logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ATROF-MUHIT OB’EKTLARI ANALIZI FANIDAN USLUBIY QO‘LLANMA TAYYORLASH

ATROF-MUHIT OB’EKTLARI ANALIZI FANIDAN USLUBIY QO‘LLANMA TAYYORLASH

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

213.962890625 KB
Скачать
ATROF-MUHIT OB’EKTLARI ANALIZI FANIDAN USLUBIY QO‘LLANMA TAYYORLASH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………….3 I BOB ATROF-MUHIT OBYEKTLARI ANALIZI (AMOA) FANI UNING MAQSADI VA VAZIFALARI ................................................... ............................4 1.1. Biosfera va inson faoliyati......................................................... ..........................4 1.2. Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar va unga qarshi kurash......... ....................6 1.3. Atmosfera tarkibini tahlili...................................................................... ........... 11 1.4. Atmosferaga tashlanadigan chiqindilarni tozalash............................................15 II BOB ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH USULLARI VA ASBOBLARI ....... ................................................................................................... 18 2.1. Havo muhitni muhofaza qilish............................................................... ........... 18 2.2. Gazsimon chiqindilarni tozalash usullari va asboblari................. ................20 2.3. Atmosfera havosi holatining nazorati.................................. .............. ... .............23 2.4. Gazlarni qattiq va suyuk zarrachalardan tozalash.................... ......................25 III BOB ATMOSFERA HAVOSI HOLATINI BAHOLASH ........................ ..29 3.1. Gazsimon chiqindilar tarkibini masofadan aniqlash.......................... ................29 3.2. Chiqindilarning ruxsat etilgan me’yorini aniqlash va korxonaning xavflilik toifasini belgilash................................................................... ..................................37 3.3. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning havo muhiti orqali tarqalishi..... 38 IV BOB . SUV MANBALARI VA HOLATINI BAHOLASH ………………….44 4.1. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning suv orqali tarqalishi …………..44 4.2. Chiqindi suvlar tarkibini kimyoviy nazorati… ………………………………..45 4.3. Chi q indi suvlarni fizik-kimyoviy usullari bilan tozalash……………………...46 V BOB . SUV MANBALARINI MUHOFAZA QILISH VA ULARDAN OQILONA FOYDALANISH …………………………………………………...48 5.1. Suvning tabiatda aylanishi........................................................... ..................... 4 8 VI BOB Tuproq tarkibi va holatini baholash ......................... .................................51 6.1. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning tuproq orqali tarqalishi...... .......51 XULOSA …………………………………………………………………… …… 5 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI ..................... ..................... 5 6 2 KIRISH Fan va texnikaning rivojlanishi va yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishda keng joriy etilishi natijasida insonning tabiatga ko‘rsatilayotgan ta’siri (antropogen ta’sir) jadallashib bormoqda. Inson va tabiat orasidagi o‘zaro munosabatlar murakkablashib, ushbu ta’sir tabiiy omillar bilan qiyoslanadigan darajaga yetdi. Shuning uchun atrof muhitni muhofaza qilish hozirgi davrning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Biosferada antropogen ta’sir qilish shu darajaga borib yetdiki, yer yuzida ham tabiiy o‘zgarishlar ro‘y berib, ba’zi mintaqalarda hayot kechirish amri mahol bo‘lib qoldi. Atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan tejamkorona va oqilona foydalanish, chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni ishlab chiqarish korxonalarida keng joriy etish kabi masalalar eng muhim va o‘z yechimini kutayotgan umumdavlat vazifalariga kiradi. Respublikamiz va xususan, viloyatimiz miqyosida jiddiy va keskin ekologik vaziyatlarni vujudga kelishining asosiy sababi ishlab chiqarish o‘sish sur’atlarining tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish sur’atlardan bir necha marotaba yuqoriligidadir. Ushbu maqsadlar uchun ajratilayotgan mablag‘lar (u milliy daromadning 1,5-2% ni tashkil etadi) kerakli miqdoriga nisbatan bir necha o‘nlab marotaba kamdir. Rivojlangan mamlakatlarda esa, bu ko‘rsatgich korxona mablag‘ining 25-30% ni tashkil etmoqda. Ma’lumotlarga qaraganda, inson sog‘ligining 67 – 74% tashqi muhit, ovqatlanish va yashash sharoitiga, 16 – 18% genetik va nasliy omillarga va faqatgina 10 – 15% sog‘liqni saqlash xizmatiga bog‘liq. Demak, hayot kechirish uchun atrof – muhitni zaharlamaslik chora-tadbirlarini ko‘rish har bir ishchi, xizmatchi, mutaxassis, muhandis va rahbarning asosiy burchi bo‘lishi kerak. Sayyoramiz sog‘lomligi – bizning sog‘ligimiz demakdir! Ushbu o‘quv qo‘llanma yangi chop etilgan ma’lumotlar asosida yozildi. Unda asosan atrof-muhit muhofazasi, ifloslantiruvchi birikmalar, suv va tuproq tarkibi, kimyo sanoatining chiqindilarini qayta ishlash, tahlilning bir qancha usullari ekologik muammolar va ularning yechish yo‘llari batafsil bayon etilgan. 3 I BOB . ATROF - MUHIT OBYEKTLARI ANALIZI (AMOA) FANI UNING MAQSADI VA VAZIFALARI. 1.1. Biosfera va inson faoliyati. Bugungi kunda tabiiy muhit tarkibi va uning holatini nazorat qilish muammolari ekologik va ijtimoiy ahamiyatga egadir. Kursning asosiy maqsadi atrof-muhit obyektlari bo‘lgan suv,havo, tuproq va o‘simliklarni analiz qilish usullari, atrof-muhit obyektlaridan analiz uchun namunalar olish yo‘llari, ularni analizga tayyorlash amallari bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Biror bir muammoni o‘rganish uchun avval analiz qilinadigan obyektni to‘g‘ri tanlash lozim. Obyektni analizi uchun namunalar olish . Analiz uchun olingan namunalarni analiz q ilish uchun tayyorlash. Analizni bajarish uchun yaro q li, ishonchli natijalar bera oladigan analitik usul tanlash. Tanlangan va analizga tayyorlangan obyekt namunasini analitik usul yordamida analiz qilish. Olingan natijalarni obyekt h olatini ta h lili va mu h okamasi uchun q o‘llash ni o‘rganish . Asosiy tahlil xizmatlari suv, havo, tuproq va qor qatlamlaridagi ifloslanishlarni hozirgi zamonaviy kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar bilan aniqlashga asoslangandir. Fanni o‘qitishdan maqsad – «Atrof-muhit obyektlari analizi » fanini o‘qitishda talabalarga atrof-muhit obyektlari va monitoring sistemalarining asosiy analiz usullari bilan tanishtirishdir. Fanning vazifasi talabalarda atrof-muhit holatini to‘g‘ri tahlil qila olish xususiyatlarini, atrof-muhit holati yuzasidan to‘g‘ri hulosa chiqarishni shakllantirishdan iboratdir. Shu bilan birga soha mutaxassislariga atmosfera havosi, suv va tuproqni tahlil qilishning yangi mukammal usullarini o‘rgatishdir. Fan bo‘yicha talabaning malakasiga qo‘yiladigan talablar . Magistrlar «Atrof-muhit obyektlari analizi» fanini o‘rganish jarayonida biosferaning tarkibi; atmosferaning ifloslanishi va uning oldini olish; atmosferadagi zaharli gazlarni tahlili; atmosferadagi changlarning tahlili; oqova suvlarni tahlili, tuproq tarkibi haqida tushunchaga ega bo‘lishi kerak. 4 -zamonaviy tahlil jihozlari bilan tanishish, ularning ishlash prinsipini o‘rganish va ko‘nikma hosil qilishi kerak. «Atrof-muhit obyektlari analizi» fani «Umumiy kimyo», «Analitik kimyo», «Organik kimyo», «Ekologiya», «Fizika», «Atrof muhit kimyosi», «Fizik kimyo», «Analizning fizik-kimyoviy va fizik usullari» kabi fanlari bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘z navbatida bu fandan olingan bilimlar “Kimyo” fanining umumiy nazariyasini chuqur o‘zlashtirishda ko‘prik vazifasini o‘taydi. Yerda hayot paydo bo‘lgandan boshlab uzoq tarixiy davrlar davomida u rivojlanib kelmoqda. Yerning tirik organizmlar va biogen cho‘kindi tog‘ jinslari tarqalgan qismini rus olimi akademik V.I. Vernadskiy biosfera (yunoncha “bios”- hayot, “sfera”-shar) deb nomlagan. Biosfera sayyoramizdagi “hayot qobig‘i” hisoblanib, tirik organizmlarning o‘zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi. V.I.Vernadskiy tushunchasiga ko‘ra, biosferaga hozirgi vaqtda faqatgina yerning qobig‘ida tarqalgan tirik organizmlargina kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrdagi organizmlar ishtirokida hosil bo‘lgan vetbiosferaning qismi ham kiradi. Shuning uchun ham biosferaning Biosfera atbiosferaning quyi qismi (aerobiosfera), gidbiosfera (gidrosfera), quruqlik yuzasi (terrakbiosfera) va litosfera (litosfera)ning yuqori qatlamlarini o‘z ichiga olgan hozirgi davrda yashayotgan va faoliyat ko‘rsatayotgan tirik organizmlar tarqalgan qobiqdir. Biosfera Yer faol qobig‘i bo‘lib, undagi tirik organizmlar faoliyati asosiy geokimyoviy omil sifatida hamda muhit hosil qiluvchi omil sifatida xizmat qiladi. Biosfera tarkibiga tirik organizmlar va ularning yashash joylari kiradi. Bunday organizmlar o‘rtasida murakkab o‘zaro aloqa, bog‘lanishlar mavjud bo‘lib, bir butun organik harakatdagi tizimni tashkil etadi. Biosfera murakkab harakatdagi tizim ekan, unda moddalar almashinuvi natijasida energiyani qabul qilish, to‘plash va o‘tkazilishi kabi jarayonlar boradi. Biosfera funksional nuqtai-nazardan bir necha qatlamlardan tashkil topgan: bular haqiqiy biosfera (eubosfera), tirik organizmlar tasodifiy uchraydigan para- va metabiosfera, tirik organizmlar deyarli uchramaydigan apo- va abiosferalarni 5 ajratish mumkin. Eubosferaning umumiy qalinligi oxirgi ma’lumotlarga ko‘ra 12- 17 km ni tashkil etadi. Litosferaning 5-6 km gacha dunyo okeanlarining tubigacha va yer yuzasida 6- 7 km gacha bo‘lgan joylari hisobga olinadi. Biosfera yer sharidagi eng yirik ekotizim deb qaralib, u quyi darajadagi kenja tizimlarga bo‘linib ketadi. Ular quruqlik va suv xavzalari, okeanlar, litosferaning yuqori qatlamlari, atmosferaning quyi qatlamlari kabilar bo‘lsa, bundan tashqari quruqlikda tarixiy tizimlar sifatida biogeografik mintaqalar, tabiiy poyaslar, biomlar, landshaft zonalar, ayrim landshaftlar va hokazolarga ajratib yuboriladi. Biosferada katta doiradagi biotik moddalar aylanishi xarakterlidir. Biosferaning umumiy vazni 3*10 24 g, shunda tirik modda 1.8-2.5* 10 18 g (quruq vazni) ga teng bo‘ladi. Yerda boradigan har qanday jarayonlarning manbai va boshlanishi Quyosh nuri energiyasi hisoblanadi. Yorug‘lik ta’sirida boradigan yashil o‘simliklardagi fotosintez jarayoni natijasida organik modda to‘planadi. Fotosintezning foydali ish koeffisiyenti nihoyatda past. Yer yuziga tushayotgan Quyosh nurining atigi 1% dan foydalaniladi. Foydali qazilmalarda (toshko‘mir, neft, torf va boshqalar) Quyosh energiyasi konservalangan holda uzoq vaqtlar saqlanib kelmoqda. Ba’zi bir organizmlar organik modda hosil qilishi uchun moddalarning oksidlanishi natijasida ajralib chiqadigan energiyadan foydalaniladi. Bu jarayon xemosintez deb ataladi. 1.2. Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar va unga qarshi kurash. Atmosfera havosini buzuvchi manbalar kimyo va boshqa sanoatlardan turli – tuman kimyoviy moddalarni (kislotalar, ishqorlar, tuzlar, anorganik moddalar, o‘g‘itlar, zaharli ximikatlar, sintetik tolalar va boshqa ko‘pdan-ko‘p vositalarni ishlab chiqarish inson salomatligi uchun zaharli bo‘lgan moddalarni atrof- muhitga tarqalish qonunyatlari haqida talabalar bilimini shakllantirish. Atmosfera havosi ifloslantiruvchi moddalarning manbalari o‘rganiladi: Yoqilg‘ilar yonishi, avtotransport, aviasiya, temir yo‘l transporti; Kislota ishlab 6 chiqarish, galvanizasiya, metallarga ishlov berish; Koks-kimyo korxonasi, neftni qazib chiqarish korxonalari. Mashinasozlik korxonalar va boshqalar; Kimyo korxonalari, metallurgiya, aviasiya, azot kislotasi ishlab chiqaradigan korxona; Kimyoviy tollar ishlab chiqarish korxonalari; Neftni qayta ishlash, neft mahsulotlarini saqlash, erituvchilarni ishlatish, erituvchilarni ishlab chiqarish va ishlatish, Organik sintezdagi oraliq moddalar; Erituvchi omillarni ishlab chiqarish va ishlatish, xlorli uglevodorodlarni ishlab chiqish. Atmosfera havosi Yerni o‘rab olgan gazli qatlam – tabiiy omillardan biridir. Atmosfera havosi tarkibida bir qancha gazlar bo‘lib, ularning asosini azot,oksigen (kislorod), karbonat angidrid, xidrogen (vodorod), argon va boshqa inert gazlar tashkil etadi. Ma’lumotlarga qaraganda,yer ustidagi havo qatlami yuqoriga qarab 1500-2000 km gacha tarqalgan. Bu albatta shartli chegara hisoblanadi. Atmosfera havosining asosiy massasi dengiz yuzasidan 5km oraliqda yotadi. Yer atmosferasining umumiy og‘irligi 5 kv 157 trln tonnaga tengdir. Atmosfera havosi quyoshning issiqlik nurini o‘zidan o‘tkazib, saqlaydi. Atmosferada bulutlar paydo bo‘ladi, undan yomg‘ir, qor bunyodga keladi, shamol hosil bo‘ladi. O‘z navbatida, atmosfera yerga ichimlik beradi, tovush o‘tkazadi, xayotbaxsh oksigen manbai hisoblanadi. U modda almashinuvi jarayonida hosil bo‘ladigan gazlarni qabul qiladigan havza bo‘shlig‘i, hayvonot dunyosi va odam organizmida kechadigan issiqlik almashinuviga va boshqa fiziologik jarayonlarga o‘z taqsirini ko‘rsatadi. Shu boisdan ham atmoferada sodir bo‘ladigan fizik, kimyoviy va biologik o‘zgarishlar tirik organizmlarga, shu jumladan, inson sog‘lig‘iga o‘z ta’sirini ko‘rsatishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, insonning mehnat qobiliyatiga, hayotiy faoliyatiga, uning umri ma’lum darajada qisqarishiga yoki umrboqiyligiga va umuman sihat-salomatligiga ta’sir ko‘rsatadi. Ifloslanmagan, quruq atmosfera havosi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: azot-78.084%, oksigen-20.947, argon-0.934, karbonat angidrid-0.0314, neon- 0.0018, gidrogen-0.00005, metan-0.0002, sulfit angidridi 0 dan 0.0001% gacha. Atmosfera havosidagi har bir gaz o‘ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga ega bo‘lib,ular tabiatda ma’lum bir o‘rin tutishi bilan ajralib turadi. 