DAVLAT TILIDA ISH YURITISH ASOSLARINI O‘QITISH VA MALAKASINI OSHIRISH MARKAZI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………................3 I BOB. IMLO QOIDALARINI O‘QITISHNING NAZARIY MASALALARI 1.1. O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari… ……………………………………….… 8 1.2. Orfografik savodxonlik va uning ahamiyati……………………………………. 18 II BOB. IMLO QOIDALARNI O‘QITISHNING O‘QUV-USLUBIY TA’MINOTI 2.1. O‘quvchilar yozma savodxonligini oshirishda imlo qoidalarining o‘rni. ........ …26 2.2 . O‘quvchilar yozma savodxonligi oshirishda kompetensiyaviy yondashuv va innovatsion usullardan foydalanish……………………………………………….…31 III BOB.TAJRIBA – SINOV MATERIALLARI 3.1. Tajriba – sinov materiallari……………………………………………..............35 3.2. Tajriba – sinov ishlari tahlili……………………………………………............45 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR ………………………………...............52 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………….............54

KIRISH Tadqiqotning dolzarbligi. Har qanday jamiyatning rivoji, istiqboli, qudrati oxir-oqibatda har jihatdan inson omiliga borib taqalar ekan, demak, bizning hozirgi vaqtda o‘z oldimizga qo‘ y gan kelajagi buyuk, huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyatini barpo etishdek ezgu maqsadimizning to‘la ma‘noda ro‘yobga chiqishi, avvalo, yosh avlodning mukammal tarbiya olib, barkamol shaxslar sifatida hayotda o‘z munosib o‘rinlarini topishlariga bog‘liqdir. Chunki ular jamiyatda o‘ z o‘rinlarini topsagina o‘z ona tilining latofatini dunyoga tanitadi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, “Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o‘z so‘zlarini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar” 1 . Mamlakatimiz taraqqiyoti istiqboliga mo‘ljallangan ushbu qonun va dasturning ishlab chiqilishidan oliy maqsad, avvalo, jamiyatimizda bo‘layotgan yangilanishlar, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda olib borilayotgan keng ko‘lamli islohatlar sari yuz tutgan ona-Vatanimiz uchun XXI asrdagi zalvorli muammolarni yechadigan, Vatan xizmatiga yaraydigan, har tomonlama yetuk-har taraflama uyg‘un rivojlangan, ma‘rifatli, ilm sarchashmalaridan bahramand bo‘lgan, o‘z davriga munosib yigit va qizlarni tarbiyalab kamol toptirishdir. Ana shunday oqilona siyosatning natijasi o‘laroq bugungi kunda ta‘limning uzviyligi va uzluksizligiga asoslangan yangicha tizimi vujudga keldiki, umumiy o‘rta ta‘lim muhim o‘rin tutadi. Ona tili ta‘limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirish, erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olish, jamiyat a‘zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o‘rinda ona tili ta‘limiga o‘quv fani 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилганинин ўттиз йиллигиг a бағишланган тантанали маросимдаги нутқи//“Халқ сўзи”, 2019 йил, 22 октябрь. 2

emas, balki, butun ta‘lim tizimini uyushtiruvchi ta‘lim jarayoni sifatida qaraladi. Darhaqiqat, ona tili umumiy ta‘lim maktablarida yetakchi predmet sifatida yosh avlodga o‘zining bebaho boyligini o‘rganishga, madaniyat ko‘zgusi sifatida o‘z vazifasini bajarishga, o‘quvchining bilim faoliyatini yaxshilab,tafakkurini o‘stirishga mas‘ul fan bo‘lishi kerak. Malaka ishimizning mavzusi ana shunday muhim vazifaning bir bo‘g‘inini orfografiya o‘qitishning nazariy va amaliy asoslarini ko‘rsatib berishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Orfografiya o‘qitish masalasi xususiy metodika masalalari tizimidagi eng murakkab masala bo‘lib, u jamiyat madaniyati va ravnaqida muhim rol o‘ynaydi. Shaxsning og‘zaki nutqi yozma shaklda uslubiy va imloviy jihatdan to‘g‘ri ifodalansagina nutq talabiga javob beradi. Shu o‘rinda, Yosh avlod nima sababdan imlo savodxonligini egallashi shart? –‒ degan savol tug‘iladi. Bunga qat‘iy tarzda javob qaytarish ham mushkul. Avvalo, bu yorug‘ dunyoni anglash uchun, jamiyatning teng huquqli a‘zosi bo‘lish uchun ham yozma savodga ega bo‘lish zarur. Masalan, oddiy bir matnni o‘qib,anglay olmaydigan odamning ahvolini tushunish qiyin emas. Binobarin, jahon kommunikatsiya tizimidan to‘liq foydalanish zarurati ham imlo savodxonligini taqozo etadi. Ayni paytda o‘z fikrini erkin ifodalay olmaydigan kishilarni ko‘rib ham yozish malakasini egallash, imlo savodxonligiga erishish naqadar zarurat ekanligini anglay boshlaymiz. Nazarimizda, yozma savodxonlik og‘zaki so‘zlashuvga bevosita ta‘sir ko‘rsatadi. Aniqroq aytganda, yozma nutq, ya‘ni yoza olish qobiliyati rivojlangan bo‘lsa, o‘sha kishidagi og‘zaki nutq ham ma‘lum ma‘noda to‘g‘ri shakllanadi. Afsuski, hozirgi paytda ko‘pchilik yurtdoshlarimiz nutqi adabiy til qoidalariga to‘g‘ri kelmaydi. Binobarin, ularda imloviy savodxonlik yetishmaydi. Ma‘lumki, yozma nutq –yozuvning og‘zaki nutqdan ba‘zi afzalliklari ham mavjud. Masalan, og‘zaki nutq masofa va davr jihatidan chegaralangan. Yozuvda esa makon va zamon jihatidan chegaralanish yo‘q, ya‘ni biz bugun yozayotgan kitoblarni dunyoning istalgan yerida, istalgan paytda o‘qish mumkin bo‘ladi. Shu sababli ham, o‘sib kelayotgan yosh avlod 3

