma’noli terminlarning aniq ma’nosini ajratib olish uchun kontekstning zarurligi shubha tug‘dirmaydi. Yuqorida terminshunoslarning terminning asosiy vazifasi va xususiyati haqidagi, ya’ni terminlarning nominativligi yoki definitivligi haqidagi fikrini keltirdik. Terminologik birikmalarning ko‘p leksemaliligi, ya’ni ular komponentlarining soni nechtagacha bo‘lishi keyingi yillarda terminshunoslarning diqqat-e’tiborini jalb etib kelmoqda. Haqiqatan ham keyingi yillarda miqdoran ortib borayotgan ko‘p komponentli birikma terminlar tushuncha mazmunini to‘laroq ifodalashga xizmat qilsa-da, ularni amalda qo‘llash va esda saqlab qolish ancha noqulaydir. Aslini olganda, bunday terminlar ikki, nari borsa uch, to‘rt komponentdan iborat bo‘lishi lozimki, natijada, birikma terminlarning komponentlari, tegishli belgilarni to'laroq aks ettirish maqsadida, aniqlovchilar, sifatdoshli o‘ramlar qo‘shish orqali hosil qilinishi darkordir. Bu tushunchani ifodalashning dastlabki bosqichiga xos holat bo‘lib, keyinchalik tushuncha haqida muayyan tasavvur yuzaga kelgach, u qadar ahamiyatsiz belgilari ifodalagan komponent (so‘zlar qisqartirilishi, binobarin termin ixchamroq holga keltirilishi mumkin. Biroq bu jarayon boshboshdoqlik, tavakkalchilik asosida emas, balki ma’lum qonun-qoidalar asosida ongli ravishda amalga oshirilishi lozim. Ta’kidlash joizki, terminlar masalasi bilan shug‘ullangan deyarli barcha olimlar mazkur tushunchaning ta’rifini berishga urinib ko‘rishgan. Ularning barchasini emas, ayrimlarini ham namuna tariqasida keltirib o‘tish ko‘plab sahifani egallagan bo‘lardi. Shuning uchun ularni jamuljam holda “termin” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Termin kasbiy ma’no bildiruvchi, kasbiy tushunchani ifodalovchi va shakllantiruvchi ayrim obyektlar va ular o‘rtasidagi aloqalarni muayyan kasblar nuqtai nazaridan bilish hamda o‘zlashtirish jarayonida ishlatiladigan yoxud birikmadir. 17 Haqiqatan ham shunday. Chunki har bir sohaning, tarmoqning termini borki, u o‘sha soha, tarmoq doirasida qo‘llanadi, aniq qilib aytganda, kasb-hunar egasining nutqini shakllantiradi, o‘zaro nutqiy muomala uchun shart-sharoit yaratadi. Bu o‘rinda shu qayd etish lozimki, yan kasb-hunar yoxud mutaxassislikka ega bo‘lgan kishilar ko‘pincha yoki bu sohaning o‘ziga xos maxsus terminlari bilan ish ko‘radi. Masalan, bo‘lajak savdogarlarning yozma yoki og‘zaki nutqida kartel, kliring, tovar oboroti, mayda mulkchilik, mablag‘ ajratish, renta kabi tor doiradagina qo‘llaniladigan terminlar ishlatilishi tabiiy holdir. O‘z-o‘zidan ayonki, bu singari terminlar iqtisodiyotdan tashqari biror kasb egasi ishlatmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiyot va savdo-sotiq sohasining qator terminlari ham borki, ular muayyan til egalarining nutqida ishlatiladi [29, 27]. Bozor, mol-mulk, savdo-sotiq, pul, xaridor, bozorchi, olib-sotor, chayqovchi kabilar shular jumlasidandir. Ta’kidlash lozimki, nafaqat iqtisodiyot balki fan-texnika, ishlab chiqarishning xilma-xil soha va terminlar majmui, ya’ni yg‘indisi terminologiya deb ataladi. Masalan, matematika terminologiyasi, tibbiyot terminologiyasi, iqtisodiyot teminologiyasi va boshqalar. Ma’lumki, o‘zbek tilshunosligida terminlarni o‘rganish, ularni tartibga solish, terminologik lug‘atlar tuzish kabi qator chora-tadbirlar XX asrning 20-yillari o‘rtalaridan boshlangan. Zero ayrim leksikografik ishlarni hisoblamaganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda o‘rganish hozirgi o‘zbek tilshunosligining fan sifatida yuzaga kelishi ham shu davrdan boshlangan. Albatta, terminlarni o‘rganish ehtiyoji o‘z-o‘zidan kelib chiqqan emas, barcha bilim sohalari bo‘yicha o‘zbek tilida ta’lim berishni yo‘lga qo‘yish, bilim sohalarining sezilarli darajada rivojlana borishi, ilmiy tafakkur doirasining kengayishi, sobiq ittifoqdagi milliy tillar, jumladan, o‘zbek tilining lug‘at tarkibining boyib borishi, binobarin, tilda terminlarning ko‘payib borishi ularni (terminlarni) har tomonlama o‘rganish va tartibga keltirishga turtki bo‘lgan edi. 18 Tarli fan sohalariga mansub terminlar o‘zbek tilshunosligida dastlab 20-30- yillardan o‘rganila boshlangan edi. To‘g‘ri, bu davrda terminning xususiyati, u yoki bu terminni qanday qo‘llash ruscha - baynalmilal va arabcha, forscha yoki umumturkiy islohlarning afzalligi haqida qator maqolalar, ayrim risolalar e’lon qilingan. Biroq bunday ishlar o‘sha davrdagi keskin mafkuraviy, siyosiy kuram ruhi bilan hamohang bog‘liq bo‘lganligi natijasida terminologiya, umuman, til masalalarining tilshunoslik nuqtai nazardan hal etilishida qator xatolarni keltirib chiqargan edi. Shunday bo‘lsa-da, bu davrda terminlarni koproq amaliy jihatdan o‘rganishga, fan sohalariga doir ayrim bir tilli, ko‘p tilli terminologik lug‘atlar yaratishga kirishildi. O‘zbek tilshunosligida turli fan sohalariga oid terminologik tizimlarni lingvistik jihatdan har tomlama ham ilmiy, ham amaliy o‘rganish urushdan keyin asosan, 50-yillardan keyin izchil tus ola boshladi; termin va terminologiyaning nazariy masalalariga bag‘ishlangan maqolalar ayrim fan sohalari terminlarini lingvistik jihdan tahlil etishga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyalari yuzaga keldi, mukammal terminologik lug‘atlar yaratishga kirishildi. Hozirgi davada o‘zbek tilshunosligida turli fan sohalari terminlari jadallik bilan o‘rganilmoqdaki, bu fan sohalarining yanada rivojlanishi va ularning ishlab chiqarishga tatbiq etish darajasi bilan, binobarin, terminlaring rivojlanishi va boyib borishi bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘zbek tilshunosligida terminlarni atroflicha tadqiq etish bilan ularni tartibga solish va barqarorlashtirish singari amaliy masalalarga bag‘ishlangan qirqqa yaqin nomzodlik dissertatsiyalarni yoqlangan, ko‘plab monografiya va yuzlab ilmiy-nazariy maqolalar nashri e’lon qilingan, yuzga yaqin terminologik lug‘atlar chop etilgan. Terminshunoslardan S. Ibrohimov. U Tursunov, O. Usmonov, N. Matov. S. Akobirov, R Doniyor. H. Jamolhonov, N. Qosimov, D. Bazarova, A. Qosimov, A Madvaliyev va boshqalar o‘z ilmiy ishlari bilan o‘zbek terminologiyasining rivojiga katta hissa qo‘shdilar [10, 12]. 19 So‘ngi yillarda va bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy jihatlarini yanada chuqurroq o‘rganish, termin qo‘llashni tartibga solish davlat ahamiyatidagi masalaga aylandi. 1984-yilda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Prezidiumi qoshidagi Respublika Muassasalararo terminologik komissiya (RMTK) ning tashkil etilishi, O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonunni qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Respublika terminologiya qo‘mitasining ish boshlashi, terminologiya masalalariga bag'ishlab Respublika miqyosida bir necha ilmiy-amaliy, ilmiy nazariy konferensiyalaraning o‘tkazilganligi fikrimizning yaqqol dalilidir [10, 10]. Muhimi shundaki, RMTK o‘z faoliyati davomida ”O‘zbek tili terminologiyasi” nomli byulleten nashr etishni yo‘lga qo‘ydi, unga o‘zbek tili terminologiyasining dolzarb masalalariga bag‘ishlangan qator maqolalari bilan birga, har bir qo‘llanuvchi terminlarning ro‘yxati ham berib borildi. Shuni qayd etish lozimki, Atamaqo‘m RMTK an’anasini davom ettirib, ko‘rsatilgan “Byulleten” ni nashr etishni yo‘lga qo‘ydi. Ta’kidlash lozimki, Atamaqo‘m keyingi yillarda o‘zbek tili terminologiyasi tizimlarini barqarorlashtirish va terminlarni har xilligiga chek qo‘yish borasida ancha ishlarni amalga oshirdi, boshqacha qilib aytganda, respublikamizda terminologiya masalalarini hal etishni jonlantirib yuborildi. Xususan, uning tashabbusi bilan terminlarni nomlash prinsiplari ishlab chiqildi va e’lon qilindi. Atamaqo‘m mana shu prinsiplarga suyanib, ilm-fan, ishlab chiqarishning turli sohalariga oid terminologik lug‘atlar seriyasiga chiqara boshladi. 71-80-yillarda o‘zbek tili terminologik tizimlarini o‘rganishga qiziqish ancha jonlandi. Buning boisi bor, albatta. Gap shundaki, ayni shu vaqtga kelib, terminlar borasida xilma-xil fikrlar bir qadar jiddiy tus ola boshladi. Buning ustiga 70-80 yillargacha terminologik masalalarga unchalik e’tibor berilmagan edi. Vaholanki o‘zbek tilining terminologik tizimlarini o‘rganmasdan turib, termalogiyaning umumnazariy masalalarini yechish mumkin emas. Shu boisdan, o‘zbek tilining turli soha terminologik tizimlari tadqiqot obyekti bo‘la boshladi. Mana shunday 20 ishlar jumlasiga H. Dadaboyev, A. Qosimov, H. Shamsiddinov, A. Madvaliyev, N. Ikromova va boshqa olimlarning nomzodlik dissertatsiyalarini kiritish mumkin. Muhimi shundaki, keyingi yillarda o‘zbek tiling tizimlarini o‘rganishga bag‘ishlangan doktorlik dissertatsiyalari ham yuzaga keldi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek turli sohalarga doir terminlar lingvistik jihatdan mufassal o‘rganilgan, ularni tartibga keltirish yuzasidan muayyan tavsiyalar ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, hali o‘zbek terminologiyasining umumnazariy masalalari borasida yaxlit bir mnografiya yuzaga kelmagan. Buning asosiy sababi, birinchidan, mavjud terminologik tizimlarning o‘zbek tilidagi shakllanishi, rivojlanishi va boyib borishi bir xil darajada emasligi bo‘lsa ikkinchidan, ba’zi fan sohalari terminologiyalarning haligicha yaxshi yoki umuman o‘rganilmaganidadir. O‘zbek tilining deyarli o‘rganilmagan terminologik tizimlardan iqtisodiyot va savdo-sotiq terminologiyasidir. Shuni aytish kerakki, tilda an’anaviy tarzda qadimdan saqlanib kelayotgan iqtisodiy va savdo-sotiq terminlari bilan zamonaviy iqtisodiy va savdo-sotiq terminlari o‘rtasida juda katta farq bor. Qadimgi iqtisod va savdo-sotiq terminlarining miqdori ancha cheklangan bo‘lsa, hozirgi yangi davr, ya’ni bozor iqtisodiga o‘tish davrida savdo-sotiq terminlariga ehtiyoj ortishi munosabati bilan bu terminlar beqiyos boyib bormoqda. O‘zbek tilining iqtisodiy va savdo-sotiqqa oid terminlarini ham to‘plash, sistemalashtirish, ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etish va shu asosda bu terminologik tizimni imkon boricha tartibga solish zarurati tug‘ildi. 21 IKKINCHI BOB. ARAB TILIDA SAVDO-SOTIQQA OID TERMINLAR VA ULARNING MATNLARDA ISHLATILISHI 2 . 