7 Atmosfera havosini ifloslantiruvchi tabiiy omillarga vulqonlarning otilishi, tog‘ jinslarining yemirilishi, o‘rmonlarga o‘t ketishi natijasida atrof-muhitga zararli omillar yoyilishi kabi ofatlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Antropogen ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari, avtomobil, havo, temir yo‘l, suv transportlari chiqindi va ajratmalari, shuningdek turli xil yoqilg‘ilar ishlatilishi natijasida paydo bo‘ladigan zararli moddalarning havo havzasiga tushishi oqibatida sodir bo‘ladi. So‘z atmosfera havosining ifloslanishi borasida borar ekan, bu o‘rinda V.I.Vernadskiyning “Biosfera” degan kitobidan quyidagi iboralarni keltirish mumkin: “Inson atrof-muhitga o‘zining har tomonlama ta’sir etishi bilan boshqa tirik organizmlardan ancha farq qiladi. Bu farq inson xayotining ibtidosida katta edi, vaqt o‘tishi bilan ular orasidagi farq yanada kattalashdi”. Darxaqiqat, inson o‘zining hayot faoliyati bilan tabiatga ta’sir o‘tkazmoqda. Transport vositalarining kundan-kunga ko‘payib borishi, yer bag‘rini, tog‘u- toshlarni ag‘dar-to‘ntar qiladigan qudratli mexanizmlarning yaratilishi va ulardan keng ko‘lamda foydalanilishi sahovatli tabiatga, shu jumladan, atmosfera havosiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, uning bokiraligiga raxna soladi. Ulkan sanoat korxonalarini, katta-katta binolarni, uy-joylarni isitishda toshko‘mirning salmog‘i hali ham baland. Hozir hayotimizning turli jabhalarida toshko‘mir bilan bir qatorda torf, neft mahsulotlari, gaz, atom quvvati ishlatilmoqda. Ko‘rinib turibdiki, hozir atrof-muhitning, shu jumladan, atmosfera havosining ko‘pdan-ko‘p sanoat korxonalari, avtotransport vositalari, qolaversa turmushimizning ko‘pgina jabhalarida foydalaniladigan kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi, so‘zsiz, aholi salomatligiga ozor bermasdan qolmaydi. Hozirgi fan- texnika rivojlangan bir davrda atmosfera havosining ifloslanishi tobora kuchayib bormoqda. Atmosfera havosini doimiy (stasionar) ravishda ifloslantiruvchilarga sanoat korxonalari, kommunal va quvvat ishlab chiqaruvchi obyektlar kirsa, harakatdagi ifloslantiruvchilarga avtomobil, temir yo‘l va havo transport vositalari kiradi. Sanoati yuksak darajada rivojlangan Amerika Qo‘shma Shtatlarida atmosfera havosini ifloslantirishda sanoat korxonalari va quvvat ishlab 8 chiqaradigan obyektlar salmoqli o‘rin tutadi. Mazkur obyektlardan chiqadigan changlar 76.8%, oltingugurt oksidlari 96%, azot oksidlari 44.5%, karbonat oksidlari 13.3%, uglevodorodlar 14.4% ni tashkil qiladigan bo‘lsa, harakatdagi ifloslantiruvchi manbaqlardan chiqadigan changlar 5.5%, oltingugurt oksidlari 1.3%, uglevodorodlar 60%, azot oksidlari 49.1% ni tashkil etadi. Sanoat chiqindilari orqali ifloslanish. Sanoat chiqindilari va maishiy- xo‘jalik chiqindilarini yoqish orqali ifloslanish. Yer yuzasining turli mintaqalarida vulqonlar otilishi natijasida hosil bo‘lgan chiqindilar, gazlar o‘rmon va dashtlardagi yong‘inlar ,turli tuz zarralari bilan to‘yingan tumanlar, tuproq changlari va mayda qumlar, mikroorganizmlar, hayvon chiqindilari va kosmos changlari atmosferaning tabiiy yo‘l bilan ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Bu komponentlar atmosfera tarkibida me’yordan ortiq bo‘lsa, katta halokatlar ro‘y berishi mumkin. Transport, sanoat korxonalari va boshqa chiqindilar tabiiy yo‘l bilan ifloslanishga qaraganda anchagina xavfli bo‘lib, atmosferadagi 140 milliard tonna karbonat angidrid gazining 10 foizi yoqilg‘i resurslarining hisobiga hosil bo‘lmoqda. Sanoat va uning tarmoqlari atmosferaning ifloslanishida asosiy manba bo‘lib, sanoat obyektlari va issiqlik elektr stansiyalarida yoqilg‘ilarning to‘liq yonmasligi oqibatida yuz minglab trubalardan turli miqdorda zaharli gazlar havoga chiqib, ba’zilari esa yer yuzasiga tushganda, boshqalari atmosfera qatlamlarida uzoq vaqtgacha saqlanishi mumkin. Masalan “Elektrisite de Frans” issiqlik elektrostansiyasi har oyda 51000 tonna ko‘mir yoqib,oqibatda har kuni stansiya trubalaridan 33 tonna sulfat angidrid gazi va 250 tonna kul havoga chiqadi. Neft va gaz bilan ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalari havoga kul chiqarmaydi. Ammo, ko‘mir ishlatadigan issiqlik elektr stan s iyaga qaraganda 3 baravar ko‘p sulfat angidrid gazi ajratib chiqaradi. Sanoat tarmoqlari havoga turli zaharli modda va gazlar chiqarish bilan bir qatorda atmosferadan juda katta miqdorda kislorod yutadi masalan; bir tonna cho‘yanni rudadan ajratib olish uchun 150 m 3 , bir tonna po‘lat olish uchun 35-70 m 3 , bir tonna ammiak olish uchun 500 9 m 3 va bir tonna atsetilen olish uchun 3600 m 3 kislorod ketadi. Po‘lat eritib olish uchun kislorodga bo‘lgan talab keyingi yillarda 2,6 marta, domna pechlarida 4,2 marta oshdi. Umuman, sanoat tarmoqlarida kisloroddan foydalanish keyingi besh yil ichida besh baravarga oshdi. Mutaxassislarning ma ’ lumotlariga qaraganda, har yili bizning respublikamizning atmosfera havosiga to‘rt million tonnaga yaqin zararli moddalar qo‘shilmoqda. Atmosferani har xil chiqindilar bilan ifloslanishdan va zararlanishdan muhofaza qilish barchaning muqaddas burchidir. Atmosfera havosi 2 xil yo‘l bilan: tabiiy va sun ’ iy ravishda i floslanishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi hamda 1996-yil 27 dekabrda qabul qilingan “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida” gi Qonunlari asosida atrof muhitning tabiiy holati va hududlar ekologik muvozanatining buzilishi ko‘p jihatdan atmosfera havosining tarkibi buzilishiga hamda uning turli ishlab chiqarish ta’siridagi salbiy o‘zgarishlarga bevosita bog‘liq. Bu o‘zgarishlar sayyoraviy, regional va topologik (mahalliy) masshtabda ro‘y beradi. O‘zbekiston hududining o‘ziga xos tabiiy xususiyatlari, uni ekologik xo‘jalik ra yon lariga ajratishga va har bir mintaqa yer, atmosfera havosining ifloslanish poten s ialini aniqlashga imkon beradi. atmosfera havosini bunday ilmiy bashorat qilishda asosiy shamollarning takrorlanishi, qancha vaqt surunkali esishi turbulentlik ko e ffi si yentini va boshqa xil ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Shunda yer yuzasida havoning ifloslanish poten s iali (AHIP) Respublika hududida 2,4 dan 3,3 gektargacha o‘zgarishi qayd qilinadi. Chunonchi, bu ko‘rsatkich Ustyurtda 2,4- 2,7 gektar, Quyi Amudaryoda 2,6- 3,0 gektar, Qizilqumda 2,7 gektar Quyi Zarafshonda 2,7- 3,0 gektar, Chirchiq, Ohangaron tu m anida 3,0-3,3 gektar, Mirzacho‘lda 2,7- 3,3 gektar, Farg‘ona vodiysida 3,0- 3,3 gektar, Samarqand ra yo nida 2,7- 3,3 gektar, Qashqadaryo havzasida 2,7- 3,3 gektarga teng. Chirchiq- Ohangaron va Farg‘ona mintaqalarida atmosfera havosi ifloslanish darajasining kattaligiga sabab bu yerdagi hududiy ishlab chiqarish majmualari nisbatan rivojlanganligida, avtotransport harakatlarining serqatnovligi, 10 tog‘- kon sanoatining salbiy ta ’ siri va qishloq xo‘jaligida zararli kimyoviy moddalardan ortiqcha miqdorda foydalanishdadir. Ayni vaqtda bu joylarda ishlab chiqariish chiqindilarini kamaytirish yoki zararsizlantirish tadbirlari sust olib borilgan. Respublikada havoni bulg‘ayotgan 3500 doimiy manba bo‘lib, ularning yarmiga yaqini chang va turli xil zararli gazlarni tutib qoluvchi va tozalovchi moslama ega. Bu moslamalarning 4,1 qismi samaradorligi juda past. Atrof- muhitning meqyoridan ortiqcha ifloslanishi, ayniqsa, yirik shaharlarga xos. O‘zbekiston Respublikasida Olmaliq, Farg‘ona, Bekobod, Andijon, Ohangaron, Angren, Toshkent, Samarqand, Navoiy shaharlari atmosferasi eng ko‘p ifloslangan shaharlar jumlasiga kiradi. 1.3. Atmosfera tarkibini tahlili. Atmosfera havosining ifloslanish holatini kuzatishni tashkil qilish, ifloslangan havo atmosferasi maxsus kuzatish postlarida olib boriladi, buning uchun maxsus joylar tanlab olinib, bu joyda havoni o‘lchash qurilmalari maxsus binoga yoki avtomobilga joylashtiriladi. Kuzatish postlari uch xil kategoriyaga mansub bo‘ladi: 1) statsionar (turg‘un) post; 2) marshrutli post; 3)harakatdagi post. Statsionar postlarda- atmosferani ifloslantiruvchi zaharli moddalar miqdori uzluksiz qayd qilib boriladi va kelgusi tahlillar uchun havodan namunalar doimiy ravishda olib turiladi, bu postlar uzoq muddatga mo‘ljallangan bo‘lib, xizmat ko‘rsatish kurilmalari va uskunalari Davlat nazorati qonunlariga asosan quriladi hamda zamonaviy texnika bilan jihozlanadi. Marshrutli postlar: ma’lum bir hudud yoki viloyat, tumanda yoki yangi sanoat korxonasi ishga tushgan joyda havoning kutilmaganda ifloslanish holati kuzatilsa, shu joylarda atmosfera havosi ifloslanishini kuzatuvchi postlar tashkil qilinadi. 11 Harakatdagi postlar sanoat korxonalari keng rivojlangan hududlarda tutun va gazlardan namuna olib, ifloslanish darajasini kuzatadi. Birinchi turdagi postlar shuriday joyga joylashadiki, alohida tashlanayotgan ifloslantirish manbalari butun atmosferani ifloslantirib yubormaydi. Bu yerda havo aralashmalar ta’sirida yana qayta aniqlanadi. Ikkinchi turda postlar havoga eng ko‘p miqdorda zaharli moddalar tashlanayotgan joylarga joylashtiriladi. Har bir post kategoriyasidan qatqi nazar, alohida, ochiq, shamol tegib turadigan, tagi qattiq joyga o‘rnatiladi. Hamma tomondan shamol tegib turishi kerak. Agar postni yopiq, shamol tegmaydigan joyga o‘rnatilsa, kuzatish natijalarida daraxtlar, binolar tufayli zaharli moddalar miqdori kam bo‘lib chiqadi. Statsionar va marshrutli postlarda shamol oqimiga qarab ham kuzatish natijalari o‘zgarib boradi. Shuning uchun shamol bo‘lgan yerlarda namunalar olishni qayta takrorlash zarur. Sanoat korxonalari va katta magistral yo‘llar yaqinida 0,5—2 km yon atrofda, 2—3 km balandlikda masofalar eng ifloslangan hudud hisoblanadi. Turg‘un postlarda doimiy kuzatish to‘rt dastur bo‘yicha olib boriladi: to‘liq (t), yarim to‘liq (yat), qisqartirilgan (q) va sutkali (s). H avo atmosferasi haqida bir kecha-kunduz davomida qanday tashlamalar bilan ifloslanayotganini bilish mumkin. Kuzatish har kuni davomli ravishda boradi. O‘rnatilgan avtomat qurilma ma ’ lumot berib turadi. Bir kecha-kunduzda to‘rt marta: soat 1, scat 7, 13 va 19 da yoki har yetti soatda havodan bir marta namuna olinadi. Yarim to‘liq dastur asosida kuzatishlar berganda namunalar uch marta soat 7, 13 va 18 da olinadi. Qisqargan dastur asosida kuzatish berganda, bir kunda kuzatish ikki marta: soat 7 va 13 da olinadi. Bir kecha-kunduzlik kuzatish dasturida o‘rtacha bir kecha-kunduzdagi ahvol o‘rganiladi. Buning uchun uzluksiz tahlil olib turiladi. Bu vaqtda bir sutkada bir marta tahlil olish hyech qanday natija bermaydi. 12 Keyingi yillarda yirik shaharlar va sanoat markazlarida atmosfera havosining ifloslanishi asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Atmosfera havosini sanoat chiqindilari bilan ifloslanishining kama-yishiga qaramay, ba’zi shahar va tumanlarda uning sifati ko‘chma (qo‘zg‘aluvchan) manbalar chiqarayotgan ifloslantiruvchi moddalarning ortishi hisobiga yomonlashmoqda.1999-yildan sanoat, energetik va ko‘chma manbalardan chiqari- layotgan ifloslantiruvchi moddalarning umumiy hajmi qisqardi. 2000—2004-yillar mobaynida, atmosferaga chiqarilayotgan chiqindilarning umumiy hajmi 14,8 foizga yoki 1957400 tonnaga qisqargan. Bu asosan, sanoat va energetika sektorlarida ba’zi qisqarishlar, rekonstruktsiya va qayta shakllantirish o‘tkazilishi hamda havo muhofazasi bo‘yicha tadbirlar bajarilishi bilan izohlanadi. Ma’lum bo‘lishicha, 2004-yilda statsionar (turg‘un) manbalardan chiqarilgan ifloslantiruvchi moddalarning foiz ulushi (33 %) deyarli 1999-yildagidek (33,8 %) bo‘ldi.Ingrediyentlar bo‘yicha 2004-yilda 2000-yilga nisbatan umumiy ifloslantiruvchi moddalar miqdori deyarli bir xil ko‘rsatkichlarda tebranmoqda va shunday taqsimlanadi. Uglerod oksidi 50,9 % ga nisbatan 50,3%, uglevodorodlar — 15,2 % ga nisbatan 14,5 %, oltingugurt dioksidi — 16%, azot oksidlari - 8,5 % ga nisbatan 8,9 %, qattiq moddalar -6.6% ga nisbatan 6,1% va boshqalar 3,4 % ga nisbatan 3,6 % larga muvofiq tarzda to‘g‘ri keladi (8-rasmga qarang). Ayni shu yillar mobaynida statsionar manbalar chiqindilarning ko‘proq qismini oltingugurt dioksidi (41,2%), uglevodorodlar (21,9 %), qattiq moddalar (16,5 %), azot oksidlari (9,1%) tashkil etadi. Oltingugurt dioksidi, azot oksidlari va qattiq moddalarning asosiy manbalari hududiy qozonxonalar va issiqlik elektr stansiyalaridir (IYeS). Metallurgiya ishlab chiqaruvchi sanoat manbalaridan oltingugurt dioksidi hamda ftorli vodorod, gaz va neft ishlab chiqaruvchi korxonalarda og‘ir metallar, qurilish korxonalarida qattiq moddalar va chang chiqariladi. Kimyoviy ishlab chiqarish korxonalarida esa zararli spesifik ifloslantiruvchi moddalar, ya’ni ammiak, fenol, formaldegid chiqariladi. Ko‘chma (qo‘zg‘aluvchan) manbalar chiqindilarida uglerod oksidi (70,4 %), uglevodorodlar (13,2 %), azot oksidlari (8,2 %) ko‘proq miqdorni tashkil etadi. 13 2000—2004 yillar davomida atmosfera havosining ifloslanish darajasi monitoringining ma’lumotiga muvofiq respublikaning quyidagi shahar-larda atmosfera havosining holati yaxshilangan: Olmaliqda (chang, oltingugurt dioksidi va ozon bo‘yicha), Gulistonda, Qarshi va Samarqandda (chang bo‘yicha), Navoiyda (fenol bo‘yicha). Besh yillik davrda respublikaning yirik shaharlarida ifloslantiruvchi moddalar saqlovchi 24 ingrediyentdan beshtasi bo‘yicha salbiy ta’sir chegarasidagi konsentrasiyadan (STChK.) ortiqligi, yaqni 1 dan 3,3 gacha STChK o‘.s. qayd qilindi: • chang — Andijon, Buxoro, Kogon, Qo‘qon, Navoiy, Nukus va Toshkentda; •azot dioksidi — Toshkent, Farg‘ona va Navoiyda; ammiak — Andijon, Navoiy va Farg‘onada; • fenol — Angren va Farg‘onada; • ozon ~ Angren, Bekobod, Navoiy, Nukus, Toshkent, Chirchiq va Farg‘onada. Yirik shaharlar havosi sifatini tavsiflashda, atmosferaning ifloslanish indeksi (All) kompleks o‘zgarishlar dinamikasidan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich, yil davomidagi o‘rtacha ifloslanish miqdori, STChK -saibiy taqsir chegarasidagi konsentrasiya, toksiklik darajasi va Toksik moddalar miqdori kabi ko‘rsatkichlaridan foydalanish asosida quriiadi. Respublikamizning ko‘pchilik shaharlarida All (atmosferaning ifloslanish indeksi) me’yor chegarasida uchraydi. Ushbu davr oralig‘ida indeks yo pasaygan, yoki barqarorligicha qolgan. Faqatgina Andijon va Qo‘qon shaharlarida 1999-yilga nisbatan 2004-yilda indeks yuqori bo‘ldi. Angren shahrida All bir qancha o‘sdi, Navoiy va Toshkentda arzimas pasayishi kuzatiladi, ammo bu nisbatan yuqoriligi bilan tavsiflanadi. 