DAVLAT TILIDA ISH YURITISH ASOSLARINI O‘QITISH VA MALAKASINI OSHIRISH MARKAZI MUN D ARIJA KIRISH ………. ........... ........................................ ..................... .......... ....... ... ............3 I BOB. MAHMUD KOSHG‘ARIYNING HAYOT VA IJOD YO‘LI.“DEVONU LUG‘ATIT TURK” ASARI 1.1.M.Koshg‘ariy qomusiy olim sifatida………………………………………… .5 1.2.“Devonu lug‘atit turk” asari haqida umumiy ma’lumot ……………… …….. .. 9 II BOB. “DEVONU LUG‘ATIT TURK”ASARINING O‘RGANILISHI 2.1. “Devonu lug‘atit turk”asarining jahon miqyosida o‘rganilishi … ………….. . 13 2.2. “Devonu lug‘atit turk”asarining o‘zbekistondagi tadqiqi…………………...22 III BOB . ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA “DEVONU LUG‘ATIT TURK”ASARINI O‘QITISHNING O‘ZIGA XOS AHAMIYATI. VA USULLARI . 2.1. Ona tili darslarida lug‘atlardan foydalanishning ahamiyati. ( “Devonu lug‘atit turk”)asari misolida ……………………………..………………………………...30 2.2. Adabiyot darslarida “Devonu lug‘atit turk” asarining o‘qitilishi ………….....38 XULOSA ................................................................................................. 49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................... 52

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jahon tamadduni tarixida ko plab nodir va bebahoʻ yodgorliklar borki, ular nafaqat bir millat, balki butun insoniyat uchun ham beqiyos ma rifiy va madaniy ahamiyat kasb etadi. Ana shunday noyob ʼ yodgorliklardan biri XI asrda yaratilgan – Mahmud Koshg ariy qalamiga mansub ʻ “Devonu lug oti-t-turk” (“Turkiy so zlar to plami”) asaridir. ʻ ʻ ʻ Ushbu asarning tilshunoslik oldidagi qimmati endilikda hech kimga sir emas. Lug‘at har tomonlama zamonaviy lingvisik nazariyalarga munosib asos bo‘la oladigan darajadagi mukammal asardir. “Devonu lug‘ati-t-turk” asari tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, geografiya va shu kabi fanlar bo‘yicha ma’lumot beruvchi va ushbu sohalar uchun ajoyib tadqiqot obekti bo‘la oladigan, shu bilan bir qatorda butun dunyo tan olgan, 950 yillik tarixga ega bo‘lgan yirik asar sanaladi. Uni til jihatdan tadqiq qilish hamda keng ommaga yetkazish, bu borada mavjud bo‘lgan muammolarga yechim topish har bir tilshunos va adabiyotshunos olimning oldida turgan mas’uliyatli vazifalardan biridir. Keyingi yillarda ta’lim tizimidagi islohotlar, asosan, O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida belgilangan «…ta’lim tizimini takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish» 1 ga doir g‘oyalar asosida olib borilmoqda. Har bir sohada ilg‘or innovatsiyalarni yaratish bugungi kun ilm ahlining asosiy maqsadidir. Ushbu tadqiqot ishida asarning asl mohiyatini o‘quvchilar ongiga singdirish, uni o‘qitishning turli usullari, o‘ziga xosliklari haqida mulohazalar mavjud. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Ushbu bitiruv malakaviy ishining obyekti – Mahmud Koshg‘ariy tomonidan yozilgan “Devonu lug‘otit turk” asari. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёев нинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони 2

Uning predmetini esa ana shu asarning ona tili va dabiyot darslarida o‘qitilishi mumkin bo‘lgan innovatsion usullar, metodlar tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi o‘rta ta’lim maktablarining ona tili va adabiyot fanlarida “Devonu lug‘atit turk” asarining o‘qitilish tizimini ishlab chiqish hamda keng ommaga yetkazishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi: - “Devonu lug‘atit turk” asari haqida umumiy ma’lumotlarni to‘plash; - asarning o‘rganilganlik darajasi, bu haqdagi olimlarning turli nazariyalarini ko‘rib chiqish; - til va adabiyot ta’limida lug‘atlardan foydalanishning ahamiyatini aniqlash; -ona tili darslarida “Devoni lug‘atit turk”asarini o‘qitishda o‘ziga xos usullar, innovatsion metodlardan foydalanish; -o‘rta maktab adabiyot darslarida “Devoni lug‘atit turk”asarini o‘qitishda o‘ziga xos usullar, innovatsion metodlardan foydalanish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ushbu tadqiqotda maktab ona tili va adabiyot darslarida o‘quvchilarga “Devonu lug‘atit turk”asarini o‘qitishning turli usullari jadval va shakllar orqali ko‘rsatib berildi, asar haqidagi o‘zbek va jahon olimlarining tadqiqotlari o‘rganib chiqildi hamda ularning nazariyalari o‘zaro qiyoslandi. Tadqiqotning o rganilganlik darajasiʻ . Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari yuzasidan jahon olimlaridan K.Brokelmann,V.V.Bartold, S.E.Malov, K.K.Yudaxin, B. Atalay, R.Kilisli 2 , o‘zbek olimlaridan S.Mutallibov, A. Fitrat, B. Cho‘ponzoda, G‘. Abdurahmonov, H. Dadaboyev, A. Rustamov, A. Hasanov, H. Boltaboyev 3 kabi olimlar o‘zlarining tadqiqot ishlarini olib borgan. 2 Atalay. B. Divanü Lügat-it-Türk ve Tercümesi üzerine Notlar / Kâşgarlı Mahmud. Divanü Lügat-it-Türk (çeviri). Çeviren:Besim Atalay. 5 baski. Cild I. Ankara, 2006. S.XII; Kilisli Rifat. Ansiklopedik Sözlük, III Cild / Dil ve genel Kültür Ansiklopedisi. Ankara, 1967. S. 1297. 3 A.Fitrat. Eng eski turk adabiyoti namunalari. Samarqand-Toshkent, 1927. Qayta nashri: Toshkent: MUMTOZ SO’Z, 2008; Dadaboyev H. «Devonu lug‘atit turk»ning til xususiyatlari.– Toshkent:ToshDSHI,2017; Abdurahmonov G’. Mutallibov S.M. Devonu lug’atit nturk. Indeks-lug’at. – Toshkent: O’zFA nashriyoti, 1967. 3

Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar tahlili. ʻ Mazkur tadqiqot ishida jahon va o‘zbek olimlarining bir talay tadqiqot ishlari o‘rganib chiqildi, jumladan, Basim Atalay tomonidan qilingan asarning tarjima varianti ko‘rib chiqildi, nemis olimi K. Brokelmann tomonidan tuzilgan lug‘at bilan tanishildi, qolaversa o‘zbek olimlaridan S. Mutallibov va G‘Abdurahmonov hamkorligida tuzilgan “Devon”ning o‘zbekcha tarjimasi bilan ham tanishib chiqildi. Har uchchala tarjima bir biriga qiyoslandi. Bundan tashqari, A. Fitratning “So‘zlik” asari, A. Rustamov tomonidan asarning rus tiliga tarjima variant ham ma’lum darajada ko‘rib chiqildi. S. Hasanov va H. Boltaboyev muallifligida yozilgan “Devonu lug‘atit turk”ning yangi nashrini tayyorlash prinsplari” mazvusidagi ilmiy maqolasi ham o‘rglidi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. O zbekiston Respublikasi ʻ Prezidentining ta’lim-tarbiya, til, ma’naviyatga doir qarashlari, O zbekiston ʻ Respublikasining “Davlat tili haqida” gi qonuni, soha mutaxassislarining fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi. Tadqiqotning predmetini o rganishda transformatsion, transpozitsion, ʻ distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotda ko‘plab olimlarning nazariy qarashlari haqida ham fikrlar keltirilgan, bu esa asar haqidagi ta’limotni nazariy jihatdan boyitadi, o‘quvchilarda bu borada tasavvur va bilimlar uyg‘onishiga sabab bo‘ladi. Ishning amaliy ahamiyati umumta’lim maktablarida faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilar ona tili va adabiyot darslarini “Devonu lug‘atit turk”asarini o‘qitishning turli usullaridan foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari mumkin. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Ushbu ish an’anaviy tarzda kirish, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, umumiy hajmi 56 ʻ ʻ sahifadan iborat. 4

I BOB. MAHMUD KOSHG‘ARIYNING HAYOT VA IJOD YO‘LI.“DEVONU LUG‘ATIT TURK” ASARI 1.1.M.Koshg‘ariy qomusiy olim sifatida Mahmud Koshg‘ariy tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy, fonetika, fonologiya, leksikologiya, leksikografiya, lingvogeografiya sohlarida diqqatga sazovor ishlarni amalga oshirgan, sarf va nahv ilmining asoschisi hisoblanadi. Mahmud Koshg`ariy (to`liq ismi - Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al- Qoshg`ariy) - XI asrda yashab o`tgan Muhammad Issiqko`l bo`yidagi Barsxon shahrining amiri bo`lgan. Keyinchalik Xitoyning Qashqar shahriga ko`chib o`tgan va shu yerda 1029-yilda o`g`li Mahmud dunyoga kelgan. Mahmud Koshg`ariyning hayoti to`g`risida bizgacha juda kam ma’lumot yetib kelgan. Ammo shu narsa ma’lumki, Qoraxoniylar avlodiga mansubligi Mahmudga yoshlik davridayoq dastlab tug`ilgan shahrida, keyinchalik Buxoro, Samarqand, Nishopur va Bagdod shaharlarida chuqur bilim olish imkoniyatini bergan. Otasi Husayn ibn Muhammad o‘sha davrdagi Baregan elining amiri bo‘lgan. Koshg‘ariy boshlangich ma’lumotni o‘z qishlog‘ida, yuqori ma’lumotni Koshg‘ar madrasalarida olgan, arab, fors, turkiy kabi 7-8 tilni puxta egallagan. So‘ng u Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur shaharlarida bilimini oshirgan. 1056—57 yillarda mamlakatdagi ichki nizolar natijasida olim o‘z vatanini tark etib. 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur bo‘lgan. Ana shu yillarda u turkiy xalqlar yashaydigan o‘lkalarni kezib, bu yerlardagi turkiy qabila va urug‘lar, ularning kelib chiqishi va nomlanishi, joylashish o‘rinlari, urf-odatlari, ayniqsa, til xususiyatlarini sinchiklab o‘rganadi. So‘ng Bag‘dodga borib, ancha vaqt shu shaharda ijod qilgan, xususan, 1072 yili (ba’zi manbalarda — 1074 yil va undan ham keyin) dunyoga mashhur asari «Devonu lug‘otit turk» («Turkiy so‘zlar devoni»)ni yozib bitiradi va uni abbosiylardan bo‘lgan Abulqosim Abdulloh binni Muhammadil Muqtado biamrillohga bag‘ishlaydi. Ushbu asar turkiy xalqlar tarixidagi dialektologik, izohli, etnografik, tarixiy-etimologik lug‘atlarning barcha 5