logo

Bog’cha yoshidagi bolalarda termoregulyasiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’siri

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

383 KB
Bog’cha yoshidagi bolalarda termoregulyasiya jadalligiga turli matoli
kiyimlarning ta’siri
  MUNDARIJA 
KIRISH...................................................................................................................... 3
I BOB
TADQIQOT MAVZUSI BO’YICHA ADABIYOTLAR SHARHI  … 8
1.1. Organizmda   tana   haroratining   boshqarilishi   haqida   umumiy
tushuncha…................................................................................................ 8
1.2. Turli muhit sharoitida tana haroratining boshqarilishi…………………... 15
1.3. Moddalar   almashinuvi   bilan   tana   termoregulyasiyasining     bog'liqligi
hamda termoregulyatsiyaning qon ko’rsatgichlariga  ta’ siri ……… …… 20
1.4. Tana haroratining boshqarilishida kiyim kechaklarning roli va ahamyati.
……………………………………………………………….... 26
II BOB
TADQIQOT SHAROITLARI, MATERIALLARI VA  
USULLARI  …………………………………………………………….. 34
2.1. Tadqiqotlarni o‘tkazish sharoitlari va bajarish tartibi…………………. .. 34
2.2. Tadqiqotlarni amalga oshirishda qo llaniladigan usullar …………..........ʻ 38
III BOB ASOSIY QISM ………………………………………………………… 41
3.1. Tajriba guruhi uchun tanlangan turli matoli kiyimlarni 
shakillantirish ............................................................................................ 41
3. 2 . Sintetik,   p axtali   hamda   junli   matoli   kiyimlar   bilan   ta’minlanilganda,
tana harorat ko’rsatgichlarrining o’zgarishi............................................... 44
3.3. Turli   xil   matoli   kiyimlar   bilan   ta’minlanishi   natijasida   bolalarda   qon
1 ko’rsatgichlariga hamda pisiologik va jismoniy aktivligiga ta’siri……… 49
XULOSA …………………………………………………………………………..
53
TAVSIYALAR .........................................................................................................
55
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 60
Kirish
Mavzuning   dolzarblig i .   Hozirgi   kunda   nafaqat   mamlakatimizda   balkim   butun
dunyoda   inson   salomatligini   saqlash   va   odamlarda   yuzaga   kelishi   mumkin   bo`lgan
turli   kasalliklarning   oldini   olish   dolzar b   mavzulardan   biri   bo'lib   kelmoqda.   Inson
salomatligini   saqlashda   va   turli   kasalliklarning   oldini   olishda   to`yimli   moddalarni
yetarli   darajada   saqlaydigan   oziq-ovqat   mahsulotlari   bilan   ovqatlanish   ustuvor
masalalardan   hisoblanadi,   ratsional   ovqatlanish   natijasida   oziq-ovqat   tarkibidagi
to`yimli   moddalarning   energetik   qiymatidan   samarali   foydalanish   natijasida
organizmda   kechadigan   barcha   fiziologik   jarayonlarning   mutadil   kechishini
ta’minlashga   erishish   mumkin.   Organizmdagi   moddalar   almashinuvining   natijasida
hosil   bo`ladigan   energiyadan   samarali   foydalanish   deganda   oziq-ovqat   mahsulotlari
tarkibida   saqlanadigan   potensial   energiyaning   issiqlik   energiyasi   sifatida   tananing
sathi   bo`ylab   issiqlik   energiyasi   sifatida   tashqi   muhitga   chiqarilib   yuborilishi
tushuniladi. Moddalar  almashinuvi  natijasida  hosil  bo`layotgan  energiyaning issiqlik
energiyasi sifatida tashqi muhitga me’yoridan ortiq chiqrilishi organizmda energiyaga
2 taqchilligiga   olib   keladi   va   natijada   me’yorida   kechadigan   fiziologik   jarayonlarning
buzulishlariga olib kelishi mumkin.
Tana haroratining boshqarilishi ya’ni termoregulyatsiya issiqlik ishlab chiqarish
(kimyoviy   termoregulyatsiya)   va   organizmdan   tashqi   muhitga   issiqlikni   uzatish
(fizikaviy   termoregulyatsiya)   darajasini   tartibga   solish   mexanizmlari   bilan   bog'liq.
