logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI

BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

103.650390625 KB
Скачать
BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH (Ishning umumiy tavsifi) ……………………………………… I BOB. UNDALMANING LEKSIK-SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 1.1. O‘zbek tilshunosligida undalmaning o‘rganilishi…………………… 1.2. Undalmaning leksik-semantik xususiyatlari……………………….. 1.3. Undalmaning ifodalanishi, tuzilishiga ko‘ ra turlari………………… Bob bo‘yicha qisqa xulosa II BOB. BADIIY MATNLARDA UNDALMA LINGVOPOETIK VOSITA SIFATIDA 2.1. Poetik individuallikni ta’minlashda undalmaning o‘rni……………… 2.2. Nasriy va dramatik matnlarda undalmaning qo‘llanilishi…………… 2.3. Undalma – she’riy matnlarda lingvopoetik vosita sifatida………….. Bob bo‘yicha qisqa xulosa XULOSA ……………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………… KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Adabiy tilimiz o‘sib borayotgan jamiyat talabiga to‘la javob berishi, aloqa quroli sifatida, hozirgi hayotimizni to‘liq, atroflicha bayon etib berishi lozim. Bu esa hayotni so‘z bilan aks ettirayotgan yozuvchi va shoirlarimiz zimmasiga tilning ichki imkoniyatlaridan unumli foydalanish mas’uliyatini yuklaydi. Chunki bir necha asrlik tarixiy taraqqiyotga ega tilimiz boy xazinaga ega bo‘lib, bu xazinaning ko‘p qismi xalq og‘zaki ijodi namunalarida, shevalarimizda yashirinib yotibdi. Shu sababdan Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o‘z nutqlarida quyidagi fikrlarni keltiradilar: “ Kimda-kim o zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta’sir kuchini, cheksizʻ imkoniyatlarini his qilmoqchi bo lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik ʻ dostonlarimizni, o lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli ʻ qo shiqlariga quloq tutsin. Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali ʻ jahonga o z so zini aytib kelganlar. ʻ ʻ Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar badiiy durdonalar yaratganlar. 1 Shu sababdan, o‘zbek tilining ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, yangi-yangi lug‘atlar yaratish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan sanaladi. Tilimizning o‘ziga xos xususiyatlari esa so‘zlashuv uslubida, shevalarimizda, xalq og‘zaki ijodida va til birliklarining barcha ko‘rinishlarini o‘zida qamrab olishga qodir bo‘lgan badiiy adabiyot namunalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ana shu nuqtayi nazardan til birliklarining uslubiy xususiyatlarini badiiy adabiyot asosida tadqiq qilish, bu birliklarning o‘ziga xos xususiyatlarini yanada chuqur o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. “Badiiy matnda undalmaning lingvopoetik xususiyatlari” deb nomlanadigan mazkur bitiruv ishida undalmaning lingvopoetik xususiyatlari, ijodkorning badiiy maqsadini ochib berishdagi o‘ziga xos o‘rnini tadqiq etish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . O‘zbek tilshunosligida undalma, uning leksik-semantik, grammatik, konnotativ xususiyatlari sintaksisga oid darslik, 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. o‘quv qo‘llanma, monografiya, tadqiqot ishi sifatida o‘rganilgan bo‘lsa-da 2 , uning badiiy matndagi o‘rni, badiiy matnda undalma vazifasida qo‘llaniladigan so‘zlarning semantik doirasi, subyektiv baho munosabati, ko‘chma ma’nolarni hosil qilishi, adabiy tur va janrlarda qo‘llanilishi monografik tarzda o‘rganilmagan. Bu ishning bugungi kundagi dolzarbligi va o‘rganilishi katta ahamiyatga ega ekanligini belgilaydi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi undalmaning badiiy matnda qo‘llanilishi, uslubiy x ususiyatlari, xususan, nasriy, she’riy, dramatik turda undalmaning o‘ziga xos jihatlarini, qo‘llanilish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - o‘zbek tilshunosligida undalmaning o‘rganilishini umumlashtirish; -undalmaning leksik-semantik xususiyatlari, denotativ va konnotativ ma’nolarini o‘rganish; -undalmaning ifodalanishi, tuzilishiga ko‘ ra turlarini misollar asosida izohlash; -poetik individuallikni ta’minlashda undalmaning o‘rnini badiiy matnlardan olingan misollar asosida yoritib berish; -nasriy matnlarda undalmalarning vazifalari ortishi, lingvopoetik imkoniyatlarining kengayishini roman, qissa, hikoyalarda qo‘llanilgan murojaat birliklari orqali izohlash; - nasriy, dramatik asarlarda undalmaning asosiy vazifalaridan tashqari, konnotativ vazifasi kuchayishini misollar asosida yoritib berish; 2 Сайфуллаев А. Ҳозирги ўзбек тилида ундалма. –Тошкент: Фан, 1968. – 74 б.; Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. – Тошкент, 2008. – 25 б. Акбарова З. Тил ва мурожаат // Ўзбек тили ва адабиёти, 2014. – №3. –Б.92-95 . ; Акбарова З. Мурожаат шаклининг тасниф асослари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2006. – №3. –Б.74-76; Акбарова З. Мурожаатнинг моҳияти// Ўзбек тили ва адабиёти, 2012. – №3. –Б.89-92.; Расулов Р., Аҳмедова Н. Ундалмами ёки мурожаат бирлиги // Ўзбек тили ва адабиёти, 2007. – №2. –Б.85-88.; Умарова Н. Тахаллуснинг ундалма сифатида берилиши// Ўзбек тили ва адабиёти, 2003. – №4. –Б.81-83. - undalma emotsional-ekspressivlikning oshirishda, ma’lim bir badiiy san’at turlarini hosil qilishda, vazn va qofiyani ta’minlashda vosita bo‘lishini she’riy matnlar orqali o‘rganish. Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Badiiy matnlarda qo‘llaniladigan undalmalar ishning tadqiq obyekti sanaladi. Adabiy tur va janrlarda undalmaning lingvopoetik xususiyatlari tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Ishining obyekti va predmetini ochib berishda hozirgi zamon o‘zbek adabiyotidan hamda ayrim o‘rinlarda mumtoz adabiyotimizdan olingan misollar material vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: - poetik individuallikni ta’minlashda undalmaning ishtiroki mumtoz asarlar va hozirgi zamon adabiyotidan olingan misollar asosida aniqlandi; - undalmaning nasriy va dramatik matnlarda qahramonlar nutqini individuallashtirishda, psixologik tahlilda, xarakterni ochib berishda keng imkoniyat yaratishi A.Qodiriy, Cho‘lpon, O.Yoqubov, O‘.Hoshimov, S.Ahmad, Sh.Boshbekov, Ulug‘bek Hamdam asarlaridan olingan misollar asosida yoritib berildi; - undalmaning apellyativ, kommunikativ vazifalardan tashqari konnotativ, fatik vazifalarining ortishi dramatik asarlar orqali o‘rganildi; - undalmaning she’riy matnlarda qo‘llanilishdagi o‘ziga xos jihatlari: poetik sintaksis turlarini (ritorik murojaat, apostrofa) hosil qilishi, tavsiflash xususiyatiga ega bo‘lishi, o‘z-o‘ziga murojaat, polifunksionallik kabilar H.Xudoyberdiyeva, M.Yusuf, S.Sayid, Faxriyor kabi shoirlar ijodidan olingan misollar orqali izohlab berildi. Malakaviy bitiruv ishining tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida lingvopoetikani o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. O‘ninchi sinf darsligida leksik, morfologik va sintaktik vositalarning nutqiy uslublarda qo‘llash mavzulari ostida bir qancha mavzular o‘rin olgan. Ushbu mavzularni tushuntirishda maktab o‘qituvchilari uchun qo‘shimcha ma’lumot vazifasini o‘taydi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 62 sahifani tashkil etadi. I BOB. UNDALMANING LEKSIK-SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 1.1.O‘zbek tilshunosligida undalmaning o‘rganilishi O‘zbek tilshunosligida undalmaning ilmiy jihatdan o‘rganilishi boshqa sintaktik hodisalar kabi o‘tgan asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. O‘sha paytlarda yaratilgan darsliklar, qo‘llanmalarda bu sintaktik birlik haqida fikrlar bildirilgan. Masalan, A.Fitratning kitobida undalma undashli gap deb yuritilib, “gap kimgadir qaratib aytilgan bo‘lsa, shuning oti undashli gap”, – deb ta’rif berilgan va undalmaning gapning boshi, o‘rtasi va oxirida kelishi aytib o‘tilgan. Fitrat undash otlari qatnashgan gaplarni undashli gap deb ataydi. Undalma gapdan vergul bilan ajratilishi, undash gapning oxiriga undov belgisi qo‘yilishini, kuch bilan aytilgan va oldida “ey” undov so‘zi bilan kelgan undalmadan keyin undov belgisi qo‘yilishini misollar bilan tushuntirib o‘tadi. Fitrat undalmaning tuzilishiga ham e’tibor qaratadi. U sodda (yolg‘iz o‘zi) va murakkab (uzun-uzun sifatlari bilan birgalashib keladi) ko‘rinishda bo‘lishini ta’kidlaydi va har biriga misollar keltiradi . 3 H.G‘oziyevning “O‘zbek tili grammatikasi” kitobida gapning egasiga atab, unga undab, gapdagi fikrga bog‘langan, gap o‘ziga qaratilgan so‘z undalma deyilishi aytilgan. 4 A.G‘ulomovning “O‘zbek tili grammatikasi” darsligida undalmaning so‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni bildirishi, uning ifodalanishi, ot so‘z turkumining qaysi ma’no turlari undalma vazifasida kelishi, undalma o‘ziga qarashli aniqlovchilar bilan kelishi mumkinligi va bunday undalmalar yoyiq undalma deyilishi aytib o‘tilgan. 5 1944-yilda chiqqan darslikda esa undalmaning takror holda qo‘ llanishi mumkinligi aytilgan. 6 E’tibor bersak, yil o‘tgan sayin bu birlikka nisbatan nazariy qarashlar takomillashib, har bir darslikning undalmaning til birligi sifatidagi leksik-semantik, grammatik xususiyatlari kengroq yoritilmoqda. Xuddi shunday A.G‘ulomovning “Sodda gap” 3 Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. 4-жилд. –Тошкент: Маънавият, 2006. –Б.206. 4 Ғозиев Ҳ. Ўзбек тили грамматикаси. Синтаксис. II қисм. –Тошкент, 1938. –Б.86. 5 Ғуломов А. Ўзбек тили грамматикаси. Синтаксис. –Тошкент, 1940. –Б.63. 6 Ғуломов А., Маъруфов З., Шермуҳамедов Т. Ўзбек тили грамматикаси. Синтаксис. II қисм – Тошкент, 1944. –Б.69. kitobida undalma “Gapning bo‘laklari bilan grammatik jihatdan bog‘lanmagan so‘zlar” mavzusida o‘rganilgan. Tilshunosligimizning ulkan bilimdonlaridan bo‘lgan A.G‘ulomov undalmaning vazifasi, ifodalanishi, gapning qaysi o‘rinlarida kelishi, shunga ko‘ra ma’no ifodalashi, yoyiq tarzda kelishi va mana shu o‘rinda undalma o‘z tarkibida predikativlik hosil qilishi mumkinligini shu kitobda misollar bilan izohlab, asoslab beradi. 7 1956-yil chiqqan kitobda ilgari nashr qilingan kitoblardagi fikrlar takrorlanadi, faqat undalmalarning uyushib kelishi mumkinligi aytib o‘tiladi. 8 1961-yilda A.G‘ulomov va M.Asqarovalar tomonidan nashr qilingan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida undalmada intonatsiya masalasi va undalmada emotsionallik haqida ma’lumotlar berilgan. A.Sayfullayevning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undalma” kitobida A.Sulaymonovning ilmiy ishi haqida fikr bildirilib, bu ishda keltirilgan o‘z-o‘ziga murojaat tarzida qo‘llaniladigan undalmalar, murakkab undalmalar xususidagi fikrlar mulohazaga tortilgan. 9 Shu o‘rinda aytish zarurki, yuqorida aytilgan darslik, qo‘llanmalarda undalma boshqa sintaktik birliklar bilan bir qatorda o‘rganilgan bo‘lsa, A.Sulaymonovning ilmiy ishida esa atov gap va vokativ gaplar bilan bir qatorda o‘rganilgan bo‘lsa, A.Sayfullayevning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undalma” kitobida undalma va uning o‘ziga xos leksik-semantik, grammatik xususiyatlari monografik tarzda alohida o‘rganilgan. Mazkur monografiyada to monografiya yaratilgan davr – 1968-yilga qadar o‘zbek tilshunsoligida undalma o‘rganilgan darsliklar keltirilgan, ulardagi fikrlarga munosabat bildirilgan. Rus tilshunosligi va boshqa turkiy tilshunoslikda yaratilgan ayrim tadqiqotlarga ham olim mazkur monografiyada to‘xtalib o‘tgan. Olim monografiyada undalma haqida umumiy tavsif bergan. Bu birlikning leksik-semantik, morfologik-sintaktik xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti, ifodalanishi, tuzilishiga ko‘ra turlari, gapdagi o‘rni, stilistik tomoni va undalmada intonatsiya masalasiga to‘xtalib o‘tgan. 10 Shuningdek 7 Ғуломов А. Содда гап. –Тошкент, 1955.–Б.97-98. 8 Маъруфов А., Абдураҳмонов Ғ. Ўзбек тилидан қўлланма. –Тошкент, 1956. 9 Сайфуллаев А. Ҳозирги ўзбек тилида ундалма. –Тошкент: Фан, 1968. –Б.10. 10 Сайфуллаев А. Ҳозирги ўзбек тилида ундалма. –Тошкент: Фан, 1968. – 74 б. kitobda undalmaning gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydigan kirish so‘zlar bilan umumiy tomonlari, shu bilan birga o‘ziga xos xususiyatlari aytilgan. Shaxsga murojaatni ifodalovchi undalmalar og‘zaki nutqda ko‘p qo‘llanilishi, bu so‘zlovchi va tinglovchi munosabatiga bog‘liqligi, odatda undalma ikkinchi shaxsga qaratilishi, o‘ziga o‘zi murojaat qilishi, lekin bu holatda ham undash grammatik jihatdan birinchi shaxs orqali emas, balki grammatik ikkinchi shaxs orqali sodir bo‘lishi aytib o‘tilgan. 11 A.Sayfullayev undalma bilan eganing farqlarini, undalma bilan ot-kesim orasidagi farqlarni, izohlovchidan farqini misollar bilan tushuntirib bergan. Undalma darak, so‘roq, buyruq gaplar tarkibida kela olishi, u mantiqan bir gapga yoki bir necha gapga tegishli bo‘lishi mumkinligi misollar bilan bu monografiyada asoslangan. A.Sayfullayev undalmalarning tarixiy taraqqiyotiga ham ko‘z tashlab, qadimgi yodgorliklar tilida, XI-XIX asrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar asarlarida undalmaning uchrash tarzi, ko‘chma ma’noda qo‘llangan undalmalar, o‘z-o‘ziga undash undalmalarining keng ko‘lamda qo‘llanilganligini misollar bilan birma-bir keltirib o‘tgan. 12 Monografiyada olim undalmalarni leksik-semantik jihatdan uch asosiy guruhga bo‘lib o‘rgangan. 1.Shaxslarga qaratilgan undalmalar 2.Jonli predmetlarda qaratilgan undalmalar 3.Jonsiz predmetlarda qaratilgan undalmalar. Bu undalmalarning ham ichki guruhlari misollar bilan o‘rganilgan va monografiyaning 35-sahifasida chizma bilan undalmaning mazmuniy turlari ko‘rsatilib berilgan. Umuman olganda, ushbu monografiya undalmaning o‘ziga xos xususiyatlari alohida monografik planda o‘rganilgan dastlabki manba bo‘lib, unda mazkur sintaktik birlikning leksik-semantik, morfologik-sintaktik jihatlari yaxshi yorilgan. Biroq undalmaning funksional uslublarda qay tarzda qo‘llanilishi, badiiy matndagi vazifasi ishning maqsadidan kelib chiqqan holda alohida o‘rganilmagan. Biz o‘z bitiruv ishimizda masalaning mana shu jihatiga e’tibor qaratishga harakat qildik. 1976-yilda nashr etilgan “O‘zbek tili grammatikasi” darsligida undalmaning semantik-stilistik xususiyatlari, qaysi so‘z turkumlari bilan ifodalanishi, undalmaning tuzilishiga ko‘ra turlari, undalmani xarakterlovchi jihatlar, undagi 11 Shu manba. –B.13-14. 12 Shu manba. –B.21-23. intonatsiya turli badiiy asarlardan olingan misollar bilan izohlangan. Undalmaning unga juda o‘xshash bo‘lgan atov gapdan farqi yoritib berilgan. Undalma shaxs, shaxs bo‘lmagan jonli predmet, jonsiz predmet bilan ifodalanishi va ularning semantik-stilistik funksiyalari batafsil o‘rganilgan. Shaxs bo‘lmagan jonli predmet va jonsiz predmetlarga murojaat asosan, badiiy adabiyotda uchrashi, masal, matal, ertaklarda va she’riyatda qo‘llanilishi aytib o‘tilgan. 13 Darslikda undalmalar orqali ma’lum shaxs, predmetga ta’rif berilishi mumkinligi, ba’zan undalmalar oldidan aniqlovchisi kelishi, ba’zan undalma undalmani izohlashi yoritib berilgan. Undalma orqali so‘zlovchining ma’lum shaxs-predmetga modal munosabati ifodalanishi ta’kidlangan. Modal munosabat undalma orqali ifodalanganda 1- shaxs egalik affiksi, kichraytirish-erkalash shakllari undalmaga qo‘shilishi yoki undalma oldidan undov so‘zlar kelishi haqida firklar berilgan. Undalma g‘azab, nafrat, mazax, kesatish, iltimos, achinish, erkalash, hurmat, shodlik, tabrik, chaqirish, mamnunlik kabi emotsional munosabatlarni ifodalashi darslikda misollar bilan aytib o‘tilgan. 14 R.Sayfullayeva va boshqalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida undalma gap kengayishida ishtirok etishi, mantiqan so‘z kengaytiruvchisi maqomida bo‘lishi, gap tarkibidagi ifodalangan yoki ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshining so‘z kengaytiruvchisi hisoblanishi, undalma kengaytirgan olmosh so‘zshakl gapning barcha bo‘laklari, bo‘lakning kengaytiruvchilari, qolaversa, bo‘lak bo‘laklarining kengaytiruvchilari bo‘lishi mumkinligi, biroq u kengayayotgan so‘z bilan bog‘langanda grammatik aloqaga kirishmasligi, faqat mazmuniy bog‘lanishga ega bo‘lishi misollar bilan yoritib berilgan. Darslikda undalma kengayishi, uyushishi mumkinligi (bu fikr avvalgi darsliklarda ham aytilgan), hatto mustaqil gap maqomini olishi mumkinligi aytilgan. Mana shu o‘rinda darslik mualliflari undalmaning bu ko‘rinishi vokativ gap deyiladi, deb fikr bildirishgan. 