1. Yangi so‘zlar va mavzu bo‘yicha matn ulgurji savdo bozori - ِةَلْمُجلا ُقو ُس chodir, rasta - ٌ تا - .ج ٌةَقَدا َر ُس sotish - ٌ عْيَب mahalliy - ٌّ ي ِّلَح َم tayyorlanib, tayyorlangan holda - … ... ِ ل ا ًدا َدْعِت ْسِإ kuzatmoq - ( ُ ظ ِح َلا ُي ( َظ َحَلا mo‘l-ko‘llik - ٌ رُفا َوَت 22 qoplamoq - ( ُّدَسَي، ُّدُسَي ( َّدَس ehtiyoj - ٌ تا - .ج جا َيِت ْحِإ import - ٌ دَر ْوَتْس ُم kelishmoq - … ى َلَع) ُع ِم ْجُي ( َعَم ْجأ iste’molchi - ٌ كِل ْهَتْس ُم sifat - ٌ ةَدْو َج taklif - ٌ ضو ُر ْعَم o‘z ichiga olmoq - ( ُّ م ُض َي، ُّم َض َي( َّم َض tur, nav, sinf - ٌ فا َن ْص َأ .ج ٌف ْن ِص ulgurji - ِة َلْمُجلا ِب qop - ٌ تا - .ج ٌلا َو ُج yig‘ilmok, kelmoq, oqib kelmoq - ىل َع) ُدَفا َوَتَي( َدَفا َوَت ishlab chiqaruvchi - ٌ جِت ْنُم oldinga yuruvchi, rivojlangan - ٍ قا َر savdogar - ٌ را َّجُت .ج ٌر ِجا َت moslik, loyiqlik, sozlik - ٌ ةَمَءَلا ُم qimmatchilik - ٌّ وُلُغ baho - ٌ ن َمَث ulgurji - ِة َلْمُجلا ىِف ،ة َلْمُج sotmoq - ( ُ عي ٍبَي( َعا َب chakana savdo narxi - ِة َئِز ْجَّتلا ُر ْع ِس sotilgan mahsulotlar hajmi, miqdori - تا َعي ِبَملا ُمْج َح oshmoq, oshib o‘tmoq - )ى َّدَعَتَي( ى َّدَعَت 23 narxlar pasayishi - ِرا َع ْسَلأا ِض َاَف ِخ ْنِإ ishlab chiqarilgan - ٌ جَتْنُم taklif qilingan - ٌ ضو ُر ْعَم namuna qilib olmoq, taqlid qilmoq - … ِ ب )ى َّسَأَتَي ( ى َّسَأَت o‘z ichiga olmoq - ( ي ِو ْحَي ( ى َو َح daromad - ٌ لو َخ َد .ج ٌل ْخ َد ko‘paymoq, oshmoq, ko‘tarilmoq - ) ُدَيا َزَتَي ( َدَيا َزَت birlashmachi - ٌّ ى ِآَلا ْهِت ْسِإ ٌعَّمَج ُم nazorat, rahbarlik - ٌ فا َر ْشِإ doimiy nazorat - ٌ ةَّر ِم َتْس ُم ٌةَباَقِر ta’minlash vazirligi - ِ ني ِوْمَّتلا ُةَرا َز ِو taklif qilmok - ( ُ ض ِر ْعَي ( َض َر َع afzal ko‘rish - ٌ لي ِض ْفَت duch kelmoq - ( ُ ض َّر َعَتَي( َض َّر َعَت mol - ُ عِئا َض َب .ج ٌةَعا َض ِب savdolashish - ٌ ةَمَوا َس ُم savdolashish - ٌ لا َصِف moliyalashtirish - ٌ لي ِوْمَت aralash - ٌ جي ِز َم qarz - ٌ ض َو َرَق .ج ٌض ْرَق savdo bitimlari, tovarlar - ٌ تا َعي ِبَم aksiya - ٌ مَه ْسَأ .ج ٌمْهَس moliyalashtirish - ( ُ ل ِّوَمُي ( َل َّوَم 24 iste’mol qilmoq - ( ُكِل ْهَتْسَي( َك َلْهَتْسِإ mintaqaviy bozor - ٌّ ى ِميِل ْقِإ ٌقو ُس soliq - ُ بِئا َر َض .ج ٌةَبي ِر َض (bitim) tuzish - ٌ دْقَع haq - ٌ قو ُقُح .ج ٌّق ّح barqarorlik – ٌ را ِرْقِت ْسِإ eksport – ٌ ريِد ْص َت savdo almashuvi - ّ ى ِرا ِجِت ٌلُدا َبَت oshmoq - ) ُقو ُفَي( َقا َف kontrakt, bitim - ٌ دو ُقُع .ج ٌدْقَع sarmoy – ٌ را َمْثِت ْسِإ qo‘shish - ٌّ م َض hissa - ٌ ة َّص ِح ishlab chiqarishdagi hissa ِ جا َتْنِلإا ُةَآاِر ِش - pasayish – ٌ ضا َف ِخ ْنِإ ishlab chiqarish xarajatlari - ة َعا َنِّصلا ُفيِلا َكَت soliq solish - ِ بِئا َر َضلا ُض ْرَف barobar bo‘lmoq, teng bo‘lmoq - ) ِوا َسُي( ى َوا َس qiymat - ٌ ةَفِل ْكَت iste’mol qilishni ortishi - ِكلا ْهِت ْسِلإا ُةَدا َيِز ortiq darajadagi iste’mol – ٌ لا َم ْحأ eng yuqori daraja – ٌ ةَو ْرَذ eksportchi – ٌ رِّد َص ُم 25 daromad, kirim – ٌتا َدا َري ِإ zarar - ُ رِئا َس َخ ج ٌةَرا َس َخ foiz - ٌ ب َسِن ج ٌةَبْسِن kengaytirish – ٌ ةَع ِس ْوَت oshib borayotgan talab - ٌ دِيا َزَتُم ٌب َلَط sifat, xar xillik – ُ ةَّي ِع ْوَن daromadli, foyda keltiruvchi – ٌ حِبْر ُم ziqnalik – ٌ ةَها َر َش baho berish – ٌ مي ِيْقَت to‘lov - ٌ مو ُس ُر .ج ٌمْس َر sezilarli pasayish - ٌ ظو ُحْلَم ٌع ُجار َت vositasida - ... ِ سا َوِب o‘rtacha miqdor, daraja, miqdor - ٌ تا - .ج ٌلَّدَعُم eksport mollari – ٌ تا َرِدا َص qishloq xo‘jaligi mahsuloti - ٌّ ي ِعا َر ِز ٌل ِصا َح savdo delegatsiyasi - ٌّ ي ِرا َجِت ٌدْفَو hamkorlik – ٌ ن ُوا َعَت savdo-sanoat palatasi - ة َعا َنِّصلا َ و ِةَرا َجِّتلا ُةَفْر ُغ tadbirkor - ِ لا َمْعَلأا ُل ُج َر erkin savdo - ٌ ةَّر ُح ٌةِرا َجِت Jahon savdo tashkiloti - ُ ةَّي ِم َلاَعلا ِةَرا َجِّتلا ُةَم َّظ َنُم eksport (hajmini) ko‘payishi - ِتا َرِدا َّصلا ُةَدا َيِز jahon narxlarini o‘sishi - ِة َّي ِم َلاَعلا ِرا َع ْسَلأا ُعا َفِت ْرِإ 26 import qiluvchi - ٌدِر ْوَتْس ُم import hajmi - ِتا َدِرا َولا ٌمْج َح ةلوج يف قاوسأ ناضمر ةلمجلا قوس يف صيخر رعس و ةريبآ تايمآ .. تار ّسكملا ةرها nnقلا نيدا nnيم و عراوش يف يما nnيلا ع nnيب تاقدار nnس تد nnتمإ ،تا nnظفاحملا ند nnم و ،دروت nnسملا وا يلحملا ءاو nnس ،تار nnسكملا نكل و ،ميركلا ناضمر رهش لابقتسلا ا ًدادعتسا يف ري nnبكلا قرا nnفلا وه ماعلا اذه هظحلان ام مها ةيبعشلا ءايحلأا يف شيمايلا نيب راعسلاا ا nnهرفاوت و ، تا nnظفاحملا و ةرها nnقلا نيب و ،ة nnيقارلا و دست ةري nnبآ تا nnيمكب تا nnجايتحلاا ةدو nnج ىلع نوكلهت nnسملا ع nnمجأ ا nnمآ ،مير nnكلا ره nnشلا لاو nnط و ،حلبلا نم ة ّصاخ ضورعملا "ةيدا nnصتقلاا ةحف nnصلا"ل ة nnلوجلا هذ nnه للاخ نم ك nnلذ انل د ّآأت دق يف قاوسلآا .و عيب nnل ةري nnبآ ة nnلاآو م nnضت ثيح ،جرفلا ضور ةقطنمب حلبلا قوس يف تناآ ةيادبلا تا nnظفاحم نم ف nnّفجملا حلبلا يجتنم لآ د nnفاوتي و )لاوجلا nnب( ة nnلمجلاب حلبلا فان nnصأ لآ ءار nnش قو nnسلاب ةلمجلا را ّجتل مهتاجتنم عيبل قوسلا هذه ىلع ناوسأ ة ّصاخ ،يلبقلا هجولا .د nnحأ لو nnقيو ما nعلا اذ nه حلبلا لوصحم نإ يشويج دومحم جاحلا وه و حلبلا يجتنم ةرفو nلا و ةدوجلا nب ز nّيمت ،ي nnضاملا ما nnعلا نع اهنسحت و ة ّيّوجلا لاوحلأا ةمءلامل ثيح ة nnّلق ىف ا ًببnnس لاو nnحلأا هذ nnه تناآ ريبآ جاتنلإا مجحف ماعلا اذه امأ ،هنمث ولغ و لوصحملا ة ّيلاع ةدوجلا و. ما nnعلا نم ّلقأ ماعلا اذه حلبلا راعسا نإ -ةلاآولاب رجات - للها دبع دومحم لوقي و ،ي nnضاملا نم ةلمجلا وليكلا رعس حوارتي و50 ىلإ و nnليكلل ا nnشرق 5فور nnعملا نم و ، تا nnهينج حلبلا نأ ب ةلمج ةلاآولا يف عابي يذلا50 ىلإ ةئزجتلارع nnسب ة ّيجراخلا قاوسلأا ىف هنمث لصي ا ًشرق 3 وأ4 ب عابي يذلا وليكلا و ،وليكلل تاهينج 5قو nnسلا يف ل nnصي ة nnلمج تاهينج ىلإ12 و 13 ماو nnعلأا نع ار nnّكبم تأد nnب ما nnعلا اذ nnه حلبلا ع nnيب قوس نأ فاضأ و ،وليكلل ا ًهينج نأ و ،ةقبا nnسلا نيب ام حوارتت دحاولا مويلا يف اهتاعيبم مجح60 و 80لااوج . حلبلا عاونأ لضفأ لا ة nلاآولا يف حلبلا عاو nنأ ل nnضفأ نأ -ة nnلاآولاب حلبلارجا nnت - ى nnسيع ىفطصم دآأ و ىد nعتي نم ة nnلمجلا يف هرعس5 ىلإ 6يف عرز nnي و "ىتوك nnسلا" حلبلا ا nnهنم ،و nnليكلل تا nnهينج 2 ىلا4 نم هرع nnس حوارتي و ناوسأ , حوارتي و )انق( ةدومتربلا و ،وليكلل تاهينج5 نم هرع nnس3ىلإ 5 نم هرع nnس حوارت nnي n،)ناو nnسأ(تا nnنيعلا و ،و nnليكلل تاهينج 4 ىلا 6 حلبلا و ،و nnليكلل تا nnهينج 27 يناوسلأا يباكلملا ةلاآولا يف هرعس ىدعتيلا6تاهينج ،وليكلل عاوnnنلاا هذ nnه رعس حوارتي امنيب نم ةئزجتلا قاوسأ يف10 ىلإ 18اهينج دحاولا وليكلل. رهشلا بارتقا ةجيتن لئاه طاشنب ةلمجلا قوسب ءارشلا و عيبلا ةآرح تمستا دق و كرابملا نيكلهت nnسملا ر nnثآأ ها nnجتا و ،ضور nnعملا و جتنملا ةدا nnيز و راعسلأا ضافخنا و ا nnمإ حلبلا ءار nnشل يذلا – م ّلس و هيلع للها ى ّلص – للها لوسر ةنسب ايسأت وأ ةي ّحصلا هتدئافل ىلع هرا nnطفإ أد nnبي ناآ ءام و رمت.،ة nnيقارلا و ة ّيبع nnشلا قطانملا يف ةئزجتلا قاوسأب انل ّوجت ،ةلمجلا قوسب انتلوج دعب و قاو nnسأ ة ّيبع nnشلا قطا nnنملا يف ة nnئزجتلا قاوسأ رهشأ نم و“نيرو nnصلا نيب“ و“قلخلا با nnب “ و “ةيرع nnnشلا با nnnب” و “رمحلأا برد nnnلا” و “ةبتعلا قو nnnس”و ”رهزلأا عرا nnnش”ثيح تر nnnشتنا و ،نا nnنطلااب شيما nيلا و حلبلا فان nصأ ع nيمج يو nحت يت nnلا رداوشلا و تاقدارسلا ا nهيف ب nسانتت و ،و nnليكلل نيهين nnج رع nnسب حلبلا نم ة nnيادب لوخد nnلا و قاوذلاا ع nnيمج ع nnم راع nnسلاا ىلإ لاو nnصو نم رثآأ ىلإ هرعس لصي يذلا "ربونصلا60وليكلل ا ًهينج . نم لا nnبقلإا ةدا nnيزب تم nnستا يت nnلا ،ر nnهزلأا عرا nnش قو nnس يف تلاحملا دحأ يف و ريها nnمج ماعلا اذه قوسلا نإ )ةعئاب( ىحتف نيمساي تلاق اهنم ءارشلا ىلع نيكلهتسملا و عيب ةآرحب مستت و ّلقأ ماعلا اذه راعسلاا نإ و ،يضاملا ماعلا نم ربآأ ءارش ةب nnسنلابف ،ع ّونتم و ريثآ ضورعملا نم أدبي يداعلا حلبلاف ،ةتوافتم يهف حلبلا راعسلأ 3 ىلإ ل nnصي و و nnليكلل تاهينج5و ،تا nnهينج لثم ةز nnّيمملا فان nnصلأا ا nnمأ .ىمير nnبلاا حلبلا و nnه“ ةدومترب nnلا”حلبلا ،ءام nnسا ةد nnع ىلإ ةم ّnnسقمف “حبشلا” ىلإ هرعس لصي و 17،و nnليكلل اهينج ىلإ هرع nnس ل nnصي "ةردو nnبلا" حلبلا و15 وأ 16 هرعس لصيف "ةلدنبحلا" حلبلا امأ ،اهينج ىلإ12حوارتيف ،نيدلا رمق تاجتنم راعسأ امأ .اهينح نم هرعس4 ىلإ 8تاهينج ،)يروسلا( هدوجأ و ،ةماخلا و ةيفصتلا بسح ،)هفللا(وليآ فصنلل و“ ّ يnnشمشملا “ اهرع nnس ير nnصملا يو nnمحلا18 ب يآرت nnلا و ،و nnليكلل ا nnهينج 28و ،ا nnهينج اي nnصارقلا ب ي nnسنرفلا18 ب يكير nnملأاو ،ا nnهينج 22 ب يرو nnسلا نيت nnلا ،ا nnهينج 18،ا nnهينج يآرت nnلاو ب28 ب يرو nnسلا بيبز nnلا و ..ا nnهينج 10 ب يآرت nnلا و ،تا nnهينج 12و ،ا nnهينج نم هرعس أدبي يرصملا8 و 9 ب ةرشقب لمجلا نيع و ،تاهينج 18 ب ر ّnnشقملا و اهينج 32 ب يرو nnسلا قد nnنبلا و ،ا nnًهينج16 ب ر nnشقملا و ا nnًهينج 26 ب ر nnشقملا زو nnجلا و ،ا nnًهينج 32 ب وليكلا ينابسلأا زوللا و ،ا ًهينج18 نيب هرع nnس حوارت nnيف دنهلا زوج امأ ،ا ًهينج 6،50 و 10 نم ح ّلمملا قتسفلا و ،تاهينج30 ىلإ 32. ا ًهينج 28 ةيقارلا قطانملاب قرف كانه نع ّلقت لا ةبسنب رعسلا حوارتيف ةيقارلا قطانملا يف امأ20 وأ 30ديازتت و ،% يت nnلا ،ة ّيآلاهت nnسلإا تا nnعّمجملل ةب nnسنلاب ا nnمأ .شيما nnيلا اهيف ضرعي يتلا ةقطنملل اقبط ةبسنلا هذه نا nضمر د nيمحلا د nnبع ع nnم ءا nnقللا ناآ و ،نيو nمتلا ةرازو نم ة ّرمت nسم ة nباقر و فارشلإ عضخت تا nnيعونلا لآ و ،فانصلأا عيمج ضرعت ة ّيآلاهتسلإا تاع ّمجملا نأ دآأ ثيح ،عورفلا دحأ ريدم ا nnبيرقت فان nnصلأاف – دروت nnسملا و ير nnصملا – ة ّnnصاخلا تلاحملا و قاو nnسلأا يف ضرعت يتلا نم اهتلايثم نع ّلقت راعسلأا و ،ةدحاو2 ىلإ 3لاؤ nnسب و .د nnحاولا فن nnصلل وليكلا يف تاهينج نم ءار nnشلل اهلي nnضفت نع نا nnضمر تامزلت nnسم يرت nnشت تناآ يت nnلا دو nnمحم ة nnمطاف ة nnجاحلا ،نيو nnمتلا ةرازو فار nnشإ و ة nnباقرل ع nnضخت اهنلأ ا ًنامض رثآأ تاع ّمجملا نأب تباجأ ،تاع ّمجملا ةموا nnسم وأ ،ةقبا nnسلا ماو nnعلأا نم ة nnنوزخم عئاضب ءارش وأ شغلل ضرعتن لا نيكلهتسمآ نحنف و تار ّnnسكملا و شيما nnيلا اهب تاع ّمجملا نأ بناج ىلإ ةيجراخلا قاوسلأاآ لاصفلا وأ رعسلا يف مير nnكلا رهشلل اهيلإ جاتحن يتلا ةلاقب و رويط و كامسأ و موحل نم تلاوآأملا فانصأ يقاب[.25 ,59] 2 . 