Issiqlik   ishlab   chiqarish   va   issiqlik   uzatish   muvozanati   gipotalamus   tomonidan
boshqariladi,   u   adaptiv   xatti-harakatlarning   sezgir,   avtonom,   emotsional   va   motor
qismlarini   birlashtiradi.   Organizmdagi   hosil   bo`ladigan   issiqlikning   boshqarilishi
ya’ni   termoregulyatsiyaning   optimal   holatini   ta’minlash   orqali   organizmning   o`sish
varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning
me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin.
Oziq-ovqat   mahsulotlari   tarkibidagi   to`yimli   moddalarning   almashinuvi
natijasida   yuzaga   keladigan   potensial   energiyaning   organizmdan   samarali
foydalanilmasdan   chiqarib   yuborilishini   oldini   olishda   optimal   yashash   muhiti   bilan
ta’minlanishi, uni o`rab turgan muhitning hossa va hususiyatlari, organizmning ruhiy
holati va maqbul bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim. 
Har qanday tog'ri tanlangan matoli kiyimlar hamda boshqa inson ehtiyoji uchun
muhim   bo'lgan   mahsulotlar     organizmning   talab   doirasida   bo'lishligi ,     insonlarning
sog'lom   turmush   tarzini   o'tishi,     bunday   holatlar   jamiyatimizda   ham   ulkan
yuksalishlarga ham turtki bo'ladi.  Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“ Sog’lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydevorini, farovon hayot asosini qurish
deganidir” shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog’lom avlod dasturi harakatining
ken tus olgani,
“Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi”   asosida   Ta’lim   tarbiya   tizimining   tubdan
isloh   etilayotgani   ham   ana   shu   ulug’vor   vazifani   amalga   oshirish   yo’lidagi   muhim
qadamdir.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   shaxsning
3 ma’naviy   sifatlariga,  ularni   tarbiyalsh  ijtimoiy  va  insonparvarlik  ahamyatiga  alohida
e’tibor berib: “Biror-bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy
va  ahloqiy   qadriyatlarini   rivojlantirmay  hamda   nustahkamlamay   turib  o’z  istiqbolini
tasavvur eta olmaydi” deb alohida takidlaydi.  Hozirgi zamon fan yutuqlarini biologik
bilimlarini bilgan holda keng miqiyosda amalga oshirish mumkin bo’ladi. 
Tadqiqotning   obyekti.   Tadqiqot   ishining   obyekti   sifatida   barcha     fiziologik
ko’rsatkichlari bo’yicha bir xil (analog) bo`lgan  bog'cha yoshidagi 5-6 yoshdagi o'g'il
bolalar tanlab olindi.
Tadqiqot   predmeti   sifatida   bog'cha   yoshidagi   bolalarning   kiyim   bilan
qoplangan va kiyim bilan qoplanmagan fiziologik jihatdan faol nuqtalarning harorati
hamda qonining morfologik ko`rsatgichlari  kabilar xizmat qildi.
Tadqiqotning maqsadi:  Tadqiqotlarimizning asosiy maqsadi bog'cha yoshidagi
bolalarda termoregulyatsiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’sirini aniqlashdan
iborat. 
Ushbu   ma’lumotlarni   asosida   talabalarni   mavzu   haqidagi   bilimlarini   oshirish.
Eng   muhimi   mavzu   doirasida   insonlarni   salomatligiga   doir   bilim   hamda
ko’nikmalarini   oshirishdan   iborat.   Tadqiqotlarimiz   davomida   turli   ya’ni   sintetik,
paxta va jun matoli kiyimlardan foydalanildi, tadqiqotlar Samarqand shahar Qorasuv
massivida joylashgan “Intellket” xususiy bolalar bog`chasida olib borildi.
Taqiqotning   vazifalari:   Maqsadga   erishish   uchun   quyidagi   asosiy   vazifalar
bajarildi.