15 N.Mahmudov, A.Nurmonovlarning “O‘zbek tilining nazariy grammatikasi (Sintaksis)” darsligida sintaktik shakllar o‘rtasida 13 Ўзбек тили грамматикаси. Синтаксис. II томлик, 2-том. –Тошкент: Фан, 1976. –Б.259-262. 14 Ўзбек тили грамматикаси. Синтаксис. II томлик, 2-том. –Тошкент: Фан, 1976. –Б.262 -270 . 15 Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent: 2010. –Б.533-535. ifodalanadigan mazmuniy munosabatni ikki guruhga (obyektiv va subyektiv munosabat) ajratilishi, undalma va kirishlar subyektiv munosabatni ifodalashi aytilgan. Darslikda subyektiv munosabat ham yana ikkiga ajratilgan: 1)undash (vokativ) munosabati; 2) modal munosabat. So‘zlovchi nutq jarayonida ma lumʼ voqelik haqida axborot berish davomida tinglovchining diqqatini shu axborotga jalb qilish, bu axborotga qo‘shimcha ravishda tinglovchiga o‘zining ma lum ʼ subyektiv munosabatini ifodalash undash munosabati sanalishi ta’kidlangan. Bunday gaplar mazmunan murakkablashishi, obyektiv mazmunga – diktumga subyektiv mazmun, so‘zlovchining undash munosabati qo‘shilishi, subyektlar miqdori ham kengayishi misollar bilan darslikda izohlangan. Olimlarimiz undash munosabati ham, erkalash, kesatiq, do‘q-po‘pisa semasi, qarg‘ish kabi bir necha semalarni o z ichiga olgan murakkab butunlik sanalishini ta’kidlashib, bu semalar ʼ ichida undash semasi hammasida takrorlanadigan birlashtiruvchi sema, qolgan semalar farqlovchi semalar ekanligini aytishadi. Undalma o‘zi ishtirok etayotgan bo‘lak yoki gaplar bilan introduktiv aloqa (mazmuniy bog‘lanish)ga kirishishi ham ushbu darslikda ta’kidlangan. 16 XX asrning o‘rtalaridan til birliklarining funksional-stilistik xususiyatlari o‘rganila boshlagan. O‘zbek tilining ilmiy uslubi M.Mukarramov, rasmiy uslubi D.Boboxonova, publitsistik uslubi T.Qurbonov va A.Abdusaidov, so‘zlashuv nutqi B.O‘rinboyev, badiiy uslub S.Karimovlar tomonidan o‘rganilgan. 17 Ularning tadqiqotlarida ham tadqiq obyekti bo‘lgan uslubning sintaktik xususiyatlari, jumladan, undalmaning bu uslublarda qo‘llanilishi yoritilib berilgan. Undalmaning uslubiy xususiyatlari stilistika sohasiga oid darslik, qo‘llanmalar, monografiyalarda ham o‘rganilgan. 18 Shuningdek , H.Xoliqovning “Hozirgi o‘zbek 16 Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис. –Тошкент: Ўқитувчи, 1995. –Б.98-100. 17 Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили. – Т.: Фан, 1984.–Б.111-131.; Бабаханова Д. Официально-деловой стиль современного узбекского литературного языка. Автореф.дисс. … канд.филол.наук. – Т., 1987; Курбанов Т.И. Публицистический стиль современного узбекского литературного языка: Автореф. дисс. …канд филол. наук. – Ташкент, 1987; Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. – Т.: Фан, 1991. – Б.146-160.; Каримов C. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон, 1992. 18 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Х. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. – 248 б; Қиличев Э.Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. –Т.: Ўқитувчи, 1992; Каримов С. Ўзбек тили функционал стилистикаси. –Самарқанд: СамДУ нашри, 2010. –Б.11. adabiy tilida murakkablashgan sodda gaplar uslubiyati” dissertatsiyasi da uyushiq bo‘laklar, ajratilgan bo‘laklar, kirish va kiritmalar qatorida undalmaning uslubiy xususiyatlari yoritilgan bo ‘lib, ishda bu birliklarning stilistik xususiyatlari A.Qahhor asarlari asosida o‘rganilgan. 19 Nargiza Ahmedovaning “O‘zbek tilida murojaat birliklarining semantik- konnotativ tadqiqi” nomli tadqiqot ishida murojaat birliklarining mazmuniy tuzilishi, propozitsiyaga munosabati, ayni ifodalarning fikr almashish jarayonidagi ahamiyati, undalmaning nutq vaziyati hamda so‘zlovchining yoshi va jinsi, tanish va notanishligiga ko‘ra qo‘llanilishidagi xarakterli jihatlar, ijtimoiy hayotning qaysi jarayonlariga, yo‘nalishlariga oidligi, semantik-konnotativ xususiyatlari tadqiq etilgan. 20 Dissertatsiyaning 1-bobida murojaat birliklarining mazmuniy tuzilishi, unda diskripsiyaning yuzaga kelishi bilan bog‘liq masalalar, qaratuvchi uzvli, belgi uzvli, o‘rin uzvli, aralsh uzvli murojaat birliklari misollar bilan izohlangan. Mazkur bobda propozitsiyaning murojaat birligidagi o‘rni, monopropozitiv (Vatanimiz muvaffaqiyatini ko‘rolmaydigan quzg‘unlar), polipropozitiv (o‘g‘limni tug‘ilgan kuniga taklif etib, hayotga qaytargan ey notanish qiz) murojaat birliklari o‘rganilgan, murojaat birliklarida presuppozitsiya xususida ham fikrlar berilgan, misollar bilan izohlangan. 21 Ishning 2-bobida murojaat birliklarining konnotativ jihati tadqiq etilgan va unda murojaat birliklari ikki guruhga, ya’ni konnotativ ma’noga ega bo‘lmagan (e’tiborni jalb qilish, undash) murojaat birliklari hamda konnotativ ma’noga ega bo‘lgan (parsellyatsiya, postpozitiv, ma’no ko‘chishi, gapdagi o‘rni) murojaat birliklariga bo‘lib o‘rganilgan va quyidagicha fikrlar bildirilgan: “O‘tkir ta’sirchanlikka ega vositalardan hisoblangan murojaat birliklari nafaqat denotativ semani, balki so‘zlovchining tinglovchiga bo‘lgan subyektiv munosabatini ham anglatib, yuqori 19 Холиқов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий тилида мураккаблашган содда гаплар услубияти. Филол.фанлар.номз...дисс.Тошкент, 1993.–Б.122 20 Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2008. - 25 б. 21 Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2008. –б 10-12. darajadagi konnotativ semani ham ifodalaydi”. 22 Ishining uchinchi bobida murojaat birliklarining nutqiy, mavzuviy guruhlari tadqiq etilgan. 23 N.Ahmedova gapning shakily tuzilishini qismlarga ajratish haqida o‘z fikrlarini keltirib, gap tarkibidagi kesimni ajratish bo‘linishning birinchi bosqichini, kesim bilan bevosita munosabatga kirishgan va uning ma’lum bo‘sh o‘rinlarini to‘ldirib kelish uchun xizmat qiladigan bo‘laklar bo‘linishning ikkinchi bosqichini, bo‘lakning bo‘lagi aniqlovchi esa gapni bo‘laklarga ajratishning uchinchi bosqichini tashkil etishini aytadi. Chunki u predikat bilan uning argumenti sifatida munosabatga kirishmasligini, predikat va uning bo‘sh o‘rinlarini to‘ldiruvchi argumentlarning belgisini bildirishini, ularni kengaytirishini, bir narsaning murakkab nomini – deskripsiyani hosil qilishini takidlaydi. Shuningdek, gap umumiy mazmuni uchun xizmat qiladigan undalma, kirish, kiritmalarni ham ajratadiki, bu bo‘linishning to‘rtinchi darajasini tashkil qiladi, deb hisoblaydi”. 24 Bundan tashqari Z.Akbarovaning qator maqolalarida ham undalmaning leksik-semantik jihatdan tavsifi, uning kommunikativ, apelyativ, emotiv vazifalari, bu birlikning gapdagi o‘rni va mohiyati yoritib berilgan. 25 Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida olimlar tomonidan undalmaning leksik-semantik, grammatik xususiyatlaridan kelib chiqib, bu sintaktik birlik nomi xususida ham bahsli fikrlar paydo bo‘ldi. Va keyingi davr manbalarida bu hodisa ikki xil termin bilan yuritila boshlandi. Shu bois ayni mana shu masalaga oid R.Rasulov, N.Ahmedovalarning “Undalmami yoki murojaat birligi” nomli maqolasi nashr etildi. Ushbu maqolada har bir tushunchaga mos keladigan so‘z- termin tanlash lozimligi, undalma termini va bu termin ifodalaydigan tushuncha, murojaat so‘zining keyingi davrlarda tilimizda keng qo‘llanila boshlashi, bu so‘zning faollashgan semalari, murojaat birligi birikmasi undalma terminiga nisbatan keng ma’noni ifodalashi, undalma murojaat birligining xususiy ko‘rinishi 22 Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2008. –Б.20. 23 Shu dissertatsiya avtoreferati. –B.13-20. 24 Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2008. –Б 8. 25 Акбарова З. Тил ва мурожаат // Ўзбек тили ва адабиёти, 2014. – №3. –Б.92-95; Акбарова З. Мурожаат шаклининг тасниф асослари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2006. – №3. –Б.74-76; Акбарова З. Мурожаатнинг моҳияти// Ўзбек тили ва адабиёти, 2012. – №3. –Б.89-92. hisoblanishi aytib o‘tilgan. Maqolada u ndalm a va gap bo‘ lagi masalasi bo‘yicha ham fikrlar bildirilgan. F.Abdurahmonov undalmani o‘ziga xos gap bo‘lagi ekanligini ta’kidlagani, A.Sayfullayev uchinchi darajali bo‘lak deb ta’riflagani haqida gapirilib, maqola mualliflari bu boradagi o‘z fikrlari bayon etganlar. Bundan tashqari ushbu maqolada undalma ishtirok etgan gap ikki tomonlama ham shakily, ham mazmuniy tomondan murakkablashuvi haqida fikrlar bildirilgan. 26 N.Umarovaning maqolasida taxallusning undalma vazifasida kelishi, bu esa turli badiiy usul va san’atlarni vujudga ketirishi, Navoiy g‘azallarida taxallusning undalma vazifasida kelishi misollar bilan izohlab berilgan. 27 Xullas, undalma va uning asosiy xususiyatlari, vazifasi ilmiy manbalar, tadqiqotlarda o‘rganilgan. Biz yuqorida bu borada qilingan tadqiqotlarga to‘xtalib o‘tishga harakat qildik. 1.2. Undalmaning leksik-semantik xususiyatlari Undalma so‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni bildiradi, shu bilan birga bir necha vazifa bajaradi. Shuning uchun manbalarda undalmani har tomondan tahlil qilish zaruriyati aytib o‘tiladi: “Murojaat birliklari propozitiv (gapdagi ma’nosi, asosiy ma’nosi), presuppozitiv va konnotativ ma’no ifodalaydigan shakllarda reallashadi. Bular o‘ziga xos morfologik, sintaktik xususiyatga ega. Shu sababli bunday birliklarning semantik-sintaktik xususiyatini tahlil qilish ilmiy- amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega” 28 Undalmaning leksik-semantik xususiyatlari haqida fikrlar dastlab A.Sayfullayevning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undalma” monografiyasida batafsil holda yoritilgan. Bu monografiyada undalma kishi otlari, jonli, jonsiz predmetlar nomi, tabiat hodisalari kabi tushunchalarni ifodalashi aytib o‘tilgan. 29 A.Sayfullayev monografiyasida undalma leksik-semantik jihatdan uch asosiy guruhga: shaxslarga, jonli predmetga va jonsiz predmetga qaratilgan undalmaga 26 Расулов Р., Аҳмедова Н. Ундалмами ёки мурожаат бирлиги // Ўзбек тили ва адабиёти, 2007. - №2. –Б.85-88. 27 Умарова Н. Тахаллуснинг ундалма сифатида берилиши // Ўзбек тили ва адабиёти, 2003. - № 4 . –Б.81-83. 28 Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2008. –Б.5. 29 Сайфуллаев А. Ҳозирги ўзбек тилида ундалма. –Тошкент: Фан, 1968. – 24 б. bo‘lib o‘rganilgan. Olim shaxslarga qaratilgan undalmalarni 2 ga: yakkashaxsga va umumshaxsga qaratilgan undalmalarga ajratadi. Yakka shaxs undalmalari kishi ismi, ism-familiyasi, kasb-hunar, mashg‘ulot, mansab-amal, unvon, jins, qarindoshlik, yaqinlik, do‘stlik, holat, xususiyat, kichraytirish-erkalatish, so‘kish- ayblash, kesatish va ko‘chma ma’nolarda kelishi aytilgan va misollar bilan izohlangan. A.Sayfullayev umumshaxsga qaratilgan undalmalarni ham so‘zlovchining nutqi bevosita umumshaxsga qaratilgan va so‘zlovchining nutqi bavosita umumshaxsga qaratilgan undalmalarga ajratadi. Jonli predmetlar va jonsiz predmetlarga qaratilgan undalmalarning leksik-semantik xususiyatlarini batafsil misollar bilan izohlaydi va jadval bilan ko‘rsatadi. 30 Zuhra Akbarova o‘z maqolasida undalmani (muallif murojaat shakli deb ataydi) qarindosh-urug‘chilik, do‘st-o‘rtoqlik, lavozim, jismoniy belgi, yer va osmon jismlari, hayvon va parrandalar, oziq-ovqat, o‘simlik, vaqt maydoni kabi mavzuiy guruhlarga ajratadi. 31 Hozirgi zamon matn ko‘rinishlarini (asosan badiiy matn) o‘rganib, undalma vazifasida qo‘llaniladigan so‘zlarni leksik-semantik jihatdan quyidagi guruhlarga ajratdik. 1 . Kishi ismlari, familiyalari, sharifi, taxallusini ifodalovchi so‘zlar: Salim, Oygul, o‘rtoq Ahmedov, Navoiy va hk. Nasriy asarlarda qahramonlar dialogida va dramatik asarlarda kishi ismlari, familiyalari, sharifi, taxallusi undalma vazifasida faol qo‘llaniladi: – Salom, Xudoyor! Biz keldik! Do‘stim, Qora kamarga chiqamizmi? – dedi. Xudoyor sukut qildi, so‘ng: – Qo‘ziboy, xafa bo‘lmang, vaqtim yo‘q. Agar mol kerak bo‘lsa, beraman, olib borib so‘yinglar! – dedi (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 51); E’tiborov, sovxozimizga ishga o‘tmaysizmi? Ish yo‘q emas, bor... (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 102). Ko‘p hollarda kishi ism, sharif, familiyalaridan oldin yoki keyin qavm-qarindoshlik, yaqinlik, kasb, lavozim, unvon, daraja, mansab, xarakter, xususiyat ma’nosini ifodalovchi so‘zlar yonma-yon shu vazifada keladi: – G‘ani aka! — dedi kimdir. 30 Shu manba. –B.25-35. 31 Акбарова З. Мурожаат шаклининг тасниф асослари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2006. - №3. –Б.74. Bo‘lim boshlig‘i ekan: – Yuring-e! – dedi u. – To‘y emas, bir g‘alati ish bo‘ldi, aka! (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild,132). Badiiy matnlarda undalma ko‘p o‘rinlarda so‘zlovchining tinglovchiga munosabatini ifodalash uchungina emas, balki so‘zlovchining o‘zining xarakterini ochiq ko‘rsatish uchun ham ishlatiladi. – Ey bandai mutakabbir! – deb xitob qildi. –Bobong А mir Temur arvohini shafe keltirib aytamen,–dedi,– shukrona bildirib istig‘for aylagaysen (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 74). Bu jumlada Nizomiddin Xomushning shahzoda murojaatidan uning xarakterini, qanday shaxs ekanligini, shahzoda kimning ta’siriga tushib qolganini kitobxon anglaydi. She’riyatda g‘azallarda shoir taxallusi maqta’da o‘z-o‘ziga xitob ma’nosida qo‘llanilgan. Ko‘zi hajrida, yuzi yodida, so‘zi shavqid, Xotirim afgor-u jismim zor-u ko‘z xunbordur. Senda, Bobur yo‘q gunah, yorning itobi kam emas, Jurmsiz doim itob aylar – ajab dildordur (Z.M.Bobur. Devon, 27). 2. Qarindosh-urug‘ ma’nosini bildiruvchi so‘zlar: ota, ona, aka, opa, uka, singil, amaki, tog‘a, jiyan, amma, xola, amakivachcha, xolavachcha, qayin va boshqalar : Ammo lekin, o‘g‘lim, qushga qarash, uni davolash ham ko‘p zavqli! (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 2 0 3 ). Qarindosh-urug‘ mazmunini ifodalovchi so‘zlar nasriy va dramatik matnlarda undash, so‘zlovchining yaqin insoniga mehrini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi. Agar bu so‘zlar notanish kishilarga murojaat ma’nosida qo‘llanilsa, samimiyat, odamoxunlik, begona kishiga murojaatning qulay usuli sifatida ishlatiladi. She’riy matnlarda esa lirik qahramon kechinmalarini ifodalash uchun, emotsiyani ooshirish uchun, ritorik murojaatni shakllantirish uchun qo‘llaniladi: А ka, sochingizga oralabdi oq. / Opa , sarg ‘ ayibsiz – farzandning dog ‘ i./ Ona, quchoqlaysiz bunchalar uzoq... / Yig ‘ layman – sabrimning bor-ku adog ‘ i (Usmon А zim. Saylanma, 62). 3. Kasb-mashg‘ulot, mansab-amal, unvon, yaqinlik, jins kabilarni ifodalovchi so‘zlar: Hov, do‘konchi bobo, beri keling! — baqirdi Berdiyor Eshik og‘zida qo‘rqibgina turgan do‘konchi orqasiga qaradi. (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 107); To‘yni katta qilmaysiz, o‘rtoq direktor! (Xolmirzayev Sh. 132); Do‘stim, qachon keldilaring! Hozirmi? (Xolmirzayev Sh. Saylanma, 48). 4. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni bildiruvchi so‘zlar: mehribonim, qadrdonim va hk. 5. Kishilar xarakteridagi belgilarni ifodalovchi so‘zlar: qo‘rqoq, tentak va boshqalar. Tentagim, senga nima bo‘ldi? 6. Barcha shaxsga (umumshaxsga) qaratilgan undalmalar: el, yurt, xalq, xaloyiq, o‘rtoqlar, do‘stlar, bolalar va hk. Xudodan tilagim shuki, o‘ligi ko‘chada qolsin, bekafan bo‘lsin, xaloyiq ... Meni bekafan qildi, odamlar! (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild,156) 7. O‘rin-joyga qaratilgan undalmalar. Bunday undalmalar ham atab qo‘yilgan joy nomlariga (O‘zbekiston, Samarqand, Toshkent va hk) va turdosh joy nomlariga (Vatanim, ona shahrim, qishlog‘im va hk) bo‘linadi. Asosan she’riy matnlarda faol qo‘llaniladi: Toshkent, sen minnatni bilmagan ustoz,/ Oybek nigohisan,/ Oybek quchog‘isan (M.Yusuf. Saylanma). Ayniqsa, turdosh joy otlaridan yerim(ona), dunyo, vatan, diyor, maskan, shahar, qishloq kabi so‘zlar undalma bo‘lib keladi: O, ota makonim, Onajon o‘lkam, O‘zbekiston, jonim tushay soyangga (M.Yusuf. Saylanma). 8. Uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlarning atamasi bo‘lgan so‘zlar: ot, jayron, kiyik va hk. Bu o‘rinda doston, ertak, masallarda hayvonlarga atab nom qo‘yilishi va ular undalma sifatida kelishi ko‘p uchraydi. Masalan, o‘zbek folklorida, xususan, dostonlarda otga atab qo‘yilgan nomlar faol ravishda undalma vazifasida kelishi uchraydi: Boychibor, Ko‘kdo‘nan, Girko‘k va hk. She’riyatda ayniqsa, hayvonlarga murojaat ko‘p uchraydi. Shoir biror hayvonga murojaat bilan o‘z maqsadini ifodalaydi: Ey beozor, ey mo‘min jonzot,/ Jayron , nega ko‘zing to‘la yosh?..(M.Yusuf.Saylanma); Boychibor, Boychibor! / Shafqating bor, rahming bor. (Usmon А zim. Saylanma, 273). 9. Parranda va hasharotlarga undash ma’nosida kelgan so‘zlar: bulbul, chumchuq, kaklik, mayna, turna, laylak, kapalak, chigirtka, pashsha, chivin, chumoli va hk. Parranda va hasharotlarga undash ma’nosida kelgan so‘zlar, asosan, badiiy matnlarda ertak, masallarda uchraydi. She’riy asarlarda bunday mazmundagi so‘zlarga murojaat faol. Chumoli, mehnatkash chumoli,/ Kuyinma atrofga bir qara/ Maysalar, oh, qanday humoli/ Dunyoni qilma ko‘p masxara (Shavkat Rahmon. Saylanma, 55). 10. O‘simlik, daraxtlar nomlari: Bu kabi so‘zlarga murojaat ham, asosan, yuqorida aytilganidek, ertak, masal, she’riy asarlarda uchraydi : Qizg‘aldog‘im,/ qirdan bo‘lak koshonang yo‘q,/ Kokil yoysang, yerdan bo‘lak toshoynang yo‘q. (M.Yusuf.Saylanma); 11.Tabiat hodisalari va tabiiy borliqqa oid narsa-hodisalarning nomlari: shamol, toshqin, tuman, bulut, yomg‘ir, qor, tong va boshqalar. Bu kabi so‘zlar ko‘pincha she’riy matnlarda undalma vazifasida keladi: Birdan hayqiraman: – Qaydasiz, qayda, O, shamol birodar, o, chaqin chaqmoq ( А zim Suyun. “Muhabbat hayratlari”, 37). 12. Yer va osmon jismlariga doir so‘zlar: Oymoma, /Tiling bormi, bo‘lsa bir/ Hayqirib ber, Oymoma./ Shu ko‘chada bir qiz bor,/ Chaqirib ber, Oymoma!.. (M.Yusuf. Saylanma). 13. Uy-ro‘zg‘or buyumlarini ifodalovchi so‘zlar: А ylayurman ko‘zyoshlarim no‘sh endi, Choynaklarim, qumg‘onlarim, xo‘sh endi (Sirojiddin Sayyid. “Uyingdagi beshiklar”, 9). 14. Oziq-ovqat nomlarini bildiruvchi so‘zlar: Bag‘ri doim qonginam,/ Miskin, parishonginam,/ А nor bo‘lib sen faqat/ Mung yutdingmi, anorim ? (Sirojiddin Sayyid. “Uyingdagi beshiklar”, 20.) 15. Ma’za-ta’m, rang-tus, hajm-o‘lchov, shakl-ko‘rinishni bildiruvchi so‘zlar. Bunday ma’noni ifodalovchi sifatlar otlashib, undalma vazifasini bajaradi. Shirinim, oppog‘im, qoravoylar, kichkintoyim, lo‘ppiginam, do‘mbog‘im kabi undalmalar so‘zlashuv nutqida, badiiy asarlarda faol qo‘llaniladi: Shoshmanglar, popuklar, shoshmanglar qoravoylar, yana besh-o ‘ n marta qoqay, hammalaringa yetadi. (55) 16. Vaqt ifodalovchi asr, yil, oy, aprel, may kabi so‘zlar. Bunday so‘zlar she’riy matnlarda undalma bo‘lib keladi. Chunki shoir o‘rni bilan, o‘z maqsadidan kelib chiqib, bunday so‘zlardan xitob o‘rnida foydalanishi mumkin: Yigirmanchi asr, bu qanday gap axir?/Fasllar aylanar, bitta fasl yo‘q (M.Yusuf. Saylanma); Fasllar nomi ham she’riy matnlarda undalma vazifasida faol qo‘llaniladi: Xayr, Bahor! А lvido, Bahor! Rahmat, oppoq gullaring uchun,/ shoxlarimga zumrad g‘o‘ralar/ qadab qo‘ygan qo‘llaring uchun (Sh.Rahmon. Saylanma,16); А prel, aylanayin yalpizlaringdan,/ А ylanayin osmon ko‘zlari zangor (M.Yusuf.Saylanma). 17. Maqtov yoki kamsitish, haqorat ma’nosini ifodalovchi so‘zlar undalma vazifasida kelishi mumkin: Meni dunyo tushungaydir,/ Sen ey nodon , tushunmaysan (M.Yusuf. Saylanma). 18. Inson tanasi qismlarini ifodalovchi so‘zlar: Badiiy matnda bosh, soch, yuz, dudoq, qo‘l kabilarga lirik qahramon murojaat qilishi mumkin: Keldingiz avvali bir nigoh aylab,/ O‘z qonim o‘zimga so‘ng siyoh aylab,/ Ey, siz, anor yuzlar, aqiq dudoqlar,/ Nima topdingiz? (Sirojiddin Sayyid. “Uyingdagi beshiklar”, 25). Yurak, yomon ekansan,/ Q|ip-qizil qon ekansan./ Kun yo‘q ekan menga hech, Senki omon ekansan... (M.Yusuf.Saylanma). Bulardan ayrimlari, masalan, jigar so‘zi ko‘chma ma’noda shaxs o‘rnida kelib, qavm-qarindoshlik ma’nosini ifodalash uchun undalma bo‘lib keladi: Jigarlarim, men sizga bu qarzlarimni to‘layman –/ Dilim bilan, qo‘lim bilan ish ko‘rib bor usulda./ Faqat siz bor bo‘ling, sizning umringizni tilayman/ “Ikki yonimda bo‘ling”, deb men ketayotgan yo‘lda (Xudoyberdieva H. Saylanma, 66). 19. Diniy tushunchalarni, afsonaviy shaxslarni ifodalavchi so‘zlar: Alloh, rabbim, tangrim, parvardigor, mavlo, zohid, va hk . Nechun, qaysi yozuqlari uchun uni bu ko‘rgilikka mahkum etding, halloqi olam?.. (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 94). Xullas, undalma leksik-semantik jihatdan bir qancha mavzu guruhlariga bo‘linadi. Bu sintaktik birlik asosan kishilar orasidagi ijtimoiy munosabatni ifodalagani uchun unda ma’lum bir davr ijtimoiy mazmuni ham aks etgan bo‘ladi. Undalma nutq uslublari bo‘yicha ham xoslangan bo‘ladi. Ular asosan, so‘zlashuv, badiiy, publitsistik va rasmiy uslubda qo‘llaniladi. Tarixiylik jihatdan ham undalmalar xoslanadi. Masalan, olampanoh, hazrati oliylari, mavlono kabi so‘zlar tarixda murojaat birligi sifatida qo‘llanilgan bo‘lsa, hozirda faqat tarixiy asarlarda qo‘llaniladi. 1.3. Undalmaning ifodalanishi, tuzilishiga ko‘ ra turlari Undalma leksik-semantik jihatdangina emas, ifodalanishiga ko‘ra ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu birlikning morfologik-sintaktik ifodalanishi egaga o‘xshab ketadi, ya’ni undalma ham bosh bo‘laklardan biri ega kabi bosh kelishikdagi ot va otlashgan so‘zlar bilan ifodalanadi. Lekin bir xil emas, chunki hamma so‘z turkumlari bilan ifodalansa, undalma barcha so‘z turkumlari bilan ifodalana olmaydi. Ega boshqa bo‘laklar bilan ham mazmunan, ham grammatik jihatdan sintaktik munosabatga kirishadi, undalma gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydi, mazmuni gap mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Undalma shaxslarga, ba’zan narsa, joy, hodisalarga qaratilgani bois , asosan, ot so‘z turkumi va otlashgan so‘zlar bilan ifodalanadi. Ba’zan olmosh va undov so‘zlar hamda yoyiq, murakkab shaklda so‘z birikmalari bilan ifodalanishi mumkin: 1. Ot bilan ifodalangan undalmalar. Bunda atoqli shaxs va atoqli joy otlari (Salima, Aziz, Muqimiy, Andijon, Buxoro), turdosh shaxs otlari (ota, ona, bola, qiz, o‘g‘il), narsa-buyum (kitob, daftar, qalam) voqea-hodisa (tabiat, zamon, g‘alaba), hayvon (kiyik, jayron, ot, tulpor), parranda (lochin, burgut, mayna), hasharot (chumoli, kapalak, chigirtka), o‘simlik (rayhon, yalpiz, lola, lolaqizg‘aldoq), modda-ma’dan, meva-sabzavot (olma, olcha, anor), xomashyo otlari (paxta), aniq va mavhum otlar (muhabbat, yaxshilik, iymon), faoliyat-jarayon otlari (yoshlik, bolalik), yakka va jamlovchi otlar (xalq, olomon, el) bilan ifodalanadi: Ko‘rgan barcha u to‘ylarim tush endi, Ko‘rpalarim, taxmonlarim , xo‘sh endi; Suzma xaltam qolgaymikin bo‘sh endi, Sut-qaymog‘im, ayronlarim , xo‘sh endi (Sirojiddin Sayyid. “Uyingdagi beshiklar”, 9). 2. Otlashgan sifat bilan ifodalangan undalmalar. Asosan, xususiyat va holatni bildiruvchi sifatlar undalma vazifasida (azizim, go‘zalim, mehribonim, yaxshilar, g‘iybatchilar, dangasalar) keladi: Go‘zallarim, go‘zal aldaysiz, / Go‘zal hatto – yolg‘oningiz ham...Go‘zal – ko‘ngil qoldirmog‘ingiz,/ Go‘zal – ko‘ngil olganingiz ham?..(M.Yusuf. Saylanma); Bari meni ardoqlar deb o ylaysanmi,ʼ oppog‘im ,/ Mayli, shunday o‘ylab yasha, dumbulginam , bir fasl./Shunday xayol qilardim men kechagi kun, yosh chog‘im,/ Keyin to‘fon qo‘zg‘oldi goh atrofimda muttasil (H.Xudoyberdiyeva. Saylanma, 45). Otlashgan sifat badiiy matnlarda undalma vazifasida juda faol qo‘llaniladi. Chunki undalma xarakterlash, tavsiflash xususiyatiga ega. So‘zlovchi nutqi qaratilgan shaxsni ta’riflab, subyektiv munosabatini bildirib ketishi mumkin. Bunday paytda otdan oldin sifat keladi: aziz insonim kabi. Ko‘p hollarda, ayniqsa, she’riyatda vazn yoki qofiya talabi bilan shu aniqlanmish vazifasidagi ot tushib qolishi va azizim, oppog‘im, go‘zalim ko‘rinishida sifatlar otlashib, undalma vazifasida kelishi mumkin. 3. Otlashgan son bilan ifodalangan undalmalar. Bunda asosan tartib sonlar undalma bo‘lib keladi : Ikkichilar, sizlar imtihonga kirmaysizlar. 4. Olmosh bilan ifodalangan undalmalar. Asosan kishilik olmoshi, ikkinchi shaxsga xitob bo‘lgani uchun, 2-shaxs birlik va ko‘plikdagi sen va siz olmoshlari undalma bo‘lib keladi: Ey, sen, xotiralar –dardim, jununim –/ Ho‘l o‘tinim, quruq o‘tinim/ Sizni uzoqlarga olib ketaman (Mirzo Kenjabek. “Munojot”, 5). 5. Otlashgan sifatdosh bilan ifodalangan undalmalar. Asosan o‘tgan zamon otlashgan sifatdoshlar undalma bo‘lib keladi: O‘qiganlar , bizga ham aytib beringlar. 6. Undov so‘zlar bilan ifodalangan undalmalar. Ey, hoy, hey kabi undov so‘zlar undalma bo‘lib keladi: Hoy, siz bir narsani o‘ylaysizmi hech? – so‘rab qoldi Hosila opa. –Nimani o‘ylashim kerak? – dedi Umar aka (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 217) . She’riy matnlarda ey undov so‘z undalma vazifasida ba’zan yakka holda, ba’zan boshqa so‘zlar bilan birgalikda keladi: Kel, ey, o‘z paytida kel, baytim ,/ Bir lahza ilgari, ilgari; Kel, ey bog‘, gurkirab barg yoyib, /Bir lahza ilgari gulga kir (H.Xudoyberdiyeva. Saylanma, 99). 7. So‘z birikmasi bilan ifodalangan undalmalar. Bunday undalmalar asosan aniqlovchi aniqlanmish ko‘rinishida, bitishuv va moslashuvli so‘z birikmasi shaklida bo‘ladi. Aziz do‘stim, qadrli bolalar, mehribon ustozim, mening onajonim kabi. Jajji qushim , sen kuyingni qushlarga kuyla,/ Bog‘dan chiqmaslarga kuyla, yil – o‘n ikki oy (H.Xudoyberdiyeva. Saylanma, 87). Ba’zan ham qaratqich qaralmish munosabatli undalma, ham sifatlovchi sifatlanmish munosabatli undalma yonma- yon kelishi mumkin: Ey, sen, isli uyim rizqli bekasi ,/ Sensiz chiroq yoqsa yorishmas –/Bu qop-qora kunlar sovuq nafasi,/ Oh, bu mening zindon yuragimday, bas. (Cho‘lpon Ergash. Orzuning og‘ir kipriklari, 78). 8. Kengaygan sifatdosh qurilma bilan ifodalangan undalmalar. Bunday undalmalar badiiy matnlarning nasriy va she’riy ko‘rinishlarida keng qo‘llaniladi. Dramatik asarlarda juda kam qo‘llaniladi, sahna uchun mo‘ljallangan bu asarlarda qahramonlarning bir-biriga murojaatida asosan sodda undalmalar ko‘p keladi, chunki tomoshabin so‘zlovchining fikri kimga qaratilganini tez anglashi va xitob hammaga to‘liq yetib borishi uchun shunday undalmalardan foydalaniladi. Lekin she’riyatda sifatdosh qurilma bilan ifodalangan undalmalar ko‘p uchraydi: Quyoshga qarab oqqan suv,/ Dardimni aytgan edim-ku,/Dodimga yetmaysan nega,/ quyoshga qarab oqqan suv?(M.Yusuf. Saylanma). Undalmalar tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab undalmalar ko‘rinishida bo‘ladi. Murakkab undalmalar sifatlovchi aniqlovchi, qaratqich aniqlovchi yoki izohlovchi birikma ko‘rinishida bo‘ladi. Izohlovchi-izohlanmish ko‘rinishida bo‘lgan undalmalarda kasbi, mashg‘uloti, unvoni kabilar izohlovchi vazifasida keladi: Ey, mening munisginam , /Mehribonim, opajon. /Baland tog‘lar bag‘rida/ Bormisan sog‘-u omon? (Usmon А zim. Saylanma, 51). “Nutqda murojaat birliklari ko‘p hollarda yoyiq holda – deskriptiv holda (deskripsiya – inglizcha so‘z bo‘lib, “tasvirlash, tavsiflash”) ishlatilib, ular nafaqat atash, balki baholash, xarakterlash vazifasini ham bajaradi”. 32 Undalma takror va uushiq holda qo‘llanilishi mumkin. Takror kelgan undalmalar tinglovchi yoki tinglovchilarning diqqatini tortish uchun qo‘llaniladi. Ko‘pincha takror kelgan undalmalar oldidan ey, hoy, hey undov so‘zlari keladi. Uyushiq undalmalar bir necha sodda undalmaning birikib kelishidan hosil bo‘ladi. Bir necha shaxs nomi uyushiq tarzda kelishi mumkin: Muhayyo, Surayyo, Ra’no, 32 Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2008. –Б.9. Muqaddas/ Ko‘zimni yashnatib kiyibsiz atlas. Bir shaxs yoki bir predmetning turli xususiyatlari birikib kelishidan hosil bo‘ladi. Bunday undalmalar asosan, badiiy matnlarda uchraydi va his-hayajonni, emotsionallikni kuchaytiradi. Murakkab undalma tarkibidagi aniqlovchilar ko‘pincha baholovchi sifatlardan bo‘ladi. A.Sayfullayev ajratilgan undalmalar haqida ham fikr bildiradi. Ajratilgan undalmalar o‘zidan oldin kelgan undalmani izohlab keladi. G‘.G‘ulom asarlaridan olingan Jo‘ravoy, bolaginam, kampirlarning qilgan oshi senga yoqdimi gapini misol qilib keltiradi. Haqiqatan ham, atoqli ot va olmoshlar undalma bo‘lib kelganda, undalmadan so‘ng ajratilgan undalma keladi: Ey, sen, xotiralar –dardim, jununim/ –Ho‘l o‘tinim, quruq o‘tinim/ Sizni uzoqlarga olib ketaman (Mirzo Kenjabek. “Munojot”, 5). Xullas, undalmalar leksik-semantik jihatdan ma’lum ma’noviy guruhlarga bo‘linadi, o‘ziga xos grammatik xususiyatlarga ega. Undalma, asosan, ot, otlashgan so‘zlar bilan ifodalanadi. Tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab undalmalarga bo‘linadi. Bob bo‘yicha qisqa xulosa Ushbu bobda undalmaning o‘zbek tilshunosligida o‘rganilish tarixiga e’tibor qaratildi. XX asrning 20-30-yillaridan hozirga qadar bu borada qilingan ishlarga qisqacha tavsif berildi. Dastlab o‘quv-qo‘llanma, darsliklarda sintaktik birlik sifatida o‘rganilgan undalma XX asrning 60-yillarida A.Sayfullayev tomonidan alohida monografik tarzda tadqiq etilgan. Bitiruv ishimizda olimning mazkur monografiyasiga zarur o‘rinlarda to‘xtaldik, ayrim tomonlariga e’tibor qaratdik. Mustaqillikdan keyin o‘zbek tilshunosligining yangicha qarashlar, yo‘nalishlar asosida rivojlanishi tilimizning barcha sathlarining har tomonlama o‘rganilishiga turtki bo‘ldi. Shu sababli undalma ham har tomonlama, propozitiv (gapdagi ma’nosi, asosiy ma’nosi), presuppozitiv va konnotativ ma’no lariga ko‘ra tadqiq etila boshladi. Bu davrda undalma termini va murojaat birligi termini haqida mulohazalar paydo bo‘ldi, undalmami yoki murojaat birligi savoli ostida undalma, murojaat birligi terminlariga aniqlik kiritishga harakat qilindi. Biz bu bobda shu fikrlarga ham to‘xtalib o‘tdik va o‘z mulohazalarimizni bildirishga harakat qildik. Undalmaning semantik-konnotativ xususiyatlari alohida o‘rganilgan tadqiqot larni ko‘rib chiqdik. Badiiy matnlardan olingan misollar tahlili natijasida undalma nafaqat so‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni anglatishi, balki so‘zlovchining subyektiv munosabatini ham ifodalashi anglashildi. Undalmaning leksik-semantik tahlil qilganda u bir qancha mavzularga ajratilib o‘rganildi va quyidagicha guruhlandi: 1)kishi ismi, familiyasi, sharifi, taxallusini bildiruvchi so‘zlar; 2) qarindoshlik maydoniga doir so‘zlar; 3)do‘stlik, o‘rtoqlik mazmuniga oid so‘zlar; 3) kasb, lavozim, mansab, unvon, daraja kabilarga doir so‘zlar; 4)jismoniy belgi maydoniga oid so‘zlar; 5) kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni bildiruvchi so‘zlar; 6) yosh, jinsni ko‘rsatuvchi so‘zlar; 6) uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar, parrandalar, hasharotlarni ifodalovchi so‘zlar; 7) Tabiat hodisalari va tabiiy borliqqa oid narsa- hodisalar, osmon jismlari nomlarini ifodalovchi so‘zlar va hk. Bu mavzu maydoni badiiy matnlarda, ayniqsa, kengayishi aniqlandi, misollar bilan asoslandi. II BOB. Badiiy matnlarda undalma lingvopoetik vosita sfatida 2.1.Poetik individuallikni ta’minlashda undalmaning o‘rni Har bir shoir, yozuvchi asar yozar ekan, o‘z asarini har tomondan boshqalarning asarlaridan o‘zgacha, o‘ziga xos chiqishini xohlaydi, shu istak bilan yangicha shakllar, yo‘llar, usullar izlaydi. Bu paytda lingvistik birliklar yozuvchi, shoirga yordamga keladi. Har bir birlik, xususan, fonetik, leksik, morfologik, sintaktik birliklar va ularning shakllarining imkoniyati cheksiz, ayniqsa, bu imkoniyatlar badiiy matnda yaqqol ko‘rinadi. Faqat undan yozuvchi o‘rinli foydalana olishi kerak, mahoratli ijodkorning har bir asarida til birliklarining ma’lum lingvopoetik maqsadga yo‘naltirilganligini ko‘ramiz. Har bir ijodkorning asari haqida gap ketganda, asari tahlilida, albatta, uning til birliklaridan qay darajada foydalanganligi aytiladi. Ma’lum ijodkor shakldosh so‘zlarning xususiyatlaridan yoki zid ma’noli so‘zlarning uslubiy imkoniyatlaridan foydalanib, ajoyib she’rlar yaratadi. Ikkinchi bir ijodkor ijodida fonetik birliklar lingvopoetik ahamiyat kasb etadi. Uchinchi bir ijodkor asarlarida so‘zning ko‘chma ma’nolaridan o‘rinli foydalanilganligini ko‘ramiz. Undalma esa lingvopoetik vosita vazifasida barcha ijodkorlar uslubida uchraydigan til birliklaridan hisoblanadi. Ayrim til birliklarining uslubiy imkoniyatlari faqat bir turda yoki ayrim janrlarda ko‘proq bo‘lishi mumkin. Undalma esa barcha janrlarda keng qo‘llaniladigan, poetik individuallikni hosil qilishi mumkin bo‘lgan vositadir. Shu sababli ham bu birlik qadimdan badiiy matnlarda faol qo‘llanilgan. Hatto xalq og‘zaki ijodida ham undalma keng qo‘llangan. Bu esa undalmalarning tarixiy taraqqiyoti qadimiy ekanligidan dalolat beradi. Xalq og‘zaki ijodiga xos ko‘pgina janrlarda undalma keng qo‘llanilgan. Masalan, ertaklarda qahramonlarning dialoglarida undalmalarning faol qo‘llanilganini ko‘ramiz. “Kulsa gul – yig‘lasa dur” ertaklar to‘plamida 17 ta ertak bo‘lib, shaxs otlari undalma vazifasida ko‘p qo‘llanilgan: otajon, onajon, qizim, o‘g‘lim, birodarlar, do‘stlarim, bolam, taqsiri olam, sultoni bokaram kabi. Ertaklarda undalma ko‘pincha ey undovi bilan birgalikda kelgan: ey bo‘tam, ey bolam, ey himmati past o‘g‘lim va hokazo. Ba’zan undalma oldidan hoy undov so‘zi qatnashgan: Hoy kaljon, nimaga yig‘laysan (“Kulsa gul – yig‘lasa dur”, 274-bet). Xalq og‘zaki ijodining eng keng tarqalgan turi xalq qo‘shiqlari, xususan, “Alla” qo‘shig‘ida onaning bolaga murojaati sifatida undalma qo‘llaniladi. Bolalarga xos og‘zaki ijod namunalaridan biri “Aytishuvlar”da ham undalma murojaat vazifasida faol qo‘llaniladi va aytishuvda so‘zlovchi kimga murojaat qilayotgani anglashiladi : – Salimjon, Salimjon! – Labbay. – Betingizmi yo qozonning kuyasimi? – Halimjon, Halimjon!