ASQAD MUXTOR HIKOYALARIDA RUHIYAT TASVIRI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………….…4-8 I BOB. ASQAD MUXTOR HIKOYALARIDA BADIIY MAHORAT………9 1.1. Ana’nalardan foydalanishdagi mahorati……………………………....….9- 17 1.2. Asarlarida zamon, makon va muhit tasviri……………………………...17- 27 II BOB. ASQAD MUHTOR HIKOYALARINING KOMPAZITSIYASI…..28 2.1 Hikoyalarida portret va peyzajning ahamiyati…………………………..…28- 43 2.2. Asarlarida detallarning o‘rni………………………………………...….…43- 46 III BOB. OBRAZLAR GALERIYASI VA ULARDA RUHIY TOVLANISHLAR IFODASI…………………………………………………...47 3.1. Adib hikoyalarida bola ruhiyatining tasviri…………………………….…47-52 3.2. Ijodkor “men”i talqini……………………………………………….……52-57 XULOSA………………………………………………………………..….…58-60 ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………………………...…60-63 1

KIRISH (ishning umumiy tavsifi) Mavzuning dolzarbligi: Jahon adabiyotida ijodkor shaxsi u yaratgan asar hamda uning qalb dunyosini kashf etish asosiy muammolardan biri sanaladi. Ayniqsa, yozuvchi asarlaridagi ruhiy tovlanishlar, po’rtanalar, asar qurilishidagi o‘ziga xosliklar hamda muallifning xalq tilidan foydalaishdagi mahoratini o‘rganish zarurati yuzaga kelmoqda. Shu munosabat bilan ijodkor shaxsi menini nasriy asarlar asosida o‘rganish hamda o‘zbek adabiyotining yorqin ijodkori bolgan Asqad Muxtor ijodiga, nasriga yangicha qarashlar asosida baho berish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Jahon adabiyotida ijodkor yaratgan asarlarning davr, shaxs va qahramon masalasi yuzasidan olib borilayotgan sa’yi harakatlari ham adabiyot olamini ochishga xizmat qilmoqda. Binobarin, davr tushunchasi qahramon ruhiyati orqali tadqiq etish, qahramon tushunchasini esa zamon munosabatida idroklash, ularni boshqarib turuvchi ijodkor shaxsining asar mavqeidagi o‘rnini belgilash muhim sanaladi. Shu nuqtai nazardan Asqad Muxtor hikoyalarida davr, shaxs va qahramon masalasining yorilishi bugungi adabiyotshunoslikdagi zarurat sanaladi. Ayniqsa, bolalar obrazi va ularning ruhiy kechinmalari davr muammosini kichik qalblarda aks etishi davr tushunchasini yoritishga xizmat qiladi hamda mavzuimizning dolzarbligini belgilaydi. O ‘ zbek xalqining badiiy estetik dunyosining taraqqiyoti ko‘p asrlik bosqichlarni bosib o’tgan adabiiy-madaniy qadriyatlarning tiklanishi va ularning mustahkamlanishi bilan yanada rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda xalqimizning ming-ming yillik ma’naviyat xazinasi xalqimizning xayotiga va manaviy olamining takomillashuviga o’z hissasini qo’shmoqda. Yurtboshimiz Prezident Shavkat Mirziyoyev o’zining “ O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari” mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo’llagan maktubida, adabiyotning inson ma’naviy olamiga qay darjada ta’sir ko’lami haqida ham to’xtalib o’tganligini quydagi jumlalar orqali ko’rib o’tishimiz mumkin: “Bundan yuz yil muqaddam buyuk o‘zbek shoiri Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li – Cho‘lpon “Adabiyot yashasa, millat 2