2004-yilda respublikamizdagi eng iflosfangan shahar atmosfera havosi chang bilan yuqori ifloslanishi (5 STChKdan yuqori) Andijon shahri bo‘ldi. Lekin bu holat mazkur shahar uchun doimiy hisoblanmaydi. 14 Shaharlarda zamonaviy uskunalar yo‘qligi bois, turli dioksinlar, po- lixlorbifenillar hamda 10 mikrondan kichik (RM 10) qattiq moddalar kabi. toksik moddalar monitoringi olib borilmaydi. IJ-jadvalda shaharlar bo‘yicha 1999-yildan 2004-yilgacha davr ichidagi All keltirilgan. Atmosferaga chiqarilgan ifloslantiruvchi moddalarning 2000-yilga nisbatan 2004-yildagi ulushi. O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 2000-2004 yillarda zararli moddalar chiqarish dinamikasi 1.4.Atmosferaga tashlanadigan chiqindilarni tozalash Atmosfera havosining toza, musaffo bo‘lishi insonning xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq. Shuning uchun atmosferani ifloslayotgan yirik shahar va sanoat obyektlarida havoni tozalash sohasida turli chora-tadbirlar ishlab chiqarilgan hamda tadbiq etilgan. Atmosfera havosi shunday xususiyatlarga egaki u vaqti-vaqti bilan o‘zini tozalab turadi. Chunki turli sabablar natijasida havo tarkibiga qo‘shilgan gaz va mexanik zarralar atmosferada bo‘ladigan jarayonlar natijasida havoda tarqaladi va qor, yomg‘ir kabi yog‘inlarda qo‘shilib ketadi. Havo tarkibida iflos texnogen qo‘shilmalarining ko‘payishi yoki kamayishi insonga bog‘liq bo‘lib qoldi. Hozirgi kunda havoni zararli gaz va zarralardan tozalashda turli xil usullardan foydalanilmoqda. Bular asosan ikkita katta guruhga bo‘linadi. Fizik-kimyoviy usullar havoni zararli gazlardan tozalashda ishlatiladi. Bu usullar ko‘pincha gazlarni kimyoviy yo‘l bilan tozlash deb yuritiladi. Turli sanoat obyektlaridan chiqadigan karbonat angidrid, oltingugurt (II)- oksid, azot (II)-oksid fenol va boshqalarning havoni ifloslanishidan saqlashda kimyoviy usullardan foydalanish mumkin. Kimyoviy birikmalardan tarkib topgan filtrlovchi uskunalar yordamida zavod, fabrika va kombinatlardan ch i qadigan zaharli gazlar tutib qolinadi. Yoki turli katalizator yordamida saqlab turiladi. 15 Sanoatning gaz holidagi chiqindilarni suyuqliklar yordamida absorb s iyalash zararli birikmalarning turli erituvchilarda tanlab erish xossasiga asoslangan bo‘lib, eng ishonchli usul hisoblanadi. Absorb s ion tozalash usuli uzluksiz- yopiq jarayon bo‘lib, atmosferaga chiqariladigan uglerod oksidlari, azot oksidlari, xlor, oltingugurt birikmalari, sianli birikmalar, fenol kabi birikmalarni ushlab qolish uchun qo‘llaniladi. Absorbent sifatida suv, ammiakli suv, o‘yuvchi ishqorlar, etanolaminlar, kaliy permanganat, kal s iy sulfatning suspenziyasi, margane s oksidlari ishlatiladi. Absorbsion reaktorlar sifatida esa, to‘ldiruvchilar bilan to‘ldirilgan minoralar yoki tarelkali reaktorlardan foydalaniladi. Sanoatning chiqindi gazlarini katalizatorlar yordamida tozalashning mohiyati shundaki, bunda barcha zararli gazlar boshqa zararsiz birikmaga aylantiriladi va havoga chiqarib yuboriladi. Fizik usullar guruhi havodagi zaharli gaz, qattiq va suyuq qo‘shilmalarni chang, tutun va boshqalarni tozalaydi. Hozirgi vaqtda sanoat tarmoqlaridan atmosferada iflos gazlarni tozalab chiqarishda turli chang va mayda zarralarni tutib qoladigan oddiy filtrli uskunalardan foydalaniladi. Bu usullar gruppasi arzon energiya hisobiga havodagi juda mayda chang zarralarini quruq holda tutib turadi. Keyingi vaqtlarda iflos gaz va chang qo‘shilmalarini elektr filtrlar orqali ushlanib qolinmoqda. Kam elektr energiyasi sarflash oqibatida soatiga millionlab kub metr havo iflos qo‘shilmalardan toza bo‘lmoqda. Atrof tabiiy muhitning ifloslanishi oqibatlarini bartaraf etish choralarini ko‘rmaslik uchun jinoiy jazo belgilangan bo‘lib, mansabdor shaxsning ekologiyasi ifloslangan joylarni deze nfiksiya qilish yoki boshqacha tarzda tiklash choralarini ko‘rishdan bo‘yin tovlashi yoki bunday ishlarni yetarli darajada bajarmasligi odamlarning ommaviy ravsihda kasallanishi, hayvonlar, parrandalar yoki baliqlarning qirilib ketishi yoki boshqacha og‘ir oqibatga sabab bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yillikgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. O‘sha qilmishlar odam o‘limiga sabab bo‘lsa, uch 16 oydan olti oygacha qamoq yoki muayyan huquqdan mahrum qilib besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi (Jinoyat Kodeksi (J.K.) 195-moddasi). Veterenariya va zootexnika qoidalarini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik, J.K. ning 200-moddasi talablariga ko‘ra veterenariya va zootexnika qoidalarini buzish, hayvon yoki parrandalar epidemiyasi tarqalishiga, ularning yalpi qirilib ketishi yoki boshqacha og‘ir oqibatlar keltirib chiqishiga sabab bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish huquqi bilan jazolanadi. Butun tirik organizmlarni o‘z bag‘riga olgan tabiatda turli zararli moddalar haddan tashqari ko‘payib ketmasa, tabiiy jarayonlar ta ’ sirida zaharli omllar o‘z- o‘zidan zararsizlanishi mumkin. Atmosfera havosiga chiqarib tashlangan gazsimon, bug‘simon moddalar yoki changlar oz miqdorda bo‘lsa, ular vaqt o‘tishi bilan o‘z-o‘zidan havo muhitida kuyib, zararsiz holatga o‘tib qoladi. Atmosfera havosining o‘z holicha tozalanish xususiyati juda sekinlik bilan boradi. Atmosfera havosining tozalanishida yog‘ingarchilik asosiy o‘rin tutadi. Havo tarkibida mavjud bo‘lgan zararli omillarni qor va yomg‘ir suvlari yuvadi.Yog‘ingarchilik qanchalik ko‘p bo‘lsa, havo tarkibi shunchalik tozalanadi. Atmosfera havosini tozalashda daraxtlar, qolaversa, o‘simliklar olamining ahamiyati katta. Jumladan, daraxt barglari chang zarralarini, zararli gazlarni o‘ziga singdirib oladi.Havoning iflosliklardan tozalashda suv havzalarining roli ham katta. Sanoat korxonalaridan ajralib chiqayotgan zaharli chiqindilar o‘simliklar olamiga asoratli ta’sir ko‘rsatadi. Sanoat korxonalaridan atmosfera havosiga chiqadigan chiqindilarni kamaytirish ustida ko‘plab tadbirlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun uchta tadbirni amalgam oshirish ko‘zda tutilgan. Bular texnologik, loyihalash, sanitariya-texnika tadbirlaridir. Mazkur tadbirlar amalga oshirilsa, atmosfera havosining ifloslanishini ruxsat etiladigan darajada ta’minlash mumkin bo‘ladi. Atmosfera havosinin g bulg‘a la nishi tushunchasiga har xil ma ’ no berishga harakat qilinadi. 17 Bu tushunch a ni umumbashariy nuqtai nazardan olib qarasak dunyo miqiyosida ajralib chiqayotgan zararli moddalar miqdorini ko‘z oldimizga keltiramiz. 18 II BOB. ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH USULLARI VA ASBOBLARI. 2.1.Havo muhitni muhofaza qilish. Sanoat korxonalari va kommunal xo‘jaliklari chiqin dilari hisobiga shaharlar atrofida turli chiqindi om borlarining paydo bo‘lishi, axlatxonalarning ko‘payishi atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilishni taqozo etadi. Mazkur masala gigiyena fanining masalasi bo‘libgina qolmay, balki ijtimoiy va iqtisodiy masala h amdir. Biroq bu masala kompleks ravishda hal etilmasa, yechilishi murakkab bo‘lgan muammo bo‘lib qoladi. Hozirgi vaqtda atmosfera havosini muhofaza qilish maqsadida uch xil tadbirni amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Bular man tiqiy, texnik va loyihalashga asoslangan tadbirlardir. Mazkur tadbirlarni amalga oshirish bilan aholi typar joylaridagi atmosfera havosi bulg‘anishlarini ruxsat etiladigan mikdorini ta’minlash mumkin, qolaversa, aholining sanitariya-turmush sharoitini ham yaxshilasa bo‘ladi. Atmosferani ifloslanishiga qarshi kurash bo‘yicha o‘tka ziladigan mantiqiy talbirlar majmuasiga — atmosferani ifloslantiruvchi asosiy manbalardan biri bo‘lgan avtomobillar uchun yangi turdagi dvigatellar yaratish, ularni texnologik toza yonilg‘i turiga o‘tkazish, atmosfera havosini ifloslantiruvchi barcha korxonalarni shahardan tashqariga joylashtirish, ishlab chiqarish korxonalarini bir-biriga yaqin joylashtirishni qat’iyan man etish va boshqa shu kabi tadbirlar kiradi. Chunki ulardan chiqqan tashlamalar foto- kimyoviy reaksiyaga kirishib yanada xavfli bo‘lgan modda larni hosil bo‘lishiga olib keladi. Atmosferani avtotrans portlar ta’sirida ifloslanishini kamaytirish uchun ko‘chalar tekisligini ta’minlash va avtomobillar harakatini «yashil to‘lqinlar» prinsipi bo‘yicha tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu hol o‘z navbatida shahar magistral yo‘llari bo‘ylab mashinalar oqimi harakati xavfsizligini ta’minlaydi. Butun dunyoda avtokorxonalar sonini oshib borishi olimlar va konstruktorlarni avtomobillar uchun shunday motorlar yaratishni taqazo qiladiki, ular ishlagan vaq tida havoga chiqadigan zararli komponentlar chiqmasin yoki chiqsa ham juda kam miqdorda chiqsin. Bu borada si qilgan gazdan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Chunki avtomobilda yonilg‘ini maksimal 19 yonishiga erishish atmosferaga tashlanadigan zararli moddalarni benzinga ishlovchi avtomobillardagiga nisbatan sezilarli dara jada kam chiqaradi. Quyoshli o‘lkalarda quyosh batareyala rida ishlovchi elektromobillarni yaratish imkoniyatlari h am mavjud. Hozircha, mashinalarni so‘ndirgichlaridan chiqadigan gazlarni kamaytirish muammosini avtomobil dvigat el larini va yoni lg‘ i ta’ mi not tizim ini sozl ash orqali hal etish lozim. Dunyoning ko‘pgina mamlakatla rida neftni to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydash yo‘li bilan tetraetil qo‘rg‘oshinsiz benzin ishlab chiqarilmoqda. Bunday benzin bilan harakatlangan avtomobillardan havoga chiq adigan zaharli ko‘rg‘oshin birikmalari konsentrasiyasi sezilarli darajada kam bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida ham mustaqillik yilla rida yangi mahsulot turlari-benzin, aviakerosin, neft moylarini har xil turlari, suyultirilgan gaz va boshqa lar ishlab chiqarish uzlashtirildi. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. Bu zavodning o‘ziga xos x u s u s i y a t i s h u n d a k i , n e f t n i q a y t a i s h l a s h j a r a y o n i d a neft tarkibida ko‘p bo‘lgan oltingugurtdan ham tozala nadi. Natijada benzin tarkibi eng xavfli oltingugurt gazlaridan holi bo‘ladi. Atmosferaning ifloslanishiga q arshi kurashda elektrlashtirish, gazlashtirish va issiq lik taminotini yaratish ham muhim o‘rin tutadi. Shu ningdek, o‘simlik zararkunandalariga qarshi ishlatila digan biologik, kimyoviy vositalar va biopreparatlar ning ahamiyati katta. Ba’zan shamol harakatini vaktin chalik to‘xtashi havoni ifloslantiruvchi moddalar konsentrasiyalarini oshib ketishiga sabab bo‘ladi. Bunday h ollarda qisqa muddatga korxonani to‘xtatib, atmosfe raga tashlanadigan tashlamalarni qisqartirish mumkin. Ifloslangan havoni tozalashning eng ma’qul usuli bu kukalamzorlashtirishdir. Aynan yashil o‘simliklar foto sintez natijasida havo tozaligini ta’minlaydi, gaz langanlik va zararli tashlamalar bilan ifloslanishini kamaytiradi, mikroiqlimni yaxshilaydi. Zararli modda l ar ni ng m ak si m a l m i qd or i q i s h f a sl i d a k uz at i l ad i . Shuning uchun yil davomida o‘sadigan yashil o‘simliklar egallagan maydonlarni ko‘paytirish lozim. Tpansport vo sitalari tashlamalari bilan o‘simliklarning iflosla nishi acocan yo‘l chetidan 50 20 metrgacha bo‘lgan masofada kuzatiladi. Eng ko‘p ifloslanish 7-25 metr masofada so dir bo‘ladi. Shuning uchun yul chetlarida yetishtirilgan mevalar, ko‘katlar va dorivor o‘simliklarni iste’mol qilish taqiqlanadi. Yo‘l yoqasidan 50 metr masofada joylashgan bog‘larda yetishtirilgan mevalar tarkibida ko‘rg‘oshin miqdori REChM dan 3 marta yuqori bo‘lishi aniqlangan. Daraxt barglariga suv sepib ularni qurum, chang va boshqa iflosliklardan yuvish o‘simlikni tikla nish faolligini oshiradi. 2.2. Gazsimon chiqindilarni tozalash usullari va asboblari Atmosferani ifloslantiruvchi sanoat tashlamalari tar kibida qattiq zarrachalar va aerozollar bilan birga zararli gazsimon tashlamalar ham bo‘lishi mumkin. Bunday gazsimon taщlamalarni tozalash uchun absorbsiya (bug‘ yoki suyuq yutuvchi moddalar bilan neytrallash), absorbsiya (gazlarni qattiq g‘ ovak yuzaga yuttirish), zararli gazsimon komponentlarni zararsiz birikmalarga kimyoviy yo‘l bilan o‘tkazish (oksid lash yoki qaytarish yo‘li bilan) usullari qo‘llaniladi. Ko‘pchilik gaz tozalagich apparatlardan nafaqat gazlarni changlardan tozalashda foydalanish, balki bir vaqtning o‘zida changlarni tutish, gazlarni absorbsiyalash va sovutishda ham foydalanish mumkin. Absorbsiya massa almashinish jarayoni ga kirib, unda massa gazdan suyu ql ikka uzatiladi. Yutuvchi ni tanlash h ar q aysi h olat uchun absorbsiyalanuvchi kompo nent xususiyatidan kelib chi qi b ani q lanadi. Kimyo sanoati og‘ir sanoatning xalq xo‘jaligidagi fan texnika taraqqiyotini taqminlovchi tarmoqlardan biridir. Hozirgi zamon ishlab chiqarishning plastik massalar, sunqiy tola va sintetik kauchuk, lak-buyoq, kislota va ishqorlar, shuningdek ko‘plab ximiyaviy mahsulotlarsiz tasavvur qilish qiyin. Shuning uchun ham keyingi kimyo sanoati boshqa tarmoqlarga nisbatan ancha yuqori suratlar bilan rivojlantirilmoqda. Bu sanoatni tabiiy gaz, neft bilan birga uchraydigan yo‘ldosh gaz, gaz kondensatlari, elektr quvvati, turli mineral hom ashyolar hamda mehnat zahiralariga boy rayonlarda ayniqsa tez rivojlantirish mumkin. 