2. Grammatik mavzu va mashqlar tizimi Mavzu : Fe ’ lning zamon tushunchasi haqida umumiy ma ’ lumot Arab tilida fe’l tushunchasi – Arab tilida ish-harakat yoki holatni bildiruvchi bu so‘z turkumi arab tili grammatikasida juda katta o‘rin tutadi, chunki juda ko‘p boshqa turkum so‘zlari ham, asosan, fe’l o‘zaklari zaminida yasaladi. Fe’llar uch o‘zak undoshli va to‘rt o‘zak undoshlilarga bo‘linadi va ularning ko‘pchiligini uch o‘zak undoshli fe’llar tashkil etadi. Bu o‘zak undoshlar atrofidagi unlilarni o‘zgartirish, u yoki bu o‘zak undoshni ikkilantirish, biror noo‘zak undoshni kiritish yo‘li bilan fe’llarning hosila shakllari yasaladi. Hosila shakldagi fe’llarning, tabiiyki, mazmunida ham o‘zgarish sodir bo‘ladi. Hosila shakllarni boblar deb atash qabul qilingan. Uch o‘zak undoshli fe’llarning 15ta, 4 o‘zak 29 undoshli fe’llarning 4ta bobi mavjud. Bu boblarni o‘zaro farqlash uchun nom qo‘yilgan. Arab tadqiqotchilari uch o‘zak undoshli fe’lning boshlang‘ich shaklini درRRجم يثلاث ل RRعف 4 o‘zak undoshli fe’lning boshlang‘ich shaklini esa shu bobning harakat nomi (masdari) atamasi bilan ataganlar. Masalan. لاعتفلإا باب va hokazo. Arab tilida ham barcha fe’l boblari o‘tgan va hozirgi-kelasi zamonga ega. Ular shaxsda, sonda, jinsda tuslanadi. Fe’llar arab tilida aniq va majhul nisbatga ega. Arab tilida 5 ta fe’l mayli bor. Arab tilidagi fe’llar fe’l o‘zaklarining tarkibi, bajaradigan vazifasiga qarab tasniflanadi. Umumiy tarzda arab fe’llari tuzilishi tarkibiga qarab quyidagicha tasniflanadi. 1)To‘g‘ri fe’llar ةملاس لاعفا]5 ,7[ a) Solim fe’llar ةحيحص لاعفأ b) hamzali fe’llar ةزومهم لاعفا 2) Muzoaf fe’llar لاعفا ةفعاضم a) sulosiy يثلاث b) ruboiy يعابر 3) Mutal fe’llar ةلتعم لاعفا a) misal ةيلاثم لاعفا b ) ajvaf ءافوج لاعفا c ) noqis i llatli fe’llar ةصقان لاعفا 4) Lafif fe ’ llar فيفل لاعفأ a ) lafifi mafruq قورفم فيفل b ) lafifi maqrun نورقم فيفل Arab tilida to ‘ gri fe ’ llar turkumiga tarkibida illatli harflar ishtirok etmagan fe ’ llar kiradi . Masalan بتك kabi fe ’ llar . Uning tarkibida illatli harflar ya ’ ni و،ي،ا harflari ishlatilmagan . Shunga o ‘ xshash barcha fe ’ llar solim fe ’ llar deb yuritiladi . O ‘ zak harflardan biri hamza bo ‘ lgan fe ’ llarga hamzali fe ’ llar deyiladi . Hamza fe’l o‘zagidagi uchta undoshdan biri bo‘lishi mumkin. Hamzali fe’llarning “notog‘ri fe’llar” guruhiga kiritilishiga sabab, hamza bunday so‘zlarda turlicha 30 yoziladi, ya’ni hamzaga turli harflar tirgak vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, ba’zi holatlarda hamzadan oldin kelayotgan unlining uzayishi sababli (o‘zak undosh bo‘lib kelayotgan) hamza tushib qoladi. Hamzaning so‘zda ishlatilishiga ko‘ra quyidagicha bo‘lish mumkin [16, 75]. A rab nahvshunoslari arab tilidagi barcha so‘zlarni asosan uchta katta guruhga bo‘lib o‘rganadilar. Ular: ْسإ ٌم – ism: ot, sifatdosh, son, masdar, sifat, olmoshlar; ٌ لRRْعِف – fe’l: fe’lning zamonlari va mayillari; ٌ ف ْر RRَح – yordamchi so‘zlar. Bular orasida fe’llar arab tili grammatikasida asosiy o‘rinni egallaydi. Chunki arab tilidagi juda ko‘p ismlar ham asosan fe’l o‘zagidan yasaladi. Boshqa tillardagi kabi arab tilida ham predmetning ish-harakatini ifodalaydigan mustaqil so‘zlar fe’l deyiladi. Fe’l turkumiga oid barcha so‘zlar uchun umumiy xususiyat zamon bilan bog‘liq holda yuz beruvchi hodisani ifodalashdir. Ana shu umumiy xususiyatga ko‘ra fe’llarning barchasi bir umumiy so‘roqqa nima qildi?, nima qilyapti?, nima qiladi? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Fe’llar boshqa so‘zlarga nisbatan leksik-semantik va grammatik xususiyatlari jihatidan nihoyatda murakkabdir [17, 32]. O‘zbek tilida fe’llar tuslanayotganda shaxs zamon qo‘shimchalari faqat fe’ldan keyin qo‘shiladi. Arab tilida esa prefiks va shaxs, son q o‘shimchalari bilan h ozirgi zamon ifodalanadi. Fe’l so‘z turkumi arab grammatikasining asosiy bo‘g‘ini sifatida olinadi. Chunki kundalik hayotimizda yoki kunlik so‘zlashuvimizda har bir gapirgan gapimiz yoki bajaradigan ishimiz hohlaymizmi yo‘qmi zamonga ishora qiladi. Fe’l bir zamonda bir ishni ishlaganiga dalolat qilgan ya’ni zamonga dalolat qilgan kalimadir. Masalan: ْ س ِبْلا ، ْب ُتْكا ، ْب ِر ْضا ، ُس ِبْلَي ، ُب ُتْكَي ، ُب ِر ْض َي ، َس ِبَل ، َب َتَك ، َب َر َض Arab tilida fe’l o‘zining shaxs va sonda tuslanishi bilan ajralib turadi.Arab nahvchilari fe’lni ism va yuklamalarga qarama qarshi qo‘yadilar [20, 116] . Misrlik mashhur nahvshunos olimlardan biri Abdul Aziz Muhammad Fohir o‘zining “ وحنلا حيضوت ” , ya’ni “Grammatikani sharhlash” nomli nahvga oid asarida shunday yozadi: 31 لعفلا و:يف ىنnnعملا اذ nnه عو nnقو نا nnك ءاو nnس ,نا nnمزب ا nnنرتقم ه nnسفن يف ىن nnعم ىلع لد ام لبقتسملا يف ما لاحلا يف وا ,يضاملا نامزلا[32 ,9 ] Ya’ni: Fe’l o‘zida zamonning ma’nosigi dalolat qiladi va bu ma’no o‘tgan, hozirgi yoki kelasi zamonda sodir bo‘lishi mumkin. Arab tilida ham fe’lning shu va shu kabi xususiyatlari haqida Livanlik mashhur tilshunos olim Antuan ad-Dahdah o‘zining " ى ِبَرَعلا ِوْحَّنلا ِة َغُل ُمَجع ُم " – ya’ni “Arab tili grammatikasining alifbo tartibi” nomli asarida quyidagi fikrlarni shunday izohlaydi: .برض :امهب ُنرتقي نمز ىلع و ٍث َدَح وأ ٍةلاح ،ا ًعم ن ْيَرْمأ ىلع ُّلُدَت ٌةملك – ٌلعف" . ُهلاوحأ و هعاونأ :نيفلتخم نيعوضومب دعاوقلا يف لعفلا ُزَّيمتي و 1.ناك : ُصِقا َّنلا ُلعفلا و :بتك : ُّماَّتلا ُلعفلا ،نييسيئر نيمسق ىلا لعفلا ُمسقي ،هعاونأ يف - . َفطق : ُّى ِّدعتملا لعفلا نيمسق ىلا ما َّتلا لعفلا ُمسقي و ُ لnnعفلا و . َقر nnس : ُمو nnلعملا ل nnعفلا نيمسق ىلا ُّىدعتملا لعفلا مسقي و .سلج :مزلالا لعفلا و . َق ِر ُس :لوهجملا 2: ُنمز nnلا . ٌرnnْمأ و ُع ِرا nnضم ، ٍضا nnم ةغي ِّnnصلا : ِة nnَيتلآا َعاضولأا ُلعفلا ُلمشي ، ِهلاوحأ يف - .ىعا nnبر ٌدnnيزم و ،ىعا nnبر ٌدَّرnnجم ،ىثلاث ديزم / ٌّىثلاث ٌدَّرجم : ُن ْزولا . ٌلبقتسم و ٌر ِضاح ، ٍضام ريغ و ، ٌدَّكؤم : ُديكا َّتلا . ٌّىِفِنم و ، ٌتبثم : ٌثابثلإا . ٌفوفكم ز ٌل ِماع : ُلمعلا . ٌّلتعم و ٌحيحص :ة َّلعلا ٌ دماج و ٌف ِّرصتم : ُفي ِرص َّتلا . ٌّىنبم و ، ٌبرعم : ُبارعلإا . ٌدَّكؤم [32] .“ Ya’ni: Fe’llar shunday so‘zlarki ular bir vaqtning o‘zida ikki narsa: holatga va voqea-hodisaga ishora qiladi, binobarin ish-harakatni ifodalaydi, shuningdek u zamonga bog‘liq bo‘ladi. Masalan: َ ب َر َ nnnض – urdi kabi. Fe’llar grammatik qoidalarda 2 xil mazmun bilan ajralib turadi: Ular turlari va holati bo‘yicha: I. Turlari bo‘yicha: turlari bo‘yicha fe’llar 2 asosiy qismga bo‘linadi, “bo‘lmoq” ma’nosidagi to‘liq fe’llar, masalan: َ ب َتَك – yozmoq; va noqis fe’llar – َ نا َك kabi. 32 To‘liq ma’nodagi fe’llar ham o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: o‘timli fe’llar: masalan: َف nnَطَق – termoq, va o‘timsiz fe’llar: masalan: َ س َلَج – o‘tirmoq kabi. O‘timli fe’llar ham ikki xil bo‘ladi. Aniq darajadagi, masalan: َ ق َر َس - o‘g‘irladi va majhul darajadagi masalan: َ ق ِر ُس – o‘g‘irlandi kabi. II. Holati bo‘yicha: holati bo‘yicha fe’llar o‘zida quyidagilarni mujassamlashtiradi: 1) Fe’lning siyg‘alari bo‘ladi: o‘tgan zamon, kelasi zamon va buyruq mayli. 2) Ular uchta zamonda; o‘tgan, hozirgi va kelasi zamonda tuslanadi. 3) Fe’lning vaznlari bo‘ladi; uch o‘zakli va to‘rt o‘zakli. 4) Fe’llarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi bo‘yicha: sog‘lom fe’llar va tarkibida illat harflar bo‘lgan kasal fe’llar. 5) Fe’lning ishlatilishi bo‘yicha: tuslanadigan va tuslanmaydigan fe’llar ya’ni shaklini o‘zgartiradigan yoki shaklini o‘zgartirmaydigan fe’llar. 6) Isboti bo‘yicha: bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar. 7) Tasdiqlanishi bo‘yicha: tasdiq yoki tasdiq bo‘lmagan, notasdiq ma’nosidagi fe’llar. 8) E’roblanishi bo‘yicha: oxirgi harakatlari o‘zgaradigan (o‘zgaruvchi) va o‘zgarmaydigan mabniy fe’llar. 9) O‘zgaruvchanligi bo‘yicha: ya’ni fe’lning ichki tuzilishi (fleksiyasi) o‘zgaradigan va o‘zgarmaydigan fe’llar. Arab tilidagi fe’llarning yuqorida zikr qilingan xususiyatlariga qo‘shimcha qilib, ularni yanada umumlashtirilgan holda yana quyidagilarni aytishimiz mumkin: demak, arab tilida fe’llar mustaqil so‘z turkumi bo‘lib, ularning har birining mustaqil ma’nosi bo‘ladi, ular uchta zamonning biriga dalolat qiladi, shaxslarda-birlik, ikkilik va ko‘plik sonlarda tuslanadi, لا – aniqlik artiklini qabul qilmaydi, izofaga kira olmaydi, arab tilida fe’llarning boblari bo‘lib, infinitiv shakldagi I bob fe’lining ma’nosi boshqa boblarda o‘zgacha ma’no ahamiyat kasb etadi. 33 Arab tilidagi fe’llar o‘zlarining shu va shu kabi boshqa xususiyatlari bilan boshqa so‘z turkumlari ishtirokida o‘zaro sintaktik munosabatga kirishadi va gaplarni vujudga kelishida eng asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Arab tilida fe’llar uch zamonda bo‘ladi: يضام – o‘tgan zamon ٌع ِرا َض ُم – hozirgi-kelasi zamon ٌ رْمأ – buyruq Uch shaxsda bo‘ladi: 1- ٌ مِّلَكَتُم - so‘zlovchi 2-shaxs - ٌ ب َطا َخُم -tinglovchi 3-shaxs - ٌ بىا َغ - o‘zga Fe’llar ikki jinsda tuslanadi: ٌ رَّكَذُم - muzakkar jinsi ُ ث َّنَؤُم - muannas jinsi Va quyidagi son kategoriyalari bo‘yicha tuslanadi: ٌ دَرْفُم - birlik ٌ ةَّيِنْثَت - ikkilik ٌ عْمَج - ko‘plik [5, 4-5] Ish-harakatning so‘z aytilgan zamondan avval bajarilganini anglatgan kalimaga ٌ ي ِnnضا َم فٌِ لnnْع o‘tgan zamon fe’li deb ataladi. O‘tgan zamon fe’li ish- harakatning bajaruvchisiga qarab 14 suratda tuslanadi. Fe’li moziyni tuslovchi shaxs qo‘shimchalari quyidagi tartibda bo‘ladi: ٌ بىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ْ ُ ت َ َ ْ ت ْ َ ت ْ ِت ٌ ةَّيِنْثَت َ ا َ ا َت ْ ام ٌت ْ ا َن ٌ عْمَج ُ او ْ ا َن ْ ْ مُت ْ َّ نُت َ ب َر َض – (urmoq) fe’lining tuslanishi 34 ٌبىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْبَر َض َ ب َر َض ْ ت َبَر َض َ ت ْبَر َض ِت ْبَر َض ٌ ةَّيِنْثَت ا َبَر َض ا َتَبَر َض ام ُتْبَر َض ا َنْبَر َض ٌ عْمَج او ُبَر َض ا َنْبَر َض ْ مُتْبَر َض َّ نُتْبَر َض Ish-harakatning so‘z aytilgan zamonda bajarilganini yoki keyin bajarilishini anglatgan kalimaga ٌ ع ِرا َض ُم فٌِ لْع hozirgi-kelasi zamon fe’li deb ataladi. Hozirgi- kelasi zamon fe’li ish-harakatning bajaruvchisiga qarab 14 suratda tuslanadi. Fe’li muzoriyni tuslovchi shaxs qo‘shimchalari quyidagi tartibda bo‘ladi: ٌ بىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم أ .... ُي .... ُ ت .... ُ ت .... ُ n َنْي.... ِت ٌ ةَّيِنْثَت n ِنا.... َي n ِنا.... َت n ِنا.... َت ن .... ُ ٌ عْمَج n َنو....ي n َن.... َي n َنو....ت n َنو....