– Hovva. – Burningizmi, voyvayakning uyasimi? – Salimjon, Salimjon! – Labbay. – Qulog‘ingizmi, yerto‘laning eshigimi? (“Chittigul”, 31). Urxun-Enasoy yodgorliklarida ham undalma qo‘llanilganini ko‘ramiz. Masalan, “To‘nyuquq” bitigtoshida ayg‘oqchilar To‘nyuquqqa O‘quz hoqonining ittifoqdoshlariga yo‘llagan bitigi mazmunini aytishadi: Tabg‘ach, bardanayin teg. Qitany, o‘ndanayin teg. Ban yirdantayin tegayin (Tabg‘ach, sen o‘ngdan hujum qil! Xitoy, oldidan hujum qil! Men chapdan hujum qilay). Bu gapda Tabg‘ach, Qitany xalq ma’nosida undalma vazifasida kelmoqda. “Kultegin” bitigtoshida ham xuddi shunday xalqqa murojaatni ko‘ramiz: Shimolga borsang, ey turk xalqi, o‘lajaksan. O‘tukan yerga o‘rnashib karvon yuborib tursang, hech qanday tashvish yo‘q. O‘tukan yishni manzil qilsang, mangu davlatni saqlab turajaksan , Ey, turk xalqi, to‘kis ishonuvchansan. Samimiy, nosamimiyni ajratmaysan, kim qattiq gapirsa, samimiyni ham tanimaysan. O‘shandayliging uchun tarbiyat qilgan xoqoningning so‘zini olmayin har qayerga ketding, bu yerlarda butunlay g‘oyib bo‘lding, nom-nishonsiz ketding. O‘sha yerda qolganing har yerda zo‘rg‘a o‘lib — tirilib yurgan eding. Tangri yorlaqagani uchun, iste’dodim, baxtim bor uchun men sizlarga xoqon bo‘ldim. Xoqon bo‘lib, yo‘q qashshoq xalqni yaxshilab oyoqqa turg‘azdim. Qashshoq xalqni boy qildim. Oz xalqni ko‘paytirdim yo bu so‘zimda yolg‘on bormi?! Turk beklari, xalqi, buni eshiting! Eski turkiy tilga oid yodnomalarda, xususan, “Qutadg‘u bilig”, “Hibatul haqoyiq”, “Devonu hikmat” asarlarida ham undalmalar qo‘llanilgan. G‘.Abdurahmonov “Tarixiy sintaksis” asarida undalma nutq qaratilgan shaxsni ifodalovchi so‘z ekanligini, nutq qaratilgan obyekt asarning umumiy mazmuniga, kontekstga bog‘liqligini aytadi. Undalma “Qutadg‘u bilig”, “Hibatul haqoyiq” asarlarida ko‘proq xudoga, payg‘ambarlarga, shohlarga, umuman kishilarga qaratilganini ta’kidlaydi. Olim undalmalar orqali ma’lum maqsad, fikr ifodalanishi mumkin, bunday maqsad uchun undalmaga keng va yoyiq aniqlovchilar tirkaladi, deb o‘z fikrlarini “Hibatul haqoyiq” asaridan olingan misollar bilan dalillaydi. “Hibatul haqoyiq” asarida undalma vazifasida ko‘proq do‘st, ilahi so‘zlari kelib, ular ya, aya, kabi undov so‘zlar bilan birikkanini ta’kidlaydi. 33 Haqiqatan ham, “Hibatul haqoyiq” asarida undalma faol qo‘llanilgan: Ayo til turat madh, o‘tungil qani, Men artut qilayin shohimga ani. Shohim madhi birla bezadim kitob, O‘qug‘li kishining sevunsun joni. Ey til, madh qil, qani bayon et, men uni shohimga sovg‘a qilayin. O‘qimishli kishining ruhi sevinsin (deb) shohim madhi uchun kitob bezadim (yozdim). Adib “Ilm o‘rganish haqida” bo‘limida “ey do‘st” undalmasini keltirib, barchani diqqatini o‘ziga qaratadi: Shu o‘rinda “ey do‘st” undalmasi asarda bir necha marta qo‘llanilgan bo‘lib, adib asar o‘quvchisini o‘ziga yaqin olib, do‘st deb atayapti. Bu o‘sha davr adib-kitobxon munosabatini ko‘rsatishda, yozuvchining subyektiv munosabatini ochib berishda qo‘l keladi. Biliklik bilikni adragan bo‘lur, Bilik tatg‘in, ey do‘st, biliklik bilur. Bilik biladur erga bilik qadrini, Bilikni biliksiz udun ne qilur. Bilimli kishi ilmni farqlaydi, ey do‘st, bilim qadrini bilimli odam biladi. Bilimning qadrini kishiga ilm bildiradi, bilimni nodon, tuban kishi nima qiladi. Asarda murakkab undalmalar ham qo‘llanilib, unda undalma o‘z aniqlovchisi bilan kelgan: Suchuk tatting ersa achiqqa anun, Birin kelsa rohat, kelur ranj o‘nun. 33 Абдура ҳ монов Ғ. Тарихий синтаксис. –Тошкент: Фан, 1974. –Б.112. Ayo ranj qatig‘siz so‘rur umg‘ushi, Bu ochun qachon ul umunchqa o‘run. Shirinlik totisang achiqqa yo‘y, kishiga bir yo‘l rohat kelsa, orqasidan o‘nlab qiyinchilik keladi. Ey, ranj va qiyinchiliksiz rohat istovchilar, dunyoda umid qachon amalga oshgan. Ahmad Yassaviy “Hikmatlar”ida tasavvuf g‘oyalari ilgari surilgani bois, Allohga, payg‘ambarga murojaat kuzatiladi: Ishqi tegsa kuydirgusi jon-u tanni, Ishqi tegsa vayron qilur mov-u manni, Ishq bo‘lmasa topib bo‘lmas, Mavlim, seni. Har ne qilsang, oshiq qilg‘il, parvardigor. “Hikmatlar”da o‘z-o‘ziga murojaat ma’nosida adib taxallusi ham qo‘llanilgan: Qul Xoja Ahmad, gado bo‘lsang, haqqa bo‘lg‘il, Boshing birla eranlarg‘a xizmat qilg‘il, Nazar topsang, halqa qurub, suhbat qilg‘il, Halqa ichra ogoh bo‘lub turdum mano. Mumtoz adabiyotimizda g‘azal janrida g‘azal maqtasida shoir taxallusi undalma ko‘rinishida bo‘lgan. Ayni mana shu ham undalmaning lingvopoetik vositaga aylanganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari mumtoz adabiyotda undalmaning g‘azal, ruboiy kabi she’riy janrlarda qo‘llanilishi “nido” badiiy san’atini hosil qilgan. “She’riyatimizda juda keng qo‘llangan nido usuli lirik qahramonning boshqa shaxslarga, narsalarga xitob qilishi, ularga murojaat etgan holda o‘zining ichki kechinmalari, tuyg‘ulari, tilaklari, mulohazalarini bayon qilishini nazarda tutadi. Bu xil tasvir asardagi timsollarning ma’naviy qiyofalarini jonliroq, ta’sirchanroq ifodalashga xizmat qiladi” 34 . Bu usul mumtoz shoirlarimiz g‘azallarida ayni maqsadlarda qo‘llanilgan. Bundan tashqari, mumtoz adabiyotimizda ruboiy, qit’a, soqiynoma va boshqa janrlarda ham undalma faol qo‘llanilgan va faqat kimgadir lirik qahramonning murojaati emas, balki shoirning turli subyektiv munosabatlarini ifodalashga ham xizmat qilgan. 34 Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадият малоҳати. – Тошкент: Шарқ, 1999. –Б. 110. 2.2.Nasriy va dramatik matnlarda undalmaning qo‘llanilishi XX asrning boshlaridan adabiyotimizda nasriy asarlar yozish va xalqning nasriy asarlar o‘qishga e’tibori kuchaydi. Shu sababli epik turning hikoya, qissa, roman janrlari rivojlana boshladi. Bu janrlar mavzu ko‘lami, qahramonlar soni kam yoki ko‘pligi bilan bir-biridan farqlansa-da, til birliklaridan foydalanishda juda katta farq sezilmaydi. Jumladan, undalmalarning qo‘llanilishi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Qahramonlarning dialogida, ba’zan monologik nutqda undalma qo‘llanilishi, ma’lum vazifa bajarishi mumkin. Masalan, o‘zbek adabiyotining to‘ng‘ich romani A.Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida yozuvchi tomonidan qo‘llanilgan undalmalar shunchaki qo‘llanilgan emas. Masalan, Otabek oilada xizmatkor bo‘lib ishlaydigan (quli) Hasanaliga ota deb murojaat qiladi. Bundan Otabekning kishilarga munosabati, juda tarbiyali, iymonli, insofli inson ekanligi ko‘rinadi. Yozuvchi Otabekni barcha fazilatlari bilan elga sevimli qahramon qilish maqsadida harakat qiladi. Ayni mana shu maqsadni amalga oshirishda mazkur o‘rnida qo‘llangan undalma vazifasidagi ota so‘zi katta lingvopoetik vazifani o‘z ustiga oladi. Hasanali ham rasmiy holatlarda Otabekka bek deb murojaat qiladi, boshqa holatlarda o‘g‘lim deb murojaat qiladi: Otabek mehmonlarni tanchaga o‘tqizib, fotihadan so‘ng Hasanalidan so‘radi: – Tuzukmisiz, ota? –Xudoga shukur, – dedi Hasanali – boyag‘idan biroz yeng‘illadim. –Ba’zi yumushlar buyursam…– Buyuringiz, o‘g‘lim (A.Qodiriy. “O‘tkan kunlar”, 7-bet). Asarda kishilarning o‘zaro murojaatida ota, onajon, bolam, o‘g‘lim, qizim, bek, begim, birodar kabi so‘zlarning qo‘llanilishi o‘sha davrdagi o‘zaro muloqot tarzini ko‘z oldimizga keltiradi. Toshkent hokimi Azizxonning xalqqa fuqaro deb murojaat qilishi yoki xalqning unga nisbatan taqsir deb murojaat qilishi ham o‘sha davrda qo‘llanilgan mansabdorlarga nisbatan ishlatilgan undalmani ko‘rsatib bergan va o‘sha tahlikali, Toshkent qamalga olingan paytda Azizxonning xalqqa murojaati, xalqning munosabati kitobxon ko‘z o‘ngida qayta gavdalanadi: Eshitamanki, qipchoqlar Normuhammad qushbegi qo‘l ostida Toshkand ustiga harakat boshlag‘an emishlar. Bunga qarshi bizning hozirlanishimiz, kerakmi, yo‘qmi, fuqaro?! Xalq: –Kerak, albatta kerak, taqsir! (A.Qodiriy. “O‘tkan kunlar”, 36-bet). Yusufbek hoji asardagi el manfaatini o‘ylaydigan, ilmli, diyonatli, yurt ravnaqi uchun qayg‘uradigan rahbar, hokim maslahatchisi. Azizxon Toshkentni o‘z qo‘liga olgach, xalq xizmatini unutib, shu xalqqa o‘ttiz ikki tanga soliq soladi. Xalqqa bu xabarni yetkazishni Yusufbek hojiga yuklaydi. Bu fikrga qarshilik qilmoqchi bo‘lgan Yusufbek hojini jallodga topshirmoqchi bo‘ladi. Shunda elga aytishni bo‘yniga olgan Yusufbek hoji xalqni to‘playdi, mansabdorlarga o‘xshash tarzda murojaat qilmaydi, balki elga musulmonlar deb murojaat qiladi. Bu ham uning elga o‘zini yaqin olishidan, elparvar ekanligidan dalolat beradi: Uying kuysin, musulmonlar! Yaxshi deb yo‘lida jon berganimiz Azizbek, bu kun senlarga yaxshilig‘ingni o‘ttiz ikki tanga soliq bilan qaytarmoqchi bo‘ldi (A.Qodiriy. “O‘tkan kunlar”, 107-bet). Cho‘lponning “Kecha va kunduz” romanida ham undalma vazifasida kelgan har bir so‘z bekorga qo‘llanilgan emas. Masalan, Zebi va Saltining bir-birlariga o‘rtoqjon deb murojaat qilishida ularning yoshligi, beg‘uborligi, o‘rtalaridagi bolalarcha samimiyati ko‘rinib turgan bo‘lsa, Miryoqubning Akbarali mingboshiga xo‘jayin deb murojaat qilishida boshqa holat aks etadi: O‘rtoqjon , – dedi, – otam avrodda o‘tirib qoldi, shekilli, shunaqa odati bor. Endiyoq kirib kelsa kerak. Xafa bo‘lmang-a? (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 25); So‘fisi qurgur yomon taqvodor ekan, xo‘jayin (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 105). Miryoqub Noyib to‘raga to‘ra deb murojaat qiladi. Noyib to‘ra esa Miryoqubni Miryoqub yoki do‘stim deb murojaat qiladi. Bu birinchidan, Noyib to‘raning madaniyatidan desak, ikkinchidan, u Miryoqubni o‘ziga yaqin olishidan (garchi uyezd hokimi bo‘lsa-da) dalolat beradi: Birozdan so‘ng Miryoqub gap ochdi: –Gazet xabarlaridan gapirib bering, to‘ra. To‘raning bu choqqacha kulib turgan basharasiga birdan g‘am cho‘kdi….–Shunaqa, do‘stim, ishlar yomon. …Kel ichaylik, Miryoqub. (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 143). Doya kampirning yangi dunyoga kelgan chaqaloqqa aytgan so‘zi asarga tamoman o‘ziga xoslik bag‘ishlaydi. –Aylanay mehmon, kimdan xafa bo‘lib tushdingiz? Kim ozor berdi sizga? Ayting! (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 26).Razzoq so‘fining o‘z xotiniga “Fitna” deb murojaat qilishi ham uning fe’lini, xarakterini, ayollarga nisbatan qarashini, umuman, o‘ziga xos kishi ekanligini ko‘rsatib beradi: Valdirama, fitna! – deb qichqirdi so‘fi. So‘ngra yana o‘z ishiga berildi (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 107). Kuzatishlardan ma’lum bo‘ldiki, nasriy asarlarda jonli xalq tiliga xos murojaat birliklari, masalan, so‘zlarning dialektal shakllari, adabit tilga mansub bo‘lmagan vulgar (haqorat) so‘zlar, varvarizmlar qo‘llanilishi mumkin: –Endi esingga keldimi, itvachcha! ..deb baqirdi mingboshi. So‘ngra asabiy odimlar bilan ichkariga yurdi (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 94). –O‘zingiz o‘z og‘zingiz bilan “yuk” bosdi demadingizmi? Mingboshi kulib yubordi: Yuk bosdi degan bo‘lsam qanday yuk deb so‘ragin-da, bachchag‘ar! –dedi u (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 94). Ushbu misollar Akbarali mingboshi nutqidan olingan bo‘lib, mingboshi haqida gazetaga yomonlab yozishgandagi uning holati (xizmatkorini urishgani, xotini Xadichaga aytgan so‘zlari) aks etgan va undagi bu holatni undalma vazifasida kelgan itvachcha, bachchag‘ar so‘zlari yanada ochiqroq tarzda aks ettirgan. Bundan tashqari Akbarali mingboshi tilidan betavfiq, benamoz, xudo bexabar kabi so‘zlarning Miryoqubga nisbatan murojaat o‘rnida ishlatilishi ham mingboshining xarakteriga ma’lum ma’noda tavsiflaydi: Qani qizdan gapir, betavfiq , –dedi u. Otasi nima depti? (Cho‘lpon. “Kecha va kunduz”, 105). O.Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanida undalmaning o‘rni asar badiyatini oshirishda, qahramonlar ruhiyatini ifodalashda, XV asr tilini ifodalashda, asar tili tabiiyligi va haqqoniyligini ta’minlashda alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Tarixiy manbalardan ma’lumki, o‘sha davrda yuqori tabaqa vakillariga murojaat oddiy kishilarga murojaatdan tubdan farq qilgan. Mana shu murojaatning turli variantlarini O.Yoqubov qahramonlar nutqida qo‘llash orqali nihoyatda mohirlik bilan kiritgan. Biz bu romanni o‘qiganda, Ollohga murojaat qahramonlar nutqida allohim, xudoyim, parvardigori olam, halloqi olam, rabbano, xudovandi karim kabi turli sinonimlar bilan ifodalanganini ko‘rib, yozuvchi o‘zbek tilining boyligidan asarda unumli foydalanganligini ko‘ramiz: Shahzoda qiblaga yuzlanib, ko‘zlarini yumdi. –Ey, parvardigori olam! А ning kalomini o‘zing eshitding! Gunohi azimga botgan bu osiy bandangni o‘zing afv etgaysan, halloqi olam!... ( Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 77); O‘zing sabr ato qilgaysen, rabbano! … Nahot juma namozi kunlari masjidi jomening tilla mehrobi oldida sajdaga bosh qo‘yib, ruhan va aqlan o‘zingga tavallo qilmoq baxtidan umrbod mahrum bo‘lsa, xudovandi karim? Nechun, qaysi yozuqlari uchun uni bu ko‘rgilikka mahkum etding, halloqi olam?.. (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 94). Adib bu kabi sinonimlardan unumli foydalangan. Masalan, olampanoh, onhazrat, valine mat,ʼ davlatpanoh, vallomat, sultonim, a lo hazrat, pushtipanoh ʼ so‘zlari shoh Mirzo Ulug‘bekka murojaat tarzida, undalma vazifasida kelgan: –Farmoni humoyun amri vojibdur, onhazratim . Va lekin bir arzim bor... –So‘zla. – А rzim shuki, cherik yig‘sak. –Cherik? –Fuqaro sizga sodiqdur, valine'mat! Ijozat etsangiz besh-o‘n ming cherik yig‘ar edik (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 16). Mirzo Ulug‘bekning shogirdlari unga ustod deb murojaat qiladi. Ayniqsa, uning sevimli shogirdi Ali Qushchi nutqida Mirzo Ulug‘bekka nisbatan doim Ustod deb murojjat qiladi. Mirzo Ulug‘bek ham uni hurmatlab Mavlono Ali, ba’zan mehri tovlanib Ali (chunki asar davomida Ali Qushchini farzandidek ko‘rgani kitobxonga anglashiladi) deydi. Demak, adib ular o‘rtasidagi ustoz shogird samimiyatini undalma orqali ko‘rsata olgan. Bu o‘rinda undalma lingvopoetik vazifa bajargan: – Mavlono А li!