21 O‘zbekiston shunday rayonlar qatoriga kiradi. Respublikamizda tabiiy gaz va neftdan tashqari, osh tuzi va kaliy tuzi, fosforit, gips, oltingugurt konlari va boshqa konlar topilgan. Rangdor metallurgiya va paxta tozalash sanoati chiqindilari, g‘ o‘zapoya kimyo sanoati uchun qimmatli xom ashyo hisoblanadi. Respublikada bu sanoat ko‘pchilik boshqa tarmoqlarga nisbatan yuksak suratlar bilan rivojlanmoqda. Bugungi O‘zbekiston kimyo sanoati ancha yaxshi taraqqiy etgan mamlakatlardan biridir. Respublika d a hozirgi zamon kimyo sanoatining juda ko‘p mahsulotlari ishlab chiqariladi. Azotli, fosforli va murakkab o‘ g‘ itlar (ammofos, sulfat kislotalar spirt va furfupol, l a k-bo‘yoq hamda rezina buyumlar, dori- darmonlar, qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi kurash vositalari, kimyoviy tolalar, plastmassalar va ko‘plab boshqa mahsulotlar shular jumlasidandir. Kimyo sanoati ishlab chiqaradigan va paxtachilik majmui bo‘lgan bog‘liq mahsulotlar ichida g‘o‘za zararkunandalariga va begona o‘tlarga qarshi ishlatiladigan kimyoviy vositalar, g‘o‘za bargini to‘kadigan defolitlar kabi moddalar ham bor. Bunday moddalar Navoiy elektro ximiya kombinatida, Farg‘ona azot o‘g‘itlari zavodida va boshqa zavodlarda tayyorlanmoqda. Kimyoning turlli maqsadlarda foydalaniladigan yana bir mahsuloti sulfat kislotadir. Yaqin yillargacha bu mahsulot Qo‘qon va Samarqand superfosfat zavodlarida tayyorlanib, mineral o‘g‘itlar, organik sintez kimyosi, neftni qayta ishlash, rangdor metallurgiya, yengil va boshqa tarmoqlar ehtiyojini qondira olmas, shu tufayli u ko‘plab boshqa rayonlardan (asosan Uraldan) keltirilar edi. Endilikda Olmaliq kon-metallurgiya zavodi tarkibidagi mis va rux zavodlari yonida sulfat kislota ishlab chiqaradigan ikkita sex ishga tushurildi va bu qimmatli mahsulot bilan ta ’ minlash ancha yaxshilandi. Kimyoviy tolalar ishlab chiqarish O‘zbekiston kimyo sanoatining kelajakda ham yuksak rivojl an tiradigan yo‘nalishidir. Nav o iy va Farg‘ona bu sohaning bundan buyon ham asosiy markazlari ham bo‘lib qolaveradi. Hozir i sh lab chiqariladigan atsetat, nitron tolalar bilan birga vinal tola ishlab chiqarishni ham yo‘lga qo‘yish mo‘ljallanmoqda. Vin a l tolasidan 22 tayyorlangan shtapel materiallari jahon bozorida ingichka tolali paxtadan tayyorlangan materiallar bilan bir xil baholanmoqda. O‘zbekiston plastik massalar va ulardan turli mahsulotlar, ishlab chiqarish yildan –yilga ko‘paymoqda. Toshkent plastmassa zavodi qayta qurilish mahsulot ishlab chiqarish ko‘paytirildi. Jizzaxda plastmassa quvurlar, Ohangaronda plastmassa asosida linoleum, polietilen quvurlar ishlab chiqaradigan zavodlar ishga tushirildi. Plastmassa asosida iste ’ mol mahsulotlari ishlab chiqarish istiqbolli yo‘nalishlardan biriga aylanib bormoqda. Bunga Toshkentda Italiya firmalari hamkorligida ishga tushirilgan «Savplastital» qo‘shma korxonasining yutuqlari misol bo‘la oladi. Olmaliq maishiy kimyo sanoatining yana bir yo‘nalishi turli xil rezina-texnika tarmog‘idir. Xalq xo‘jaligida foydalaniladigan texnik rezina buyumlar Toshkent, Yangiyo‘l, Angrenda ishlab chiqarilmoqda. Angren rezina kombinati ancha keng xillarda mahsulot ishlab chiqaradi. Kelajakda bu yerda avtomobil shinalari yasaladi. Bu esa O‘zbekiston va O‘rta Osiyodagi boshqa respublikalarningbu muhim mahsulotga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda katta ahamiyat kasb etadi. Toshkent va Popda shina taqmirlash zavodlari ishlab turibdi. O‘zbekiston kimyo sanoatining mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlarga lak-bqyoq va maishiy kimyo mahsulotlari ishlab chiqarishni kiritish mumkin. Toshkent lok-bo‘yoq zavodi xilma-xil mahsulotlar tayyorlamoqda. Olmaliq zavodida kir yuvish vositalari ishlab chiqarilmoqda. O‘zbekistonda kimyo sanoatining yanada rivojlantirish uchun barchasharoitlar mavjud. Uning bundan buyongi istiqbollari suvni ham isteqmol qiladigan va ekologik sharoitga ziyon keltirmaydigan tarmoqlarini ustunroq rivojlantirish bilan bog‘liqdir. Ayrim xil kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish jarayoni. Sulfat kislota–moysimon suyuqlik bo‘lib, mineral o‘g‘itlar, superfosfat va ammoniy sulfat ishlab chiqarishda ayniqsa ko‘p ishlatiladi. 1 t superfosfat olish uchun 600 kg. 65% li sulfat kislota – H 2 SO 4 kerak bo‘ladi. Sulfat kislota sulfat 23 angidrid bilan suv brikmasi hisoblanadi. U asosan nitrat va kontrakt usulida ishlab chiqariladi. Azotli o‘g‘itlar – Azotli o‘g‘itlar ammiakli, nitratli, ommoniy nitratli va omidli bo‘ladi. Azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarish uchun ammiak, ninrat kislota, uglerod oksidi eng muhim xom-ashyo hisoblanadi. Ammiak hosil qilish uchun azot va vodorod gazlaridan foydalaniladi. Ammiak hosil bo‘lish reaksiyasida ishtirok etadigan azot havo tarkibidan, vodorod esa suvdan maxsus usullar yordamida ajratib olinadi. Fosforli o‘g‘itlar. Fosforli o‘g‘itlarga superfosfat, ikkilamchi odnerfosfat, fosfat uni va boshqalar kiradi. Fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarishda asosiy xom ashyosi tabiiy fosfat (apatit, fosforitlar)lardir. Apatitga yoki fosforitga sulfat kislotasi taqsir etiladi, q o‘ shsuperfosfatda esa xom ashyoga sulfat kislotasi o‘rniga fosfat kislotasi aralashtiriladi. Kaliy li o‘g‘itlar. Kaliy li o‘g‘itlar olish uchun asosiy xom ashyosi si l vinit yoki karnolit materiallari hisoblanadi . 2.3. Atmosfera havosi holatining nazorati «Atmosfera havosini muhofaza qilish» mavzusini o‘rganishga alohida e’tibor berish zarur. Chunki biosferada amalga oshiradigan deyarli barcha jarayonlar atmosfera orqali bo‘ladi. Atmosfera yer sharining havo qobig‘i, biosferada hayot mavjudligini ta’minlovchi manbadir. Atmosfera yer yuzidagi issiqlikni tuzib turadi. Biosferadagi barcha tirik organizmlarni zararli kosmik nurlanishlaridan himoya ekrani hisoblanadi. Havo qobig‘idan gazlarning nisbatan tabiiy miqdori mavjud bo‘lib,uning o‘zgarishi ekologik muvozanatining buzilishiga olib keladi. Ayniqsa inson ta’sirida karbonat angidrid gazi balansinig o‘zgarishi xavfi kuchli. Atmosferanig ifloslanishi deganda havoga begona birikmalarning qo‘shilishi natijasida uning fizik va kimyoviy hususiyatlarinig o‘zgarishi tushuniladi. Atmosfera tabiiy va sun’iy yo‘llar bilan ifloslanadi. Sun’iy ifloslanish darajasi juda ham yuqori. Atmosferaning global, riogal va mahalliy ifloslanish ajratiladi. 24 Atmosferaning kimeviy, mexaniq, akusistik, elektro magnit va radioaktiv ifloslanishlari kuzatiladi. Bularning ichida eng xavflisi h avoning radiaktiv ifloslanishi . Havo muhitining belgilangan normadan ortiq ifloslanishi salbiy oqibatlarga olib keladi. Ayniqsa « ish q orli omillar», «Smog», « O zon tuynuklari», inson so g‘ ligiga va barcha jonzodlarga katta zarar yetkazadi. Binolar, tarixiy obidalar ham h avo ifloslanishidan zarar ko‘radi. Havoning ifloslanishi oqibatida davlatlar katta iqtisodiy zarar ko‘radi. Havo ifloslanishini oldini olish va kamaytirish uchun tadbirlar sistemasi ishlab chi q ilgan. Atmosfera h avosini ifloslanishi ni o‘rganish uchun uni kuzatish va nazorat qilish sistemasi m o nitoring i amalga oshiriladi. Havoning ifloslovchi birikmalarning yo‘l qo‘ yilishi mumkin bo‘lgan mikdorlari (YKM yeki PDK ) belgilangan atmosferanii kub ifloslovchi moddala r ga uglerod q o‘ sh oksidi (SO 2 ),uglerod oksidi (SO 2 ) azo t o ksidlar (H 2 O) oltingugurt q o‘ sh oksidi,xloroftor,uglerodlar va shu jumladan chang, q urum,tutun kiradi. Bu ifloslovchi moddalar atmosferada suv bu g‘ i va quyosh ta ’ sirida reaksiyaga kirishib yangidan yangi brikmalar hosil qilishiga e ’ tibor berish kerak. Atmosferadagi sanoat va transport vositalari bilan ifloslanishi ja h on bo‘yicha bir yilda 3,0 mlrd t tashkil etadi. Shundan AQSh ga 150 mln t, Rossiyaga 100 mln t,O‘zbe k iston respublikasiga 4,5 mln t, Toshkent sha h riga 400 mng t, Q ibray no h iyasiga 70 ming t to‘g‘ri keladi. Havo ifloslanishi maxsus doimiy pustlar k o‘ chib yuruvchi labaratoriyalar yo rdamida aniqlanadi. Atmosfera ifloslanishini oldini olish tadbirlar xilma xildir. Havo ifloslanishini kamaytirish uchun h ar bir korxonaning atmosferaga chiqaradigan chikindilar miqdori (PDK) belgilab beriladi, turli tozalovchi kurilmalar urnatiladi. Chikindisiz texnologiyani joriy qilish ekologik toza transport vositasini yaratish atmosfera Havosi muammosini tubdan xal qiladigan tadbirlar hisoblanadi. O‘zbekistonda atmosfera Havosining ifloslanishi ekologik muammolardan biri hisoblanadi. Yirik shaharlar va sanoat noxiyalari tog‘ oldi va tog‘li noxiyalarda joylashganligi uchun. Atmosfera Havosining ifloslanganlik darajasi yuqori hisoblanadi. Xar yili orol dengizining kurigan tubidan Havoga 100-150 mln t. tuz-kum zarrachalari kutarilmoqda. Toshkent voxasi, Farg‘ona vodiysida, Havo ayniqsa kuchli ifloslangan. 25 O‘zbekistonda atmosfera Havosining ifloslanishi bo‘yicha rakamlar keltirilsa, amalga oshirilayotgan tadbirlar yoritilib maqsadga muvofiq bo‘ladi. Aholi sonining ko‘payishi, ekin maydonlarining kengayishi, okean va dengiz suvlarining ifloslanishi, texnika samaradorligini oshirib borishini ta q azo qiladi. Lekin uning ijobiy va salbiy taqsiri bor. Jumladan. Bitta yengil mashina 15 ming km masofa yursa 1500 litr benzinni va 4350 kg kislorodni isteqmol kilar ekan. 1990 yil jaxon bo‘yicha mashinalar soni 450 mln. Dona bo‘lib, 2000 yilga kelganda ularning soni 700 mln donaga yetadi. Hozirgi zamon radioktiv samalyoti 1 soatda yokkan kislorodi 18000 aholiga yetishi mumkin. 500 ta rabdioktiv samalyot 17-20 km balandlikka kutarilsa, azon katlamini 8-30 foiz kamaytirib yuborishi mumkin. Agar 125 ta raketa birdaniga uchirilsa yer yuzi bo‘yicha azon qoplami yo‘q bo‘lib ketadi. 2.4.G azlarni qattiq va suyuq zarrachalardan tozalash Havo va gazlarni maxsus uskunalar yordamida har xil usul bilan chang, suyuqlik zarrachalari va aralashmalari dan tozalanadi. Tozalash usulini ko‘llash muallaq holatdagi zarrachalar kattaligiga, tozalash darajasiga bog‘liq. Masalan, kattaligi 15—20 mk bo‘lgan zarrachalarni dast labki tozalashda mexanik chang ushlagich uskunalar qo‘llana di. Yaqni changni cho‘ktiradigan kameralar, inersion chang ushlagichlar, siklon va multisiklonlarda gaz, havoni changdan tozalash tashqi mexanik kuch hisobiga amalga osha di. Gaz, havoni mexanik tozalashda kuruq, ho‘l tozalash va filtrasiya usuli qo‘llanadi. Kimyo sanoatida ko‘prok, gaz larni mexanik quruq tozalash usuli va qurilmalari ish latiladi. Gazlarni ho‘llash usuli bilan tozalashda muallaq zar rachalar suyuqlik yordamida yuvish bilan ajratiladi. Zar rachalar ho‘llanib, og‘irlashtiriladi va ushlab olinadi, so‘ngra shlam ko‘rinishida yo‘qotiladi. Buning uchun ho‘llash kameralari, sug‘orish qurilmalari, kaskad va nasadkali skrubberlar, mexanik skrubberlar, ko‘pikli uskunalar, markazdan kochma usulli nam ushlagichlar ishlatiladi. 26 Gazlarni changdan ho‘llash usuli bilan tozalash usku nalarining tuzilishi sodda va foydali koeffisiyenti yuqori bo‘lganligi uchun sanoatda keng ishlatilmoqda. Kat taligi 0,5 mk bo‘lgan qattiq yoki suyuq, zarrachalarni gaz dan mutlaq ajratishda filtrlar ishlatiladi. Gazni kattaligi 0,01 mk bo‘lgan qattiq yoki suyuq zarra chalardan tozalashda elektrofiltr usuli qo‘llanadi. Bu usul ancha havfli hisoblanadi. Shuning uchun ham bunday havfli uskunalardan foydalanishda kuyish yoki zaxarla nish hodisasi sodir bo‘lmasligini taqminlash maqsadi da maxsus o‘qitilgan, komissiya ko‘rigidan o‘tgan, imtih on topshirib elektr qurilmalarda ishlash uchun ruxsat olgan ishchilargagina ishlashga yo‘l qo‘yiladi. I shlab chikarish mu h itidagi zaxarli moddalar . Mehnat muhofazasi konunlariga asosan har bir ishlab chiqarish binolarida h avo tarkibidagi zararli mod dalar mikdori muntazam ravishda tekshirib turilishi kerak. Zararli moddaning h avodagi mikdori laboratoriya usu li bilan aniklanadi. H avo tarkibini tekshirishda foto kalorimetriya, gazoxromatografiya, spektroskopiya, elek trokimyo usullaridan h am keng foydalaniladi. Tszkor sinama olish uchun uchta variantdan biri kullan ilishi mumkin: 1. Suyuklikni idishdan tukish usuli, tukilgan suyuk lik urniga sinama xavo tuladi va idish tikin bilan ber kitilib tekshirishga junatiladi. 2. H avo almashtirish usuli, bu usulda sinama olinishi kerak b o‘ lgan idish or q ali k o‘ p marta sex h avosi o‘ tkaziladi va ti q in bilan berkitib tekshirish uchun j o‘ natiladi. 3. Oldindai vakuum h osil q ilingan idish t o‘ ldiriladi. Idish ochilishi nati jasida sexdagi h avo bilan t o‘ la di va ti q in bilan berkitilib tekshirishga j o‘ natiladi. H avo tarkibidagi zaxarli moddalar mikdorini kimyo viy gaz o‘ lchagichlar GX-1,2,3,4 va universal gaz aniklovchi asboblar U G-1,2, 3,4,5, 6 (3-rasm) yordamida aniklash mumk in. Bunda h ar bir zaxarli modda uchun oldindan tayyorlan gan, shisha naychaga t o‘ ldirilgan adsorbent modda zax arli gazni yutishi natijasida o‘ z rangini o‘ zgartiradi. Korxon a binolarida h avo tarkibidagi moddalarni anikdash uchun FKG-ZM, SIRENA, Atmosfera-11 M, Atmosfera- 27 11M1, Gamma-M, GIP 10MB-ZA, IFAN-3, GIAM-1M, GMK-3, Palladiy-M, Platon-3, EXA-221, Mindal, Nitron kabi turli xildagi gaz o‘ lchagichlardan foydalanish mumkin. Shuningdek, korxona binolarida h avo tarkibidagi moddalar mikdorini t o‘ xtovsiz h isobga olib turishda va xavfli vaziyat vujudga kelganda ogox lantirish yoki belgi berish maksadida avtomatik ishlay digan gaz o‘ lchagichlar o‘ rnatilishi mumkin. Ogoxlantirish yoki belgi berish y o‘ l kuysa b o‘ ladigan konsentrasiyadan (mg/m 3 ) oshganda sodir buladi. Sanoat korxonasi h avo muxitidagi chang mikdori aso san ogirlik tortish usuli bilam aniklanadi. Bu usul chang langan h avodagi chang zarrachalarini ushlab koladigan filtr or q ali surilishiga asoslangan. H avo sinamasi olingunga kadar va olingandan keyin filtr ogirligi ni, shuningdek surilgan h avo mikdorini bilish bilan h ajm birligidagi h avoda b o‘ lgan chang mikdorini anik lash mumkin . H avo tarkibidagi chang mikdori k uyidagi tenglama or q ali topiladi: S=((q 2 -q 1 )/V 0 *τ)*10 3 mg/m 3 Bunda: q 1 — toza filtrning ogirligi, mg; q 2 — changlangan filtrning ogirligi, mg; V o — normal sharoitga keltirilgan xavo xajmi, l; x — sinama vakti, minut. Normal sharoitga keltirilgan xavoning xajmi kuyi dagi formula orkali izoxlanadi; V 0 = V t * 2 7 3 / 2 7 3 + t , l V t — filtrdan utayotgan xavoning xajmi, l; t — sinama olish vaktidagi xavoning xarorati, °S; 273 — mutlak harorat, K. 0 . Xulosa qilib aytganimizda hozirgi paytda ishlab chiqarish korxonalaridan transport vositalaridan va boshqa shu kabilardan atmosferaga chiqarilayotgan zaharli va zararli moddalarning soni kundan kun ko‘payib bormoqda. Yuqorida 28 keltirib o‘tgan zaharli moddalar barcha tirik organizmlarga salbiy taqsir ko‘rstishi barchamizga maqlum. Atmosfera havosini, suv xavzalarini toza saqlash in son salomatligi bilan uzviy bog‘ : liq bo‘lgan muhim vazifa .hisoblanadi. Shyning uchun ham halk. xo‘jaligining barcha tarmoqlariga taalluqli bo‘lgan muhim qonunlar qabul qilingan, tadbirlar ishlab chiqilgan. Kelajakda atrof- muhitni, tabiat muhofazasini yaxshilash, tabiat boylik laridan unumli foydalanish haqida qarorlar qabul qilin gan. Zararli aralashmalar (gaz, bug‘, chang) ni yetarli dara jaga tozalamasdan turib tartibli yoki tartibsiz usulda tashqi muhitga chiqarish natijasida atmosfera havosi if loslanadi. Havoning ifloslanishi halq xo‘jaligiga kat ta zarar keltirmokda. Inson, o‘simliklar, hayvonlarning kasallanishi, inshoat va qurilmalarning yemirilishi, qimmatli xomashyoning sababsiz isrof bo‘lish hollari se zilmokda. Bu muammolarni hal etish kimyogarlarning zimmasiga katta masquliyat yuklaydi. 