ت ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ب ِر ْضأ ُ ب ِر ْض َي ُ ب ِر ْض َت ُ ب ِر ْض َت َ نْيِبِر ْض َت ٌ ةَّيِنْثَت ِ نا َبِر ْض َي ِ نا َبِر ْض َت ِ نا ْبِر ْض َت ُ ب ِر ْض َن 35 ٌعْمَج َ نو ُبِر ْض َي َ نْبِر ْض ِي َ نو ُبِر ْض َت َ نو ُبِر ْض َت Arab tili grammatikasidagi o‘ziga xos jihatlardan biri bu ٌ رْمأ buyruqni zamon kategoriyasiga kiritishi. Buyruq 6 ta suratda tuslanadi. Arab tilida fe’llarning o‘qimoq , bormoq kabi noaniq ( infinitiv ) shakllari yo‘q. Lug‘atlarda, o‘quv qo‘llanmalarda noaniq shakli – infinitive o‘rnida fe’lning eng oddiy shakli o‘tgan zamon aniq nisbat III shaxs birlik muzakkar shakli ishlatiladi. Masalan: َ ب َتَك -aslida “ u (muzakkar) yozdi” ni anglatadi. Faqat lug‘atlar va o‘quv qo‘llanmalaridagina “yozmoq” ma’nosida ishlatilishi mumkin. Arab tilida fe’llar ikki turga bo‘linadi: 1.Qisqa fe’llar- ٌ ري ِص َق ٌلْعِف 2.Uzun fe’llar- - ٌ لي ِوَط ٌلْعِف Qisqa fe’llar bu o‘tgan zamon uch o‘zak undoshli fe’llarga aytiladi. Masalan: َ س ِبَل ، َب َتَك ، َب َر َض Uzun fe’llar o‘tgan zamon siyg‘asi to‘rt, besh va oltita harfli fe’llarga aytiladi [5, 8]. Yuqorida aytib o‘tganimizdek arab tilida fe’llar o‘zlarining guruhlanishi va har bir guruhlanish natijasida fe’llarning ma’no xususiyati o‘zgarib borishi bilan xarakterlidir. Guruhlar tartibga solingan holda bob deb nomlanadi. Zamonaviy arab adabiyotida fe’llarning 10 bobi amalda tilda muomila nutqida ishlatilmoqda. 5 bob eskirgan fe’l boblari sifatida hozirgi kunda foydalanilmayapti. Arab adabiy tilidagi dastlabki bob 1 bob fe’li bo‘lib, bu bob qolgan boblar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, ya’ni fe’llarning dastlabki shakli hisoblanadi. Arab tilida fe’llarning tarkibida illatli harflar bo‘lishi yoki bo‘lmasligi bilan ular ikki guruhga bo‘linadi: 1. To‘g‘ri fe’llar ( حيحصلا لعفلا ) 2. Noto‘g‘ri fe’llar ( لتعملا لعفلا ) 36 To‘g‘ri fe’llar bu asl harflarida ya’ni o‘zak harflarida illatli harf bo‘lmagan fe’llarga aytiladi. To‘g‘ri fe’llar uch guruhga bo‘linadi: 1. Solim fe’l ( ملاسلا لعفلا ) 2. Mahmuz fe’l ( لا لعفلازومهم ) 3. Muzo‘af fe’l ( لا لعفلاةفعضم ) [ 11 ,82 ] ملاسلا لعفلا (to ‘g‘ri fe’llar ) Fe’l o‘zagining ف si, ع ni va ل i o‘rnida harfi illat (kasal harflar) va bir turdagi ikki harf yonma-yon bo‘lmagan bo‘lsa bu turdagi fe’llarga “solim fe’llar” deyiladi. Solim fe’llar o‘tgan va hozirgi-kelasi zamonda tuslanadi, shuningdek ularning inkor va majhul nisbat shakllari mavjud. َب َتَك - yozdi - فََ لَع - vaznida ُ ب ِر ْض َي - uryapti - َ يُ ل ِع ْف - vaznida ( َ ب َتَك ) fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi: ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْبَتَك َ ب َتَك ْ ت َبَتَك َ ت ْبَتَك ِت ْبَتَك ٌ ةَّيِنْثَت ا َبَتَك ا َتَبَتَك ا َمُتْبَتَك ا َنْبَتَك ٌ عْمَج او ُبَتَك َ نْبَتَك ْ مُتْبَتَك ّ نُتْبَتَك لا لعفلازومهم (hamzalangan fe’llar) O‘zak tarkibida hamza tovushi ishtirok etgan fe’l لا ل nnعفلازو nnمهم (alfilu mahmuz) hamzali fe’l deyiladi. Hamza fe’lning qaysi o‘zak undoshi o‘rnida kelishiga qarab, bu fe’llar uch turga bo‘linadi: 37 I. Birinchi o‘zak undoshi ya’ni ف si o‘rnida hamza kelgan fe’llar زومهم ءافلا (mahmuzul fa) deb nomlanadi. Masalan: فسأ kechirim so‘ramoq لمأ umidvor bo‘lmoq رسأ qo‘lga olmoq [30, 104] Bularning o‘tgan zamonda tuslanishi solim fe’lardan farq qilmaydi. Masalan: ( َرَمأ ) fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi: ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْرَمأ َ رَمأ ْ ت َرَمأ َ ت ْرَمأ ِت ْرَمأ ٌ ةَّيِنْثَت ا َرَمأ ا َتْرَمأ ا َمُتْرَمأ ا َنْرَمأ ٌ عْمَج او ُرَمأ َ ن ْرَمأ ْ مُتْرَمأ َّ نُتْرَمأ Birinchi o‘zak undoshi hamzali bo‘lgan fe’llarning hozirgi-kelasi zamonda tuslanishi solim fe’llardan farq qilmaydi. Faqat fe’lning boshida qisqa unlidan iborat bo‘lgan bir yopiq bo‘g‘in tarkibida ikkita hamza tovushining mavjud bo‘lishi mumkin emas. Agar shunday holat mavjud bo‘lsa, ikkinchi hamza tushib qoladi va uning hisobiga qisqa unli cho‘ziqqa aylanadi [11, 92]. II. Ikkinchisi o‘zak undoshi ya’ni ع o‘rnida hamza kelgan fe’llar لا زومهمني َع (mahmuzul ayn) deb nomlanadi. Masalan: دأف - qamrab olmoq لأس - so‘ramoq 38 رأث - qasos olmoq Bularning tuslanishi han solim fe’llardan farq qilmaydi. Masalan: ( َلَأَس ) fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi: ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْلَأَس َ لَأَس ْ ت َلَأَس ِت ْلَأَس َ ت ْلَأَس ٌ ةَّيِنْثَت لا َأَس ا َتْلَأَس ا َمُتْلَأَس ان ْلَأَس ٌ عْمَج او ُلَأَس َ نْلَأَس ْ مُتْلَأَس َّ نُتْلَأَس III. Uchunchi o‘zak undoshi hamzadan iborat fe’llar لا زومهمَ ل ا ْم (mahmuzul lom) deb nomlanadi. َ أَرَق – o‘qimoq َ ؤُر َج – jur`tli bo‘lmoq َ أَبَخ – yashirinmoq Bunday fe’llar turida halqumdan portlab chiquvchi tovush o‘zakning oxirgi undoshi bo‘ladi. Yuqorida ko‘rilgan hamzaga taglik bo‘luvchi harflardagidan ko‘ra bu yerda taglik harflar ko‘proq o‘zgarishlarga uchraydi. Bunda fe’llarda hamza so‘zning oxirida turishi yoki o‘zidan keyin affikslarni olib kelishi mumkin. Bundan tashqari hamzadan oldin I bobda har xil harakatga ega ikkinchi o‘zak fe’li bor. Bularni barchasi orforgrafiyada yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan: أرقي , ُئنهي, ؤ َطبي Bu fe’llar shaxs sonda tuslanganida hamza tovushi imlo qoidalari asosida ayrim o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Masalan: 39 ( َأَرَق ) fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi: ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت َأَرَق َ أَرَق ْ ت َأَرَق َ ت ْأَرَق ِت ْأَرَق ٌ ةَّيِنْثَت آ َرَق ا َتْأَرَق ا َمُتْأَرَق ان ْأَرَق ٌ عْمَج او ُؤَرَق َ نْأَرَق ْ مُتْأَرَق َّ نُتْأَرَق ضملا لاعفلأااةفع (ikkilangan fe’llar) Fe’l o‘zagining ikkinchi ع ni va uchinchi ل i bir xil bo‘lgan harflar mavjud bo‘lsa, bunday fe’llarga nn ضملا لا nnعفلأااةفع (alfilu almudo’fu) ikkilangan fe’llar deyiladi. Ularni har ikki zamonda tuslashda yoki ismiy shakllarini hosil qilishda bu undoshlar gohida bir biriga qo‘shilib ikkilanib keladi [11, 101]. qochuvchi - ا َفرُّ qochmoq - َّ رَف sanovchi - ٌّ دا َع sanamoq - َّ دَع َلَلَق -َّ لَق ozaymoq َس ِس َم - َّ س َم tegib ketmoq Gohida bir – biridan ajralib keladi: tegilgan – ٌ سو ُس ْمَم tegdim - ُ ت ْس ِس َم sanalgan - ٌ دو ُدْعَم sanadim – ُ ت ْدَدَع Ikkilanish har doim ham ro‘y bermaydi ba’zi hollarda mustasno bo‘lishi ham mumkin, hozir ikkilanish holatlari ro‘y berishini ko‘rib chiqamiz. 40 I. Agar ikki bir xil undoshning birinchisining harakati qisqa unli bo‘lsa (bu holat o‘tgan zamonda va boshqa shakllarda uchraydi) َرَرَف -- َّرَف َدَدا َع -- َّدا َع II. Ikki bir xil undoshning birinchisining harakati sukunli bo‘lsa: ( hozirgi – kelasi zamon shaklida qisqa unlili ikki bir xil undosh sukunlangan boshqa bir undoshdan keyin turganda, ikkita bir undosh birlashib, ularning harakati sukun bilan o‘rin almashadi ba natijada birinchi undoshning harakati sukunli bo‘ladi). ُّ س َمَي -- ُس َس ْمَي – ُس ْسَمَي ُّرِف َت – ُرِرْفَت — ُر ْرَفَت Ikkilanish holatlari quyidagi holatlarda ro‘y bermaydi: I. Agar ikki bir xil undoshning ikkinchisining harakati sukun bo‘lsa: نررفي , نسسمي , ندودنت II. Agar ikki bir xil undoshning birinchisining harakati cho‘ziq unli bo‘lsa: دودمم , بوبحم , دودعم III. II va V hosila bob shakllarida ikki bir xil undoshning birinchisi ikkilanganda tabiiyki, ikkinchisi ikkilanmaydi: yotmoq, cho‘zilmoq - ددمي V, kamaytirmoq - للق II Ikkilangan fe’llarni I – bobning o‘tgan zamonida tuslashda uning ikkinchi undoshining harakatini aniqlash uchun lug‘at kitoblariga murojaat qilamiz. Masalan: دق (a/y) - yirtmoq, o‘ymoq fe’lida qavs ichida kelgan birinchi unli (a) ikkilangan fe’lning 2- undoshining o‘tgan zamondagi harakati va ikkinchi kelgan unli (y) esa bu fe’lning hozirgi – kelasi zamonidagi 2- undoshning harakatidir [30, 121]. نيدقت ,دقت ,دقأ ,تددق ,تددق ,تددق Ikkilangan fe’lga yana bir misol tariqasida quyidagi fe’lni o‘tgan zamonda tuslab ko‘ramiz [11, 117]. ( َّ لَق ) fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi: ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم 41 ٌدَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْلَلَق َّ لَق ْ ت َّلَق َ ت ْلَلَق ِت ْلَلَق ٌ ةَّيِنْثَت َّ لاَق ا َتَّلَق ا َمُتْلَلَق ا َنْلَلَق ٌ عْمَج او ُّلَق َ نْلَلَق ْ مُتْلَلَق َّ نُتْلَلَق Bu turdagi fe’llarning ba’zilarining o‘rta unli qisqa harfi boshqa turda ham bo‘ladi bu biroz vaznning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Yuqorida biz arab tilidagi to‘g‘ri fe’llarning turlari va ularning o‘tgan va hozirgi-kelasi zamonda tuslanishi, o‘ziga xos xususiyatlari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tdik. Arab tili grammatikasida yana shunday fe’llar borki ular tilning o‘ziga xos xususiyatiga yanada o‘ziga xoslik qo‘shib turadi. Bu turdagi fe’llar noto‘g‘ri fe’llardir. Noto‘g‘ri fe’llar bu tarkibida illatli harflar ي و yoki ular o‘rnida keluvchi ا mavjud bo‘lgan fe’llarga aytiladi. Bu turdagi fe’llar و va ي undoshining tushib qolishi yoki boshqa tovushga o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim xususiyatlarga ega. Illatli harflar fe’lning qaysi o‘zak undosh o‘rnida kelishiga qarab noto‘g‘ri fe’llar besh qismga bo‘linadi [11, 118]. Solimsifat fe’l ( ُ لا َث ِملا ُلْعِفلا ) 1. Ajvaf fe’l ( لا ُلْعِفلاُ ف َوْجَأ ) 2. Noqis fe’l ( لا ُلْعِفلاصِقا َنُ ) 3. Lafif fe’l ( قو ُرْفَم فيِف َل ) 4. Multaviy fe’l ( ٌ نو ُرْقَم ٌفيِف َل ) [ 11 ,120 ] ُ لا َث ِملا ُلْعِفلا (solimsifat fe’llar) Fe’lning birinchi o‘zak undoshi illatli harfdan iborat bo‘lsa bunday fe’llar ُ لا َث ِملا ُلْعِفلا misal fe’llar deb nomlanadi. 