-Mavzuga tegishli ilmiy ma’lumotlarni ilmiy manbaalardan, tegishli adabiyotlar
va darsliklardan adabiyot  o’rganish va tahlil qilish;
-   Bolalar   bog’chasida   tarbiyalanayotgan   5-6   yoshli   10-nafar   o’g’il   bolalardan
iborat   tajriba   guruhlari   tashkil   etish   va   tajribalarni   olib   boorish   uchun   qulay
4 yordamchi   vositalar   va   asosiy   asbob   uskunalar   bilan   ta’minlangan   sharoitlarni
yaratish iborat.
-Optimal   sharoitlarga   ega   bo`lgan   muhitda   5-6   yoshli   bolalardan   uchta   kichik
guruh shakillantirgan holda, 1-guruh - sintetik matoli kiyimda, 2-guruh - paxta matoli
kiyimda,   3-guruh   -   junli   matoli   kiyimlar   bilan   kiyintirish   hamda   ularni   tanasining
kiyim   bilan   qoplangan   va   qoplanmagan   sohalaridagi   issiqlik   haroratini   ENSYLIFE
MT-101  rusmli elektron termometrda aniqlash. 
-Tajriba   guruhidan   iborat   tarkibni   kuning     birinchi   yarmida   tushlikdagi
ovqatlanishdan   ikki   soat   oldin   va   tushlikdagi   ovqatlanishdan   uch   soatdan   kiyin
o’lchab   borish.   Tajribalarni   fiziologik   hamda   jismoniy   jihatdan   tinchlik   holatidagi
o’g’il bolalarda olib borish.
-   Tadqiqotlar   davomida   ershilgan   natijalarni   ilmiy   jihatdan   tahlill   qilish   va
sitatistik jihatdan qayta ishlashdan iborat.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.  Bitiruv malakaviy ishiakalavrlik dessirtatsiyasida
bog’cha   yoshidagi   bolalarda   uch   xil   turdagi   matoli   kiyimlarda(junli,   paxtali   va
sentitik)   ularning   tana   harorat   ko’rsatgichlari   uch   va   undan   ortiq   birlik
ko’rsatgichlarda   o’zgarishi   kuzatildi.   Kuzatishlar   davomida   sentitik   matoli
kiyimlardan   foydalanilganda,   harorat   ko’rsatgichlari   bolalar   uchun   normal
hisoblangan   raqamlardan   oshganligi   aniqlandi.Bu   esa   bola   organizmda     fiziologik
jarayonlarni   normada   kechmasligiga   shu   bilan   birga   ularning   pisixologik   holatlariga
ham ta’sir etadi. Ya’ni bu qanday yuz beradi? Qachonki harorat oshishi natijasida tana
yuzasi   va   sentitik   kiyim   o’rtasida   bug’ning   suv   molekulsiga   aylanishi   va   natijada
terlashning   yuzaga   kelishi.   O’tkazuvchanlikning   yo’qolishi   oqibatida   sodir   bo’ladi.
Bu kabi holatlarda bolalarda bezovtalik hissi va hattoki ko’pchiligida allergik holatlar
ham kuzatildi. Ikkinchi hamda uchunchi   kichik tajriba guruhimizda(paxtali va junli)
5 matolar   bilan   taminlagan   holda   ularda   aniqlangan   ko’rsatgichlar   deyari   bir   biriga
o’xshashligi   aks   etdi.   Ammo   nisbaatan   junli   matolardan   foydalanilgan   tajriba   guruh
bolalarida   aniqlangan   ko’rsatgichlar   bolalar   hamda   insonlarning   normal
tempraturasiga   ancha   yaqinligi   aniqlandi.   Bu   kabi   ko’rsatgichlarni   aniqlagan   holda
bog’cha   yoshidagi   bolalarning   termoxaritalari   va   diogrammalari   tuzib   chiqildi.
Yuqoridagi tajribalar asosida yosh bolalarning fiziologik va pisixologik holatlarining
oshishi   va   ularning   normal   voyaga   yetishi   kabilarga   erishish   ilmiy   jihatdan
asoslangan.   
Tadqiqot   ishining   usullari.   Tadqiqot   bajarishda   umum   qa’bul   qilingan
zamonaviy   fiziologik   hamda   raqamli   ma’lumotlarni   statistik   tahlil   usullaridan
foydalanildi.