29 III BOB. ATMOSFERA HAVOSI HOLATINI BAHOLASH. 3.1. Gazsimon chiqindilar tarkibini masofadan aniqlash . O‘zbekiston Respublikasida hozirgi davrda atmosfera havosi muhofazasi masalalariga, aholining sihat-salomatligini mustahkamlashga katta eqtibor berilmoqda. Respublikamiz hududida qator "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida” (1993 y), “Atmosfera havosi to‘g‘risida” (1996 y), "Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida" (1996 y), "Fuqoralar sihat-salomatligini muhofaza qilish to‘g‘risida" (1996 y) qonunlar qabul qilingan. O‘zbekiston qonunlariga asosan ko‘p tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, atmosfera havosi va yer resurslarining ifloslanishini oldini olish, tabiatni muhofaza qilish maqsadida ekolog- mutaxassislar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. Ushbu metodik ko‘rsatma talabalarning "Atmosfera havosi va yer resurslarining muxandislik himoyasi" fanidan mustaqil ishlarni bajarishiga mo‘ljallangan.Yagona nuqtali manbalarda chiqarish trubasining teshigi aylana bo‘lganda ifloslantiruvchi moddalarning atmosferadagi miqdori x m (m) masofadan chiqindi manbaigacha bo‘lgan oraliqda noqulay meteorologik sharoitda ortib boradi va quyidagi formula orqali topiladi:C м= AMFmn η H 23 √V 1ΔT mg/m 3 (1) bu yerda: A - havo haroratiga bog‘liq koeffisent bo‘lib, hududlar bo‘yicha quyidagicha olinadi: a) 250 - O‘rta Osiyoning Janubiy hududlari uchun; b) 200 - O‘rta Osiyo, Q o zog‘iston, Kavkaz, Moldaviya, Sibir vaU zoq sh arq mamlakatlari uchun; s) 1 6 0 – Ural , Ukraina, Rossiya Federasiyasining shimol va shimoliy hududlari uchun; ye) 140 - Moskva va Moskva viloyatlari uchun; M(g/s) - vaqt birligi ichida atmosferaga chiqarilgan ifloslantiruvchi moddaning massasi; 30 F - havodagi ifloslantiruvchi moddlarning cho‘kish tezligiga bog‘liq bo‘lgan o‘lchovsiz koeffisent bo‘lib, quyidagi holatlar uchun qabul qilamiz: a) gaz ko‘rinishidagi ifloslantiruvchi moddalar kichik dispersiyali chang uchun F=1 ga teng; b) kichik dispersiyali aerozollar uchun; - tozalash inshoatlarining samaradorligi 75 % bo‘lganda F=3 - tozalash inshoatlarining samaradorligi 75-90 % bo‘lganda F=2,5 - tozalash inshoatlarining samaradorligi >90 % bo‘lganda F=2 H (m) – chiqindi chiqaruvchi trubaning balandligi;  – hudud relyefiga ta ’ sirni hisobga oluvchi koeffisent;  T (  S) – havo harorati bilan atmosferaga chiqarilayotgan chiqindi harorati orasidagi farq bo‘lib u quyidagi formula orqali topiladi:  T=T g.x - T x (2) V 1 (m 3 /s) – gaz havo aralashmasi sarfi, u quyidagi formula orqali aniqlanadi:V1=πD2 4walignl ¿0¿¿¿ (3) bu yerda: D (m) – tutun chiqaruvchi truba teshigining diametri w 0 (m/s) – chiqindi manbai teshigidan chiqayotgan gaz havo aralashmasining o‘rtacha tezligi. m i n - chiqindi manbai teshigidan chiqayotgan gaz havo aralashmasining chiqish sharoitini hisobga oluvchi koeffisent. Koeffisentlar m i n ni hisoblashdan oldin yordamchi parametrlarni hisoblashga to‘g‘ri keladi, bu parametrlar f, v m , v' m , f e . f=1000 w02D H 2ΔT (4) vm=0.65 3 √ V1ΔT H (5) v'm=1.3w0D H (6) 31 f e =800(v’ m ). (7) m - koeffisent formula bo‘yicha f parametrga bog‘liq holda topiladi. Agar f< 100 bo‘lsa m – koeffisent quyidagi formuladan topiladi:m= 1 0.67 +0.1√f+0.34 3√ f (8.1) Agar f ³ 100 bulsa m – koeffisent quyidagi formuladan topiladi: m=1,47 3√f (8.2) Agar f e <f < 100 bulsa m – koeffisent ko‘rsatkichi f = f e ga teng bo‘ladi. Agar f e <f < 100 bulsa m – koeffisent ko‘rsatkichi f = f e ga teng bo‘ladi. 1- rasm. n – koeffisent v m parametrga bog‘liq holda topiladi: Agar f< 100 va v m ³ 2 bo‘lsa, n =1 (9.1) Agar 0,5  v m  2 bo‘lsa, n=0,532 vm 2−2,13 vm+3,13 (9.2) Agar v m  0,5 bo‘lsa, n = 4,4v m (9.3) Agar f ³ 100 yoki  T  0 bo‘lsa n – koeffisent quyidagi grafik orqali topiladi: 32 2- rasm. Agar f ³ 100 (yoki  T  0) va v ' m ³ 0,5 (harorati sovuq bo‘lgan chiqindilar) bo‘lsa hisoblashlarda (1) – formuladagi S m o‘rniga quyidagi formulani qabul q ilamiz;См= АМFn η H 4/3 К ; (10) bu yerda: K- quyidagi formula orqali topiladi: 101 1,7 1 8 V V D K    (11) Agar f < 100 va v ' m < 0,5 yoki f ³ 100 va v ' m < 0,5 (shamol tezligi xavfsiz bo‘lgan hollarda) bo‘lsa (1) – formuladagi S m o‘rniga quyidagi formulani qabul q ilamiz; 3/7 ' H АМFm С м   (12) bu yerda: f< 100, v m < 0,5 bo‘lsa m' = 2,86 m f ³ 100, v ' m < 0,5 bo‘lsa m' = 0,9 ga teng bo‘ladi. Eslatma: (10) va (12) – formulalar (1) – formulaning umumiy ko‘rinishidagi holati hisoblanadi. Yer yuzasida zararli chiqindilarning yo‘l qo‘yiladigan konsentrasiyasini ta ’ minlovchi trubaning kerakli balandligi N ko‘yidagicha aniqlanadi: 2.1Chiqindi chiqarish uchun kerakli balandlik (N) hisoblanadi: (3-rasm) 33 H = √ 235 M 0 υш⋅С мак ;(13) Bu yerda: M 0 - atmosferaga chiqariladigan zararli chiqindilarning maksimall miqdori, g/s; υш - 10 m balandlikda shamolning hisoblangan tezligi m/s; S mak – yer sat h i darajasidagi zararli chiqindilarning yo‘l qo‘yiladigan bir martalik konsentrasiyasi ishlab chiqarish binosidagi YQBK ning 30% ga teng deb qabul qilinadi. 2.2 Truba (quvur) og‘zidan havo oqimining ko‘tarilishi (h) hisoblab chiqariladi. ∆ h = 1,9 d0v0 vш⋅ϕ ; (14) Bu yerda: d 0 – quvur og‘zining diametri; V 0 – quvur og‘zidan gaz – havo oqimining chiqish tezligi m/s; φ – quvur balandligiga ko‘ra shamol tezligiga tuzatish koeffisiyenti (spravka materiali). masalan, h = 10 m ligida φ = 1,0; h = 40 m ligida φ = 1,3; h = 60 m ligida φ = 1,4; h = 100 m ligida φ = 1,5; va hokazo. 2.3 Quvurning kerakli balandligi h q (m) aniqlanadi: h q = N - ∆ h ; (15) 34 3- rasm.Yer sathidagi zararli chiqindilarning maksimall ifloslanish joyi. Chiqindi manbaining x m (m) masofasida ifloslantiruvchi moddalarning yer usti konsentrasiyasi S (mg/m 3 ) noqulay meteorologik sharoitda maksimal darajada ortadi va quyidagi formula bo‘yicha topiladi:Хм= 5− F 4 dH ; (16) Bu yerda: d – o‘lchovsiz koeffisent bo‘lib, f< 100 bo‘lganda Quyidagi formulaorqali topiladi: v m  0,5 bo‘lganda d=2,48 (1+0,28 3√fe) (17.1) 0,5 < v m  2 bo‘lganda d=4,95 vm(1+0,28 3√f) (17.2) v m > 2 bo‘lganda d=7√v1(1+0,28 3√f) (17.3) Agar f > 100 yoki  T  0 bo‘lsa d ko‘rsatkich quyidagi formuladan topiladi: v m  0,5 bo‘lganda, d=5,7 (18.1) 0,5 < v ' m  2 bo‘lganda, d=11 ,4vm (18.2) v ' m > 2 bo‘lganda, d=16 √vm 1 (18.3) Shamolning xavfli tezlik ko‘rsatkichi u M (m/s) flyuger darajada (yerdan 10 m balandlikda) havo tarkibidagi ifloslantiruvchi moddalarning konsentrasiyasi ortib boradi va f < 100 bo‘lganda quyidagi formulalar orqali topiladi:, v m  0,5 bo‘lsa , um=0,5 (19.1) 0,5 < v m  2 bo‘lsa, u m =v m (19.2) v m > 2 bo‘lsa , um=vm(1+0,12 √f) (19.3) f > 100 va  T  0 bo‘lganda u m miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi: v ' m  0,5 bo‘lganda, um=0,5 (20.1) 0,5 <v ' m  2 bo‘lganda, u m = v' m (20.2) v' m > 2 bo‘lganda, u m =2,2v’ m (20.3) 35 4-rasm Ifloslantiruvchi moddalarning havodagi konsentrasiyasining maksimal miqdori s mi (mg/m 3 ) noqulay meteorologik sharoit va shamol tezligida u (m/s), xavfli shamol tezligiga bog‘liq bo‘ladi va quyidagi formula orqali topiladi: s mi = r s m (21) bu yerda, r – o‘lchovsiz miqdor bo‘lib 3- rasmdagi u / u m nisbatdan topiladi yoki quyidagi formula orqali topiladi: u/u m  1 bo‘lganda,3 2 ) / ( 34,1 ) / ( 67,1 ) / ( 67,0 м м м u u u u u u r    (21.1) u/u m > 1 bo‘lganda, 2 ) / ( ) / (2 ) / (3 2    мм м u u u u u u r (21.2) chiqindi manbaidan x m u (m) masofada noqulay meteorologik sharoit va shamol tezligi taqsiri natijasida havodagi ifloslantiruvchi moddalar konsentrasiyasining maksimal miqdori S m u (mg/m 3 ) ortib boradi va quyidagi formula orqali topiladi: м мu px x  (22) bu yerda, r – o‘lchovsiz koeffisent bo‘lib, formula bo‘yicha u / u m nisbatga bog‘liq xolda topiladi: u/u m  0,25 bo‘lganda, r=3 (22.1) 0,25 <u/u m  1 bo‘lganda, p=8,43 (1−u/uM)5+1 (22.2) u/u m > 1 bo‘lganda, p=0,32 u/uM+0,68 (22.3) 36 Chiqindi manbaidan xar xil x (m) masofadagi fakel o‘qi bo‘yicha xavfli shamol tezligi taqsirida tarqalayotgan havodagi ifloslantiruvchi moddalarning konsentrasiyasi s (mg/m 3 ) quyidagi formula orqali topiladi: s =s 1 ·c m (23) formuladagi s 1 – o‘lchovsiz koeffisentni aniqlashdan oldin x/x m munosobatni aniqlab olamiz x=50m x/x m x=100m x/x m x=200m x/x m x=400m x/x m x=1000m x/x m x=3000m x/x m x/x m bo‘lgan nisbatlar uchun quyidagi formuladan foydalanib s 1 – o‘lchovsiz koeffisentni topamiz: x/x m  1 bo‘lganda, s 1 =3· (x/x m ) 4 -8· (x/x m ) 3 +6· (x/x m ) 2 (23.1) 1  x/x m  8 bo‘lganda, s1= 1,13 0,13 (х/хм)2+1 (23.2) F  1,5 va x/x m  8 bo‘lganda, s1= 1 3,58 (х/хм)2−35 ,2(х/хм)+120 (23.3) F  1,5 va x/x m  8 bo‘lganda, s1= 1 0,1 (х/хм)2+2,47 (х/хм)−17 ,8 ; (23.4) Yer ustida joylashgan pastki manbalari (balandligi 10 m dan yuqori bo‘lmagan ) uchun x/x m  1 bo‘lganda s 1 miqdor s n1 miqdorga o‘zgaradi va quyidagi formula orqali topiladi: 2  N  10 bo‘lganda, s n1 = 0,125· (10-H)+0,125· (N-2)·s 1 ; (24) Har xil masofadagi ifloslantiruvchi moddalarning konsentrasiyasini topamiz x=50m s= s 1 · c m ; 37 x=100m s= s 1 · c m ; x=200m s= s 1 · c m ; x=400m s= s 1 · c m ; x=1000m s= s 1 · c m ; x=3000m s= s 1 · c m ; 3.2 . Chiqindilarning ruxsat etilgan me’yorini aniqlash va korxonaning xavflilik toifasini belgilash Chiqindi gazlarning ruxsat etilgan tashlamasini quyidagi formula orqali topiladi:РЭТ м= (РЭК − Сф)Н АFMmn √V1ΔT ;t/y (25) Bu yerda: S f – fonovoy konsentrasiya; Agar qurulish hududi uchun atmosferadagi zararli moddalarning fonovoy konsentrasiyasi - S f belgilangan bo‘lsa, unda quyidagi formulalar bo‘yicha tashlamalarni hisoblashda REK o‘rniga REK- S f qiymati qabul qilinadi. Сф= РЭКН 2√V1ΔT AFmn ; (26) Korxonaning xavflilik toifasini aniqlashni Tabiatni muhofaza q ilish davlat Qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan , boshqaruv h ujjati asosida quyidagi formula orqali aniqlanadi: F= M K ; (27) Bu yerda: M-1 yillik korxonadan chiqadigan chiqindilar yig‘indisi, t/y; K – koeffisiyent. F – korxonaning xavflilik kategoriyasini xarakterlovchi faktor bo‘lib, u kuyidagicha bo‘ladi: F> 100 bo‘lsa, I toifa 50 ≤ F ≤ 100 bo‘lsa, II toifa 38 25 ≤ F ≤ 50 bo‘lsa, III toifa F< 25 bo‘lsa, IV toifa K – koeffisiyentni topish uchun quyidagi formula orqali topiladi:К= М 1∗РЭК 1+М 2∗РЭК 2+М 3∗РЭК 3+.......+М п∗РЭК п М 1+М 2+М 3+.......М п ; (28) Bu yerda: M 1 , M 2 , M 3 ………. M p lar ifloslantiruvchi moddalar massalari. REK 1 , REK 2 , REK 3 ……… REK p lar massalari M 1 , M 2 , M 3 ………. M p bo‘lgan moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiyasi. 3.3. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning havo muhiti orqali tarqalishi Ifloslantiruvchi birikmalarning havo orqali tarqalishida muhim rol o‘ynaydigan omillarga shamol, qor va yomg‘ir, sanoat korxonalari kiradi. Shamol yer yuzining barcha joyida mavjud bo‘lib, u orqali turli xil birikmalar atmosferada tarqalib yuradi. Bunga misol qilib Orol dengizining qurishi oqibatida tuzlarning butun Yer yuzi bo‘ylab tarqalganligi va haligacha ham davom etayotganligi aniqlangan. Orol dengizining qurishi oqibatida hosil bo‘lgan tuz Antarktida hududida topilganligi maqlum. Bu kabi salbiy oqibatlar albatta, insoniyatni tashvishga solmay qo‘ymaydi. Oltingugurt dioksidi rangsiz gaz bo‘lib, havodan og‘ir roq Shu sababli u zamini pastroq joylarda ko‘proq yig‘ ilib qoladi. Tutun va boshqa gazlarga aralashgan oltin gugurt dioksidi tutun trubalarining past-balandligi va shamolning tezligi hamda kuchiga qarab 350—400 km gacha tarkalib ketadi. Ko‘pincha havoga chiqarib yuboriladigan chiqindi gazlardagi oltingugurt dioksidi miqdori bir prosentdan ancha kam bo‘ladi. Shu sababli gazlarni tozalash ancha mush kul ish. Yomg‘ir va qorda erigan dioksid yerga tushib, kun isi shi bilan yana havoga kutarilib ketadi. Faqat tuproqdagi moddalar bilan kimyoviy birikma hosil qilgandagina, u yerda qoladi. Demak, oltingugurt dioksidi havoga chiqa rib yuborilganda o‘zidan o‘zi yo‘q. bo‘lib ketmaydi. 