42 Masalan: َل َص َو – yetib kelmoq َ مَتَي – yetim bo‘lmoq Bu turdagi fe’llarning shaxslarda tuslanishi solim fe’llar bilan bir xil. ( َ ل َص َو ) fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi: ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْلَص َو َ ل َص َو ْ ت َلَص َو َ ت ْلَص َو ِت ْلَص َو ٌ ةَّيِنْثَت لا َص َو ا َتْلَص َو ام ُتْلَص َو ا َنْلَص َو ٌ عْمَج او ُلَص َو َ نْلَص َو ْ مُتْلَص َو َّ نُتْلَص َو Solimsifat fe’llarning hozirgi-kelasi zamonda tuslanishida bir qancha o‘ziga xoslik mavjud bu o‘ziga xoslik asosan qisqa unlilarning tushib qolishi va o‘zgarishi bilan harakterlidir. Agar fe’lning birinchi o‘zak undoshi و vov harfidan iborat bo‘lsa va ikkinchi o‘zak undoshning harakati fatha bo‘lsa, bunday fe’llar solim fe’llar kabi tuslanadi. لا ُلْعِفلاُ ف َوْجَأ (ajvaf fe’llar) Fe’lning ikkinchi o‘zak undoshi illatli harfdan iborat bo‘lsa bunday fe’llar لا ُلْعِفلاُ ف َوْجَأ ajvaf fe’llar deb nomlanadi. Ajvaf fe’llar shaxs-sonda tuslanganida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Agar ikkinchi o‘zak undosh bo‘lgan و va ي harfi “-ava-”, “-avi-”, “-avu-”, “- aya-”, “-ayu-”, “-ayi-” tovushi birikmalari tarkibida kelasa va uchunchi o‘zak undosh bilan bo‘g‘in yopilmasa? Yuqoridagi tovush birikmalari “a” ga aylanadi va ا (alif) bilan yoziladi. Masalan: 43 َلا َق َلُوَق - aytmoq َرِيَس س َ راَ - bormoq, kezmoq َف ِوَخ َ فا َخ -qo‘rqmoq Agar uchunchi o‘zak undosh bilan bo‘g‘in yopilsa, ya’ni u sukun bilan tugasa, ikkinchi o‘zak undosh va undan oldingi qisqa a unlisi tushib qoladi. ُ ت ْلُق --- ُت ْلُوَق ُ ت ْف ِخ --- ُت ْفِوَخ ُ ت ْر ِس --- ُت ْرِيَس َ لا َق – fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْلُق َ لا َق ْ ت َلاَق َ ت ْلُق ِت ْلُق ٌ ةَّيِنْثَت َ لاا َق ا َتَلاَق ا َمُتْلُق ا َنْلُق ٌ عْمَج او ُلاَق َ نْلُق ْ مُتْلُق َّ نُتْلُق Ajvaf fe’llarning hozirgi-kelasi zamonida ikkinchi o‘zak undosh ustidagi harakat birinchi o‘zak undosh ustiga o‘tadi va bunda ikki xil hodisa bo‘lishi mumkin: I. Uchinchi o‘zak undosh sukunli bo‘lmasa, ikkinchi o‘zak undosh tushib qoladi va undan oldingi unli cho‘ziladi. Masalan: ل و ق - o‘zagidan - ُلُوْقَي -- ُ لو ُقَي ف و خ - o‘zagidan – ُ فا َخَي -- ُف َوْخَي II. Uchinchi o‘zak undosh sukunli bo‘lsa, ikkinchi o‘zak undosh butunlay tushib qolib, uning harakati qoladi: 44 لا ُلْعِفلاصِقا َنُ (noqis fe’llar) Uchinchi o‘zak undoshi illatli harfdan iborat bo‘lgan noto‘g‘ri fe’llar ُلْعِفلا لاصِقا َنُ noqis fe’llar deb nomlanadi. ى َكَب – yig‘lamoq ا َنَد - yaqinlashmoq َ ىِق َل - uchratmoq Noqis fe’llarning o‘tgan zamonda quyidagi ko‘rinishlari mavjud: I. َ لَعَف – vaznidagi noqis fe’lning o‘tgan zamonda tuslanishi: ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْيَكَب ى َكَب ْ ت َكَب َ ت ْيَكَب ِت ْيَكَب ٌ ةَّيِنْثَت ا َيَكَب ا َتَكَب ا َمُتْيَكَب ا َنْيَكَب ٌ عْمَج او ُكَب َ نْيَكَب ْ ت َكَب َّ نُتْيَكَب III shaxs birlik muzakkar shaklida uchinchi o‘zak undosh yoy bo‘lsa, alif maqsura bilan, vov bo‘lsa, alif bilan yoziladi [5, 39]. Birikma olmoshi qo‘shilganida, fe’l oxiridagi alif maqsura alif harfiga o‘zgaradi. Noqis fe’llar ichida َ لُعَف vazniga tushadigani deyarli yo‘q. قو ُرْفَم فيِف َل (lafifi mafruq) Birinchi va uchinchi o‘zak undoshlari harfi illatlardan iborat bo‘lgan fe’llar lafif fe’llar deb nomlanadi. Masalan: ىتأ (i) kelmoq fe’li ذخأ va ىمر kabi fe’llar lafif fe’llarga misol bo‘ladi. ىتأ fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم 45 ٌدَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْيَتأ ي َتأ ْ ت َتأ َ ت ْيَتأ ِت ْيَتأ ٌ ةَّيِنْثَت ا َيَتأ ا َتَتأ ا َمُتْيَتأ ا َنْيَتأ ٌ عْمَج او ُتأ َ نْيَتأ ْ مُتْيَتأ َّ نُتْيَتأ ٌ نو ُرْقَم ٌفيِف َل (lafifi maqrun) Ozakdagi ikkinchi va uchunchi undoshlar harfi illatdan iborat bo‘lgan fe’llar multaviy fe’llar deb nomlanadi. Masalan: )ء و س( َءا َس )ء ي ج( ءا َج ) ى أر( ى َأَر َ ءا َس fe’lining o‘tgan zamonda tuslanishi ٌ ب ِىا َغ ٌ ب َطا َخُم ٌ مِّلَكَتُم ٌ دَرْفُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ٌ رَّكَذُم ُ ث َّنَؤُم ُ ت ْؤُس َ ءا َس ْ ت َءا َس َ ت ْؤُس ِت ْؤُس ٌ ةَّيِنْثَت آا َس ا َتَءا َس ا َمُتْؤُس ا َنْؤُس ٌ عْمَج او ُؤا َس َ ن ْؤُس ْ مُتْؤُس َّ نُتْؤُس 46 Arab tilida fe’l shakllari va ularning mazmun jihatidan tasnifi. Ish-harakat y о ki h о latni bildiruvchi bu s o‘ z turkimi arab tili gramatikasida juda kata o‘ rin tutadi, chunki juda k o‘ p b о shqa turkum s o‘ zlari ham as о san fe’l o‘ zaklari zaminida yasaladi [11, 126]. Fe’llar ilgari aytganimiz dek, uch o‘zak und о shli va to‘rt o‘zak und о shlilarga bo‘linadi va ularning ko‘pchiligini uch o‘zak und о shli fe’llar tashkil etadi. Bu o‘zak und о shlar atr о fidagi unlilarni o‘zgartirish, u y о ki bu o‘zak und о shni ikkilantirish , bir о r n о o‘zak und о shni kiritish yo‘li bilan fe’llarning h о sila shakllari yasaladi. H о sila shaklidagi fe’llarning tabiiyki , mazmunida ham o‘ zgarish s о dir b o‘ ladi. H о sila shakillarini arab nahvchilari tomonidan b о blar deb atash qabul qilingan. Uch o‘ zak und о shli fe’llarning 15 ta , t o‘ rt o‘ zak und о shli fe’llarning 4 ta b о bi mavjud. Bu b о blarga ularni o‘zar о farqlash uchun n о m qo‘yilgan . Arab tadqiq о tchilari uch o‘zak und о shli fe’lning b о shlang‘ich shaklini ٌدَّرRRَجُم ُّىِث َلاُث ٌلRRْعِف _fi’lun sulasiyyun mujarradun, to‘rt o‘zak und о shli fe’lning b о shlang‘ich shaklini esa ٌ دَّرRRَجُم ٌّى ِعا RRَبُر ٌلRRْعِف _fi’lun rubaiyyun mujarradun deb, q о lgan b о blarni esa shu b о bning xarakat n о mi (masdari) atamasi bilan ataganlar. Masalan, ِ لي ِع ْفَّتلا ُبا َب _babu-tta’fili_taf’il b о bi, ِ لا َعِتْفِلإآ ُبا َب _bab-u_l’ifti’ali_ifti о l b о bi va hokazo. Zam о naviy adabiy о tlarda bu b о blarga tartib raqami berilgan va ular rim raqami bilan if о dalanadi. Masalan, II b о b, VII b о b, XII b о b va hokazo. Fe’lning barcha b о blari o‘tgan va x о zirgi- kelasi zam о nga ega.Ular shaxsda, s о nda, jinsda tuslanadi. Fe’llar arab tilida aniq va mavhum nisbatga ega. Bundan tashqari fe’llarning 5 ta mayli mavjud. O‘zbek tilida fe’l tushunchasi – Fe’l ma’no jihatidan, grammatik kat е goriyalarga, shakllarga boyligi hamda gap tarkibida eng muhim o‘rin tutishiga ko‘ra barcha so‘z turkumlari orasida ajralib turadi. Rus tilshunosi akad е mik P е shkovskiy: “So‘z turkumlari plan е talarga qiyos qilinsa, fe’l ular orasida quyoshdir” [15, 18] d е b aytganida, albatta, haqiqat bor. Barcha mustaqil so‘z turkumlari kabi f e’ llar ham uch xususiyati bo‘yicha o‘rganiladi. 47 Biroq f e’ llarning hammasi ham mustaqil holda l е ksik ma’no ifodalay olmaydi. Shunga ko‘ra avvalo fe’llar, avvalo, uch guruhga bo‘linadi: mustaqil fe’llar, ko‘makchi fe’llar va to‘liqsiz fe’llar. Mustaqil fe’llar mustaqil ma’noga egaligi, biror so‘zni boshqarib k е la olishi, ob' е ktga munosabati, ya’ni o‘timli – o‘timsizlik xususiyatiga egaligi hamda fe’lga xos barcha grammatik kat е goriyalarga egaligi bilan ajralib turadi. Ko‘makchi f e’ llar esa mustaqil holda ma’no ifodalamaydi, ya’ni ular bir o‘zi harakat yoki holatni bildirmaydi. Nutqda turli grammatik ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi va asosiy xususiyatlariga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: [19, 95] - boshqa so‘z turkumlariga qo‘shilib, ulardan fe’l yasash uchun xizmat qiluvchi va bog‘lama vazifasini bajaruvchi yordamchi fe’llar: bo‘lmoq, qilmoq, aylamoq, etmoq. Masalan: odam bo‘lmoq, ish qilmoq, faryod aylamoq, band etmoq kabi. Bunda yangi lug‘aviy ma’no, ya’ni qo‘shma f e’ llar hosil bo‘ladi. - fe’lning ravishdosh va sifatdosh shakllariga birikib, harakat-holat jarayonlari bilan bog‘liq turli qo‘shimcha ma’nolarni ifodalovchi yordamchi fe’llar: boshlamoq, chiqmoq, olmoq, b е rmoq. Masalan : yoza boshlamoq, ko‘rib chiqmoq, aytib b е rmoq kabi. Bunday ko‘makchi fe’llar harakatning jarayonini ko‘rsatishga, shuningd е k, turli modal ma’nolarni ifodalovchi shakllarni yasash uchun xizmat qiladi va ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalarini hosil qiladi. Bunday tuzilishli fe’llar orasida ham yangi lug‘aviy ma’no ifodalaydigan qo‘shma fe’llar uchraydi. Masalan: sotib olmoq kabi. Barcha fe’llar ham ko‘makchi vazifasida k е lav е rmaydi. Masalan, o‘ qimoq, е moq kabi fe’llar h е ch vaqt ko‘makchi vazifasida k е lmaydi. Ammo ko‘pchilik mustaqil fe’llar ko‘makchi fe’l vazifasida k е lib turli-tuman ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. To‘liqsiz f e’ llar o‘z nomi bilan to‘liqsizdir, ya’ni to‘liq l е ksik ma’no anglatmaydi. Ularga asosan emoq, (tarixiy jihatdan ermoq , o‘zagi er-) f e’ li va uning shakllari ( edi, ekan, emish, emas ) kiradi. To‘liqsiz fe’llar o‘tgan zamonga xoslik ma’nosini anglatadi va ot, otlashgan so‘zlar yoki fe’l shakllariga qo‘shilib bog‘lama vazifasini bajaradi, ya’ni ularning k е sim vazifasini bajarishiga sabab 48 bo‘ladi. Biroq to‘liqsiz f e’ llar o‘z ichki ma’nolariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Chunonchi , edi - to‘liqsiz fe’li qaysidir harakatning aniq o‘tgan zamonda bajarilganligini ifodalasa, ekan, emish - eshitilganlik, noaniqlik ma’nosini, emas esa inkor ma’nosini bildiradi. Masalan: yaxshi edi, yaxshi ekan, yaxshi emish, yaxshi emas . Yoki o‘qigan edi, o‘qigan ekan, o‘qigan emish, o‘qigan emas. Edi to‘liqsiz fe’li buyruq maylidagi fe’llarga qo‘shilib k е lganda, harakatning bajarilmay qolganini, buning uchun so‘zlovchining achinishi, afsuslanishi kabi ma’nolar anglashiladi: kutib turing edi, k е lmasin edi kabi: Edi shart maylidagi fe’llarga qo‘shilganda, shart mayli ma’nosiga istak ma’nosi qo‘shiladi: k е lsa edi, ishlamoqchi bo‘lsangiz edi kabi. Ekan to‘liqsiz fe’li turli mayldagi fe’llarga qo‘shilib, payt, sabab, istak ma’nolarini bildiradi: k е layotgan ekan, topshirgan ekan, gapirsa ekan, aytsa ekan kabi. Emish to‘liqsiz fe’li ham turli mayldagi fe’llarga qo‘shilib eshitilganlik, gumon ma’nolarini ifodalaydi: k е lgan emish, qiziq emish, borganmish kabi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kat е goriyasi harakatniia bajarilishi haqidagi tasdiq yoki inkorni bildiradi. Har qanday fe’l aslida bo‘lishlilikni ifodalaydi. Arab tilida fe’lning hozirgi-kelasi zamoni - Hozirgi-kelasi zamon fe’li gapirilayotgan paytda od а td а sodir bo‘luvchi yoki t а krorl а nib keluvchi yoki kel а si z а mond а sodir bo‘ladigan tugallanmagan ish-harakat yoki holatni ifodalaydi: ُبُتْكَي َ س ْرَّدلا ُبِلا َّطلا .Tаlаbа darsni yozayapti . َنلآاُ أَدْبَي ُ س ْرَّدلا .Hozir dars boshlanadi [9, 108] . Arab tilida hozirgi-kelasi zamon fe’lining hosilasini yashashda o‘tgаn zаmon, muzаkkаr jins, birlik sondаgi fe’lning birinchi o‘zak undoshini “sukun”lash va undаn oldin va fe’l oldiga va fe’l oxriga muzoriyat harflarini ya’ni hozirgi-kelasi zamon shaxs-son affikslarini qo‘shish bilan ularning hosilasi yasaladi.Arab tlida harakat tushunchasi han mavjud va har bir ism, fe’l va boshqa bir har qanday so‘zning o‘qilishi harakatlar orqali