yashar!” degan otashin da’vat bilan maydonga chiqqan edi. Hayot va tarix sinovlaridan o‘tgan teran ma’noli bu so‘zlar bugun ham o‘z ahamiyati va qimmatini yo‘qotgan emas” 1 . Darhaqiqat, adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. O‘zbek adabiyotshunosligida hikoya janriga doir muammolar turli ilmiy qarashlar asosida o‘rganilgan. 2 Ulardagi tasvir ko’lamini turli talqin qilishadi. Asqad Muxtor ijodi, asarlarining milliy hikoyachilikda tutgan o‘rni borasida ham qator tadqiqotlar ishlari hamda ilmiy izlanishlar kuzatiladi. 3 Asqad Muxtor ijodi yuzasidan O.Sharfiddinov, I.Sulton, M.Qo‘shjonov, I.G‘afurov, N.Shukurov, N.Karimov. U.Normatov, Q.Yo‘ldoshev singari bir qator olimlar ijod olami bo‘yicha o‘z mulohazalarini bildirdilar. 4 Biroq bu kabi tadqiqotlarning birortasida Asqad Muxtorning hikoyalari tadqiqi asosiy planga olib chiqilmadi. Mana shularni e’tiborga olgan holda, yozuvchi hikoyalarining o‘ziga xos jihatlari, hikoyalardagi ruhiyat tasviri va ichki kechinmalar talqini tadqiqot ob’ektimizda aylandi. Bitiruv ishining maqsad va vazifalari. Asqad Muxtor hikoyalari o‘zining yuksak badiiyati, ilgari surilgan g‘oyaviyligi bilan ahamiyatlidir. Ayniqsa, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvidagi “Adabiyot va san’at; madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir” nomli ma’ruzasi // Xalq so‘zi. – 2017, 4 avgust - #153(6347) 2 Адабиёт назарияси: 2 томлик. Т.2.-Т.,1979; Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Қадимий адабий алоқалар.- Т.,1997; Мирвалиев С. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихини даврлаштириш муаммолари// Тил ва адабиёт таълими.-1995.-№5-6.- Б.48-52; Каримов Э. ХХ аср бошида Туркистонда адабий муштаракликлар//Ўзбек тили ва адабиёти.-1994.-№4-6.-Б.16-23; Турдиев Ш. А.Қодирий ва татар адабиёти//Ўзбек тили ва адабиёти.- 1994.-№6.-32-38; Шеъриятда Фитрат ва Чўлпон анъаналари // Гулистон.-1995.-№2.-Б.46-47 ; ал-Амин Б. Миллий адабиётнинг икки илдизи//Шарқ юлдузи.-1998.-№5.-Б.156-158; Қуронов Д. Жаҳон адабиётига йўл.- Жаҳон адабиёти.-1997.-№6.-Б.168-172 3 Тоғаев О. Асқад Мухтор. –Тошкент: Тошкент нашриёти, 1966; Сайимов Б. Асқад Мухтор прозаси. – Тошкент: Фан, 1969; Шарафиддинов О. Ижоднинг катта йўлида. Истеъдод жилолари китобидан. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976; Каримов Н. Ва бош. ХХ аср адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1999 . Раҳимжонов Н. Асқад Мухтор поэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008; Раҳимжонов Н. Мустақиллик даври шеърияти. – Тошкент: Фан, 2012 4 O.Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. – Toshkent: Sharq, 2004; I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. –Toshkent: O’qituvchi, 2005; M.Qo’shjonov. Tanlangan asarlar. –Toshkent: Sharq, 2020, I.G’afurov. Badiiylik – bezavol yangilik. –Toshkent: Sharq, 2008, N.Shukurov. So’z sehri – she’r mehri. – Samarqand, 1993; N.Karimov, XX asr manzaralari. – Toshkent: Sharq, 2012; U.Normatov. XX asr o’zbek adabiyoti. – Toshkent: Akademnashr, 2008, Q.Yo’ldoshev. Yoniq so’z. – Toshkent: Akademnashr, 2006. 3

hikoyalardagi qahramonlarning o‘ta soddaligi, inson fojelik hayotining qabariq tasvirlarini o‘rganish ishning asosiy maqsadini tashkil etadi. Ana shu maqsadni amalga oshirishda vazifalar belgilandi: - adabiyotshunoslikda yaratilgan adib hikoyalarini chuqur ilmiy tadqiq etib, ularga xos janr va uslub xususiyatlarini ilmiy tadqiq etish vositasida, yozuvchi asarlaridagi o‘ziga xos ruhiy olam tadqiqini aniqlash; shaxs jumbog‘iga ijodkor munosabatini o‘rganish natijasida u yaratgan asarlarga xos hayot haqiqatini badiiy idrok etish va tasvirlash mahoratini o‘rganish mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalarini tashkil qiladi. – adabiyotimizda