39 Kimyo sanoatining ko‘pgina korxonalarida chiqarib tashlanadigan gazlar tarkibidagi gaz yoki bug‘ holatidagi zararli aralashmalar absorbsiya va adsorbsiya usuli bi lan tozadanadi. Baqzi hollarda zararli aralashmalar ka- talitik to‘liq, yoqish bilan karbon angidridiga aylanti riladi. Ko‘pgina ishlab chiqarishlarda qo‘llaniladigan zahar li, yong‘inga va portlashga xavfli organik erituvchilarning bug‘lari rekuperasiya usuli bilan ajratib olinadi. Bunda erituvchi bug‘lari bo‘lgan havo yutuvchi qurilma orqali o‘tkazilib, bug‘lar adsorbentlar yordamida yutiladi. Erituvchi modda adsorbent yordamida regenerasiya qilinadi. Suv bug‘i va erituvchi aralashma sovitilib kondensasiya lanadi yoki rektifikasiya qilinadi va jo‘natiladi. Texnika va transport, ayniqsa avtotransportning keng ko‘lamda taraqqiy etishi qattiq., suyuq. va gaz yoqilg‘ilar dan ko‘plab foydalanish imkonini bermoqda. Yoqilg‘ilarga bo‘lgan talabning yildan-yilga ortib borishi ularni ko‘plab ishlab chiqarishni va ulardan xalq xo‘jaligining turli soxalarida foydalanishni taqozo etadi. So‘nggi yi girma-o‘ttiz yillar mobaynida neftning oltingugurt birikmalariga boy xili borgan sari ko‘p qazib chiqaril moqda. Bunday neftdan olingan mahsulot (benzin, kero sin, dizel yonilg‘isi va boshqa og‘ir fraksiyalar hamda mazut) yonganda oltingugurtning organik va anorganik bi rikmalari ham oltingugurt dioksidiga aylanadi. Oqibatda u yonish gazlari bilan birgalikda atmosfera havosini if loslantiradi. Odam tanasiga o‘tib, uning to‘qimalariga kimyoviy, fizik-kimyoviy taqsir qiladigan, mehnat unumdorligi ning pasayishiga olib keladigan moddalar zararli va za xarli modlalar deb ataladi. Ular kimyo sanoati korxona larida ishlab chiqariladi va qo‘llaniladi. Kuchli zaharlanish ko‘prok, miqdordagi zararli modda larni to‘satdan tanaga o‘gishi bilan sodir bo‘ladi. Shu ningdek, zararli momalarni tanaga oz-ozdan o‘tishi va yig‘ilishi natijasida kasb kasalliklari kelib chiqadi. Zararli va zararli moddalarning taqsiri ularning tarkibiga, tuzilishiga, fizik- kimyoviy xususiyatiga, xos salariga, miqdoriga, tanaga o‘tish yo‘llariga, holatiga, uchuvchanligiga va suvda, yog‘da eruvchanligiga bog‘lik, 40 Kimyo sanoati korxonalarida olinadigan, ishlatila digan moddalar va mahsulotlarning ko‘pchiligi, masalan, ammiak, gazlar, benzol, benzin, kerosin, karbon vodo rodlar, spirtlar, efirlar, kislotalar, ishqorlar va boshqalar zaharli hisoblanadi. Neft maxsulotlari tarkibida past molekulali kar bon vodorodlar molekulyar og‘irligi oshishi bilan ular ning zaharlash qobiliyati ortadi. Masalai, butanning taqs iri etandan, etilen esa etandan, asetilen esa etilen- 1an kuchlidir. Normal tuzilishdagi moddalarga nisbatan tarmokdangan, zanjirli birikmalarning taqsiri kam roq bo‘ladi. Karbon vodorodlar molekulasidagi vodorodni nitro (N0 2 ), amino (NH 2 ) guruhlarga almashtirish ularning zaxarlash xususiyatini o‘zgartiradi. Moddalarning valentligi ortib borishi bilan ular ning taqsirchanligi ham o‘zgaradi. Masalan, 6 valentli xrom 3 valentlikdan, marganes oksidi marganes sul fatdan, temir oksidi temir sulfatdan kuchlidir. Kimyoviy moddalar vakillarining gomologik qatori ni o‘rganish natijalari ko‘pgina o‘xshash moddalar haqida fikr yuritishda, kasallikning va zaharlanishning ol dini olishda maqlum darajada yordam beradi. Zahar mod- dalarni suvda, tanadagi suyuqliklarda eruvchanligining oshishi bilan ularning taqsirchanligi xam ortib boradi. Masalan, suvda eruvchan oq mishyak (As 2 O 3 ) kuchli zahar, kam eruvchani (As 2 S 3 ) zaharsiz, eruvchan bariy xloridi (BaC1 2 ) zaharli, bariy sulfat (BaSO 4 ) esa zaharsiz va h.k Z aharli moddalar odam tanasi va ayrim to‘qimalariga ko‘rsatadigan taqsiriga qarab shartli ravishda to‘qqiz gu ruxga bo‘lingan: 1. Asab zaharlariga benzin, kerosin, yog‘ spirtlari, karbon vodorodlar, metanol, anilin, vodorod sulfi di, dioksan, ammiak, nikotin, kofein, tetraetil qo‘pg‘o shin, fosforli organik birikmalar va boshqalar misol bo‘ladi. Ular asosan markaziy asab sistemasini shikast laydi. 2. Jigar zaharlariga tarkibida xlor, brom, ftor, yod bo‘lgan birikmalar misol bo‘ladi. Ular jigar to‘qimasi faoliyatining buzilishiga, jigarning qattiq yallig‘la nishiga olib keladi. 41 3. Qon zaxarlariga karbon angidridi, aminonitro birikmalarning aromatik qatori va xosilalari, fenil gidrazin, mishyak, benzol, toluol, ksilol va boshqalar misol bo‘ladi. Ular qon tarkibining buzilishiga, qarab boksil va metgemoglabin (CoNb, MtHb) hosil bo‘lishiga , to‘qimada kislorodnipg kamayib ketishiga, hatto o‘lim ga ham olib keladi. 4. Ferment zaharlariga kiruvchi simob, mishyak, sian birikmalari, fosforli va organik birikmalar (tiofos metafos) tanani biologik katalizatorlari hisoblana digan fermentlarning (Sn) guruhlari bilan bog‘lanib ular faoliyatining buzilishiga, zaharlanishga olib keladi . 5.Qitiqlovchi, kuydiruvchn zaharlar yukori va quyi nafas olish yo‘llarini shikastlaydi, kasallanishga olib keladi. Bunday zaharlarga xlor, ammiak, azot oksidilari , fenol, kislotalar, ishqorlar misol bo‘ladi. 6. Allergen zaharlari. Nikel, berilliy birikmalari , nitroxlorbenzol, piridin birikmalari, ursol va boshqalar tananing reaksion qobiliyatini o‘zgartiradi terining yallig‘lanishiga, nafas olish yo‘llarining to rayishiga va boshqa kasalliklarga olib keladi. 7. Konserogon zaharlar h isoblangan toshko‘mir smola si, amino va izobirikmalar, xlorbenzidin, qurum, qora kuya va boshqalar tanada shish, rak kasalligini keltirib chiqaradi. 8. Mutagen zaharlarga etilenimin, etilen oksidi xlorli karbonvodorodlar, qo‘rg‘oshin va simob birikma lari misol bo‘lib, ular odam va hayvonlar jinsiy organ lariga qattiq taqsir etadi. 9. Emriotrop zaharlar (tolid amid va boshqalar) odam va hayvonlarning tug‘ilishiga salbiy ta ’ sir etadi. Nas lini yo‘q qiladi. Kimyoviy birikmalar changi zaharli hisoblanadi. Ma salan, naften kislotalari, aminonitrobirikmalar chan gi, olti va uch valentli xrom birikmasi, shuningdek etilenmerkurxlorid, uran, berilliy, merkuran, vannadiy birikmalari a e rozollari organizmga o‘tgach, qorin, ichak y o‘ lida va o‘pkada kasallanish -zaharlanish hosil qiladi. 42 Ishlab chiqarish binolarida chang hosil bo‘lishi, uni organizmga o‘tishi n ing oldini olish va unga qarshi kurashish maqsadida texiologik tartibda chora-tadbirlar tur kumi amalga oshiriladi. Masalan, quruq changlanuvchi materiallarni nam yoki pasta hosil qiluvchi holatga, ku kunlarni donador (tabletka) ko‘rinishiga almashtirila di. Uskunalarning pishiqligi, germetikligi oshirila di. Agar chang ajralib chiqishini bartaraf qilish imko niyati bo‘lmasa, suvdan, namlovchi moddalardan foydala niladi. Shuningdek, chang ajralishini butunlay yuqotish uchun havo almashtirish tizimi, yakka tartibdagi himoya moslamalarn ishlatiladi, sanitariya norma va qoidalari (SN 245-71, SI 4088-86) ga amal qilinadi. Kasallik, zaxarlanish sodir b o‘ lmasligi uchun chang sanitariya nor- masida belgilangan y o‘ l q o‘ yilishi mumkip b o‘ lgan oxirgi darajadai (mg/m 3 h isobida) oshib ketmasligi kerak. Quvurlar orqali gaz va changlarni chiqarish, tarqatish jarayonini aniqlash uchun hisoblash tenglamalari ishlab chiqnlgan. Masalan, mo‘rining balandligida shamol tez ligi (m/s) quyidagi tenglamadan topiladi: V = ϕ * V o Bu yerda: V — havotezligi, m/ssk. F— shamol tezligini balandlik buyicha hisobga oluvchi koeffisiyent ( 1 - 1 , 6 5 ) . Vo — m balandlikdagi havo tezligi, m/s. Gazlarni atmosferaga chiqarish foydali masofasi H=h+ Δ h ga teng. Bu yerda: n — mo‘rining balandligi, m, Δ h — gaz oqimi ni quvurdan k yuqorilashish masofasi (m) bo‘lib, quyidagi tenglamadan topiladi: Δ h = 1 . 9 * D * W / ϕ o - V o Bu yerda: D — quvur diametri, m. W — gazni quvurdan chiqish tezligi, m/ssk. Gazlarni atmosferaga chiqarish manbasidan gazlarni yuqori konsentrasiyada bo‘lgan joygacha masofa X=20 N ga tengdir. 43 Atmosfera h a v o s i n i ifloslantiradigan moddaning yuqori konsentrasiyasi S max quyidagi tenglamadan topi ladi. S max =94 * G/V o * N 2 mg/m 3 By yerda: G — atmosferaga tashlanadigan iflos mod daning tezligi, g/s . Agar moddaning yu q ori konsentrasiya miqdori avval ldan ma ’ lum bo‘lsa, yuqoridagi tenglamadan foydalanib chiqindilarni tashlash foydali masofasi topilishi va qancha X masofada taqsimlanishi, yutilishi haqida mu lohaza yuritish mumkin. Qo‘llanadigan texnologik va rejali tadbirlar atmos feraga chiqarib tashlanadigan gazlarni aralashtirib yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan konsentrasiyaga olib kelmasa, unda korxona xodimlari tashlandiq gazlarni majburiy toza lashga jalb qilinadi. 44 IV BOB . SUV MANBALARI TARKIBI VA HOLATINI BAHOLASH. 4.1. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi b irikmalarning suv orqali tarqalishi Ma’lumki, XX asrdan boshlab sanoat ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi va turli inson ehtiyojlarini qondiruvchi sohalardagi rivojlanish atrof – muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning cheklanmagan miqdorda ko‘payishiga olib keladi. Bu esa inson va tabiatga salbiy ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Buni faqatgina XX asr oxirida anglay boshladilar va umumjahon kongresslarida ekologiya muammolari ko‘proq muhokama qilina boshladi. Hozirda barcha mamlakatlarda atrof – muhit ekologiyasining buzilishini oldini olish uchun chora tadbirlar qo‘llanila boshladi. Har qanday salbiy oqibatlarga olib keluvchi jarayonlarni oldini olish uchun ularning kelib chiqish sabablari va markazlarini o‘rganib chiqish lozim. Atrof-muhitni turli zararli moddalar bilan ifloslanishdan muhofaza qilish muammosi jahon miqyosida muhim masalalardandir. Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi paytda bir yilda 200 million tonna gazlar bi lan birga havo okeaniga oltingugurt dioksidi chiqarib tashlanadi. Ba’zi bir ifloslantiruvchi birikmalar migrasiyasi va tarqalishi yo‘llarini va sabablarini aytish mumkin. Ifloslantiruvchi birikmalar migrasiyasi va tarqilishining quyidagi asosiy usullarini yoki yo‘llari quyidagilar: 1.Suv muhiti orqali 2.Havo orqali 3.Tuproq orqali. Quyida shu usullarning har birini ko‘rib chiqaman. Ma’lumki, yer yuzida suv doimo harakatlanib turadi va yer yuzining asosiy qismini suv tashkil etadi. Oxirgi yillarda sanoat va xalq xo‘jaligi chiqindilarining tinimsiz suv havzalariga tashlanishi oqibatida, suv havzalarining juda katta qismi ifloslanishiga olib keldi. Bu esa suv havzalarida yashovchi jonivorlarning kasallanishiga va nobud bo‘lishiga olib keldi. Suv hayvonlarining nobud bo‘lishi ko‘payishi oqibatida suv sanitarlari deb ataluvchi o‘laksalar bilan oziqlanuvchi jonivorlar ham suv ifloslanishi oldini olish imkoniga ega bo‘lmayapti. Buning 45 oqibatida suvdagi chirindilarning suv bug‘i orqali (bulutlar ko‘rinishida) ko‘pgina mamlakatlarga tarqalish imkoni tug‘ilmoqda. Qishloq xo‘jaligi rivojlanishi suvsiz bo‘lmasligi hammaga maqlum. Zaharli birikmalar bilan ifloslangan suv orqali qishloq xo‘jaligi yerlarining sug‘orilishi natijasida ko‘pchilik qishloqxo‘jaligi mollari tarkibida zaharli moddalar saqlagan holda yetishtiriladi. Buning oqibati esa hammaga maqlum. 4.2. Chiqindi suvlarni fizik-kimyoviy usullari bilan tozalash. Chiqindi suvlarni fizik–kimyoviy usullari bilan tozalashda quyidagi jarayonlar qo‘llaniladi: koagulyatlash, flotasiyalash, adsorblash, ion almashuv, ekstraktlash, rektifikatlash, bug‘lantirish, distiliatlash, teskari osmos, ultrafiltrlash, kristallash, desorblash va boshqalar. Bu usullardan chiqindi suvlardan qattiq va suyuq osma zarrachalarini, erigan gazlarni mineral va organik moddalarni ajratib olishda foydalaniladi. Chiqindi suvlarni fizik–kimyoviy usullari bilan tozalash bioximik usuliga nisbatan qator ustunliklari bor: 1)chiqindi suvlardan bioximik usulida parchalanmaydigan zaxarli moddalarni ajratish; 2)chuqur va stabillashgan darajada suvni tozalash; 3) inshoatlarni kichikligi; 4)yuklanishlar o‘zgarishi kam ta’sir etishi; 5)to‘liq avtomatlashtirish imkoniyati; 6)ayrim jarayonlarni kinetikasi, modellashtirish va matematik bayon etish masalalarini chuqur o‘rganganligi. Bu esa apparatlarni tanlashda va hisoblashda juda muhim ahamiyatga ega; 7) Usullarni tirik organizm faoliyatini nazorat qilishga bag‘ishlanganligi; 8) Chiqindi moddalarni regenerasiyalash imkoniyati. Usulni tanlashda tozalangan chiqindi suvlarni keyingi ishlatilishida bo‘lgan sanitar va texnologik talablarga, chiqindi suvlarni miqdoriga va ifloslanishi darajasiga (konsentrasiyasiga), kerakli materiallar va energetik resurslarni yetarliligiga va iqtisodiy samarasiga qarab tanlanadi. Yuqorida aytib o‘tilgan fizik–kimyo usullarni ishlash prinsiplari kimyo– texnologiyasi fani dasturida to‘liq o‘tiladi. 46 Neytrallash. Chiqindi suvlar tarkibidagi mineral kislotalar va ishqorlar neytrallanishi zarur (rN=6,5–8,5):1) nordon va ishqorli suvlarni aralashtirib; 2) reagentlar qo‘shib; 3) nordon suvlarni neytrallaydigan materiallardan filtrlab; 4) nordon gazlarni ishqoriy suvlar bilan absorblash yoki ammiakni nordon suvlar bilan absorblash. Oksidlanish va tiklanish. Chiqindi suvlarni tozalashda quyidagi oksidlovchilar qo‘llaniladi: gazsimon yoki suyultirilgan Sl, SlO 2 , kalsiy xlorid, kalsiy va natriy gipoxloridlari, kaliy permanganati, vodorod perekisi, havo kislorodi, ozon, pirolyuzit. Bu juda qimmatbaho usul bo‘lib uni faqat boshqa usullarda tozalab bo‘lmaganda ishlatishadi. Moddalar aktivligi: O–2,07; Sl–0,94;. N 2 O 2 –0,68; KMnO 4 –0,59. Og‘ir metallar ionlarini gidroksid kalsiy bilan cho‘kmaga tushirib ajratishadi. 