– dedi Mirzo Ulug‘bek ko zlarini bir nuqtadan uzmay.–Bandai ojiz ʼ Movarounnahrga salkam qirq yil rahnamolik qildim. (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 4); Xasta emish,–deb qo‘ydi.–Sening bundan xabaring bormi, А li ? – Yo‘q, ustod... –Nechun? А li Qushchi o‘ng‘aysizlanib, joyida bir qo‘zg‘alib qo‘ydi. –Ehtimol eshitgandursiz, ustod ..(Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 9). Mirzo Ulug‘bekning o‘g‘li shahzoda Abdulatifga murojaati va shahzodaning Mirzo Ulug‘bekka xitobi orqali ular o‘rtasidagi konflikt, ziddiyatlar nihoyatda yorqin ochib berilgan. Aslida Mirzo Ulug‘bek o‘g‘lining xiyonati va bu tarzda yo‘l tutishidan xafa bo‘lsa-da, baribir, u ota. O‘g‘liga yomonlik tilamaydi: Mirzo Ulug‘bek ko‘ngli yumshab, shahzodaga yuzlandi, dilidagi iztirob aralash g‘ururni bosib:–Shahzodai juvonbaxt!–dedi sekin. –Taxtimning valiahdi sen eding. (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 75). Ularning suhbatida Ulug‘bek iztiroblari, o‘g‘liga maslahat qilmoqchi bo‘lgani, to‘g‘ri yo‘lga boshlash uchun uringani, shahzodaning ota haqidagi o‘ylari, otaning o‘g‘liga so‘nggi so‘zlari, taxt, atrofdagi a’yonlar xususida aytgan fikrlari aks etgan. Ota-bola o‘rtasidagi bu suhbatning, to‘qnashuvning keskinlashisini undalma vazifasida kelgan so‘zlar ham ochib bergan: –To‘xta!–dedi Mirzo Ulug‘bek uning so‘zini bo‘lib.– Senga aytadurg‘on yolg‘iz tilagim bor. So‘nggi tilagimdur bu... O‘z padaringni Movarounnahr sarhadidan haydamoqni niyat qilibsen... Meni bu maskandin haydagandin qatl qilganing a lodur! Qatl! –Mirzo Ulug‘bek tomog‘i g‘ip bo‘g‘ilganini sezib, labiniʼ tishlaganicha jim qoldi. Mirzo А bdullatif yomon bir narsadan ijirg‘anganday yuzlari burishib, o‘rnidan turib ketdi. U teskari o‘girilganicha boshini egib jim qoldi. Uning yelkalari silkinar edi. Shahzoda ko‘ziga yosh oldi deb o‘ylagan Mirzo Ulug‘bek yana ko‘ngli yumshab: –O‘g‘lim!– deb chaqirdi. Shahzoda javob bermadi. “Bir qinga ikki qilich sig‘maydi, deb qo‘rqadur. O, do‘sti nodon. Koshkiydi, ko‘zim ko‘r bo‘lsa-da, seni ko‘rmasam!..”–Ma zur tutgaysiz, ʼ buzrukvor! –dedi shahzoda uzoq sukutdan keyin.–Men ulamolarning fatvosiga qarshi borolmasmen...(Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 76).Shahzoda uning iltimoslarini bajarmasligini anglagan Mirzo Ulug‘bek yana oxirgi imkoniyatini ham ishga soladi: – Shahzoda! –Mirzo Ulug‘bek yuragini larzaga solgan qahrni yashirish umidida yerga qaradi.–Vallohi a lam bissavob! Kim payg‘ambar ʼ alayhissalomning qarg‘ishiga yo‘liqadi, kim yo‘q –buni yolg‘iz tangri taolo biladur! (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 77). Shahzodaning ham otasiga bu tarzda alamli gapirishi, xatti-harakatlari, xiyonati o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmagani, uning bir qancha sabablari borligi otasiga gapirgan gaplaridan ko‘rinadi: Mana shu o‘rinda alamzada Abdulatifning alamzada nutqi undalmalar orqali juda ishonarli tarzda ochib berilgan. U otasiga valine mat padarim, soyaboni marhamat, suyukli ʼ padarim deb xitob qiladi. Bu xitoblar tamoman kinoya tarzida ekanligini kitobxon yaxshi anglaydi: Qulluq. Ixtiyoriddin qal asidagi bobom ʼ А mir Temurdan qolgan tillalarimni tortib olgan kim? Yana siz, valine mat padarim! ʼ Ne chora? Mute farzand, indamay bosh egdik va lekin bas! Sohibqiron А mir Temur oltinlarini qayga yashirdingiz, soyaboni marhamat ? Mirzo Ulug‘bek seskanib ketdi. (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 78); – А li Qushchini chaqirganimni aytgan ayg‘oqchilaring nechun unga nelar berganimni aytmabdi? – А ytdi. Men o‘z og‘zingizdan eshitmoqni tilaymen, suyukli padarim! (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 78). Agar romanda qo‘llanilgan undalmalar semantikasiga e’tibor bersak, biror bir undalma bekorga qo‘llanilmaganini va har biri qandaydir uslubiy vazifa bajarganining guvohi bo‘lamiz. Masalan, Qalandar Qarnoqiyga darvesh, olloning gadoyi deb Ali Qushchining murojaati dastlab uni tanimaganini bildirsa, Qalandar Qarnoqiyning Ali Qushchiga ustod deb murojaat qilishi uni tanishiga sabab bo‘ladi: –Bu ilm dargohida Jahongir tillalari ko‘milmishdur, mavlono!– А mir Temur tillalari? Tushingni suvga aytgaysen , ollo gadoyi! (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 62); –Menda oltin borligini qaydan bilasen? А yt, darvesh! –Yo‘q, avval siz so‘zlang, ustod : bu dargohga А mir Temur oltinlari ko‘milganini birovga aytgan edingizmu? (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 64). А li Qushchi va temirchi chol o‘rtasidagi samimiy suhbatni otaxon, o‘g‘lim, inim, bolam kabi undalmalar ham ifodalab turibdi:Ont ichmog‘ingizga ne sabab bo‘ldi, otaxon? –dedi А li Qushchi. Chol qurum bosgan serajin yuzini bujmaytirib, qo‘lini siltadi. –E-e, buning hangomasi uzoq, inim . А lqissa, kamina А mir Temur lashkarida aslahasoz edim. Usta Temur Samarqandiy yasagan qilichlarning dong‘i Yamandan Yasangacha ketgan edi, o ‘ g ‘ lim .. Yo‘q, devonaning ishini xudo o‘nglar ekan, bolam ..(Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 68).Yoki shahzoda Amir Jondor uning yaqin odami ekanini his etib unga yaxshi gapirmoqchi bo‘ladi, buni ochib berish uchun adib undalmadan foydalangan: А mir Jondor, garchi boshini osiltirib tursa ham, uning vajohatida qandaydir sovuq, qattiq tahqirlangan odamlarda bo‘ladigan bo‘lakcha bir viqor bor edi. "Suyangan torim yolg‘iz shu amir... ehtiyot shart!" Shahzoda birdan shaxtidan tushib: –Xo‘sh, amirim , so‘zlang,–dedi "siz"lab.–Ne bo‘ldi? А mir Jondor qovog‘i ochilmay: –Dafn etdik!–dedi.– (Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 122) Shahzoda o‘lim soya solganda otasi bilan ruhan so‘zlashadi. Mana shu o‘rinda qo‘llanilgan undalmalar asar ta’sirchanligini oshirishda juda katta vazifa bajargan, mana shu mikromatnni mazmunini pafos darajasiga ko‘targan: “ Jigargo‘sham, bolam! Pushtikamarimdan bo‘lgan zurriyotim! Padaring boshiga yetgan bu quzg‘unlar sening boshingga ham yetibdur. Ne chora? Ota-bobongga vafo qilmagan bul mash um toju taxt senga ham vafo qilmaydur, dedim. So‘zimgaʼ inonmading. Ne qilay, bolam? .." Olamni tutgan qahrli suron yaqinlashib kelmoqda, ko‘z yoshi aralash bu mungli ovoz esa, aksincha, tobora uzoqlashmoqda edi... Shahzoda, go‘yo otasini to‘xtatmoqchi bo‘lganday bor kuchini yig‘ib talpindi, talpindi-yu, boshi uzra ko‘tarilgan yalang‘och qilichni ko‘rib, ko‘zini yumdi, yumarkan: "Gunohkor farzandingizni kechirgaysiz, buzrukvor! " deb pichirladi!"(Yoqubov O. “Ulug‘bek xazinasi”, 235). Xullas, O.Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanida undalma asosiy lingvopoetik vosita sifatida bir qancha vazifalarni bajargan. Ko‘pincha adiblar kitobxonni o‘ziga chorlash uchun ham, ba’zan asar boshida, ba’zan yakunida, ayrim o‘rinlarda asar ichida bir qancha o‘rinlarda kitobxonga murojaat qilishadi. Masalan, Ulug‘bek Hamdamning “Sabo va Samandar” romanida kitobxonga murojaat tarzida hurmatli o‘quvchim, o‘quvchim kabi so‘zlar undalma vazifasida kelgan: “Yo‘q, o‘quvchim , sizni men ortiq bu jon o‘rtar manzara qarshisida tutib turolmayman. Nilufarga qo‘shilib mening ham yuragim “tars” yorilib ketay deyapti, havo yetishmay qoldi bu yerda, yuring tashqariga, yuring Mingtepaning ko‘m-ko‘k dalalariga...(Ulug‘bek Hamdam. “Sabo va Samandar”, 39); Nega ularning ham qo‘llarida tosh va tayoq? Nahotki ular-da o‘z jigarbandlari-yu do‘st-birodarlariga qo‘l ko‘tarishga qodir bo‘lishsa! Yo‘q-yo‘q, bu mumkin emas! Biroq nega kelishdi? Nega ularning ham qo‘llari g‘azab bilan tugilgan? Bilmadim, yecholmadim men bu jumboqni, o‘quvchim! ...(Ulug‘bek Hamdam. “Sabo va Samandar”, 42). Kitobxonni o‘quvchim deb hurmat bildirgan yozuvchi asarning boshqa o‘rinlarida do‘stim, jigarim deb ataydi: Voh, jigarim, gap bilan bo‘lib g‘aflatda qopmiz... Bu tentak Nodir bilan Nilufar nimalar qilishmoqchi o‘zi? Nega ular bir-birlariga talpina- talpina naq suvning – qutirib, buralib-buralib, aylanib-aylanib, guvillab-guvillab oqayotgan azim kanalning shundoq tumshug‘iga kelib qolishibdi!..(Ulug‘bek Hamdam. “Sabo va Samandar”, 42). Epik turning qissa, hikoya kabi janrlarida ham undalma yuqoridagi kabi murojaat, so‘zlovchinng subyektiv munosabatini ifodalash uchun turli leksik- semantik ma’nolari bilan ishtirok etadi. Fikrimizni isbotlash uchun O‘tkir Hoshimovning “ Dunyoning ishlari ” asaridan foydalanamiz. Bilamizki, O‘tkir Hoshimovning “ Dunyoning ishlari ” qissasi o‘zbek kitobxonlarining qalbidan o‘rin olgan, o‘zbek onasining bir namunasi nihoyatda mahorat bilan tasvirlangan qissa hisoblanadi. Bu asar muvaffaqiyatining bir tomoni asar mavzusi bo‘lsa, ikkinchi tomoni bu mavzuning til birliklari orqali mohirona tarzda ochib berilganligidadir. Bu asarda har bir til birligi, jumladan, undalmalar ham ma’lum vazifa bajargan, lingvopoetik ahamiyat kasb etgan. Masalan, bu qissada undalmalar shunchaki murojaat birligi sifatida qo‘llanmagan, unda ta’ sirchanlik , suhbatdoshga hurmat, mehr-muhabbat singari ottenkalarni mavjud . Quyidagi gap qo‘shni ayolning Hakima ayaga kelini to‘g‘risidagi dard-hasrati, xushxabar emas. Biroq shu gapda undalma orqali so‘zlovchining o‘ziga xos nutqi, xarakteri ham ifodalanmoqda: Kecha itni kunini boshimga soldi, aylanay! Xotin olgandan keyin ona kerak bo‘lmay qolarkan. Shuni oldi-yu o‘g‘lim ham aynidi-qoldi, qoqindiq (“Dunyoning ishlari”,66) . Qissada undalmalar juda faol qo‘llanilgan bo‘lib, o‘zida gender xususiyatlarini ham tashigan, ya’ni erkak va ayol nutqida qo‘llaniladigan undalmalar qissada alohida ajralib turadi. Milliylik buning ustiga yana bir alohidalik yuklaydi: Jigar-jigar, digar-digar ekan, o‘rgilay, - deydi yig‘lamsirab (“Dunyoning ishlari”, 66) . Qissada gapning oxirida kelgan undalmalar subyektiv munosabatni ifodalashga xizmat qilgan: – Bormisan, oppoq qizim (98). Gap boshida kelganda esa ko‘pincha emostionallikdan holi, faqat o‘z vazifasi – undash, murojjat vazifasini bajargan : Bolalar, uning yong‘oqqa tosh otganini hech kim ko‘rmadimi? (“Dunyoning ishlari”, 25) . Biroq ayrim hollarda gapdagi boshqa so‘zlar ta’sirida gap boshida kelgan undalmalar ham ta’sir kuchiga ega bo‘lishi, o‘z vazifasidan tashqari qo‘shimcha vazifa bajarishi mumkin. – Jon adasi, aylanay adasi, johillik qilmang, keling, shular to‘ya qolsin. Mayli, sholchani sotamiz (“Dunyoning ishlari”, 85) . Misoldagi kundalik hayotda ko‘p ishlatiladigan, o‘zbek oilalariga tanish bo‘lgan adasi undalmasi oddiy murojaat ko‘rinishidan bir pog‘ona yuqoriga, ta’sir etish vazifasi tomonga siljigan. Shu birlikni olib tashlasak, yalinish ma’nosi o‘z o‘rnini maslahat ma’nosiga bo‘shatib beradi. Asarda gap o‘rtasida keladigan undalmalar ham mavjudki, bunday undalmalar faqat so‘zlashuv nutqi va badiiy nutqda kelishi bilan o‘ziga xoslik hosil qiladi: Shoshmanglar, popuklar, shoshmanglar qoravoylar, yana besh-o ‘ n marta qoqay, hammalaringa yetadi. (55) Bo ‘ pti, q oravoylar, popuklar, ya q inro q kelinglar (“Dunyoning ishlari”, 57 ) . Mana, tasadduqlar, pashist deganiyam jazosini oldi-ku (“Dunyoning ishlari”, 59 ). Ushbu nutq urush tufayli yo‘lg‘iz o‘g‘lidan judo bo‘lgan Ermon ota nutqidan parcha. E’tibor bersak, Ermon ota bolalarga qoravoylar, popuklar, tasadduqlar deb murojaat qilyapti. Bu murojaatda otaning bolalarga mehri, samimiyati aks etmoqda. Ermon otaning xotini Habiba buvi nutqida ko‘paygur so‘zi undalma sifatida qo‘llanadi: -Tut yurakni o‘rtab yuboradi, ko‘paygurlar. Yuringlar, choy ichamiz (“Dunyoning ishlari”, 52 ) . Bosh qahramon Hakima aya hech kimning ko‘nglini qoldirmaydigan, mehribon, bolajon, sodda, jonkuyar, o‘zbek ayoli, shu sababli uning nutqida o‘rgilay, aylanay, opasi, opovsi kabi undalmalar faol qo‘llanilgan: Onam yoniga o‘tirgan juvonga tushuntirdi: Bunaqada bola xuyli bo‘lib qoladi, qizim. Aldab-suldab ovuting-da. Ana, di-ditga tushdik. Bola endi yig‘lamas, ammo o‘pkasi to‘lib to‘xtovsiz hiqillar edi. Qayoqqa ketayotgan edinglar, o‘rgilay? — dedi onam ayolni ham yupatuvchi ohangda; Voy o‘rgilaylar! — dedi onam eski qadrdonlarini ko'rgandek, quvonib. — Xush kepsizlar! U har ikkala ayol bilan quchoqlashib ko‘rishdi. Bu undalmalar ham uning Hakima ayaning ijobiy xususiyatlarini ochib berishda yozuvchiga vosita bo‘lib xizmat qilgan. Dallolning nutqini boshqa qahramonlar nutqidan farqlashda ham undalma ( akam aylanay, birodar ) ma’lum vazifa bajarmoqda: – Xudo xohlasa ayni qish chillasida bollarning og‘zi oqarib qoladi, birodar! (“Dunyoning ishlari”, 101 ) ; Bu zotli mol, akam aylanay! Onasi har yili ikkitadan tug‘adi,-dedi dallol shang‘illab. Suti sigirnikidan ham yog‘li. Pulingiz yoningizda ketadi, akam aylanay (“Dunyoning ishlari”, 101 ) . Shaddod amma nutqini ochib berishda ham undalma yordamga keladi. -Ha?-dedi ammam yog‘on tovushda. –To‘rvasini yoqotgan gadoydek talmovsirab qopsiz, kelinposhsha?! (“Dunyoning ishlari”, 111 ) . Amma nutqida qo‘llanilgan ibora va gap oxiridagi undalma, undalmadagi ohangni his etgan kitobxon ko‘z o‘ngida asardagi amma qiyofasi yaqqol gavdalanadi. Epik turning hikoya janri roman, qissaga qaraganda hajman kichik, lug‘atlarda ta’kidlanganidek, qahramon hayotidan bitta, ba’zan bir-biriga bog‘liq, qisqa muddat davomida kechadigan bir necha voqeani qalamga oladi. Hikoyada tasvirlanayotgan voqealar qisqa vaqt davomida kechgani sababli uning sujeti sodda, qahramonlar soni kam bo‘ladi. 35 Shu sababli hikoyalarning til xususiyatlari ham asar sujetidan kelib chiqib, nisbatan sodda, ravon va fikr ifodasi, badiiylik uchun eng kerakli til birliklari ishtirok etadi. Hikoyada undalmaning qay tarzda qo‘llanilishini o‘rganish uchun Shukur Xolmirzayevning “Saylanma” asari 1- jildidagi hikoyalar bilan tanishdik. Adib hikoyalarida dialoglarda qahramonlarning bir-birlariga muloqotida undash, chaqirish ma’nosida undalma qo‘llanilgan. Biroq ayrim hikoyalarida undalma o‘z vazifasidan tashqari lingvopoetik vazifa ham bajargan. Masalan, “Bir ko‘rgan tanish” hikoyasida hikoya qahramoni yosh bola. Bolaning xarakteri, bola fe’lini ochib berish uchun yozuvchi undalmadan o‘rinli foydalangan. Bola yaxshi o‘qir, atrofdagilarining unga munosabatiga befarq emas edi va direktorning unga e’tibor qilmayotganini o‘ylardi: Maktabda yaxshi o‘qirdim. Sinfdoshlarim meni hurmat qilishar, muallimlarim: “Salom, Toshboyjon” , deb so‘rashishar, qo‘shnilarimiz: “Yaxshi odam bo‘ladi”, deyishardi. Lekin faqat bir kishi – tabiiyot muallimimiz – maktabimizning direktori Zokir O‘rinovich menga e’tiborsiz qarar, hech vaqt: “Salom, Toshboyjon” demas, hatto ro‘paralaridan chiqib, ko‘zlariga tikilib salom berganimda ham, oddiygina bosh qimirlatib, o‘tib ketardilar. Men, g‘ashim kelib, nima qilsam bu kishi ham menga boshqacha ko‘z bilan qaraydilar, nomimni aytib so‘rashadilar, deb o‘ylardim (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 5). Shunda bolada qanday bo‘lmasin, direktorning e’tiborini tortish fikri uyg‘onadi. Bir kun bola otini yo‘qotib qo‘yib izlab yurganda direktorni ko‘radi va unga bolalarcha mulozamat qiladi. Mana shu mulozamat undalma orqali juda yaxshi ochib berilgan. O‘lay agar, muallimjon, men sizni boshqa kishi deb o‘ylabman (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 5). Bola 35 Қуронов Н., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: Академнашр, 2010. – Б.393 . direktorni ovga chiqishini bilib, unga hamroh bo‘lishni iltimos qiladi va ov davomida direktorga o‘rtoq muallim deb murojaat qiladi: Men o‘tloqda otdan tushib, Zokir O‘rinovichni qarshi oldim. – O‘rtoq muallim, otga mining. – Rahmat. (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 6). Shukur Xolmirzayev voqea bo‘layotgan davrdagi (sobiq sho‘ro tuzumi) nutqiy muloqotda murojaat birligi sifatida ifodalanadigan so‘zlardan unumli foydalanib, hikoyaning tabiiy chiqishiga erishgan. Adibning “Kechagi kun kecha” hikoyasida davlat xizmatida ishlagan ikki ayolning xizmatdan tashqarida bir-biriga familiyalari bilan murojaat qilishi ham o‘sha davr siyosatining nutqqa ta’sirini ko‘rsatib turibdi: Men ketaman, Sobirova opajon. O‘tiring. Sizga gap bor. … Unsinovajon, axir kelishdik-ku, — dedi Sobirova opa. (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 45); E’tiborov, sovxozimizga ishga o‘tmaysizmi? Ish yo‘q emas, bor... Ehson E’tiborov bo‘shashib, qorga tikildi: – Yo‘q, o‘rtoq Eshquvvatov! –dedi. – Men kasbimni yaxshi ko‘raman (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 102). Kishilar muloqotda bir-birlariga murojaat qilishganda yosh, jins, tanish- notanishlik, qarindosh-begonalik, mansab-lavozim, unvon, kasb-hunar va boshqa jihatlar ham inobatga olinadi. Hikoyada jumlalar qisqa bo‘lganligi uchun o‘zida shuncha narsani ifodalay oladigan undalmadan badiiy maqsadda hikoyanavislar unumli foydalanishadi. Bu haqida tadqiqotlarda ham fikrlar bildirilgan: “Murojaat birliklari nutqda bir necha vazifani bajaradi: tinglovchini nutq jarayoniga undaydi (apellyativ), uni nomlaydi(nominativ), so‘zlovchining shaxsiy munosabatini ifodalaydi (konnotativ, emotiv), muloqot o‘rnatadi (kommunikativ), nutq jarayonini mustahkamlaydi. Bunday birliklar yoshga, jinsga, ijtimoiy mavqega, tanish-notanishligiga ko‘ra qo‘llanishi bilan farqlanadi”. 