o‘z yozuvini, imlo qoidalarini chuqur o‘rganishga sidqidildan kirishmog‘i, avvalo, mazkur va ma‘naviy tomonini anglab yetmog‘i zarur. Nazarimizda, imlo savodxonligining jamiyat taraqiyyotidagi yana bir qirrasiga to‘xtalib o‘tish joiz. Bu – savodxonlikning milliy rivojlanish bilan bog‘liq tomonidir. Aslida, yozuv –milliy iftixor ramzi, har qanday millatning rivojlanganlik darajasini ko‘rsatib turuvchi vosita. Shunday ekan, biz o‘z yozuvimizga, uning qonun-qoidalar asosida yozilishiga doimiy e‘tibor qaratishimiz lozim. Hatto yozuv milliy qadriyat, millat ramzi sifatida ham ardoqlanishi kerak. O‘zbek yozuvi, u kirill alifbosida yoxud lotin aifbosida bo‘lishidan qat‘i nazar, har bir fuqaromiz uchun milliy iftixor ramzi, ma‘naviy qadriyat nishonasi bo‘lib qolishi lozim. Ayniqsa, yosh avlod yozuvni va imlo qoidalarini oddiy bir hodisa sifatida emas, balki hayotiy ehtiyoj, xalqimizning ma‘naviy boyligi tarzida qadrlashi ham farz, ham qarzdir. Yuqorilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, imloviy savodxonlik nafaqat shaxsiy, balki umummilliy masaladir. Negaki, ushbu jarayon ancha murakkab bo‘lib u doimo takomillashib bormog‘i lozim. Bu jarayonda oilaviy muhit boshlang‘ich sinflarda egallanadigan ko‘nikmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, bu borada ota-onalar va o‘qituvchining doimiy nazorati o‘quvchida to‘g‘ri yozuv qoidalarining shakllanishi hamda imloviy savodxonlikning oshishiga sabab bo‘ladi. Ayni paytda yozuvni mukammal egallash orqali o‘quvchida olam sirlariga qiziqish kuchayadi, mustaqil tarzda kitob o‘qishga rag‘bat oshib boradi, bolaning meni namoyon bo‘la boshlaydi. Demak, imloviy savodxonlik yosh avlodni faqatgina ezgulik sari yo‘llaydi, ularing ma‘naviy barkamol bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi. Shuingdek, imlo savodxonligi orqali milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usi shakllanadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Yangi imlo lug‘atlarining so‘zliklari 1976-yili nashr etilgan « Ўзбек тилининг имло луғати » 2 , 5 jildli « Ўзбек тилининг 2 Ўзбек тилининг имло луғати/ Тузувчилар С.Иброҳимов, Э.А. Бегматов, А.Аҳмедов. –Тошкент: Фан, 1976. 4

изоҳли луғати » 3 , 12 jildli « Ўзбекистон миллий энциклопедияси » 4 so‘zliklaridan hamda maktab darsliklaridan, gazeta va jurnallardan to‘plangan so‘zlardan foydalanib tuzildi. S.Ibrohimov, E.Begmatov va A.Ahmedovlar muallifligi ostida “O‘zbek tilining imlo lug‘ati” tuzildi. Lug‘atning lotin yozuvidagi varianti O‘zR Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi 339-sonli «O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida»gi qarori bilan qabul qilingan «O ‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari»ga asoslangan holda yaratildi. Lug‘at filologiya fanlari doktori, professor E.A.Begmatov va filologiya fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim A.P.Madvaliyevlar tomonidan tuzilgan. Mualliflar lug‘atga so‘z to‘plash, so‘zligini tuzish, so‘zning imloviy shaklini va maqbul me’yorlarni ilmiy baholash ishlarini amalga oshirdilar. Lug‘atni nashrga tayyorlash jarayonidagi ishlarda filologiya fanlari nomzodi G‘.Ismoilov, ba’zi texnik ishlarni bajarishda kichik ilmiy xodimlar O.Islomov va F.Musayevalar qatnashdilar. Lug‘at qo‘lyozmasidagi ba’zi nuqsonlarni bartaraf qilish ishiga lug‘atning mas’ul muharriri, filologiya fanlari doktori, prof. N.Mahmudov munosib hissa qo‘shdi. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi o‘ quvchilar yozma savodxonligini oshirishda imlo qoidalarining ahamiyati ni asoslash hamda o‘quvchilar yozma savodxonligi oshirishda kompetensiyaviy yondashuv va innovatsion usullardan foydalanishda interaktiv dasturiy vositalardan foydalanish yo‘llarini taklif etishdir. Tadqiqotning predmeti. Ishning tadqiq obyektini o‘zbek tilida yaratilgan imlo lug‘atlar tashkil qiladi. Ishda nazariy manba sifatida tilshunosligimizda bajarilgan dissertatsiya, monografiya va ilmiy maqolalardan foydalanildi. Tadqiqotning vazifalari. Ushbu maqsadni amalga oshirish bir qator vazifalarni bajarishni nazarda tutadi: 3 O‘zbek tilining izohli lug‘ati / A.Madvaliyev, E.Begmatov. –Toshkent:Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-2008. 4 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 2000-2005. 5