Mavzuning   nazariy   va   amaliy   ahamyati.   Tadqiqotning   nazariy   ahamiyati
shundan   iboratki,   erishilgan   natijalar   va   keltirilgan   ma’lumotlar,   chop   etilgan   tezis
yoki ilmiy maqolalardan biologiya va bolalar  meditsenasi    sohasidagi  ta’lim oluvchi
bakalavr   bosqichi  talabalarini,  magistrlarni   o‘qitishda,   malakaviy  amaliyotlarning  va
falsafa   doktori   dissertatsiyalarrining   bajarilishida   nazariy   bilim   sifatida   qo`shimcha
material bo‘lib foydalanish mumkin. 
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   shundan   iboratki,   erishilgan   natijalarning
insonlar   orasida   tana   haroratining   normada   saqlab   turishi   va   uni   boshqarishiga   doir
nazariy bilimlarni oshirgan holda amalyotda qo’llay bilishidir.
Ishning   aprobatsiyasi.   Bakalavr   bosqichi   talabasi     olib   borgan   tadqiqot
natijalarini  fakultet  ilmiy texnik komissiyasiga  rejaga muvofiq har  kvartalda kafedra
yig’ilishlarida hisobot berdi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha respublikamizda o’tkazilgan
nufuzli ilmiy konferinseyalarida 2 ta tezis chop etdi.
Bakalavrlik   dissertasiya   ishining   tuzilishi   va   hajmi.   Bakalavrlik
dissertasiyasi   uch   qismdan   bo‘lib   uning   tarkibiga:   kirish,   adabiyotlar   sharhi,   asosiy
6 qismlar   qamrab   olingan.   Asosiy   qism   ikkiga   bo‘lingan   bo‘lib,   ishning   materiallari,
foydalanilgan   usullar   va   olingan   ma’lumotlar   muhokamasi,   xulosalar   hamda
foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxatidan   iborat.   Bakalavrlik   desirtatsiyasi   61   betda
kompyuterda chop qiligan 2 ta diogramma, hamda 2 ta rasmlar bilan boyitilgan.
7 1-BOB. TADQIQOT MAVZUSI  BO’YICHA ADABIYOTLAR SHARHI
1.1 Organizmda tana haroratining boshqarilishi haqida umumiy tushuncha .
Organizmda   tana   haroratining   boshqarilish   markazi   miyada,   ya'ni   –
gipotalamuda   joylashgan.   Gipotalamus   -   bu   oraliq   miyada   joylashgan   ko’rish
do’mbog’idir.   Gipotalamusning   eng   muhim   funktsiyalaridan   biri   tananing
termofunksiyasiga     qaratilgan   harakatlarni   ta'minlash   va   boshqarishdir.   Ushbu
funktsiyani  bajarishda  bunday  jarayonlar   termoj   markazida sodir   bo'ladi.Periferik va
markaziy   termofunksional   ma'lumotlarni   gipotalamusning   old   qismiga
yetkaziladi.Sovuq   retseptorlardan   pulslarni   uzatishda,   issiqlik   mahsuloti   markazi
boshlanadi. Bu gipotalamusning orqa tomonida joylashgan. (4; 56-57 b)
Agar tana haddan tashqari qizib ketsa, issiqlik uzatish markazi ishlay boshlaydi.
U   gipotalamus   old   yadrolarida   joylashgan.   Ularning   ta'siri   ostida,   odam   tomirlarni
kengaytiradi,   terlash   kuchayadi.   Markaziy   tengsizlik   tizimining   boshqa   bo'limlari,
shuningdek,   odamni   termoregulyasiyasida,     miyaning   katta   sharlari   ham   ishtirok
etadi. Miyadagi harorat markazining asosiy funktsiyasi doimiy harorat rejimini saqlab
qolishdir.   Tananing   haroratining   umumiy   qiymati,   har   ikkala   mexanizm   (issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatilishi) da iborat bo’ladi.
Ichki   sekretsiya   organlari   inson   tana   haroratida   ham   muhim       rol   o'ynaydi.