36 Haqiqatan ham, asarlarda qahramonlar nutqi tabiiy, jonli chiqishi uchun yozuvchi undalmaning bu xususiyatidan to‘g‘ri foydalanishi kerak. Masalan, “Keksa g‘ijjakchi” hikoyasida nonvoy G‘ani aka nonvoyxonaga kelgan sovxoz direktorini ko‘radi va uning salomiga quyidagicha alik oladi: – Vaaleykum assalom, direktor bobo! — deya karavotdan irg‘ib tushdi. Aslida hikoyada direktorni yosh? 30-35 yoshlarda deya 36 Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. –Тошкент, 2008. –б 5. tasvirlanadi, G‘ani aka esa keksa. Shunda adib murojaatda lavozim nomidan foydalangan: Endi yana direktor bobo deyishi, qahramon G‘ani aka haqidagi kitobxon fikrini o‘zgartirishi mumkin. Shu sabab muallif, boshqa imkoniyatdan foydalanadi: Direktor ichkariga kirib, uyoq-buyoqqa qaradi: –Qani, zerikmay yotibsizmi? – E, zerikish qayda, og‘ajon! (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild,131) . Nasriy matnlarda undalma qahramonning qayerlik ekaninini ham bildirib turadi. Chunki ota, ona, bobo, buvi, aka, uka so‘zlarining ada, dada; aya, opa, ena; momo, kattaena; og‘a, ini kabi sheva variantlari mavjud: Qani kaklik? Momo?!– Men qanday bilay, bolajon! – dedi buvim (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 4); Ada! Anuv yerda bir qush yotibdi! (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild,199). Bundan tashqari qahramon nutqini individuallashtirishda ham undalma ijodkorga qo‘l keladi: – E, xotinboy!.. Bo‘pti. Va’da berishdi-ku! — Qamariddin ro‘paradagi derazadan ko‘rinib turgan beton devorga ishora qildi (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 200). Adibning “Boychechak ochildi” hikoyasi qahramoni filolog-domla, o‘ziga xos nozik tabiat egasi, ko‘ngli nozik domlaning nutqi ham o‘ziga xos. U o‘zi bilan tog‘ sayriga chiqqan hamqishloqlariga taqsirlar deb murojaat qiladi, arxaik so‘zdan foydalanadi. Bunday murojaatni adibning boshqa kasbdagi qahramonlari nutqida uchratmaymiz. – Shu manzil ilgari ham bormidi, taqsirlar? — dedi. (Xolmirzayev Sh. Saylanma. 1-jild, 72 Boychechak ochildi) Yuqoridagi tahlillardan ko‘rinib turibdiki, undalma nasriy matnlarda muallif-so‘zlovchi, qahramon-so‘zlovchining tinglovchiga subyektiv munosabatini ifodalash, qahramon nutqini individuallashtirish, qahramon xarakterini ochib berish, nutqning ixtisoslashuvida, milliy mentalitetni, xalqchillikni ko‘rsatish ta’sirchanlikni ta’minlash kabi qator vazifalarda faol qo‘llaniladi. Badiiy matn turlaridan biri dramatik asarlar alohida xususiyatlari bilan boshqa turlardan ajralib turadi. Olim D.Quronov rahbarligida yaratilgan “Adabiyotshunoslik lug‘ati” asarida dramaga quyidagicha ta’rif beriladi: “Dramaning tasvir predmeti – harakat, u, Arastu ta’rificha, barcha tasvirlanayotgan shaxslarni harakat qilayotgan, faoliyatdagi kishilar sifatida taqdim etadi. Drama obyektning plastik obrazini yaratadi, unda subyekt – ijodkor shaxsi ham obyektga singdirib yuboriladi” . 37 Shu sababli, dramada tasvirlanayotgan g‘oya, voqea-hodisa qahramonlarning o‘zaro suhbati va muallif remarka izohi orqaligina beriladi. Obraz larga ham muallif munosabati asosiy hol l arda bildirilmaydi, ularning tabiatiga xos jihatlar sujet voqealari asnosida, qahramonlarning so‘z va xatti- harakatlari orqali namoyon etiladi , shuning uchun unda nutqiy rang-baranglik mavjud bo‘ ladi . Mana shu sabablarga ko‘ra va tomoshabin diqqatini tortish maqsadida ham dramatik asarlarda qahramonlar nutqida undalma faol qo‘llaniladi. Dramatik asarlarda qo‘llanilgan undalmalar asar xalqchilligini oshirish maqsadida ham faollashadi, bunda dramaturg umumxalq tiliga xos birliklarni undalma vazifasida qo‘llaydi. Bizga ma’lumki, so‘zlashuv nutqida xalqimiz o‘zaro yaqinlikni ifodalash maqsadida, qavm-qarindoshlikni anglatuvchi birliklar: aka, opa, amaki, xola, tog‘a, singlim, qizim, o‘g‘lim, onaxon, otaxon kabi so‘zlardan murojaatda foydalanishadi. Bu holatdan dramaturglar o‘rinli foydalanishadi va qahramonlarning o‘zaro murojaatida ishlatishadi : E-e, oshnam, o‘ynashmagin arbob bilan, arbob urar har bob bilan! (Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 256); Hay, hay, hay, tekkani yo‘q, tekkani yo‘q, xonangni qulflab qo‘yibmiz, ona qizim! (Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 257). Kishilar nutqi uning kasbiy faoliyati talabi bilan ham o‘zgarishi mumkin va biz uning kasbi nima ekanini nutqida qo‘llagan ayrim til birliklaridan bilib olamiz. Undalma ham ana shunday til birligi bo‘lib, dramaturglar bu imkoniyatdan ’rinli foydalanadilar. Masalan, Said Ahmadning “Kelinlar qo‘zg‘oni” asarida muxbir nutqida publitsistik uslub, notiqlik ko‘rinishlari o‘rtoq Lutfi Boboyeva, qadrli radio tinglovchilar undalmalari orqali anglashilmoqda: Xullas, siz, o‘rtoq Lutfi Boboyeva, judayam xushmuomalalik bilan kapgirni qozonga urib, ovqat qilyapsiz (Said Ahmad “Kelinlar qo‘zg‘oni”, 18); “ Qadrli radio tinglovchilar, “Yulduz firmasining ilg‘or tikuvchisi Lutfixon Boboyevaga bag‘ishlangan eshittirishimizni boshlaymiz. (Said Ahmad “Kelinlar qo‘zg‘oni”, 19). 37 Қуронов Н., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: Академнашр, 2010. – Б.95 . Dramatik asarlarda undalma nafaqat tabiiy, samimiy, jonli nutqni ifodalsh uchun, balki kulgu qo‘zg‘ash uchun keltiriladi. S aid Ahmadning “Kelinlar qo‘zg‘oloni” dramasida shunday maqsad kuzatiladi: Farmon: Hoy g‘ildirak, hoy multfilm! Sizga aytyapman. Quloqni tom bosganmi? Muhayyo (noiloj to‘xtaydi) Nima, deysiz, oyijon? Farmon: Bu yoqqa keling, qoqindiq . Bo‘ylaringizdan o‘rgilay , yaqinroq keling. Karmonni oching, girgitton . (Said Ahmad. “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, 13). Dramaturglar undalmadan nafaqat murojaat birligi sifatida, balki poetik individuallik hosil qilish uchun ham unumli foydalanishadi. Masalan, Sh. Boshbekovning “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?” dramasida Pirmat ota insonlarga “imon topgurlshundyar” deb, Olim –antropolog Pirmat otaga “otam” deb, boshqalarga “o‘rtoqlar” deb murojaat qiladi. “Charog‘bon” dramasida Samar tilidan Otajonga nisbatan “Otam”, “Tikansiz tipratikanlar” dramasida Soli tilidan “janoblar”, “shef”, “xonim”, “Eski shahar gavroshlari”asarida qorovul tilidan “jo‘jaxo‘rozlar”, “toychoq” undalmalari ishlatiladiki, bu dramaturgning har bir til birligidan lingvopoetik maqsadda foydalanganini ko‘rsatadi: Ha, jo‘jaxo‘rozlar, nima talashyapsizlar? Oting nima, toychoq (Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 79-80); “ Axir, quroldosh do‘stlarni shunday ajoyib uchrashuvdan mahrum qilsangiz, pryamo do‘zaxga tushasiz, otam ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 131). Bundan tashqari, qahramon xarakterini ochib berishda ham undalmadan foydalaniladi. Chunki yuqorida aytganimizdek, dramatik asarlarda muallif nutqi yo‘q, demak muallif nutqi orqali bayon etiladigan qahramon ko‘rinishi, xarakteriga beriladigan ta’riflar dialogik nutq tarkibidagi til birliklariga singdirilib yuboriladi. Masalan, quyidagi gapda undalma mensimaslik ma’nosida va qahramon holatini yoki xarakterini ifodalash uchun qo‘l kelmoqda: Sen, qizcha, qanaqa yashashni bilsang, uyimda ko‘zlarini javdiratib o‘tirgan to‘rtta norasidaga tushuntir (Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 253). Ushbu gapda iztirob, alam olovida qovrilayotgan Samar tilidan, jahl bilan, qizcha undalmasi qo‘llangan bo‘lsa, o‘ziga xos kibr egasi bo‘lgan, boyligi, ish-joyi yaxshiligi tufayli atrofidagilarni mensimaydigan, ular bilan hisoblashmaydigan qahramon sifatida gavdalantirilgan Mohinisoning otasi – Salohidddinov tabiatini ochib berish uchun yigitcha, tirmizak kabi murojaat birliklari ishlatilgan: Qani, yigitcha , shtabinglar qayerda, o‘sha yoqqa boshla-chi (Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 254); – Ho‘, tirmizak, familiyangni aytib ket (Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 255). Tirmizak undalma sifatida “Tushov uzgan tulporlar” asarida Halima xola nutqida ham qo‘llaniladi: Halima xola. To‘lab berasan, tirmizak! Halima xola nutqida Teshani yosh bola hisoblaydigan zumrasha, bola undalmalari ham ishlatiladi: Qaysi Sultonmish, driktor, zumrasha! Pastga tush, bola! Yolg‘on bo‘lsa, kuningni ko‘rasan, bola! ( Boshbekov Sh. “ Eshik qoqqan kim bo‘ldi? ”, 218). “Tushov uzgan tulporlar” dramasi bosh qahramoni Tesha juda aqlli bola, biroq ko‘p fikrlarini kulgi ruhida ifodalagani uchunmi, harakatlarida, nutqida noodatiy, boshqalar uchun odat tusiga kirmagan harakatlar, ifodalar borligi uchunmi qishloq ahli uni masxaraboz deb ataydi. Ushbu laqab Turg‘un nutqida undalma sifatida qo‘llanilgan: Turg‘un. Ha, masxaraboz , o‘tiribsanmi? Tesha. Yo‘q tik turibman ( Boshbekov Sh. “ Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 219). Sh. Boshbekovning “Tikansiz tipratikanlar” dramasi qahramoni Soli nutqida o‘ziga xos murojaat birliklari qo‘llanilgan va aynan, ushbu murojaat birliklari Soli xarakterini ochib bergan. Uning gaplaridagi kinoya, alamzadalik, jaydarilikni ifodalashda ijodkorga murojaat birliklari qo‘l kelgan: Marhamat, janoblar, har kim o‘ziga ma’qul joyni tanlasin; Otib yuborsanglar ham chekaman, azizlarim! ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 44) Uning chapani tabiati, yoshligi, hayotning achchiq haqiqatiga qarshi kurashish yo‘lini topmasdan, hammadan nafratlanishini dramaturg uning gaplari orqali ifodalashga harakat qilgan: Eshitdingmi, shef? “Jamoatchilik joyi”, emish! Xonim, o‘zlarini teatr foyesida tasavvur qilyaptilar. Chapak, janoblar! ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 44) Ba’zan u kattalar nutqiga taqlid qiladi. Buni yozuvchi undalma orqali ko‘rsatib beradi : Sabr, bo‘tam, sabr. Sudda voqeaning aynan shunday bo‘lganligini “o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan…” Nima deydi, “guvohlar” ko‘payib ketadi ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 53); Minnatdorman, bonu. Shunday qilib, bizning qahramonlarimiz bir arava “oh-voh”lardan so‘ng, azaliy qadrdonlardek xayrlashadilar ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 53). Undalmada faqat so‘zlovchining xarakteri emas, balki so‘zlovchi nutqi qaratilgan shaxsning tabiati, fe’li aks etishi ham mumkin. Masalan, Said Ahmad ning “Kelinlar qo‘zg‘oni” dagi Usta Boqining Farmonbuviga general deb murojaat qilishi ham asar bosh qahramoni Farmonbuvi xarakterini ma’lum ma’noda ochib beradi: Men sizga aytsam, general, yaqindagi tishlashadi, uzoqdagi kishnashadi, bildingizmi? ( Said Ahmad. “Kelinlar qo‘zg‘oni” , 21). Bizga ma’lumki, so‘zlashuv nutqida undalmaning gapdagi o‘rni erkindir. Biroq manbalarda ta’kidlanishicha, undalma gap boshida kelganda, ko‘pincha murojaat ma’nosini bildiradi: – Ho‘, insonlar, biz ham odamga o‘xshab ishdan keyin gazit-pazit o‘qiymizmi yo… ( Boshbekov Sh. “ Eshik qoqqan kim bo‘ldi? ”,248 ) ; Xaloyiq, hali kim gazeta so‘ragan edi? Mana; – Ho‘,bola, birinchi kurslar shu yerdami? ( Boshbekov Sh. “ Eshik qoqqan kim bo‘ldi? ”, 248). Undalma gap o‘rtasi va oxirida kelganda, subyektiv munosabatni bildiradi. Undalmaning bu xususiyatidan dramaturglar unumli foydalanishadi: O‘zingiz nima qilasiz? Biz uyimizdamiz, sizga kerak-da bular, singlim ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi? ”, 263). Odatda undalma 2-shaxsga qaratilgan bo‘ladi. Biroq monologik nutqda undalma 1-shaxsga, ya’ni so‘zlovchining o‘ziga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Sahna uchun mo‘ljallangan asarlarda monologik nutq faolligi bois, 1-shaxsga qaratilgan undalmalar ko‘p uchraydi. Bu holat dramalarda ham kuzatiladi. Masalan, Sh. Boshbekovning “Charog‘bonlar” dramasi qahramoni Samar tilidan qo‘llanilgan bunday murojaatlar nutq egasinini o‘ziga xos, xalqona, sodda nutqini shakllantirishga xizmat qilgan: Voy ahmog‘ye!.. Holing shu ekan, burningni tiqib nima qilasan, yumronqoziqqa o‘xshab iningda o‘tirsang o‘lasanmi! Ha, so‘qir, oshga pashsha bo‘lmay, har narsa bo‘lgur ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi”, 261). Xuddi shunday o‘ziga murojaat Tesha nutqida ham uchraydi. Teshani kaltaklab ketishganida u o‘ziga-o‘zi gapiradi: Burun joyida. Oyoq-qo‘l butun. Bosh omon…Qolgani topiladigan narsa. Endi nima qildik, Mulla Teshavoy? Aqlli odam bunaqa paytda opasiga ko‘rinmaydi ( Boshbekov Sh. “Eshik qoqqan kim bo‘ldi?”, 231). Xullas, dramatik asarlarda ham nasriy matnlardagi kabi undalma nafaqat murojaat birligi sifatida, balki qahramon xarakterini ochib berish, individual nutq hosil qilish, milliy mentalitetni ifodalash, emotsional-ekspressivlikni kuchaytirish kabi lingvopoetik maqsadlarda qo‘llaniladi. 2.3.Undalma – she’riy matnlarda lingvopoetik vosita sifatida Adabiyotshunoslik ilmiga doir kitoblarda, lug‘atlarda: “Lirikada voqelik lirik subyekt his-tuyg‘ulari orqali akslanadi, uning uchun badiiy nutq obyekti emas, subyekti birlamchidir. Lirikaning tasvir predmeti – his-tuyg‘u, kechinma bo‘lib qoladi”, – deyiladi. 38 Shu sababdan she’riyatda emotsional-ekspressivlikni hosil qiluvchi birliklar poetik vazifa bajaradi. Xuddi shunday she’riy matnlarda undalma lirik qahramonning tinglovchiga xitobi sifatida yuzaga keladi va his-tuyg‘uni ifodalashda, ta’sirchanlikni oshirishda muhim o‘rin tutadi. Shu sababli mumtoz she’riyatimizda ham undalma keng qo‘llanilgan. G‘azallarda oshiqning Allohga, ma’shuqaga, raqibga, ko‘ngilga, o‘ziga (g‘azal maqtasida), ayrim narsa- hodisalarga xitobi, munojaatnomada Allohga, soqiynomada soqiyga murojaati bu birlikka shoirlarimiz keng ko‘lamda murojaat qilganligini ko‘rsatadi. Manbalarda soqiynomaning qat’iy shakliy belgilari sifatida mutaqorib bahrida yozilishi va har bir bandining soqiyga murojaat bilan boshlanishi aytiladi 39 : Soqiyo, tut qadahi shohona, Qatrasi la’l vale yakdona Bobur ijodiy merosi to‘plangan kitobni ko‘zdan kechirganimizda nafaqat g‘azallarida, balki ruboiylarida ham yorga, Allohga, xalqqa, tinglovchiga, do‘stlarga, bodi saboga(shamol), lirik qahramonning o‘z-o‘ziga murojaati kuzatildi va bu undalma ruboiyning to‘rt misrasidan birida, misraning turli o‘rinlarida kelgan. Undalma shoirning bir ruboiysida 1-misra boshida ( Ey bodi 38 Қуронов Н., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: Академнашр, 2010. – Б.154. 