ifodalanadi. Arab tilida hozirgi-kelasi zamonni hosil qilganda ham fe’lning harakatlari o‘zgaradi. Masalan: َ لَعَف fe’lining muzoriysi ُ لَعْفَي bo‘ladi. Bunda birinchi so‘zdagi 49 “F” harfidagi harakat yo‘qolmoqda va oxirgi undosh harf “lom”ning harakati ham fathadan zammaga o‘zgarmoqda. Bu erda shaxs-son affikslari bilan kelgan hozirgi- kelasi zamon fe’lini sodda yig‘iq gap, shaxs-son affikslarini esa shu gapning egasi deb tushunish lozim. Ular quyid а gil а rdir: Ilova - 1 ko‘plik Ikkilik Birlik shaxs, son, jins ُب َرْشَن --- ُ ب َرْشَأ Muzakkar I sh. Muannas َ نو ُبَرْشَت ِ نا َبَر ْشَت ُ ب َرْشَت Muzakkar II sh. Muannas َ نْبَرْشَت ِ نا َبَرْشَت َ ني ِبَرْشَت َ نو ُبَرْشَي ِ نا َبَرْشَي ُ ب َرْشَي muzakkar III sh. Muannasَ نْبَرْشَي ِ نا َبَرْشَت ُ ب َرْشَت Hozirgi-kelasi zamon fe’lining ikkinchi o‘zak harfi “fatha” yoki “damma” yoki “kasra”dan biri bilan o‘qilishi mumkin: ُ لَعْفَي ، ُ ل ِع ْفَي ، ُ لُعْفَي Uning qaysi harakat bilan o ‘ qilishi lug ‘ at kitoblarida fe ’ lning yonida qavs ichida yozib qo ‘ yilgan bo ‘ ladi . Masalan: بتك - yozmoq (u) – ُ بُتْكَي َ لRRRُعَف vаznidаgi fe’llаr hozirgi-kelasi zamondа doimo ُ لRRRُعْفَي vаznidа, َ لRRRِعَف vаznidаgi fe’llаr esа deyarli doimo ُ لَعْفَي vаznidа, َ لَعَف vаznidаgi fe’llаr esа ko‘pinchа ُ لُعْفَي vаznidа, goh-gohidа esа ُ لَعْفَي yoki ُ ل ِع ْفَي vаznlаridа bo‘lаdi [8, 109] . “ ichmoq – (a) َ ب ِرَش ” fe’lini hozirgi-kelasi zamonda tuslash jadvali: Ilova - 2 ko‘plik Ikkilik Birlik shaxs, son, jins ُ ب َرْشَن --- ُ ب َرْشَأ muzakkar I sh. Muannas َ نو ُبَرْشَت ِ نا َبَر ْشَت ُ ب َرْشَت muzakkar II sh. Muannas َ نْبَرْشَت ِ نا َبَرْشَت َ ني ِبَرْشَت َ نو ُبَرْشَي ِ نا َبَرْشَي ُ ب َرْشَي muzakkar III sh. Muannas َ نْبَرْشَي ِ نا َبَرْشَت ُ ب َرْشَت 50 Eslаtmа : َلRRَكَأ ، َلَأَRRس ، َأَرRRَق kаbi hаmzаli fe’llаrni hozirgi-kelasi zamondа tuslаshdа ulаrdа hаmzаgа oid bo‘lgаn grаfik(yozuv) o‘zgаrishlаr yuz berаdi. ya’ni َ لَكَأ kаbi I o‘zаk undoshi hаmzа bo‘lgаn fe’llаr hozirgi-kelasi zamon, I shаxs, birlik sondа ُ لُكآ shаklidа bo‘lsа, ushbu fe’lning boshqа ko‘rnishlаridа vа II, III o‘zаk undoshi hаmzа bo‘lgаn fe’llаrdа hаmzаning kursisi hаmzа undoshigа oid bo‘lgаn grаfik qoidаlаr аsosidа o‘zgаrаdi [8, 109]. Hozirgi-kelasi zamon fe’lining kelаsi zаmon mа’nosidаgi inkor ma’nosini “ َ لا ” “ inkor yuklamasi ” hosil qiladi. U fe’li nahiy ham deyiladi. hozirgi zаmon mа’nosidаgi inkor ma’nosini “ ا َم ” “ inkor yuklamasi ” ifodalaydi: ُ بُتْكَي َلاU yozmayapti (U yozmaydi) ُ بُتْكَي ا َمU (hozir) yozmayapti Agar hozirgi-kelasi zamon fe’lining oldida “ َ أ ” so‘roq yuklamasi kelsa, hozirgi zаmon mа’nosini, “ َ هRْل ” so‘roq yuklamasi kelsa, kelаsi zаmon mа’nosini berаdi: َ أ ؟ َبا َت ِكْلا ا َذَه ُأَرْقَتSen bu kitobni o‘qiyaps а nmi? ْلَه؟ َبا َت ِكْلا ا َذَه ُأَرْقَتSen bu kitobni o‘qiys а nmi? Agar hozirgi-kelasi zamon fe’lining oldiga “ ْ دَق “ yuklamasi qo‘yilsa, taxmin qilish, ishonchsizlik ma’nolarini beradi: ِة َع ِما َجْلا يِف ُس ُرْدَي ْدَق Balki u universitetda o‘qib ketar. ي ِبأ ُف ِرْعَي ْدَق .Ehtimol, otam bilsalar kerak. “ ـ َس ” va “ َ ف ْوَس ” yuklamalari yordamida yasalgan kelasi zamoni fe’li [ 8, 112] Kelasi zamon ikki xil ko‘rinishda ifodalanadi: 1. Sodda shaklda - hozirgi-kelasi zamon fe’li bilan ifodalanadi: Avtobus bir soatdan keyin qaytadi. ُ عِجْرَتٍة َعا َس َدْعَب ُةَلِفا َحْلا . Nonushtani yeymiz-u, ishimizga ketamiz. ُلُكْأَن َ و َرو ُطُفْلاُ ب َهْذَنا َنِلَمَع ى َلِإ . 2. Murakkab shaklda- hozirgi-kelasi zamon fe’li oldiga “ R َس ” yoki “ َ ف ْوَس ” yuklamasini qo‘yish bilan. Bu erda “ R َس ” yuklamasi yaqin kelajakka ishora qilib, fe’lga qo‘shilib yoziladi. “ َ ف ْوَس ” yuklamasi esa uzoq kelajakka ishora qiladi va alohida yoziladi. Masalan: َ ةَّيِبَرَعْلا َةَغُّللا ُمَّلَعَتَأ اَنَأ .Men arab tilini o‘rganayapman. 51 َةَّيِبَرَعْلا َةَغُّللا ُمَّلَعَتَأَس ا َنَأ .Men arab tilini o‘rganaman. َ ةَّيِبَرَعْلا َةَغُّللا ُمَّلَعَتَأ َف ْوَس ا َنَأ .Men (bir kuni ) arab tilini o‘rganaman. Kelasi zamonning inkor ko‘rinishi “ َ ف ْو َ RRRRس ” yuklamasining ortiga(“ RRRRR َس ” yuklamasiga qo‘yilmaydi) َ لا inkor yuklamasini qo‘yib hosil qilinadi: O‘zbek tilida hozirgi kelasi-zamon fe’li Hozirgi zamon ish - harakatning nutq so‘zlanib turgan paytda bajaradigan yoki bajarilmaganini ifodalaydi. Hozirgi zamon fe’lining quyidagi ikki turi mavjud: 1) hozirgi-kelasi zamon, 2) hozirgi zamon davom fe’li. 1. Hozirgi - kelasi zamon nutq so‘zlanayotgan paytda va undan sung sodir bo‘ladigan harakatni ifodalaydi: -a / -y ravishdosh affiksini olgan fe’lni tuslash orqali shakllanadi: ol+a+man, ol+a+san; ishla+y+man, ishla+y+san. 2. Hozirgi zamon davom fe’li nutq so‘zlanayotgan paytda davom etib turgan harakatni ifodalaydi va fe’lning o‘zak-negiziga –yap, -moqda, -yotib ,- yotir affikslarini qo‘shib tuslash orqali hosil bo‘ladi: ishla+yap+man, ish+la+yap-san; ishla+moqda+man; ishla+yotib+man; o‘qi+yotir+man kabi. Kelasi zamon harakatning nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajaralish yoki bajarilmasligini ifodalaydi. Bu zamonning ikki turi mavjud: 1) kelasi zamon maqsad fe’li, 2) kelasi zamon gumon fe’li. 1. Kelasi zamon maqsad fe’li bajarilishi maqsad qilib qo‘yilgan harakatni ifoda etadi va fe’lning o‘zak negiziga –moqchi, -digan -ajak affikslarini qo‘shib tuslash orqali hosil bo‘ladi: ishla+moqchi+man, ishla +moqchi+san; ishla+yajak. 2. Kelasi zamon gumon fe’li harakatning bajarilish mo‘ljali, taxminini ifodalaydi va –r,-ar affiksini fe’lga qo‘shib tuslash orqali yasaladi: ol+ar+man, ol+ar+san, ol+ar, ol+ar+miz kabi. Fe’l zamonlari sinonimiyasi. Boshqa fe’l shakllarida bo‘lganidek, zamon shakllari o‘rtasida ham grammatik ma’nodoshlik munosabati mavjud: 52 1. O‘tgan zamon fe’lini hosil qiluvchi –di affiksi, hozirgi zamon o‘rnida qo‘llanadi: Hozir qorong‘uda qayoqqa bordigu, nimayam qildik// qayoqqa boramizu, nimayam qilamiz. 2.O‘tgan zamon fe’lini hosil qiluvchi -gan affiksi hozirgi zamon ma’nosida ishlatiladi: Birov kitob o‘qigan, kimdir shaxmat atrofida. 3.Hozirgi zamon shakli kelasi zamon ma’nosida qo‘llaniladi. Bunday hol, asosan, ket, bor, yubor,boshla kabi fe’llar doirasida uchraydi: Ertaga Buxroga ketayapmiz. 4.Kelasi zamon fe’li o‘tgan zamon ma’nosida qo‘llanadi: Rais majlisni ochiq deb e’lon qiladi, hamma o‘rnidan turadi, O‘zbekiston gimni yangraydi. 5. Kelasi zamon fe’li hozirgi zamon ma’nosini ifodalaydi: Ha, bu yerda hayot qaynaydi… Talabalar baxtiyor yoshlik gashtini surmoqdalar. Mashqlar tizimi لولأا بيردتلا : دوسلأا نوللاب يتلا تاملكلا ىنعم مهفاو أرقا ةآرح تمستا دق وعيبلا ءارشلا و ةلمجلا قوسبكرابملا رهشلا بارتقا ةجيتن لئاه طاشنب اRRمإ حلبلا ءار RRشل نيكلهت RRسملا ر RRثآأ ها RRجتا و ،ضور RRعملا و جتنملا ةدا RRيز و راع RRسلأا ضا RRفخنا و ةي ّحصلا هتدئافلىلع هرا Rطفإ أد Rبي ناآ يذ Rلا – م ّلRس و هيلع للها ى ّلص – للها لوسر ةنسب ايسأت وأ انل ّوجت ،ةلمجلا قوسب انتلوج دعب و.ءام و رمتةئزجتلا قاوسأب،ة RRيقارلا و ة ّيبع RRشلا قطا RRنملا يف رهشأ نم وةئزجتلا قاوسأو “ ق Rلخلا با Rب“ و“ نيرو Rصلا نيب“ قاو Rسأ ة ّيبع Rشلا قطانملا يف و ”ر RRمحلأا برد RRلا“ و ”ةيرع RRشلا با RRب“”ة ــبتعلا قو ــس“تر RRشتنا ثيح ”ر RRهزلأا عرا RRش ”و ا RRهيف ب RRسانتت و ،نا RRنطلااب شيما RRيلا و حلبلا فان RRصأ ع RRيمج يو RRحت يت RRلا رداو RRشلا و تاقدارسلا و قاوذلاا ع RRيمج ع RRم راع RRسلاالوخد ــلاحلبلا نم ة RRيادب رع ــسب ىلإ لاو RRصو و ،و RRليكلل نيهين RRج نم رثآأ ىلإ هرعس لصي يذلا "ربونصلا60.وليكلل ا ًهينج يناثلا بيردتلا : ل ــمكأ ،عيب ــل نم ة ّــصاخ ضور ــعملا ،قو ــسلاب ،تا ــظفاحملا ،لو ــصحملا ـ،يجتنم ،قاو ــسلآا ةلمجلا قوس ،حلبلا ،.يلحملا 53 ندRRم و ةرها RRقلا نيدا RRيم و عراو RRش يف.……… يف صيخر رع RRس و ةري RRبآ تا RRيمآ ا ًدادعت RRسا ،دروت RRسملا وا ............. ءاو RRس ،تار RRسكملا يمايلا عيب تاقدارس تدتمإ ،تاظفاحملا راع RRسلاا يف ري RRبكلا قرا RRفلا و Rه ما Rعلا اذه هظحلان ام مها نكل و ،ميركلا ناضمر رهش لابقتسلا ةريبآ تايمكب اهرفاوت و ، ............ و ةرهاقلا نيب و ،ةيقارلا و ةيبعشلا ءايحلأا يف شيمايلا نيب ا RRنل د ّآأRRت د RRق و ............ ةدوج ىلع نوكلهتسملا عمجأ امآ ،ميركلا رهشلا لاوط تاجايتحلاا دست حلبلا قو RRس يف تناآ ة RRيادبلا. ......... .يف "ةيدا RRصتقلاا ةحف RRصلا"ل ة RRلوجلا هذ RRه للاخ نم ك RRلذ ة RRلمجلاب حلبلا فان RRصأ لآ ءار RRش و .......... ةري RRبآ ة RRلاآو م RRضت ثيح ،جر RRفلا ضور ة RRقطنمب هذه ىلع ناوسأ ة ّصاخ ،يلبقلا هجولا تاظفاحم نم ف ّفجملا حلبلا يجتنم لآ دفاوتي و (لاوجلاب ) دو RRمحم جا RRحلا و RRه و حلبلا .......... د RRحأ لو RRقيو ..........ة RRلمجلا را RRّجتل مهتا RRجتنم عيب RRل قو RRسلا اهن Rسحت و ة Rّيّوجلا لاو Rحلأا ة RRمءلامل ةرفولا و ةدوجلاب ز ّيمت ماعلا اذه حلبلا لوصحم نإ يشويج مجحف ماعلا اذه امأ ،هنمث ولغ و ......... ة ّلق ىف ا ًببس لاوحلأا هذه تناآ ثيح ،يضاملا ماعلا نع .ة ّيلاع ةدوجلا و ريبآ جاتنلإا بيردتلا ثلاثلا يف ا ــهبتكا مث ، ا ــهيف ط ــخ ا ــهتحت يت ــلا تا ــملكلا يف بار ــغلإا ة ــملاع ح ــضوو ةيتلآا لمجلا أرقإ :اهناكم نار RRقلا نم تا RRيآ ضعب أر RRقيو ،حب RRصلا يلصيو أضوتي يكل ،اركبم مونلا نم امئاد دمحأ ظقيتسي سوردلا رضخي ،دهتجم بلاط دمحأ .ةعماجلا ىلإ باهذلا دجتسي مث راطفلإا لوانت دمخأ .ميركلا ةر Rضاحم د Rمحأ ك Rثي مل ،ةرر Rقملا بتكلا ا Rهيف أر Rقي ،ة Rعماجلا ة Rبتكم ىلإ بهذ Rيو ،اهديعاوم يف عرز نمو دجو دج نم : امئاد لوقي دمحأ .دهعملا اذه يف اهسرد ةدام يأ يف بسري ملو ،ةدحاو موزجم بوصنم عوفرم رورجم بوصنم | عوفرم لسلسم لعفلا مسلاا | مقرا .دصح عبارلا بيردتلا :تاملكلا قوف ةبسانملا بارغلإا ةملاع عضو ،نيلاثملا يف ام لمكأ . هلهأ ىلإ لئاسرلا دمحأ بتكي .هلهأ ىلإ لئاسرلا دمحأ بتكي مل (....................مل ) ( ................... يك بتكملا ىلع سلج ) ( ......... بتكي ملو ) 54 ( ......................... ةمطاف ) ( ......... اباتك ليسر ) ( ؟ ......... له ) سماخلا بيردتلا : ةحيحص ةيتلآا لمجلا ةباتك دعأ . ادغ ناحتملاا ةجيتن رهظت مل - -. مويلا ضايرلا ىلإ رفاسأ نأ ديرأ . ناحتملاا يف ريجاو بلاط بسري مل - . سمأ قدنفلا ىلإ رضخأ فوس ، مع - . ةقيدحلا يف بعلي دلاولأا - . ادغ يئاهنلا ناحتملاا يف بلاطلا تحجن - . دمحم ا ي سمأ سردلا ىلإ عمتسا - سداسلا بيردتلا : ةيلعف وأ ةيسا ىلإ ةيتلآا لمجلا لوح . ناحتملاا يف امئاد حجني دهتجملا بلاطلا - . فتاهلاو قربلاو ديربلا بتكم ىلإ دمحأ ةجوئ - . قدنفلا يف ماعطلا لوانت دمحأ عيطتسي لا - . دمحأ عم اوجرخ ءاقدصلأا - . دمحأ بجنأ رجاتملا ءلاتمإ - . ةفلتخملا علسلا عيبتياكلا - -. ةيبرعلا ةوهقلا نم ائان دمخأ برشي - . ةكم قاوسأ دهاشي دمحأ جرخ . لااح رضخأ فوس : هئاقدصلأ لاق دمحأ- .