4.3. Chiqindi suvlarni bioximik usullar bilan tozalash. Biorganik usullar – ayrim mikroorganizmlarning chiqindi suvlardagi organik va ayrim anorganik (serovodorod, sulfidlar, ammiak, nitratlar) moddalarni iste’mol qilishga asoslangan. Uning asosiy ko‘rsatgichlari KBT (BPK) va KKT (XPK) dir. KBT (BPK) – kislorodga bo‘lgan biologik talab – yoki organik moddalarni biologik oksidlash uchun ma’lum vaqtda (2,5,10,20 sut) kerakli kislorodni miqdori O 2 (1 mg moddaga) qo‘shiladi. KKT (XPK)–kislorodga kimeviy talab yoki suvdagi barcha tiklantiruvchilarni oksidlanishiga sarflanadigan kislorod miqdori (mg O 2 1 mg moddaga). Mikroorganizmlar organik moddalarni qisman parchalashadi (bioximik oksidlashadi) suvga, SO 2 , natriy va sulfat ionlarga. Qolgan qismi biomassa hosil qiladi. Bioximik oksidlashda faqat (KBT/KKT) 100=50% teng yoki undan kam bo‘lgan suvlar, tarkibiga zaxarli yoki og‘ir metallar bo‘lmagan chiqindi suvlar tozalaniladi. Bioximik usul aerobik va anaerobik usullarga bo‘linadi. Aerob usuli mikroorganizmlarning aerob gruppalaridan foydalanishga asoslangan. Ularni 47 h ayotiy faoliyati uchun kislorod va 20–40 0 S kerak. Bu usulda mikroorganizmlar aktiv balchikda yoki biopl yo nkada ko‘payishadi. Aerob usul kislorodsiz o‘ tadi; bu usul bilan cho‘kmalar zarasizlantiradi. Bioplenka biofiltrni to‘ldirgichi ustida o‘sib qalinligi 1–3 mm shilliq shakldagi kulrang – sarig‘ishdan to‘q jigarrangacha bo‘ladi. Biokimyoviy ko‘rsatgich (KBT/kkt) sanoat suvlarini tozalovchi inshoatlarni h isoblash va foydalanishda qo‘llaniladigan mu h im ko‘rsatgich b o‘ ladi. Sanoat chiqindi suvlari uchun u 0,05–0,3 ga teng, maishiy chiqindi suvlar uchun – 0,5 dan ortiq. Biokimyoviy ko‘rsatgich, chiqindi suvlardagi ifloslanish darajasi, zaxarlanishiga qarab ular 4 guruxga bo‘linadi. 1) >0,2 achitqi, kraxmal, shakar, pivo, neft, yog‘ zavodlari; 2) 0,1–0,02, koks, azot o‘ g‘itlar; gaz–slanes, soda zavodlari; 3) 0,01–0 001 sulfat, xlor, PAV, metallurgiya, mashinasozlik; 4) <0,001 ruda boyitish fabrikalari (mexanik tozalanadi). 1,2 gruppadagi suvlar yaxshi tozalaniladi va aylanma suv ta ’ minlash sistemasida ishlatiladi, 3 guruxdagi chiqindilar yomon tozalaniladi va qayta ishlatilinmaydi. Organik moddalar oksidlanishi uchun mikroorganizmlarni ichiga kirish kerak, yana yarimo‘tkazgich sitoplazmali membranadan kuchirgich qismlar yordamida kiradi. Biokimyo reaksiyasi tezligi fermentlarni aktivligiga bog‘lik, yaqni xarorat, rN, suvdagi moddalarning tarkibiga. Murakkab organik qorishmalarni parchalashga 80–100 turli fermentlar kerak. Katak ichida kimyo birikmalari anabalik va katabalik o‘zgarishlarga duch keladi. Anabalik o‘zgarishda yangi katak komponentlari sintez bo‘ladi, katabalik o‘zgarishda katakni o‘sishiga kerak bo‘lgan energiya h osil bo‘ladi. Chiqindi suvlarni qishloq xo‘jalik ekin maydonlarida yoki h ovuzlarda biologik tozalash mumkin. Unda organik moddalar oksidlanib o‘g‘itga aylanadi. To‘rt usul qo‘llaniladi: 1) chiqindi suvlarni konsentrlash va erigan moddalarni ajratib olish, 2) organik moddalarni ajratib olish, 3) organik moddalarni katalizator yordamida atmosfera va yuqori bosimda oksidlash, 4) olov bilan zararsizlantirish. 48 V BOB. SUV MANBAALARINI MUHOFAZA QILISH VA ULARDAN OQILONA FOYDALANISH. 5.1. Suvning tabiatda aylanishi Gidrosfera Yerning suv qobig‘i bo‘lib, undagi suvlar suyuq va gaz holatida tarqalgan modda va energiya almashinuvi orqali gidrosfera boshqa yer qobiqlari bilan bog‘langan. Unga sayoramizdagi barcha suvlar-okean, kul,daryo, muz,botqoqlik va 5km gacha chuqurlikda bo‘lgan yer osti suvlari kiradi. Suv tugamaydigan resurslarga kiradi va suvning aylanma harakati natijada doim yangilanib turadi. Dunyo suv resurslari bir tekisda ta q simlangan emas. Yer yuzidagi 800 mln. Aholi suv yetishmasligi sharoitida yashaydi. Suvning yetishmasligi sabablaridan biri sanoat va qishloq xo‘jaligida suvning ko‘p ishlatilishidir. Aholining ehtiyojlari uchun ko‘p mikdorda suv ishlatiladi. Dunyo bo‘yicha shahar aholisi jon boshiga kunigi o‘rtacha hisobda 150 l suv sarflansa, bu ko‘rsatkich Toshkentda 500, Moskvada 600 l ni tashil etadi.Ushbu muammoni o‘rganishda sanoat va qi shlok xo‘jaligidagi suv sarfining son ko‘rsatkichlarini keltirish maqsadiga muvofiqdir. Insonning xo‘jalik faoliyati ta ’ sirida Yer ustki va Yer ostki suvlarning ifloslanishi r o‘ y bermoqda. Yirik shahar, sanoat nohiyalari, kishlk xo‘jalik ishlab chiqarishi suvlarni ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadi. Ichimlik suv sifatini iaqminlash uchun ifloslovchi birikmalarning yo‘l kkuyilishi mumkin bo‘lgan konsentrasiyalari belgilangan. Suvlarning o‘z-o‘zini tozalash hususiyati mavjud. Lekin hozirgi ifloslovchi brikmalar suvlarni tabiiy hususiyatidan deyarli butunlay mahrum qilgan. Suvlarni mexaniq, kmeviy va biologik tozalash usullari mavjud. Suvlardan oqilona foydalanish usullaridan biri ularni ishlab chiqarishda takror ishlatishdir. Dunyo okeani va dengizlarning ifloslanishi global ekologik muammo bo‘lib qoladi. Ayniqsa Dune okeanining neft ma h sulotlari va radioaktiv ifloslanishi eng katta xavf tug‘diradi. 49 Dunyo okeanini muhofaza qilish tadbirlari xalqaro kelishuvga ko‘ra birgalikda amalga oshirilgandagina ijobiy natijalar berishi mumkin.O‘zbekistondagi suv muammolarini o‘rganishda respublikaning qurg‘oqchil ik zonada joylashganligi va obikor de h konchilikning juda ham tara qq iy etganligiga e ’ tibor berish kerak. Ayrim viloyatlarda ichimlik suvi yetishmaydi, si f ati talablarga javob bermaydi, va turli kasalliklar keltirib chiqarmoqda. Ba ’ zi hududlarlagi Yer osti suvlari ifloslanib kolyapti. Azotli birikmalar, fenollar, sulg‘fitlar, neftg‘ maxsulotlari, suvlarni ifloslovchi asosiy moddalar hisoblanadi. Daryolarning suvlari kollektor-drenat suvlar bilan iflos-langanligiga eqtibor berish kerak. Amudaryo va Sirdaryo sug‘orishga sarflanishi natijada Orol dengizi ko‘rib boyapti. Orol dengizi qurishining ekologik oqibatlarini chuqurroqo‘rganish maqsadga muvoffikdir. Suv yetishmasligi, suvlani ifloslanishi muammosi ijtimoiy- iqtisodiy tom o nlarini o‘rganish ham maqsadga muvofiqdir. 2.O‘zbekistonda suvdan oqilona foydalanishni yo‘lga qo‘ yish, ifloslanishdan saqlash bo‘yicha tadbirlarini o‘z vaqtida o‘tkazish ekologik vaziyatni so g‘ lomlashtirish mumkin. Yer yuzidagi suv miqdorini 100 % deb olsak, shuning 94,0% ni sh o‘ r okean va dengiz su v lari, 4,12 % ni yer osti suvlari, 1,65 % ni m u zliklardagi suvlar, 0.026 % ni kul suvlari va chuchuk suv miqdori 84 mln. 827 ming km 2 tashkil etadi yoki butun gidrosferadagi umumiy suv miqdorining 6% ni demakdir. O‘simlik va hayvonlar organizmida suvning miqdori 50-68 % gacha bo‘ladi. G o‘ sht tarkibida 50% suv bo‘lsa, suvda 87-89%, sabzavotlarda 80-95% ga yetadi. Respublikadagi eng katta suv omborlaridan biri bo‘lgan Kayro q um, Chorvok, Andijon, Katta Kur g‘ on, Janubiy Surxon va boshqalarda chuchuk suvlarning bir qismini saqlash muhim ahamiyatga ega. Hoziri bunday suv omborlarida 20 km/kub ga yaqin chuchuk suv to‘plangan. Lekin kelajakda suv havzalaridan tejamkorlik bilan foydalanilsa, Sirdaryo va Amudaryo suvlarinig ko‘p qismi uvol qilib fborilsa, Orol dengizining sathi yanada pasayib borishi mumkin. Natijada ekologik vaziyat bo‘zilib, Orol bo‘yidagi aholi boshiga yanada ko‘prok falokatlar yogilishi mumkin. Shu sababli ham hozirgi kunda Orol muammosini ijobiy h al etish uchun 50 Respublika prezidenti va h ukumatlari bilan h amkorlikda ish olib borishga h arakat q ilayotganligini yuqori ba h olash kerak. Tabiiy suv zaxiralari nihoyatda cheklangan. Shuning uchun undan oqilona foydalanish va ko‘paytirish haqida o‘ylash zarur. Bular haqida mutaxassislar katta ishlar olib bormoqdalar. Yangi texnologiyani qo‘llash bilan sanoat va qishloq xo‘jaligining suvga bo‘lgan talabi qondirilmoqda, sho‘r suvni chuchuk suvlarga aylantirish uslublari takomillashtirilmoqda, shuningdek oqava suvlarni tozalovchi qurilmalar yaratilmoqda. Kelajakda tozalangan suvdan qayta foydalanish imkoniyatlari izlanmoqdi. Uglerod elementining tabiatda aylanishi. Biosferaning eng muhim jarayonlari uglerod elementining aylanishi bilan bog‘liqdir. Biosferadagi murakkab birikmalar tarkibidagi uglerod yetakchi rol o‘ynab, uning birikmalari doimo sintezlanib, o‘zgarib, parchalanib turadi. 51 VI BOB. TUPRO Q TARKIBI VA HOLATINI BAHOLASH. 6.1. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning tuproq orqali tarqalishi Ifloslantiruvchi birikmalarning tuproq orqali tarqalishida tuproqning roli ham nihoyatda katta. Bunga sabab qishloq xo‘jaligi mahsulotlarni yetishtirish uchun zararkunandalarga qarshi kurashda tuproqqa turli xil zaharli birikmalar tashlanishidir. Hozirgi paytda kimyoviy moddalar, vositalar, asbob – uskunalar ishlatilmaydigan birorta soha yoki sanoat shaxobchasi yo‘q desa bo‘ladi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligini kimyoviy moddalarsiz tasavvur etish qiyin. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda. O‘simliklarni turli zararkunandalardan himoya qilishda kimyoviy moddalardan atroflicha foydalanilmoqda. Ammo zamonaviy texnika vositalari hamda zaharli kimyoviy moddalar va bakterial preparatlar, shuningdek, mineral o‘g‘itlar bilan ishlaganda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish katta ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda o‘simlik zararkunandalari hamda kasalliklariga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy vositalarning soni bir necha mingga yetdi. Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan zaharli kimyoviy moddalar o‘zining taqsir ko‘lami va boshqa xossalari bilan bir g‘ biridan farq qiladi. Mazkur kimyoviy moddalarning ilmiy atamasi pestisidlar bo‘lib, lotincha “pestis” so‘zi “maraz”, “sido” esa g‘ o‘ldirmoq maqnosini bildiradi. Qishloq xo‘jaligida foydalanishga tavsiya etilgan barcha pestisid turlari davlat standarti (GOST) talablariga javob beradi. Yaqni preparatning aniq nomi, uni tayyorlashda lozim bo‘lgan texnika shartldari (taqsir etuvchi omilning miqdori, aralashmalar, namlik, qaysi holatda ekanligi, tashqi ko‘rinishi, rangi), tekshirish uchun namuna olish qoidasi, taqsirchan moddaning miqdoriy jihatdan tekshirish usuli va boshqa o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lishi shart. Pestisidlar ishlatish maqsadlari, taqsir qilish yo‘liga qarab muayyan guruhlarga bo‘linadi. Jumladan akarisidlar nomi bilan yuritiluvchi zaharli kimyoviy moddalar o‘simlik kushandalari bo‘lgan kanalarga qarshi ishlatiladi. Shuningdek: 52 insektisidlar – zararli hasharotlarga; insektoakarisidlar – bir yo‘la zararli hasharot hamda kanalarga; mollyuskosidlar yoki limasidlar – turli shilliq qurtlarga; radentisidlar (zoosidlar) – kemiruvchilarga; gerbisidlar – begona o‘tlarga; arborisidlar – xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lmagan daraxtsimon va butasimon o‘simliklarga; algisidlar – suv o‘tlari va o‘simliklarga qarshi qo‘llaniladi; fungisidlar – o‘simliklarni zararli zamburug‘lardan himoya qilishda; nematisidlar – yumaloq chuvalchanglarni yo‘qotishda; bakterisidlar – o‘simliklarni bakteriyalar tarqatadigan kasalliklardan himoya qilishda; defoliantlar – o‘simlik barglarini to‘kishda; desikantlar – o‘simliklarni quritishda; repellentlar – hasharotlarni haydashda; attraktantlar – hasharotlarni jalb qilishda; xemoterilyantlar – hasharotlarni bepushtlantirishda; larvisidlar (“lavra” - lichinka) – hasharot lichinkalari hamda g‘umbaklarini yo‘qotishda foydalaniladi. O‘simliklarni himoya qilishda foydalaniladigan kimyoviy vositalar o‘z xususiyatlari va ishlatish usullariga qarab kontaktli, muntazam, ichak orqali, fumigant ta’sir etuvchilarga bo‘linadi. Kontakli taqsir – zararkunandalar organizmiga tegib, ularni o‘ldiradi yoxud rivojlantirmay qo‘yadi. Muntazam ta’sir – o‘simlik tomirlari orqali zararkunanda organizmlarni (zararkunanda hasharotlar, kasallik qo‘zg‘atuvchilar va begona o‘tlarni) halok qiladi. Ichak orqali – ozuqa moddalar bilan zararkunandalar organizmiga tushib, ularni zaharlaydi. 53 Fumigantlar – zararli organizlarga bug‘ yoki gaz ko‘rinishida taqsir qilib, ularni zaharlaydi, kanalarni nafas yo‘li orqali o‘ldiradi. Qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi qo‘llaniladigan moddalar o‘zining kimyoviy tarkibi hamda fizik – kimyoviy xossalariga ko‘ra uchta asosiy guruhga bo‘linadi. Noorganik birikmalar asosidagi pestisidlar (oltingugurt, margimush, ftor, xlor hosilalari, rux, mis, boratlar va boshqalar); O‘simlik, bakteriyalar va zamburug‘lardan olinadigan vositalar (piretrinlar, antibiotiklar, anabazin, nikotin, bakterial preparatlar, zamburug‘lardan olinadigan preparatlar). Organik birikmali pestisidlarga – karbominat kislota, tio- va ditiokarbominat kislota hosilalari (karbation, karbotoks, eptam, xlorinat, sineb, siram, TMTD va boshqalar) kiradi. Shuningdek, organik birikmali pestisidlarga fenollarning nitro hosilalari, ftalamidlar, mineral moylar kiritilishi mumkin. Bu guruhga kiradigan pestisidlar o‘zining taqsirchanligi bilan ajralib turadi va o‘z navbatida yana bir nechta kichik guruhchalarga bo‘linadi, bular quyidagilardan iborat: Pestisidlarni dust holida ishlatishning o‘ziga xos taraflari bor. Zaharli preparat kukun holida sepiladi yoki purkaladi. Dustlar tarkibiga bir necha foiz miqdorda, aksariyat 10 foizgacha asosiy taqsir qiluvchi pestisid hamda talk, pirofillit, kaolin va bir necha minerallar aralashmasi bilan birga taqsir etuvchi preparatkukunining o‘simlikda ushlanib qolishiga yordam beruvchi yelimlashtiruvchi moddalar kiradi. Hozirgi vaqtda pestisidlardan kukun holida ishlatishda, asosan urug‘liklarni dorilashda preparatning kukunlanish darajasi katta ahamiyatga ega. Preparat qanchalik mayda tuyilgan bo‘lsa, urug‘likning dorilanish darajasi shunchalik samarali bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini yetishtirishda pestisidlar kukun, dust holida ishlatilishi bilan birga eritma, bug‘, aerozol holida ham foydalanildai. Bunda albatta ishlatilishi lozim bo‘lgan pestisidlarning fizik – kimyoviy xususiyatlarini inobatga olish bilan birga, mazkur joylarning tabiiy muhiti va sharoitini hisobga olish lozim. 54 Ushbu preparatlar maxsus jihozlangan agregatlar, purkagichlar, tegishli asboblar yordamida, moslashtirilgan samolyot, traktor yoki bevosita himoyalangan qo‘l bilan ham sepilishi mumkin. Pestisidlar zararkunandalarga turli yo‘llar bilan taqsir etishini aytib o‘tgan edik. Pestisidlarni bunday guruhlarga ajratish shartli hisoblanadi, chunki ayrim kimyoviy preparatlar hasharotlarga bir vaqtning o‘zida og‘zi, tanasi va nafas yo‘llari orqali taqsir etishi mumkin. Shu boisdan pestisidlar qishloq xo‘jaligida o‘z xossalariga qarab ishlatiladi. Zaharli kimyoviy moddalar bilan bevosita ishlaydigan kishilar: pestisidlarni saqlaydigan ombor xodimlari, ularni taqsimlovchilar, qadoqlovchilar, dorivor preparatlarni yuklash va tushirishda xizmat qiluvchilar, tashuvchi, haydovchilar, ekspeditorlar, kuzatuvchilar, pestisidlardan eritma tayyorlovchi barcha kishilar, dala, mexanizatorlar, umuman pestisidlarni qo‘llashda faol qatnashadigan odamlar zaharli kimyoviy moddalarning xususiyatlari va mohiyati, shuningdek, mazkur moddalardan saqlanish tadbirlari bilan yaxshi tanish bo‘lishlari shart. 