inson xati harakati va dunyo qarashini borligicha talqin etilaboshlandi O‘zbek yozuvchilari o‘z ruhiyatini taftish etib, o‘zligini anglashga intilgan qahramonlar hayot hodisalari va odamlarga ham o‘ziga xos munosabatda bo‘lishlari tabiiy hol ekanini diqqat markazida tutgan holda ziddiyatli va murakkab insonlar obrazini yaratishga erishdilar; –adib hikoyalarida hodisalarga va inson shaxsiga yangi jihatlardan yondashish bilan birga real hayot hodisalari mantiqiga, xarakterlar mohiyatiga mos miflar va afsona-yu rivoyatlardan foydalanib, ularning ma’no-mazmuniga singdirilgan hayotiy falsafasini tasvirlanayotgan hodisalar mohiyatiga uyg‘unlashtirish vositasida epik tafakkurning serma’no serohangligini, mazmunning ko‘lamdorligini ta’minlaydi. Natijada badiiy fikr harakati uchun keng makon yaratilgan, janr imkoniyatlari yanada kengaygan; Asqad Muxtor asrlarida hayot hodisalari va inson ruhiyatini xolis kuzatish hamda badiiy tadqiq-u tahlil qilish orqali oddiy mehnatkash xalq va uning ichki kechinmalarini, jamiyat yetkazgan fojiaviy holat insonlar dunyosidagi inqirozga, ziddiyatga sabab bo’lganligi yoritilgan. Natijada, xayolot bilan ruhiyat, hayotiy hodisalar bilan inson borlig‘i uzviylikda, bor ko‘lami va turfa ranglari bilan tasvirlanmoqda, sharqona milliy ruhni, o‘ziga xos hayot falsafasini ifoda qilmoqda. Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Ishning obyekti sifatida Asqad Muxtorning nasrdagi o‘ziga xos xusisuyatini yoritish tanlangan. Tadqiqotning predmetini Asqad Muxtorning 2022 yilda nashr etilgan “Dunyo bolalari” hikoyalar 4

to‘plami, 1983 yilda nashr etilgan “Ildizlar” qissa va hikoyalar to’plami, “Chodirxayol” to’plami, 2021-yilda nashr etilgan “Tanlangan asarlar”i tashkil etadi. Ishining ob’yekti va predmetini ochib berishda yuqorida qayd etilgan asarlardan olingan misollar material vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishimizda o‘zbek milliy nasrimizda Asqad Muxtor ijodida uslubiy izlanishlarning o‘ziga xosliklari, milliy koloritning yorqinligi o‘rganildi. Bu o‘rinda yozuvchi hikoyalarida milliy ruh tasviri, ichki kechinmalar, hikoyalarning g‘oyaviy-badiiy qimmati tahlilga tortildi. “Dunyo bolalari”, “Chodirxayol” hikoyalaridagi ruhiy kechinma va psixallogik olam chuqur o‘rganildi. Yozuvchining badiiy mahorati asarlaridagi badiiy tilning o‘ziga xos jihatlari orqali ham ko‘rsatib berildi. - Asqad Muxtor ijodi talqini o’zbek hikoyachiligi tahlil etilib, yozuvchining badiiy obraz yaratish mahoratini o‘rganish, tahlil va talqin etish, shu orqali ijodkorning mahoratini ochib berishga ham e’tibor qaratildi; - adib hikoyalarida bola obraziga e’tibor qaratilib, uning ruhiyati tahlil etiladi; - hikoyalarida muallif “men”i obraz sifatida gavdalanganligi misollar asosida tadqiq etiladi; - hikoyalarining kompozitsion qurilishi va sarlavhalarni berishdagi yozuvchi mahorati ochib beriladi; Shuning bilan birga adabiyotshunoslik ilmida bugungi kunda adabiy asarni tahlil qilishning yangicha tamoyillari, yangicha badiiy tafakkur nuqtai nazaridan qarashlar asosida amalga oshirildi va Asqad Muxtor ijodidagi hikoyalarning psixalogik tahlili yaratildi. Malakaviy bitiruv ishining tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek adabiyotshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, qiyosiy-tipologik, germeniftik, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 5