للها ءاش نإ - ادغ هغللا ديمع دمحأ لباقي فوس - عباسلا بيردتلا ةيلاتلا لاعفلأا عاونأ ددح 55 )1 .َيِق َل2 . َلا RRَق ( 3 . َءا RRَج (4 . َي ِو َRRس (5 .ى َوَأ (6 R.َئ ِط َو (7 .ى َمَر (8 . َأَرRRَق (9 . َرRRَمَأ (10 .ى َتَأ (11( . َبآ12 . َسِئ َي (13 . َمَتَي (14 . َؤُرَج (15 . َّس َم (16 . َرَأَث (17 . َر ِRRسَي (18 .ا RRَنَد (19 . َفا RRَخ (20.ى َكَب ( 21 . َدَأَف (22 . َظِق َي (23 . َّب َح (24. َل َص َو ( نماثلا بيردتلا ةيكبزولأا ةغللا ىلإ اهتمجرتب مقو ةيلاتلا لاعفلأل صخشلا مقر ددح .نوبتك َي2 .نسلج َي (3 .نافرع َت (4 .حتف ُت (5 .نولخد َي (6 .نوملع َيس (7 .نيلز RRRنَت (8 .بر RRشَأ (9 .نمهف َي (10( .نابرق َي11 .بهذ َي (12 .نوسلج َي لا (13 .برش َن لا فوس (14 .نوجرخ ُت (15 .نلز Rنَت (16 .فرع َنس (17( .لخد َن لا18 .نانسح َي (19 .نومهف َت (20 .لزن َأ (21 .نبر RRشَي (22 .نولز RRRنَت فو RRس (23.فر RRعُن لا فو RRس ( 24 .نو RRجرخ َي Rفو RRس (25 .بر RRشُت (26 .نو RRحتف َي (27 .مهف ُن لا (28 .نو RRفرع ُت Rفو RRس (29 .نبهذ َتRRس (30( . ّنسح َي 56 XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy ishida savdo-sotiqga oid terminologiya mavzusida o‘rganganlarimizni xulosa qilib shuni aytish mumkinki, til doimo rivojlanib boradi. U rivojlanishdan to‘xtamaydi. Til doim boshqa tillar bilan aloqada bo‘ladi va bu jarayonda u rivojlnishda davom etadi. Qolaversa tilning boshqa bir til doirasida uning qonuniyatlari asosida qiyosiy o‘rganish bugungi kunda xorijiy tillarni o‘rganish va tadqiq etishdagi muhim omil sifatida xizmat qilmoqda. Birinchi Prizidentimiz Islom Karimov shunday degan edilar: “Ilgari o‘zbek adabiyotining namunalarini boshqa tillarga tarjima qilish asosan uchinchi til, ya’ni rus tili orqali amalga oshirilar edi. Bu borada qilingan katta ishlarni munosib baholagan holda, endilikda adabiyotimizning eng yetuk asarlarini bevosita ona tilimizdan g‘arb va sharq tillariga tarjima qilishga qaratilgan ishlarni kuchaytirishimiz zarur. Buning uchun xorijiy tillarni, adabiyot va badiiy tarjima san’atining nazariy va amaliy jihatlarini har tomonlama puxta egallagan mutaxassislarni tayyorlash imkoniyatlari bizda mavjud” [4,71]. Ushbu ilmiy ishimizdan shuni xulosa qilib aytamizki, arab tilida savdo-sotiq terminlari juda mukammal bo‘lib, unda so‘zlarning tuzulishi morfologik va sintaktik jihatdan o‘ziga xos ravishda namoyon bo‘ladi. Ushbu ilmiy ishimizda biz arab tilidagi savdoga oid terminlarni matn asosida va fe’l so‘z turkumida zamon turlari o‘tgan zamon shakli, hozirgi kelasi zamon shakli, va buyruq mayli shakllarida qanday namoyon bo‘lishini ko‘rib o‘tdik, bunda bizga ma’lum bo‘ldiki, arab tilida savdo-sotiq terminlarining ahamiyati juda katta ekan. Chunki qadimdan arab diyorida savdo-sotiq juda rivojlanganligi fikrimizning yorqin dalilidir. Biz ushbu ilmiy ishimizda arab tilida savdo-sotiqqa oid terminlarni va fe’l so‘z turkumini tadqiq etishga imkon qadar harakat qildik. Tadqiqotimiz davomida biz arab va o‘zbek tillarida savdo-sotiq terminlari va fe’lning o‘tgan zamonining turlari, o‘ziga xos xususiyatlari ularning qonuniyatlari va tafovutlarini va qo‘llanish usullarini yoritib, arab tilini o‘rganuvchilar uchun fe’lning zamonlari qismidagi qiyinchiliklarni kamaytirishga harakat qildik. 57 Ilmiy ishimizni yoritish davomida biz ayniqsa birinchi bobning birinchi bo‘limida arab va o‘zbek tillarida terminlarni qanday paydo bo‘lishi va terminologiya sohasidagi yutuqlar haqida umumiy ma’lumot berishga intildik. II bobning birinchi qismida esa arab tilida savdo-sotiqqa oid terminlar va ularni ishlatilishini matn yordamida qo‘llanishini guvohi bo‘ldik. Ikkinchi bobning ikkinchi qismida esa o‘tgan va hozirgi zamon fe’lining arab va o‘zbek tillariga xos bo‘lgan jihatlari va ishlatilish doiralari bilan tanishib chiqdik. А r а b tilida savdo-sotiqqa oid terminlarning zamon kategoriyalariga birlashish sistemasi muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun bu terminlarni grammatik jihatdan fe’l s o‘z turkumi, fe’l zamonlari, fellarning birlashish sistemasi, gapdagi o‘rni, qo‘llanilish darajasi, fe’l zamonlarining yasalishi haqida tanishtirib o‘tadi. Hozirgi zamon аrаb tili gramatikasida xususan fe’l zamonlarining yasalishining turlari juda ko‘p. Ularning qo‘llanishining o‘z o‘rni bor. Ularning ma’nolari bir- biriga yaqin bo‘lsada, ular baribir tubdan farq qiladi. Tildagi grammatik ko‘rsatkichlar, xususan so‘z turkumlari, ma’no va vazifalarini alohida-alohida an’anaviy hamda zamonaviy tilshunoslik tomonidan qo‘yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq tarzda tadqiq eti lganligini bilib oldik. Terminlar barcha tillarda anglatgan ma’nosi bir xildir, lekin shakl jihatidan farq qilinishi aniq. Ushbu bitiruv malakaviy ishimda men arab tilida savdo-sotiq terminlari uning shakllari, qismlari, ma’no xususiyatlari va matnlarda kelganda tarjima xususiyatlari haqida ham qisqacha to‘xtalib o‘tdik. Xulosa o‘rnida yana shuni aytish mumkinki, ushbu ilmiy ishimizni savdo- sotiqqa oid terminlarni yoritilganlik jihatidan shu mavzuni o‘rganuvchilar uchun qo‘llanma sifatida ishlatish va dars jarayonlarida shu mavzuni yoritishda foydalanish mumkin bo‘lgan adabiyot sifatida qo‘llash mumkin. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ladiki, ilmiy-lingvistik tushunchani anglatishi, ba’zilarining boshqa tillarga bir so‘z bilan tarjima qilinishi kabi xususiyatlar ularni termin-birikmalar safiga kiritishga asos bo‘ladi. Terminologik korpus, terminologik ma’lumot bazalari yaratishda terminni modellashtirish asosiy bosqichlardan sanaladi va bu jarayonda ham, terminni bir tildan ikkinchi tilga 58 tarjima qilishda ham murakkab tarkibli terminlar turli qiyinchiliklarni yuzaga keltirishi mumkin. 59 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Mirziyoyev Sh.M. ”Ta’lim to ‘ g ‘risida”gi qonun 2020, 23-sentyabr. 2. PQ-5117-son “O zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o‘rganishniʻ ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror 2021, 19-may. 3. Mirziyoyev Sh.M. raisligida chet tillarini o‘qitish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari yuzasidan videoselektor yig‘ilishi. 2022, 6-may. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent : 2008, B, 108. 5. Abdurrohman ibn Ismoil ibn Umar Arab tili sarf muallimi. – Toshkent: O ‘ qituvchi, 2013, B, 238. 6. Doniyorov R. O‘zbek tili texnik terminologiyasining ayrim masalalari. – Toshkent, 1977, B,120. 7. Ermatov I.R. O‘zbek tilshunoslik terminlarining shakllanishi va taraqqiyoti: filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PHD)dissertatsiyasi avtoreferati. – Toshkent, 2019 8. Hasanov M. Arab tili darslari. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent : Nihol, 2007 , B, 258 . 9. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2013, B, 144. 10. Husanov N, Mirahmedova Z. Iqtisodiy atamalar va ish yuritish. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: 2005, B, 57. 11. Ibrohimov N. Arab tili grammatikasi . – Toshkent : O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, I – jild , 1997 , B, 453. 12. Ibrohimov N. Arab tili grammatikasi. – Toshkent : G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi , II – jild , 2004 , B, 694. 13. Jumanazarovna J. J, Kuldashev A. M, Terminologiya masalalari bo‘yicha ilmiy adabiyotlar tahlili O’zDJTU “Science and Education” Scientific Journal 2017, Volume 1 14. Muhammadshukur H. Boshlang ‘ ich sarf darsligi-Toshkent: 2008, B, 157. 15. Nurmonov A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. –Toshkent: Sharq, 2002, B, 260. 60 16. Usmonova N.X. Arab tilidan o‘quv qo‘llanma (3 – kurslar uchun) ToshDShI.- Toshkent: 2002, B, 185 . 17. Usmonov O, Hamidov Sh. O‘zbek tili leksikasi tarixidan materiallar, (X1X-XX asrlar). – Toshkent: 1997, B, 320. 18. Xudoyberganova D. Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug‘ati. – Toshkent:Turon zamin ziyo, 2015, B, 165. 19 . Shoabdurahmonov Sh, Asqarova M, Hojiev A, Rasulov I, Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Universitet, 2006, B, 464. 20. Бойцова, Е. Ю. Микроэкономика и макроэкономика: актуальные проблемы : учебник и практикум для вузов / Е. Ю. Бойцова, Н. К. Вощикова. — Москва : Издательство Юрайт, 2008. — C , 249. 21. Воджно Л.И. Научнотехническая терминология из обектов изучение закономерностей розвитие языка Филологическая наука. 1971, C , 215. 22. Виноградов, В. “Вопросы языкознания” 1961, C , 237. 23. Вымятнина , Ю. В. Макроэкономика в 2 ч. Часть 1 : учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры / Ю. В. Вымятнина, К. Ю. Борисов, М. А. Пахнин. — Москва : Издательство Юрайт, 2007, C , 294. 24. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнително-историческом освещении. М . , 2001, С, 276. 25 . Дониленко V.P. Русская терминология: Опитлингвистичекого описания. - M.:Наука, 1977, С, 157 26. Евлоева З.И. Русская лингвистическая терминология в эволютивном аспекте: диссертация кандидата филологических наук. – Нальчик , 2006, C 150. 27. Калинин А.В. Лексика русского языка:, 1971, C , 141. 28. Корнейчук, Б. В. Макроэкономика. Продвинутый курс : учебник и практикум для бакалавриата и магистратуры / Б. В. Корнейчук. — Москва : Издательство Юрайт, 2003, C , 385 . 29. Ким В.Н., Ким Т.С. Cоциально-политическая терминология.– Т.,2009, C , 227. 61 30. Лебедев В.Г. Чурева Л.С. Практический курс арабского литературного язика. 1- част. – М., 2005, С , 3 21. 31 . Мусаев К. М. Формирование, развитие и современные проблемы терминологии. 1986 , C, 163 . ةرهاRRقل صم.فرا RRعملا راد .نييو RRغللاو نييو RRحنلا تا RRقبط R.ي RRسولدنلأا يد RRيبزلا نسح نب دمحم ركب وبأ32 1392- Rه1973 INTERNET RESURSLARI 1. www .ziyo.uz 2. www .w ikipedia.org 3. www .onefineart.com 62