Harorat   pasayganida,   qalqonsimon   bez   metabolik   jarayonlarni   tezlashtiradigan
gormon   mahsulotlarini   ko'paytiradi.   Buyrak   bezlari   organlarni   boshqarish
jarayonlarini tartibga soluvchi gormonlar hisobidan issiqlikni boshqarish qobiliyatiga
ega yani, tana soviydi. [3; 258-b]
Tana   harorati   oshishi   yoki   isitma   chiqishi,   ko‘pincha   insonlarni   sarosimaga
tushib   qolishiga   sabab   bo‘ladi.   Haqiqatdan   ham   tana   harorati   ko‘tarilishi   xavflimi?
Inson   tana   harorati   termoregulyatsiya   jarayoni   bilan   boshqariladi,   ya’ni   bu   funksiya
doimiy haroratni ushlab turish vazifasini bajaradi.   Normal holatda, sog‘lom insonda
8 tana   harorati   gipotalamus   ta’siri   ostida   boshqariladi.   Lekin   hozirgi   kunda   olimlar
tomonidan   qayd   etishicha,   tana   haroratini   boshqaruvchi   markazni   yagona   deb
bo‘lmaydi, chunki inson tana haroratiga ta’sir etuvchi bir necha faktorlar bor.
Miyadagi harorat markazining asosiy funktsiyasi  doimiy harorat rejimini saqlab
qolishdir.   Tananing   haroratining   umumiy   qiymati,   har   ikkala   mexanizm   (issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatilishi) kamroq faol bo'lsadi (67).
Barcha   «bilgan»,   tana   haroratining   normal   ko‘rsatkichi   –   36,6   °C   atrofida   .
Aslida, tana harorati normada shunday ko‘rsatkichda bo‘lishi kerakmi?!
Umuman   olib   qaraganda,   36,6°C     ko‘rsatkich   faqatgina   o‘rtacha   hisoblangan
sondir.   Aslida,   tana   haroratining   normal   ko‘rsatkichi   aniq   bir   ko‘rsatkichda   emas,
balki   ma’lum  diapazon   oralig‘ida  bo‘ladi   –  36,0  °C    dan  37,2  °C     gacha.  Organizm
37,0   °C   haroratda   mukammal   ishlaydi.   Normal   tana   harorati   esa,   har   insonning
yoshiga,   jinsiga,   vaqtga,   jismoniy   faolligiga  va   boshqa   bir   qancha   omillarga  bog liqʻ
holda   ma lum   diapazonda   o zgarib   turadi.   Inson   o‘z   tana   haroratini   tez-tez   o‘lchab	
ʼ ʻ
turib,   o‘zi   uchun   normal   bo‘lgan   ko‘rsatkichni   bilib   olishi   maqsadga   muvofiq
hisoblanadi. 
Inson   yoshi   kattalashgan   sari   temperaturasi   pasayib   boradi,   bolalik   davrida   esa
tana   harorati   yuqori   ko‘rsatkichlarda   bo‘ladi.   Shuning   uchun   ba’zi   hollarda   36,0   °C
kattalar   uchun   normal   hisoblanadi.   Bolalar   uchun   esa,   bu   ko‘rsatkich   gipotermiya
bo‘lib hisoblanadi. [4; 210 b] 
Organizmda haroratni doimiyligi bir necha mexanizmlar yordamida boshqarilib,
issiqlikning   hosil   bo‘lishi   va   tashqariga   chiqarilishi   markaziy   asab   tarmog‘i
tomonidan   boshqariladi.   Ushbu   birbiri   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   jarayon   kimyoviy   va
fizikaviy issiqlik almashinuvi deb nomlanib, markaziy asab tarmog‘ini faoliyati bilan
bog‘liqdir.   Issiqlik,   organizmda   ovqat   moddalarining   oksidlanishi   natijasida   hosil
bo‘ladi.   Bu   jarayon   moddalar   almashinuvining   qay   darajada   kechishiga   bog‘liq.
Moddalar   almashinuvi   qancha   shiddatli   bo‘lsa,   ya’ni   organizmda   ovqat   moddalari
qancha ko‘p oksidlansa, shuncha ko'p issiqlik hosil bo‘ladi. 