55 XULOSA 1. Atrof-muhit ob’ektlari analizi bo‘yicha tegishli adabiyotlardagi mavjud materiallar to‘plangan va tahlil qilib chiqilgan. 2. Adabiyotlar tahlili atrof-muhit ob’ektlari analizi fanida o‘zbek tilidagi darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar deyarli mavjud emasligini ko‘rsatdi. 3. Ishni bajarish davomida magistratura bosqichi talabalariga “Talaba tanlov fanidan” o‘tiladigan darslar uchun “Atrof-muhit ob’ektlari analizi fanidan uslubiy qo‘llanmalar” tayyorlandi. Ushbu qo‘llanmalar kafedrada talabalarga “Atrof-muhit ob’ektlari analizi” fanidan o‘tiladigan darslarda foydalaniladi va ularni shu soxasidagi bilimlarini oshirishga imkon yaratadi. 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Ye.F.Karpov, I.E.Birenberg, B.I.Basovskiy. Avtomaticheskaya gazovaya zaщita i kontrol rudnichnoy atmosfer. M.Nedra.1984. 285 s. 2. Ye.A.Peregud., D.O. Gorelik. Instrumentalnye metod kontrolya zagryazneniya atmosfer. L.: Ximiya 1981. 384 s. 3. V.P. Vasilyev Analiticheskaya ximiya. Fiziko-ximicheskaya metod analiza T.2. M. Vsshaya shkola. 1989. 384 s. 4 . Abduraxmanov E.A., Ro‘ziyev E.A., Norqulov U.M. Gazlar tahlili: Amaliy ishlar uchun uslubiy qo‘llanma. 1 qism. –Samarqand: SamDU, 1997. 5. Abduraxmanov E.A., Ro‘ziyev E.A., Rustamova R. Gazlar tahlili: Amaliy ishlar uchun uslubiy qo‘llanma. 2 qism.-Samarqand: SamDU, 1997. 6. Abduraxmanov E.A., Ro‘ziyev E.A., Mo‘minov S. Gazlar tahlili Elektrokimyoviy va optik usullari.- Samarqand: SamDU, 1998. 7. Txorjevskiy V.P. Avtomaticheskiy analiz gazov i jidkostey na ximicheskix predpriyatiyax.- M.: Ximiya, 1976. 272 s. 8. Ayvazov B.V. Osnov gazovoy xromatografii. – M.: Vssh.shk., 1977 . 9. Belyavskaya T.A., Bolshova T.A., Brkina G.D. Xromatografiya neorganicheskix veщyestv. – M.: Vssh.shk., 1986. 10. Berezkin V.G., Bochkov A.S. Kolichestvennaya tonkosloynaya xromatografiya. – M.: Nauka, 1980 11. Kolichestvenny analiz xromat o graficheskimi metodami. Pod red.E.Kes. – M.: Mir, 1990. 12. Peri S., Amos R., Bryuyer P. Prakticheskoye rukovodstvo po jidkostnoy xromat o grafii. – M.: Mir, 1974. 13. Stskin Ye.L., Isikson L.B., Braude Ye.V. Prakticheskaya vsokoeffektivnaya jidkostnaya xromat o grafiya. – M.: Ximiya, 1986. 14. Shats V.D., Saxartova O.V. Vsokoeffektivnaya jidkostnaya xromat o grafiya. – Riga: Zinatne, 1988. 15. Shpigun O.A., Zolotov Yu.A. Ionnaya xromat o grafiya i yeye primeneniye v analize vod. – M.: MGU, 1990. 57 16. Engelgard T.X. Jidkostnaya xromatografiya pri vsokix davleniyax. – M.: Mir, 1980. 17. Analiticheskaya xromatografiya. M, Ximiya, 1993. 18. Kristian G., Analiticheskaya ximiya, Binom, 2009. 19. Zolotov Yu.A. Osnov analiticheskoy ximii, M, Vs щ aya shkola, 2000. 20. Bolotov V.V. i dr. «Analiticheskaya ximiya», Xarkov, 2001. 21. Kleshev V.A. i dr. «Zadachnik po analiticheskoy ximii», M. Ximiya, 1993 22. Peregud Ye.A. Ximicheskiy analiz vozduxa . - L.: izd. Ximiya 1978. 328 s. 23.vlenko V.A. Galoanalizator. M.L.: 1965. 295 s. 24 Metodicheskiye ukazaniye po izmereniyu konsentrasii vrednx veщyestv v vozduxe rabochey zon». -M.: Minzdrav SSSR, 1982. 25. Metod sputnika v gazovoy xromatografii. Perevod sangliyskrgo pod. Red.V.G.Berezkina M.: izd. Mir. 1972 398 s. 26. E.Abdurahmonov,Z.Murodova,E.Ro‘ziyev.Gazlar analizining kimyoviy usullari.Toshkent-2018. 27. E.Abdurahmonov,I.E.Abdurahmonov,Z.B.Murodova.Gazlar analizining instrumental usullari.Samarqand-2024. Internet va ZiyoNet saytlari 1. Internet sayti http://webbook.nist.gov/chemistry/form-ser.html 2. Internet, sayti http://www.aist.go. jp/RIODB/SDBS/ sdbs/owa/sdbs_ sea.cre_ frame_sea 3. Internet sayti http://webbook.nist.gov/chemistry/form-ser.html 4. Internet sayti http://www.aist.go. jp/RIODB/SDBS/ sdbs/owa/sdbs_ sea.cre_ frame_sea 58

ATROF-MUHIT OB’EKTLARI ANALIZI FANIDAN USLUBIY QO‘LLANMA TAYYORLASH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………….3 I BOB ATROF-MUHIT OBYEKTLARI ANALIZI (AMOA) FANI UNING MAQSADI VA VAZIFALARI ................................................... ............................4 1.1. Biosfera va inson faoliyati......................................................... ..........................4 1.2. Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar va unga qarshi kurash......... ....................6 1.3. Atmosfera tarkibini tahlili...................................................................... ........... 11 1.4. Atmosferaga tashlanadigan chiqindilarni tozalash............................................15 II BOB ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH USULLARI VA ASBOBLARI ....... ................................................................................................... 18 2.1. Havo muhitni muhofaza qilish............................................................... ........... 18 2.2. Gazsimon chiqindilarni tozalash usullari va asboblari................. ................20 2.3. Atmosfera havosi holatining nazorati.................................. .............. ... .............23 2.4. Gazlarni qattiq va suyuk zarrachalardan tozalash.................... ......................25 III BOB ATMOSFERA HAVOSI HOLATINI BAHOLASH ........................ ..29 3.1. Gazsimon chiqindilar tarkibini masofadan aniqlash.......................... ................29 3.2. Chiqindilarning ruxsat etilgan me’yorini aniqlash va korxonaning xavflilik toifasini belgilash................................................................... ..................................37 3.3. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning havo muhiti orqali tarqalishi..... 38

IV BOB . SUV MANBALARI VA HOLATINI BAHOLASH ………………….44 4.1. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning suv orqali tarqalishi …………..44 4.2. Chiqindi suvlar tarkibini kimyoviy nazorati… ………………………………..45 4.3. Chi q indi suvlarni fizik-kimyoviy usullari bilan tozalash……………………...46 V BOB . SUV MANBALARINI MUHOFAZA QILISH VA ULARDAN OQILONA FOYDALANISH …………………………………………………...48 5.1. Suvning tabiatda aylanishi........................................................... ..................... 4 8 VI BOB Tuproq tarkibi va holatini baholash ......................... .................................51 6.1. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi birikmalarning tuproq orqali tarqalishi...... .......51 XULOSA …………………………………………………………………… …… 5 5 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI ..................... ..................... 5 6 2

KIRISH Fan va texnikaning rivojlanishi va yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishda keng joriy etilishi natijasida insonning tabiatga ko‘rsatilayotgan ta’siri (antropogen ta’sir) jadallashib bormoqda. Inson va tabiat orasidagi o‘zaro munosabatlar murakkablashib, ushbu ta’sir tabiiy omillar bilan qiyoslanadigan darajaga yetdi. Shuning uchun atrof muhitni muhofaza qilish hozirgi davrning eng dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Biosferada antropogen ta’sir qilish shu darajaga borib yetdiki, yer yuzida ham tabiiy o‘zgarishlar ro‘y berib, ba’zi mintaqalarda hayot kechirish amri mahol bo‘lib qoldi. Atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan tejamkorona va oqilona foydalanish, chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni ishlab chiqarish korxonalarida keng joriy etish kabi masalalar eng muhim va o‘z yechimini kutayotgan umumdavlat vazifalariga kiradi. Respublikamiz va xususan, viloyatimiz miqyosida jiddiy va keskin ekologik vaziyatlarni vujudga kelishining asosiy sababi ishlab chiqarish o‘sish sur’atlarining tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish sur’atlardan bir necha marotaba yuqoriligidadir. Ushbu maqsadlar uchun ajratilayotgan mablag‘lar (u milliy daromadning 1,5-2% ni tashkil etadi) kerakli miqdoriga nisbatan bir necha o‘nlab marotaba kamdir. Rivojlangan mamlakatlarda esa, bu ko‘rsatgich korxona mablag‘ining 25-30% ni tashkil etmoqda. Ma’lumotlarga qaraganda, inson sog‘ligining 67 – 74% tashqi muhit, ovqatlanish va yashash sharoitiga, 16 – 18% genetik va nasliy omillarga va faqatgina 10 – 15% sog‘liqni saqlash xizmatiga bog‘liq. Demak, hayot kechirish uchun atrof – muhitni zaharlamaslik chora-tadbirlarini ko‘rish har bir ishchi, xizmatchi, mutaxassis, muhandis va rahbarning asosiy burchi bo‘lishi kerak. Sayyoramiz sog‘lomligi – bizning sog‘ligimiz demakdir! Ushbu o‘quv qo‘llanma yangi chop etilgan ma’lumotlar asosida yozildi. Unda asosan atrof-muhit muhofazasi, ifloslantiruvchi birikmalar, suv va tuproq tarkibi, kimyo sanoatining chiqindilarini qayta ishlash, tahlilning bir qancha usullari ekologik muammolar va ularning yechish yo‘llari batafsil bayon etilgan. 3

I BOB . ATROF - MUHIT OBYEKTLARI ANALIZI (AMOA) FANI UNING MAQSADI VA VAZIFALARI. 1.1. Biosfera va inson faoliyati. Bugungi kunda tabiiy muhit tarkibi va uning holatini nazorat qilish muammolari ekologik va ijtimoiy ahamiyatga egadir. Kursning asosiy maqsadi atrof-muhit obyektlari bo‘lgan suv,havo, tuproq va o‘simliklarni analiz qilish usullari, atrof-muhit obyektlaridan analiz uchun namunalar olish yo‘llari, ularni analizga tayyorlash amallari bilan talabalarni yaqindan tanishtirish. Biror bir muammoni o‘rganish uchun avval analiz qilinadigan obyektni to‘g‘ri tanlash lozim. Obyektni analizi uchun namunalar olish . Analiz uchun olingan namunalarni analiz q ilish uchun tayyorlash. Analizni bajarish uchun yaro q li, ishonchli natijalar bera oladigan analitik usul tanlash. Tanlangan va analizga tayyorlangan obyekt namunasini analitik usul yordamida analiz qilish. Olingan natijalarni obyekt h olatini ta h lili va mu h okamasi uchun q o‘llash ni o‘rganish . Asosiy tahlil xizmatlari suv, havo, tuproq va qor qatlamlaridagi ifloslanishlarni hozirgi zamonaviy kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar bilan aniqlashga asoslangandir. Fanni o‘qitishdan maqsad – «Atrof-muhit obyektlari analizi » fanini o‘qitishda talabalarga atrof-muhit obyektlari va monitoring sistemalarining asosiy analiz usullari bilan tanishtirishdir. Fanning vazifasi talabalarda atrof-muhit holatini to‘g‘ri tahlil qila olish xususiyatlarini, atrof-muhit holati yuzasidan to‘g‘ri hulosa chiqarishni shakllantirishdan iboratdir. Shu bilan birga soha mutaxassislariga atmosfera havosi, suv va tuproqni tahlil qilishning yangi mukammal usullarini o‘rgatishdir. Fan bo‘yicha talabaning malakasiga qo‘yiladigan talablar . Magistrlar «Atrof-muhit obyektlari analizi» fanini o‘rganish jarayonida biosferaning tarkibi; atmosferaning ifloslanishi va uning oldini olish; atmosferadagi zaharli gazlarni tahlili; atmosferadagi changlarning tahlili; oqova suvlarni tahlili, tuproq tarkibi haqida tushunchaga ega bo‘lishi kerak. 4

-zamonaviy tahlil jihozlari bilan tanishish, ularning ishlash prinsipini o‘rganish va ko‘nikma hosil qilishi kerak. «Atrof-muhit obyektlari analizi» fani «Umumiy kimyo», «Analitik kimyo», «Organik kimyo», «Ekologiya», «Fizika», «Atrof muhit kimyosi», «Fizik kimyo», «Analizning fizik-kimyoviy va fizik usullari» kabi fanlari bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘z navbatida bu fandan olingan bilimlar “Kimyo” fanining umumiy nazariyasini chuqur o‘zlashtirishda ko‘prik vazifasini o‘taydi. Yerda hayot paydo bo‘lgandan boshlab uzoq tarixiy davrlar davomida u rivojlanib kelmoqda. Yerning tirik organizmlar va biogen cho‘kindi tog‘ jinslari tarqalgan qismini rus olimi akademik V.I. Vernadskiy biosfera (yunoncha “bios”- hayot, “sfera”-shar) deb nomlagan. Biosfera sayyoramizdagi “hayot qobig‘i” hisoblanib, tirik organizmlarning o‘zaro chambarchas aloqa, munosabatlaridan iborat murakkab ekotizimlar majmuini tashkil etadi. V.I.Vernadskiy tushunchasiga ko‘ra, biosferaga hozirgi vaqtda faqatgina yerning qobig‘ida tarqalgan tirik organizmlargina kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrdagi organizmlar ishtirokida hosil bo‘lgan vetbiosferaning qismi ham kiradi. Shuning uchun ham biosferaning Biosfera atbiosferaning quyi qismi (aerobiosfera), gidbiosfera (gidrosfera), quruqlik yuzasi (terrakbiosfera) va litosfera (litosfera)ning yuqori qatlamlarini o‘z ichiga olgan hozirgi davrda yashayotgan va faoliyat ko‘rsatayotgan tirik organizmlar tarqalgan qobiqdir. Biosfera Yer faol qobig‘i bo‘lib, undagi tirik organizmlar faoliyati asosiy geokimyoviy omil sifatida hamda muhit hosil qiluvchi omil sifatida xizmat qiladi. Biosfera tarkibiga tirik organizmlar va ularning yashash joylari kiradi. Bunday organizmlar o‘rtasida murakkab o‘zaro aloqa, bog‘lanishlar mavjud bo‘lib, bir butun organik harakatdagi tizimni tashkil etadi. Biosfera murakkab harakatdagi tizim ekan, unda moddalar almashinuvi natijasida energiyani qabul qilish, to‘plash va o‘tkazilishi kabi jarayonlar boradi. Biosfera funksional nuqtai-nazardan bir necha qatlamlardan tashkil topgan: bular haqiqiy biosfera (eubosfera), tirik organizmlar tasodifiy uchraydigan para- va metabiosfera, tirik organizmlar deyarli uchramaydigan apo- va abiosferalarni 5

Похожие

ATROF-MUHIT IFLOSLANISHI TURLARI VA SHAKLLARI
FARHOD SHAHARCHASIDAGI BO`YOQ TAYYORLASH SEXINING ATROF MUHUTGA TA`SIRINI BAHOLASH
PESTISIDLARNI ZAHARLILIGINI BELGILOVCHI OMILLAR VA QO‘LLASH ME’YORLARI. PESTISIDLARNING ATROF-MUHIT VA ISSIQQONLI ORGANIZMLARGA TA’SIRI
Informatika fanidan amaliy mashg’ulot-larni tashkil etishda keys texnologiyadan foydalanishning dasturiy va uslubiy ta’minoti
Yupqa qavatli xromatografiya usullari yordamida moddalar analizi