“ ARAB TILIDA SAVDO-SOTIQ TERMINLARI ORQALI TALABALARNING OG ‘ ZAKI KO ‘ NIKMASINI RIVOJLANTIRISH ” (AMALIY DARSLIK MISOLIDA). MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 BIRINCHI BOB. TILSHUNOSLIKDA TERMIN BILAN BOG‘LIQ ILMIY- NAZARIY QARASHLAR …………………………………………………...…..8 1 . 1. Termin tadqiqi bo‘yicha nazariy yondashuvlar ………………..…… …. .... ........ 8 1 . 2 . Savdo-sotiq terminologiyasi va uning o‘zbek tiliga kirib kelish manbalari …... 14 IKKINCHI BOB. ARAB TILIDA SAVDO-SOTIQ TERMINLARI ORQALI TALABALARNING OG‘ZAKI KO‘NIKMASINI RIVOJLANTIRISH. …...23 2 . 1. Yangi so‘zlar va mavzu bo‘yicha matn .………………..……………………23 2 . 2. Grammatik mavzu va mashqlar tizimi.…...…………………………….……30 XULOSA …………………………………………………………………………57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........................................60 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. Bizga ma’lumki, arab tili jah о n tillaridan biri his о blanadi. Arab tili juda murakkab va s o‘ z b о yligi juda k o‘ p tildir. Arab tili o‘n minglab yillar davomida b о sqichma – b о sqich takomillashib keldi, lekin o‘z ahamiyatini yo‘q о tgani yo‘q. Arab tili s о miy tillar о ilasiga mansub bo‘lib, uning adabiy til n о rmasi j о hiliyat davrida shakillangan. Ayni vaqtda esa til madaniyatini о shirish b о rasida hali ko‘p ish qilishimiz zarur. Ayniqsa, ba’zan rasmiy mul о q о tlarda ham adabiy til q о idalariga ri о ya qilmaslik faqat ma’lum bir hudud d о irasida ishlatiladigan sheva elementlarini qo‘shib gapirish h о latlari uchrab turishi masalalari hali –hanuz d о lzarb masalalardan bo‘lib q о lay о tganini ko‘rsatadi. Yurtimizda xorijiy tillarni o‘rganishda chuqur islohotlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbari, Shavkat Mirziyoyev raisligida 6-may kuni chet tillarini o‘qitish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari yuzasidan videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Xorijiy tillarni o‘rgatish bo‘yicha kelajak uchun mustahkam poydevor bo‘ladigan yangi tizimi yo‘lga qo‘yish vaqti-soati keldi [3]. Aynan bir sohadagi ya’ni savdo-sotiq sohasidagi terminlar bilan ishlash ko‘nikmasini oshirish va aniq tarjima qilish, terminlarning izohlarini ko‘rsatishda kamchiliklarga yo‘l qo‘ymasdan tarjima qilish, terminlar tasniflashini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish mavzu va kurs ishining dolzarbligini ko‘rsatadi. Terminologiya ( lot. termin va logiya) — 1) leksikaning bir sohasi; muayyan fan, texnika, ishlab chiqarish. tarmog ining, san at, ijtimoiy faoliyat sohasiningʻ ʼ tegishli tushunchalar tizimi bilan bog liq terminlari majmui; 2) tilshunoslikning ʻ terminlarni o rganuvchi sohasi. Termin tor ma noda ma lum bir sohaga oid maxsus ʻ ʼ ʼ leksika. Masasalan, fizika terminologiyasi, ijtimoiysiyosiy terminlar, mashinasozlik terminologiyasi kabi, termin umumxalq tilining leksikasi negizida 2

vujudga keladi, boyiydi [20, 52]. O‘z navbatida u, umumxalq tilining boyishi uchun xizmat qiladi. Terminologik leksika umumxalq tili leksikasining ajralmas qismi sifatida u bilan birga rivojlanadi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha jarayonlarni boshdan kechiradi. Ma lum bir soha yoki fan yuqori darajada taraqqiyʼ etgandagina o‘sha tilda maxsus terminlar vujudga keladi. Terminologiyaning rivojlanishi, boyish yo llari har xil: boshqa tillardan so z olish, yangi so z yasash, ʻ ʻ ʻ ayrim fonetik kategoriyalarning leksikalashuvi, so z birikmasining semantik bir ʻ butun holga kelib qolishi va boshqa Bugungi kunda o zbek terminologiyasining ʻ boyishi, asosan, boshqa tillardan so z olish va ichki so z yasash hisobiga ro y ʻ ʻ ʻ bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini belgilovchi asosiy omil uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Terminning o ziga xos ʻ xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda sinonimiya, omonimiya va ko‘p ma nolilik tilning boyligi bo lsa, Tilda bular salbiy hodisa hisoblanadi [21, 94]. ʼ ʻ Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun o zbek tilida yarim o tkazgich — ʻ ʻ chala o tkazgich — nim o tkazgich terminlari qo llanmoqda. Bu, o z navbatida, ʻ ʻ ʻ ʻ o qish, o qitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. Shu sababli ham ʻ ʻ terminologiyasi ma lum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy ʼ tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma lum terminologik me yorlar asosida ʼ ʼ amalga oshiriladi. Ilm-fan, texnika, qishloq xo‘jaligi va san’atga oid tushunchalarning aniq nomini bildiruvchi bir ma’noli so‘z va birikmalar terminlar deyiladi. Termin umumxalq tiliga muayyan terminologik tizim orqali o tadi, ʻ termin va umumiste moldagi so zlar bir-birini to ldiradigan leksik birliklardir. ʼ ʻ ʻ Sistem xarakterga egalik, o z terminologik maydonida bir ma nolilikka moyillik, ʻ ʼ his-tuyg uni ifodalamaslik, uslubiy betaraflik kabilar terminga xos xususiyatlardir. ʻ So‘z ko‘p ma’noga, ya’ni qo‘shimcha ma’nolarga ega bo‘ladi, lekin termin bunday xususiyatga ega emas. Termin ham so‘z, ammo u odatdagi so‘zlardan ma’nosining aniqligi, bir ma’noliligi bilan farqlanadi. Termin ma’lum sohada, shu soha vakillari nutqida qo‘llaniladi [28, 87]. Muammoning o ‘rganilish darajasi. O‘zbek terminologiyasi haqidagi prof. U.Tursunovning fikrlari bugungi tilshunosligimiz uchun ham muhim ahamiyat 3

kasb etadi. K.M.Musayev terminologiyani tilning leksikasi sifatida go‘yo bir shaharga qiyoslaydi. Uning fikricha, terminologiya yagona reja asosida qurilsa-da, lekin birdaniga barpo etilmaydi. U tarixiy shart-sharoit asosida shakllanadi, uni yaratishda har xil avlodga mansub bo‘lgan turli me`morlar, loyihachilar, kashfiyotchilar ishtirok etadi. Ular har bir qurilayotgan inshootni yaxshi o‘rgangan holda barpo etadilar. Terminologiyani tartibga solishdagi o‘ziga xos murakkablik ham shu bilan belgilanadi [31, 63]. Shu bilan birga N.A.Baskakov, N.K.Dmitriyev, F.S.Faseyevlarning, keyinchalik turkiy tillar materiallari asosida terminlarni o‘rganish bo‘yicha B.U.Oruzbayeva, R.A.Urekenova, M.Sh.Gasimovning ishlarini ko‘rsatish mumkin. H.Dadaboyevning “XI-XI U asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial iqtisodiy terminologiya” mavzusida yaratilgan tadqiotida o‘zbek tilidagi, jumladan, turkiy tillardagi ijtimoiysiyosiy va sotsial- iqtisodiy terminologiyaning paydo bo`lishi va tildaqo‘llanish mummolari atroflicha o‘rganilgan. Unda ayniqsa, O‘rta Osiyo hududidagi turkey xalqlar tillaridagi yurt, ulus, baliq (“shahar” ma’nosida), yasaq (“huquq, qonun” ma`nosida), ordu, qazi, og‘riliq, jaza, yug`rush (“vazir” ma`nosida) kabi yuzlab ijtimoiy-siyosiy terminlar ishlatilganligi, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadug‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat alhaqoyiq”, Zamaxshariyning “Muhaddimat al adab”, Sayfi Saroiyning “Guliston bi-tturkiy”, Qutbning “Xisrav va Shirin”, Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” kabi asarlaridan olingan terminlar misollar bilan isbotlab berilgan. Shu bilan birga, terminlarning paydo bo‘lish tarixiga, ularning yasalish qonuniyatlariga hamda boshqa tillardan o‘zlashtirilgan terminlar hisobiga boyishi masalalariga ham alohida e’tibor berilgan [9, 65]. Ilmiy izlanishning maqsadi. Ilmiy izlanishimdan ko‘zlangan asosiy maqsad sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: — arab tilidagi savdo-sotiq terminlarining ma’no xususiyatlari va shakllarining umumiy qoniniyatlarini ochib berish va qiyosiy o‘rganish; — bu ikki tildagi savdo-sotiqqa oid terminlarni funksional shakllaridagi xos 4

xususiyatlarni o‘rganib chiqish; — arab tilidagi savdo-sotiq terminlarini gaplarda ishlatilishi va gapirish jarayonidagi kamchiliklarni bartaraf qilishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishimizning vazifasi. — arab tilidagi savdo-sotiqqa oid terminlar orqali talabalarda og‘zaki ko‘nikmani rivojlantirish, terminlar xususiyatini tushuntirish. — arab tilidagi savdo-sotiqqa oid terminlarini fe’lning o‘tgan zamon shakllarining grammatik jihatlarida bo‘lgan qiyinchiliklarni bartaraf etish. — berilgan terminlarni mashqlar tizimi orqali mustahkamlash. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Biz tadqiq etayotgan ilmiy ishimizning o‘rganilish darajasi anchayin keng, albatta. Xususan, o‘rta asrlarda sharq qomusiy olimlaridan biri bo‘lmish alloma Muhammad Az – Zamaxshariyning qoldirgan ilmiy meroslarining ahamiyati beqiyosdir. Alloma nafaqat arab tilidagi fe’llarning turli vazifalari sifatdoshlar, masdarlar to‘g‘risida, balki arab tili grammatikasi “sarf” va “nahv ilmi”ga bag‘ishlangan. “Al Mufassal” va “Muqaddimatul adab” asarlari bilan arab tilining barcha jihatlariga doir masalalarni yoritib berganlar. Mustakillik yillarida buyuk vatandoshlarimizning yaratgan boy ilmiy meroslarini o‘rganish uchun arab tili va tillarga bo‘lgan e’tibor yanada oshdi. Turli tarjimalar asliyat tilidan tarjima qilina boshlandi. Bu borada yurtimizda faoliyat yuritib kelayotgan ilmiy maktablar, xususan, Toshkentdagi Jahon tillari universiteti, Sharqshunoslik Instituti va qolaversa Samarqand davlat chet tillari institutining ham xizmatlari beqiyosdir. Til o‘rganish uchun bugungi yosh o‘sib kelayotgan kadrlarimizga keng imkoniyatlar yaratib berildi. Xususan, arab tiliga bo‘lgan e’tibor yanada oshdi va bu bilan Movarounnahr va Xuroson o‘lkalariga VI-VII asrlarda kirib kelgan arab tili, arab yozuvi va shu davrdan boshlab toki Chor Rossiyasi yurtimiz hududiga kirib kelguniga qadar arab yozuvi asosida yaratilgan boy ilmiy me’rosimizni o‘rganish va tadqiq qilish imkoniyatlari eshigi ochildi. Bu biz uchun asrlar davomida hali tadqiq qilinmagan va o‘rganilmagan ma’naviy, madaniy, ilmiy meroslarimizni omma e’tiboriga havola etib, milliy meroslarimizni o‘rganishda ilmiy tadqiqotlar salmog‘ini oshirish uchun xizmat qiladi. Bundan 5

Похожие

Tasviriy san'at darslarida manzara ishlash orqali faoliyatini rivojlantirish usullari (Tog’ manzarasi misolida)
“Samarqand – tarix beshigi” bo‘limini o‘rgatish metodikasi (2-sinf misolida)
DAVLAT TILIDA ISH YURITISH ASOSLARINI O‘QITISH VA MALAKASINI OSHIRISH MARKAZI
ONA TILI MASHG‘ULOTLARIDA YOZMA NUTQ KO‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRUVCHI O‘QUV TOPSHIRIQLARINI ISHLAB CHIQISH MEZONLARI
Ona tili darsliklaridagi tilga oid terminlarning tahlili