39 Қуронов Н., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: Академнашр, 2010. – Б.285. sabo, ayla Xurosong‘a guzar) kelgan bo‘lsa, ikkinchi ruboiyda 3-misra oxirida (Diydoringning haqini, ey yuzi quyosh), boshqa bir ruboiyda 4-misra o‘rtasida (Sen so‘rg‘ali, ey habib , ko‘nglum xushdir) qo‘llanilgan. Shoirning undalmani turli o‘rinlarda qo‘llashi uning ma’lum bir maqsadini amalga oshirgan. Masalan, xalqqa, Allohga, do‘stlarga, bodi sabo, yelga murojaati ko‘pincha misra boshida xitob, undash ma’nolarida kelsa, yorga murojaat asosan, misra o‘rtasi, misra oxirida bo‘lib, murojaatdan tashqari turli subyektiv munosabat, ya’ni ma’noni kuchaytirish, ta’kidni orttirish, iltimos, yalinish yoki boshqa ma’nolarni ifodalashga xizmat qilgan: Keldim senga yuzu mid birla, ey moh, Lekin, bordim yuzingni ko‘rmay, yuz oh, Hamsuhbat-u hamrohni netay bu yo‘lda? Darding menga hamsuhbat-u, ishqing hamroh (Z.M.Bobur. “Devon”, 94). Z.M.Bobur qit’alarida esa murojaatning mavzu maydoni kengaygani ( Ne qilayin sening bila, ey til, / Jihatingdan mening ichim qondur! ) kuzatildi. Shoirning masnaviy va fardlarida ham do‘stlarga, bodi sabo, lirik qahramonning o‘z-o‘ziga murojaati mavjud: Firoqingdin yovushtim o‘lgali, ey yor, kelgaysen! Visolingga, base, mushtoqmen, zinhor kelgaysen! (Z.M.Bobur. “Devon”, 136). Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, undalma shoir maqsadini amalga oshirishda, lirik qahramonning subyektiv munosabatini ifodalashda, ma’lum bir janrning o‘ziga xos belgilaridan biri sifatida mumtoz adabiyotimizda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. Bundan tashqari mumtoz she’riyatimizda so‘zlar o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’noda ham undalma vazifasida qo‘llaniladi. Masalan, shoirlar yorga murojaatda shunchaki “ey yor” deb murojaat qilmaydi. Balki uni bir qancha sifatlar bilan o‘xshatish asosida qayta nomlaydi. Masalan, m umtoz adabiyotimiz namunalarida oshiqning ma’shuqaga murojaati jonon, sarvi xiromon, sho‘xi nodon, sulton, parivash, quyosh, pari, gul, yor, dilrabo, vafodor, mahvash, siymbar, lola, bahori husn, nozik nihol, nozukbadan, ko‘rkaboy , sarvinoz, mohitobon, oy, quyosh, siymin tan, gul, gulandom, sarv, yuzi nasrin kabi bir qancha so‘zlar bilan ifodalangan va bu so‘zlarning ko‘pchiligi yorga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lib, o‘z ma’nosida emas, ko‘chma ma’noda qo‘llanilgan va lirik qahramonning yorga munosabatini ifodalashga ham xizmat qilgan: Eshigingga bosh urarmen telbalar yang‘lig‘ yurub, Ey pari, yo‘l ber visolingg‘aki, ketmay bosh urub (Zahiriddin Muhammad Bobur. “Devon”, 19). Mumtoz adabiyotimizda undalma g‘azal maqtasida qo‘llanuvchi asosiy birliklardan sanalgan. Bunda ko‘pincha shoirning taxallusi ey, o kabi undov so‘zlar bilan birgalikda kelgan. Ayniqsa, shoirning o‘z-o‘ziga murojaati undalma orqali vujudga keladi. Bu g‘azallarda faol bo‘lib, boshqa lirik janrlarda ham uchraydi. Chunki lirikada doimiy qahramon shoir – muallifning o‘zi bo‘lganligi tufayli so‘zlovchining o‘ziga murojaati, ko‘p hollarda o‘ziga munosabatini belgilaydi: 40 Boburo, hargiz quloq she’ringga ul gul solmadi, Gulga ne parvoki yuz faryod qilsa andalib (Zahiriddin Muhammad Bobur. “Devon”, ). Yangi davr she’riyatida shoirning o‘z-o‘ziga murojaat qilishi ijodkorning ma’lum maqsadini ochishga xizmat qiladi. Bundan tashqari lirikada monologik nutq shakli ustivor bo‘lganligi uchun shoirga o‘z-o‘ziga murojaat qilish orqali kechinmalarni tasvirlash qo‘l keladi: Ey Muhammad, yorga jonimni berib Oyga boshimni qo‘yib yotsammikin? (M.Yusuf.“Biz baxtli bo‘lamiz”, 178). O‘zingni ham to‘g‘ri dema, Muhammad, Senda ham hech nay yo‘q riyodan bo‘lak ( M.Yusuf.“Biz baxtli bo‘lamiz”, 90). 40 Акбарова З. Тил ва мурожаат // Ўзбек тили ва адабиёти, 2014. - № 3 . –Б.92 . G‘azallarda qofiyani vujudga keltirish uchun ham undalma lingvopoetik vazifa bajargan. Masalan, Z.M.Boburning “Xating aro uzoring sabza ichinda lola” deb boshlanuvchi g‘azalida g‘azalning 2-baytidan maqta’ga qadar undalma ichki qofiyani shakllantirishga xizmat qilgan: Barcha parilar, ey jon, girdingda zor-u hayron, Go‘yo erur namoyon oy tegrasida hola. Mehru vafoni, ey yor, ko‘p ko‘rdi sendin ag‘yor, Jabr-u jafoni bisyor qilding manga havola. Hajringda, ey pariro‘, ko‘zumdin uchti uyqu, Har kecha tongg‘a degru ishimdur oh-u nola Yuz safhasinda xatlar yoshdinki, har taraf bor Ishqingda Bobur aylar bu nav’ yuz risola (Zahiriddin Muhammad Bobur. “Devon”, 54). Hozirgi zamon she’riyatida ham undalma faol qo‘llaniladigan til birliklaridan sanaladi. Chunki lirik qahramon (ko‘pincha shoirning o‘zi) his- tuyg‘ularini kimgadir aytmoqchi bo‘ladi, unga murojaat etadi. Yoki shu kechinmaning sodir bo‘lishiga sabab bo‘lgan narsa-hodisaga, jarayonga murojaat etadi, sababchi bo‘lgan kishi (Allohga, yorga, do‘stga va hk)ga xitob qiladi. Shuning uchun she’riyatda tuyg‘u bilan bog‘langan murojaat shakllari faol va ular asar poetikasi uchun xizmat qiladi. Badiiy matnda qo‘llanilgan undalmalar badiiy undalma sanalib, ritorik murojaatni hosil qiladi. Lug‘atlarda bu haqida quyidagi fikrlar keltiriladi: “Ritorik murojaat – badiiy undalma. Ritorik so‘roq javob talab qilmagani kabi, ritorik murojaat ham mos reaksiyani talab qilmaydi, nutqni bezash, muayyan kayfiyat yo hissiy munosabatni ifodalash vositasi bo‘libgina xizmat qiladi. Ritorik murojaat she’riy nutqda, ayniqsa, keng qo‘llanilib, ko‘proq narsa- hodisa, joy kabilarga qaratiladi. Shuningdek, o‘zi hozir bo‘lmagan odamga shu yerda kabi murojaat qilish ham ritorik murojaatning bir ko‘rinishidir. Bulardan ritorik murojaat apostrofa termini bilan sinonimik munosabatda ekani ayon bo‘ladi”. 41 Tilshunoslar, uslubshunoslarning qarashlarida ham ritorik murojaat 41 Қуронов Н., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: Академнашр, 2010. – Б.255. (ayrim adabiyotlarda ritorik undov deb ham yuritiladi) asosida shakllangan gaplar badiiy uslubda emotsionallik nuqtayi nazaridan ma’lum qimmatga ega. Shu sababdan ham bu usul emotsional sintaksisning eng keng tarqalgan turlari sifatida qaraladi. 42 Manbalarda ritorik so‘roqda bo‘lgani kabi ritorik murojaatda ham baholash momenti mavjudligi, badiiy undalma o‘ziga xos ohang bilan talaffuz qilinishi, bu usul, ayniqsa, poetik asarlarda qo‘l kelishi qayd etiladi. Apostrofa she’riyatda keng qo‘llaniladigan usul bo‘lib, adabiyotshunoslik lug‘atida quyidagicha fikrlar keltirilgan: “Apostrofa (yunoncha apostrophe – bir tomon og‘ish) –narsa yoki hodisaga xuddi jonli mavjudotga kabi murojaat etish asosida yuzaga keluvchi stilistik figura”. 43 Bunday usuldan shoirlarimiz keng foydalanishadi va hatto adabiyotimizda boshdan oxirigacha shu usul asosiga qurilgan she’rlar ham ko‘plab uchraydi. Bu stilistik vosita sababli undalmaning leksik-semantik maydoni ham kengayadi. Turli narsa-buyumlar, turli hodisalar, modda-ma’danlar, mavhum tushunchalar, jonivorlar yoki o‘simliklarga murojaat kuzatiladi: Masalan, Sirojiddin Sayyidning “Oybibi momo vidosi” she’rida so‘ri, ayvon, choynak, qo‘mg‘on, ko‘rpa, taxmon, sut-qatiq, ayron, hovli-joy so‘zlari undalma vazifasida kelgan. Bu dunyoda keksaydi-ku safarim, Barobardir endi shom-u saharim. Ketsam, endi qaytib kelmas xabarim, Ko‘ngillarim bolishlarday bo‘sh endi, So‘rilarim, ayvonlarim , xo‘sh endi (Sirojiddin Sayyid. “Uyingdagi beshiklar”, 9). Shu kabi shaxsdan boshqa narsalarga murojaat orqali go‘zal she’rlar yaratgan shoir Muhammad Yusuf bo‘lib, uning ijodida undalma alohida lingvopoetik ahamiyatga ega. Shoir ijodida jayron, erka kiyik, oq qo‘chqor kabi jonivorlar nomlari, qiz‘g‘aldoq, rayhon, yalpiz kabi o‘simlik nomlari, ko‘k darboza, qora qo‘mg‘on kabi narsalar, munchoq kabi taqinchoqlar, yigirmanchi 42 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода воситалари. – Самарқанд: СамДУ, 1994. –Б.50. 43 Shu manba. –B.35 asr, yangi yil, aprel kabi vaqt ma’nosini ifodalovchi so‘zlar undalma vazifasida kelib, she’r misralarini bog‘lovchi, ta’sirchanlikni oshiruvchi vosita vazifasini bajargan: Zor yig‘lading buncha ham hayhot, Menda ham bor sendagi sayyod... Ey beozor, ey mo‘min jonzot, Jayron, nega ko‘zing to‘la yosh?..(M.Yusuf. Saylanma). She’riyat his-tuyg‘ular, ichki kechinmalar ifodasi bo‘lganligi uchun eng inja tuyg‘ulardan muhabbat tuyg‘usi shoirlar ijoda alohida ta’riflanadi va qadimiy va hamisha navqiron bu tuyg‘u bir qancha so‘zlar bilan – ishq, sevgi, muhabbat – ifodalanadi. Shoirlar aynan mana shu ma’noni ifodalaydigan so‘zlarga murojaat orqali shunday ajoyib, ta’sirchan misralar yaratishadiki, bu o‘rinda murojaat birligi, albatta, asosiy vazifa bajaradi: Muhabbat, ey go‘zal iztirob, Ey ko‘hna dard, ey ko‘hna tuyg‘u. Ko‘kragimga qo‘lingni tirab, Yuragimni to‘kib qo‘yding-ku. ?.. (M.Yusuf. Saylanma). Shoirning 2008-yilda nashr etilgan “Biz baxtli bo‘lamiz” (T.:Nihol, 2008) to‘plamida undalmalar keng qo‘llanilganligi, to‘plamdan o‘rin olgan 160 ta she’ridan 106 tasida undalma borligi, har biri o‘ziga lingvopoetik vazifa bajargani fikrimiz isboti hisoblanadi. She’riyatda narsa-hodisalarga murojaat orqali jamiyatdagi illatlar ochib berilishi mumkin. Masalan, Faxriyorning “Ekologik she’r”ida daryoga murojaat orqali tabiatda oqar suvlarni ifloslanayotgani masalasi ilgari surilgan: Daryo, sen zahar ichgansan, xastaxonaga olib bormoqlikning o‘zi bir g‘urbat. Shahar - ku notanish, qishloqda esa bir xastaxona bor va u ham tirband. Bu bandda shoir suv hamma narsani tozalashiga ishora qilyapti, lekin suvning o‘zi notoza bo‘lsa-chi, daryolar ifloslangan bo‘lsa, uni qanday tozalash mumkin. Daryoga murojaat orqali shu savollarni shoir insoniyatga beradi. Bu yerda shoir ikkinchi bir muammoni ham aytib ketyapti. Qishloqdagi kichik, imkoniyatlari chegaralangan, shifokori kam, mutaxassisligi o‘rta ma’lumotli kadrlardan iborat shifoxona muammosini ham kichik she’rga bir bandga yuklayapti: Daryo, imtiyozlar guvohnomasi senda yo‘q - ku? Navbat saflari haryoq. Do‘xtirlarga navbatda turib qurib ketmasmisan, kasalmand daryo! ( Faxriyor. “Ayolg‘u”, 17). Kechinmaning sababkori, daryoga murojaat orqali shoir o‘zini, faqat o‘zinigina emas, millatparvarlarni qiynayotgan muammolarni aytmoqchi bo‘ladi. Ritorik murojaat orqali javob topib bo‘lmas muammoni tilga oladi. S h ahar va qishloqning zidlash orqali ikki xil turmush tarziga ishora qiladi, lekin ikkalasida ham muammolar yetarli ekanligini gapirib o‘tirmaydi. Ammo kitobxonning o‘zi buni anglaydi. Bu she’rda daryo, shifoxonaga murojaat orqali kelajakka bo‘lgan munosabat tasvirlanadi. Chunki bu tariqa hayot kechirish, barcha narsani boy berishga olib kelishini nazarda tutgan holda shoir barchani kinoya orqali ogohlikka da’vat etadi: Daryo, Seni qandoq cho‘miltiramiz, Qayda yuvinarsan, bo‘lg‘anchiq daryo? Hammomga olib borayinmikin, Qaynoq suvdan qo‘rqarmisan yo? ( Faxriyor. “Ayolg‘u” , 17). She rlarda undalma yoyiq, aniqlovchilari bilan kelgan yoki uyushiq bo‘lishi ʼ faol. Ey, sen, xotiralar –dardim, jununim – Ho‘l o‘tinim, quruq o‘tinim Sizni uzoqlarga olib ketaman (Mirzo Kenjabek. “Munojot”, 5). Ba’zan murakkab undalma bir necha misralarda kelishi mumkin. Iqbol Mirzoning “Bilgim kelar” she’ri ana shunday murakkab undalmalar asosiga qurilgan she’r bo‘lib, lirik qahramon sahroga, samoga, daryoga, dunyoga murojaat etish orqali ham o‘z dardi, kechinmalarini bayon etmoqda, ham mana shu sahro, daryo, samo, dunyoning xislatlarini bayon etmoqda. Ey bilib turgan dunyo, ey kulib turgan dunyo, Shamollardan qamishdek bukilib turgan dunyo, Ko‘nglida yuki borga yukinib turgan dunyo, Dunyo, mening alamim kimniki, bilgim kelar (I.Mirzo.“Sizni kuylayman”, 80). Bundan ko‘rinadiki, undalma shoirlar uchun his-tuyg‘ularni ifodalashda qulay vosita hisoblanadi. She’riyatda undalma takrori juda ko‘p uchraydi va bu ta’kidni kuchaytirish maqsadida ishlatiladi: Sizni sog‘inyapman, ko‘zim qaroqlari, Hamqishloqlarim! Sizga sig‘inyapman, ko‘nglim chiroqlari, Hamqishloqlarim (H.Xudoyberdiyeva. Saylanma, 64). Har gap o‘tsa mendan o‘tdi, sizda gunoh yo‘q, begim, O‘zim sizni otdim, yo rab, so‘zdan yasab o‘q, begim. O‘yladimki, Sizning bu ishq kulday so‘nib to‘zgandir, Bugun nechun yuragimda lahcha-lahcha cho‘g‘, begim (H.Xudoyberdiyeva. Saylanma, 68). Xullas, undalma she’riyatda emotsional-ekspressivlikni hosil qiluvchi birlik, lirik qahramonning tinglovchiga xitobi, ba’zi janrlarning (soqiynoma) qat’iy shakliy belgilaridan biri, shoir maqsadini amalga oshirish, lirik qahramonning subyektiv munosabatini ifodalash, vazn va qofiyani ta’minlash kabi bir qancha vazifalarni bajaradi. She’riy matnlarda undalma murojaat qilinayotgan obyektni ko‘rsatish barobarida uni tavsiflaydi. Bunday tavsiflovchi undalmalar badiiy fikr sig‘imining yanada kengayishi uchun xizmat qiladi. II bob bo‘yicha qisqa xulosa Badiiy matnlarda undalma faol qo‘llaniladigan birlik bo‘lib, eng qadimgi yodgorliklarimiz “Urxun-Enasoy bitiktoshlari”da ham Tunyuquq, Kultegin tilidan xalqqa, beklarga og‘a-inilarga murojaat ma’nosida keng qo‘llanilgan. Ilk badiiy dostonlar Yusuf xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat-ul haqoyiq” kabi asarlarda ham elig(podshoh)ga, do‘stga murojaat mavjud bo‘lib, so‘zlovchining tinglovchiga xitobi ma’nosidagina emas, balki qahramonning subyektiv munosabatini ifodalash uchun ham qo‘llanilgan. Mumtoz adabiyotimizda qo‘llanilish ko‘lami kengayib, badiiy vositalardan biriga aylangan. “Nido” badiiy san’atini hosil qilgan, iltifot usulining imkoniyatini yuzaga chiqargan. Ayrim janrlarda, masalan, soqiynomada qo‘llanilishi zaruriy vositaga aylangan, soqiynomaning o‘ziga xos belgisini hosil qilgan. G‘azallarda lirik qahramon (shoir) taxallusi undalma sifatida kiritilgan. Bundan tashqari qofiyani, zebqofiyani hosil qilishda undalma ma’lum lingvopoetik vosita vazifasini o‘tagan. Ayollarga xushomad qilish, ayollarni madh etish ma’nosini ifodalagan, dastlab ishq-muhabbat mavzusida yaratilgan g‘azal janrida yorni madh etishda, maqtashda undalma eng oson usul sifatida shoirlarga qo‘l kelgan. Gul ( lola, gulandom, bahori husn , yuzi nasrin ); oy (moh, hilol, mohitobon); quyosh (oftob, shams, oftob- u anvar); sarv (shamshod, sanobar, sarvqomat, sarvi xiromon , sarvinoz ); pari (paykar, nozik xilqat); jon (jon-u jahon, oromijon, mohitobon, jonon, sulton, parivash, yor, yor-u vafodor, dilrabo, mahvash, siymbar , nozik nihol, nozukbadan ) kabi so‘zlar yorga nisbatan ko‘chma ma’noda qo‘llanilgan. O‘tgan asrning boshlarida nasriy, dramatik asarlar ham adabiyotimizda o‘z o‘rnida ega bo‘la boshladi. Hozirgi kunda epik, dramatik tur, bu turga kiruvchi janrlar tili va uslubi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi va bu borada ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Nasriy va dramatik matnlarda undalma undash, xitob, murojaat vazifalaridan tashqari so‘zlovchining subyektiv munosabatini ifodalash, ma’noni ta’kidlash va kuchaytirish, tavsiflash kabi bir qancha vazifalarni bajaradi. Nasriy, dramatik asarlarda ham adreratsiya, ham nominatsiya, ham xarakterizatsiya, ham konnotativ, ham emotiv vazifalarda keladi. Undalmadagi bunday polifunksionallik ularning badiiy qimmatini oshiradi, matnning ta’sir kuchiga kuch qo‘shadi. She’riy matnlarda undalmalar poetik sintaksisning o‘ziga xos o‘tkir vositalariga aylanadi. Ritorik murojaat (mumtoz adabiyotda nido san’ati), apostrofa kabi stilistik figuralarning shakllanishiga imkoniyat yaratadi. XULOSA Badiiy matnlarda undalmaning lingvopoetik xususiyatlari ni nasriy, she’riy, dramatik asarlar misolida o‘rganish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Dastlab o‘quv-qo‘llanma, darsliklarda sintaktik birlik sifatida o‘rganilgan undalma XX asrning 60-yillarida A.Sayfullayev tomonidan alohida monografik tarzda tadqiq etilgan. Mustaqillikdan keyin o‘zbek tilshunosligining yangicha qarashlar, yo‘nalishlar asosida rivojlanishi tilimizning barcha sathlarining har tomonlama o‘rganilishiga turtki bo‘ldi. Shu sababli undalma ham har tomonlama, propozitiv (gapdagi ma’nosi, asosiy ma’nosi), presuppozitiv va konnotativ ma’no lariga ko‘ra tadqiq etila boshladi. Undalmaning semantik-konnotativ xususiyatlari alohida o‘rganilgan tadqiqot lar yuzaga keldi. 2.Undalmaning leksik-semantik tasnifida kishi ismi, familiyasi, sharifi, taxallusini bildiruvchi so‘zlar, qarindoshlik maydoniga doir so‘zlar, do‘stlik, o‘rtoqlik mazmuniga oid so‘zlar, kasb, lavozim, mansab, unvon, daraja kabilarga doir so‘zlar; jismoniy belgi maydoniga oid so‘zlar; kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni bildiruvchi so‘zlar; yosh, jinsni ko‘rsatuvchi so‘zlar; diniy tushunchalarni, afsonaviy shaxslarni ifodalovchi so‘zlar, inson tanasi qismlarini ifodalovchi so‘zlar (asosan, ko‘chma ma’noda), uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar, parrandalar, hasharotlarni ifodalovchi so‘zlar; tabiat hodisalari va tabiiy borliqqa oid narsa-hodisalar, vaqt, o‘rin-joy ma’nosini ifodalovchi so‘zlar; yer va osmon jismlari nomlarini ifodalovchi so‘zlar; narsa-hodisa nomlarini ifodalovchi so‘zlar bu vazifada kelishi kuzatildi. Bu mavzu maydoni badiiy matnlarda yanada kengayadi. 3.Undalma qadimdan badiiy matnlarda faol qo‘llanilgan. X alq og‘zaki ijodi ga xos ayrim janrlarda (ertak, doston, aytishuv va hk) uchrashi, bitiktoshlarda qo‘llanilgan undalmalar, ilk badiiy asarlarimizda qo‘llanilishi undalmalarning tarixiy taraqqiyoti qadimiy ekanligidan dalolat beradi. 4.Mumtoz adabiyotimizda qo‘llanilish ko‘lami kengayib, badiiy vositalardan biriga aylangan. “Nido” badiiy san’atini hosil qilgan, iltifot usulining imkoniyatini yuzaga chiqargan. Ayrim janrlarda, masalan, soqiynomada qo‘llanilishi zaruriy vositaga aylangan, soqiynomaning o‘ziga xos belgisini hosil qilgan. G‘azallarda lirik qahramon (shoir) taxallusi undalma sifatida kiritilgan. Bundan tashqari qofiyani, zebqofiyani hosil qilishda undalma ma’lum lingvopoetik vosita vazifasini o‘tagan. Ayollarga xushomad qilish, ayollarni madh etish ma’nosini ifodalagan, dastlab ishq-muhabbat mavzusida yaratilgan g‘azal janrida yorni madh etishda, maqtashda undalma eng oson usul sifatida shoirlarga qo‘l kelgan. 5.Nasriy, dramatik asarlarda ham adreratsiya, ham nominatsiya, ham xarakterizatsiya, ham konnotativ, ham emotiv vazifalarda keladi. Undalmadagi bunday polifunksionallik ularning badiiy qimmatini oshiradi, matnning ta’sir kuchiga kuch qo‘shadi. 6. Nasriy, dramatik asarlarda jonli xalq tiliga xos murojaat birliklari, masalan, so‘zlarning dialektal shakllari, adabiy tilga mansub bo‘lmagan vulgar (haqorat) so‘zlar, varvarizmlar qo‘llanilishi mumkin. 7. Undalma epik turga mansub asarlarda qahramonlar ruhiyatini ifodalashda qo‘l keladi, psixologik tahlil uchun keng imkoniyatlar yaratadi. 8. Tarixiy mavzulardagi nasriy, dramatik asarlarda voqea sodir bo‘layotgan davr tilini ifodalashda, asar tili tabiiyligi va haqqoniyligini ta’minlashda undalma lingvopoetik vazifa bajaradi. Tarixiy manbalardan ma’lumki, o‘sha davrda yuqori tabaqa vakillariga murojaat oddiy kishilarga murojaatdan tubdan farq qilgan. Mana shu murojaatning turli variantlarini O.Yoqubov qahramonlar nutqida qo‘llash orqali nihoyatda mohirlik bilan kiritgan. Masalan, “Ulug‘bek xazinasi” romanida Allohga murojaat qahramonlar nutqida allohim, xudoyim, parvardigori olam, halloqi olam, rabbano, xudovandi karim kabi turli sinonimlar bilan ifodalanganini ko‘rib, yozuvchi o‘zbek tilining boyligidan asarda unumli foydalanganligini ko‘ramiz. 9. Undalma she’riyatda emotsional-ekspressivlikni hosil qiluvchi birlik, lirik qahramonning tinglovchiga xitobi, shoir maqsadini amalga oshirish, lirik qahramonning subyektiv munosabatini ifodalash, vazn va qofiyani ta’minlash kabi bir qancha vazifalarni bajaradi. She’riy matnlarda undalma murojaat qilinayotgan obyektni ko‘rsatish barobarida uni tavsiflaydi. Bunday tavsiflovchi undalmalar badiiy fikr sig‘imining yanada kengayishi uchun xizmat qiladi. 10. She’riy matnlarda undalmalar poetik sintaksisning o‘ziga xos o‘tkir vositalariga aylanadi. Ritorik murojaat (mumtoz adabiyotda nido san’ati), apostrofa kabi stilistik figuralarning shakllanishiga imkoniyat yaratadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar : 1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида (Халқ сўзи 2017 йил, 21 апрел) 2. 2019-yil 21-oktyabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019. 3.Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Тошкент: Фан, 1983. 90 б. 5.Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. 4-жилд. –Тошкент: Маънавият, 2006. –Б.206. 6.Абдураҳмонов Ғ. Тарихий синтаксис. –Тошкент: Фан, 1974. –Б.112 7. Акбарова З. Мурожаат шаклининг тасниф асослари // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2006. – №3. –Б.74-76. 8.Акбарова З. Мурожаатнинг моҳияти// Ўзбек тили ва адабиёти, 2012. - №3. –Б.89-92. 9. Акбарова З. Тил ва мурожаат // Ўзбек тили ва адабиёти, 2014. - № 3 . – Б.92-95. 10.Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларинингсемантик- коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2008. –26 б. 11.Бабаджанов Ф. Ўзбек жадид драмаларининг лисоний хусусиятлари: Филол.фан.номз. …дис. автореф. – Самарқанд, 2002. –25 б. 12.Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. –Тошкент: Фан, 2006. - 123 б. 13.Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. - 160 б. 14. Йўлдош Қозоқбой, Йўлдош Муҳайё. Бадиий таҳлил асослари. – Тошкент: Камалак, 2016. 15.Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода воситалари. – Самарқанд: СамДУ, 1994. – 56 б 16.Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон нашриёти, 1992. –Б.34. 17.Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис. – Т ошкент : Ўқитувчи , 1995. –230 б. 18. Мирзаев И. Лингвистик поэтика ва унинг филологик таҳлилдаги ўрни // Лингвопоэтика масалалари. – Самарқанд, -2001. –Б.72-76. 19.Мирзаев И.К. Шеърий матннинг лингвопоэтик таҳлили муаммолари: Филол.фан.д-ри… дисс.автореф. – Т.,1992. 20.Расулов Р., Аҳмедова Н. Ундалмами ёки мурожаат бирлиги// Ўзбек тили ва адабиёти, 2007. - №2. –Б.85-88. 21.Сайфуллаев А.Р. Ҳозирги ўзбек тилида ундалма. Тошкент: Фан, 1968. –74 б. 22.Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent, 2010. 23. Умарова Н. Тахаллуснинг ундалма сифатида берилиши// Ўзбек тили ва адабиёти, 2003. - №4. –Б.81-83. 24.Холиқов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий тилида мураккаблашган содда гаплар услубияти: Филол.фанлар.номз...дисс. – Тошкент, 1993. –122 б. 25.Юсупова О. Ундалма–миллий менталитетни ифодаловчи бирлик сифатида// Буюк ипак йўлида умуминсоний ва миллий қадриятлар: тил, таълим ва маданият (Халқаро илмий-амалий анжумани материаллари) – Самарқанд: СамДЧТИ нашри, 2016. –Б. 33-35. 26.Ю супова О. Бадиий матнларда ундалма // Тил ва адабиёт масалалари. (Илмий мақолалар тўплами) – Наманган , 2017. –Б.30-33. 27. Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. – Тошкент: Фан, 1976. - 610 б. 28.Ўринбоев Б. Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. – Тошкент: Фан, 1991. – 160 б. 29. Ўринбоев Б., Қўнғуров Р., Лапасов Ж. Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили. – Тошкент, Ўқитувчи. 1990. 30.Қиличев Э. Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 157 б. 31.Қуронов Н., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: Академнашр, 2010. –400 б. 32. Ғуломов А. Содда гап. – Тошкент, 1955. 33. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1987. –256 б. 34.Ҳожиаҳмедов А. Мумтоз бадият малоҳати. – Тошкент: Шарқ, 1999. –240 б. III. Badiiy adabiyotlar: 35. Аhmad Said. Kelinlar qo‘zg‘oloni. www.ziyouz .com кутубхонаси.–31 б. 36.Бошбеков Ш. Эшик қоққан ким бўлди? Пьесалар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989. –268 б. 37.Ёқубов О. Улуғбек хазинаси. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. –251 б. 38. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Тошкент: Фан, 1994. 39.Мирзо Кенжабек. Муножот. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. 40.Муҳаммад Юсуф. Сайланма. – Тошкент: Шарқ, 2007. 41.Сирожиддин Саййид. Уйингдаги бешиклар. –Тошкент: Ёзувчи, 1996. 42. Улуғбек Ҳамдам. Сабо ва Самандар. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2011. –350 б. 43. Усмон Азим. Сайланма. – Тошкент: Шарқ, 1995. 44. Faxriyor. Ayolg‘u. – Toshkent: Sharq, 2000. 45.Холмирзаев Ш. Сайланма. 1-жилд. www.ziyouz.com kutubxonasi. 46. Худойбердиева Ҳ. Сайланма. – Тошкент: Шарқ, 2000. 47. Чўлпон. Яна олдим созимни. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000. – 432 б. 48.Шавкат Раҳмон. Сайланма. – Тошкент: Шарқ, 1997. 49.Эшқобил Шукур Ҳамал айвони. – Тошкент: Шарқ, 2002. 50.Qodiriy A. O‘tkan kunlar. – Toshkent: Sharq, 2012. –382 b.

BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH (Ishning umumiy tavsifi) ……………………………………… I BOB. UNDALMANING LEKSIK-SEMANTIK VA GRAMMATIK XUSUSIYATLARI 1.1. O‘zbek tilshunosligida undalmaning o‘rganilishi…………………… 1.2. Undalmaning leksik-semantik xususiyatlari……………………….. 1.3. Undalmaning ifodalanishi, tuzilishiga ko‘ ra turlari………………… Bob bo‘yicha qisqa xulosa II BOB. BADIIY MATNLARDA UNDALMA LINGVOPOETIK VOSITA SIFATIDA 2.1. Poetik individuallikni ta’minlashda undalmaning o‘rni……………… 2.2. Nasriy va dramatik matnlarda undalmaning qo‘llanilishi…………… 2.3. Undalma – she’riy matnlarda lingvopoetik vosita sifatida………….. Bob bo‘yicha qisqa xulosa XULOSA ……………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………

KIRISH ( ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Adabiy tilimiz o‘sib borayotgan jamiyat talabiga to‘la javob berishi, aloqa quroli sifatida, hozirgi hayotimizni to‘liq, atroflicha bayon etib berishi lozim. Bu esa hayotni so‘z bilan aks ettirayotgan yozuvchi va shoirlarimiz zimmasiga tilning ichki imkoniyatlaridan unumli foydalanish mas’uliyatini yuklaydi. Chunki bir necha asrlik tarixiy taraqqiyotga ega tilimiz boy xazinaga ega bo‘lib, bu xazinaning ko‘p qismi xalq og‘zaki ijodi namunalarida, shevalarimizda yashirinib yotibdi. Shu sababdan Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o‘z nutqlarida quyidagi fikrlarni keltiradilar: “ Kimda-kim o zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta’sir kuchini, cheksizʻ imkoniyatlarini his qilmoqchi bo lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik ʻ dostonlarimizni, o lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli ʻ qo shiqlariga quloq tutsin. Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali ʻ jahonga o z so zini aytib kelganlar. ʻ ʻ Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar badiiy durdonalar yaratganlar. 1 Shu sababdan, o‘zbek tilining ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, yangi-yangi lug‘atlar yaratish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan sanaladi. Tilimizning o‘ziga xos xususiyatlari esa so‘zlashuv uslubida, shevalarimizda, xalq og‘zaki ijodida va til birliklarining barcha ko‘rinishlarini o‘zida qamrab olishga qodir bo‘lgan badiiy adabiyot namunalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ana shu nuqtayi nazardan til birliklarining uslubiy xususiyatlarini badiiy adabiyot asosida tadqiq qilish, bu birliklarning o‘ziga xos xususiyatlarini yanada chuqur o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. “Badiiy matnda undalmaning lingvopoetik xususiyatlari” deb nomlanadigan mazkur bitiruv ishida undalmaning lingvopoetik xususiyatlari, ijodkorning badiiy maqsadini ochib berishdagi o‘ziga xos o‘rnini tadqiq etish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . O‘zbek tilshunosligida undalma, uning leksik-semantik, grammatik, konnotativ xususiyatlari sintaksisga oid darslik, 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019.

o‘quv qo‘llanma, monografiya, tadqiqot ishi sifatida o‘rganilgan bo‘lsa-da 2 , uning badiiy matndagi o‘rni, badiiy matnda undalma vazifasida qo‘llaniladigan so‘zlarning semantik doirasi, subyektiv baho munosabati, ko‘chma ma’nolarni hosil qilishi, adabiy tur va janrlarda qo‘llanilishi monografik tarzda o‘rganilmagan. Bu ishning bugungi kundagi dolzarbligi va o‘rganilishi katta ahamiyatga ega ekanligini belgilaydi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi undalmaning badiiy matnda qo‘llanilishi, uslubiy x ususiyatlari, xususan, nasriy, she’riy, dramatik turda undalmaning o‘ziga xos jihatlarini, qo‘llanilish imkoniyatlarini aniqlashdan iborat. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutganmiz: - o‘zbek tilshunosligida undalmaning o‘rganilishini umumlashtirish; -undalmaning leksik-semantik xususiyatlari, denotativ va konnotativ ma’nolarini o‘rganish; -undalmaning ifodalanishi, tuzilishiga ko‘ ra turlarini misollar asosida izohlash; -poetik individuallikni ta’minlashda undalmaning o‘rnini badiiy matnlardan olingan misollar asosida yoritib berish; -nasriy matnlarda undalmalarning vazifalari ortishi, lingvopoetik imkoniyatlarining kengayishini roman, qissa, hikoyalarda qo‘llanilgan murojaat birliklari orqali izohlash; - nasriy, dramatik asarlarda undalmaning asosiy vazifalaridan tashqari, konnotativ vazifasi kuchayishini misollar asosida yoritib berish; 2 Сайфуллаев А. Ҳозирги ўзбек тилида ундалма. –Тошкент: Фан, 1968. – 74 б.; Аҳмедова Н. Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик-коннотатив тадқиқи: Филол.фан.номз....дисс.автореф. – Тошкент, 2008. – 25 б. Акбарова З. Тил ва мурожаат // Ўзбек тили ва адабиёти, 2014. – №3. –Б.92-95 . ; Акбарова З. Мурожаат шаклининг тасниф асослари // Ўзбек тили ва адабиёти, 2006. – №3. –Б.74-76; Акбарова З. Мурожаатнинг моҳияти// Ўзбек тили ва адабиёти, 2012. – №3. –Б.89-92.; Расулов Р., Аҳмедова Н. Ундалмами ёки мурожаат бирлиги // Ўзбек тили ва адабиёти, 2007. – №2. –Б.85-88.; Умарова Н. Тахаллуснинг ундалма сифатида берилиши// Ўзбек тили ва адабиёти, 2003. – №4. –Б.81-83.

- undalma emotsional-ekspressivlikning oshirishda, ma’lim bir badiiy san’at turlarini hosil qilishda, vazn va qofiyani ta’minlashda vosita bo‘lishini she’riy matnlar orqali o‘rganish. Bitiruv ishining obyekti va predmeti. Badiiy matnlarda qo‘llaniladigan undalmalar ishning tadqiq obyekti sanaladi. Adabiy tur va janrlarda undalmaning lingvopoetik xususiyatlari tadqiqotning predmetini tashkil etadi. Ishining obyekti va predmetini ochib berishda hozirgi zamon o‘zbek adabiyotidan hamda ayrim o‘rinlarda mumtoz adabiyotimizdan olingan misollar material vazifasini o‘tadi. Bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: - poetik individuallikni ta’minlashda undalmaning ishtiroki mumtoz asarlar va hozirgi zamon adabiyotidan olingan misollar asosida aniqlandi; - undalmaning nasriy va dramatik matnlarda qahramonlar nutqini individuallashtirishda, psixologik tahlilda, xarakterni ochib berishda keng imkoniyat yaratishi A.Qodiriy, Cho‘lpon, O.Yoqubov, O‘.Hoshimov, S.Ahmad, Sh.Boshbekov, Ulug‘bek Hamdam asarlaridan olingan misollar asosida yoritib berildi; - undalmaning apellyativ, kommunikativ vazifalardan tashqari konnotativ, fatik vazifalarining ortishi dramatik asarlar orqali o‘rganildi; - undalmaning she’riy matnlarda qo‘llanilishdagi o‘ziga xos jihatlari: poetik sintaksis turlarini (ritorik murojaat, apostrofa) hosil qilishi, tavsiflash xususiyatiga ega bo‘lishi, o‘z-o‘ziga murojaat, polifunksionallik kabilar H.Xudoyberdiyeva, M.Yusuf, S.Sayid, Faxriyor kabi shoirlar ijodidan olingan misollar orqali izohlab berildi. Malakaviy bitiruv ishining tadqiq usullari . Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy, qiyosiy metoddan foydalanildi. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida lingvopoetikani o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin.

Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. O‘ninchi sinf darsligida leksik, morfologik va sintaktik vositalarning nutqiy uslublarda qo‘llash mavzulari ostida bir qancha mavzular o‘rin olgan. Ushbu mavzularni tushuntirishda maktab o‘qituvchilari uchun qo‘shimcha ma’lumot vazifasini o‘taydi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 62 sahifani tashkil etadi.

Похожие

Badiiy matnlarda nutqning sotsial xoslanishi (T.Murod asarlari misolida)
SHE’RIY MATNLARDA HARAKAT TARZI SHAKLLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI
BOLALAR FOLKLORINING O‘ZIGA XOS BADIIY XUSUSIYATLARI
chori avaz sheriyatining lisoniy xususiyatlari
“KUNTUG‘MISH” DOSTONINING TARIXIY ASOSLARI VA LINGVOPOETIK TAHLILI