9 Organizmda   issiqlik   asosan   mushaklarda   vujudga   keladi.   Odam   tinch   turganda
ham   mushaklarda   issiqlik   hosil   bo‘laveradi.   Yurganda   esa   organizm   da   tinch
holatdagiga   nisbatan   issiqlik   60-80   foizdan   ko‘p   roq   hosil   bo‘ladi.   Mushaklarni   ishi
jarayonida   issiqlikni   hosil   bo'lishi   4-5   martaga   oshadi.   Issiqlik   asosan   mushaklarda
hosil   bo‘ladi   Issiqlik   mushaklardan   tashqari   jigar,   buyrak   va   boshqa   ichki   ayiruv
a’zolarda   ham   hosil   bo‘ladi.   Organizmda   hosil   bo‘lgan   issiqlik   doimo
tashqariga(nafas olish, terlash) chiqarib turiladi, hech bir ovqat organizmda uzoq vaqt
yig'ilib  qola  olmaydi.  Issiqlikning  organizmda  hosil  bo‘lishi  va  tashqariga   chiqarilib
turilishi termoregulyatsiya deyiladi va bu jarayon murakkab mexanizmlar orqali sodir
bo‘ladi.   Odam   tanasi   uchun   normal   harorat   36,6-37,O   0
C   hisoblanadi.   Energiyaning
bir sutkada umumiy sarflanishi asosiy modda almashinuvidan olinadi. Asosiy modda
almashinuvi,   ichki   a’zolarning,   nafas   yo‘llarining   ish   faoliyatiga,   skelet   mushaklari
tonusining   saqlanishiga   yordam   beruvchi   to‘xtovsiz   modda   almashinuv   faoliyatiga
bog‘liq bo'ladi (42, 23, 51). 
Hozirgi   zamon   ma’lumotlarining   ko‘rsatishicha,   bu   o‘rinda   skelet   m   u   shaklari
asosiy rol o'ynaydi. Asosiy almashinuvning katta-kichikligi bir qancha omillarga, eng
avvalo, tananing og‘irligi va uning tuzilishiga bog‘liq.Tananing o g ‘irlash ib borishi
bilan   issiqlik   ajralib   chiqishi,   binobarin,   ovqatga   bo‘lg   a   n   talab   ham   oshadi,
ovqatlanishga bo‘lgan talabni tana vaznining o g ‘irlig i bilan belgilanadi.
Tananing   termal   xom   kasalligini   ta'minlaydigan   fiziologik   mexanizmlar   (uning
"yadlei")   ikkita   funktsional   guruhlarga   bo'linadi:   kimyoviy   va   jismoniy   tererdorlik
mexanizmlari. Kimyoviy tomorabulyatsiya - bu tananing issiqlik mahsulotini tartibga
solish.   Issiqlik   doimiy   ravishda   tanada   oksidlovchi   va   metabolizmni   qayta   tiklash
jarayonida ishlab chiqariladi. Bunday holda, uning bir qismi tashqi muhitga beriladi.
Tana harorati va o'rta haroratida farq shunchalik katta bo'ladi. Shuning uchun vosita
haroratining   pasayishi   bilan   barqaror   tana   haroratini   ta'minlash   metabolik
jarayonlarning   tegishli   darajada   kuchayishini   ta'minlash   va   issiqlik   yo'qolishini
qoplaydi   va   tananing   umumiy   issiqlik   qoldig'ini   qoplaydi   va   tanadagi   issiqlikdagi
10 issiqlik balansini saqlab qoladi va saqlaydi ichki haroratning doimiyligi. Atrof-muhit
haroratining  pasayishiga  javoban   issiqlik  mahsulotini   qayta  ishlash   jarayoni.   Issiqlik
shaklida   energiyani   ajratish   barcha   a'zolarning   funktsional   yukini   va   barcha   tirik
organizmlarga xosdir. Inson tanasining o'ziga xos xususiyatlari  isitish mahsulotining
o'zgarishi   o'zgaruvchan   haroratga   reaktsiya   sifatida   o'zgarishi   asosiy   fiziologik
tizimlarning   ishlash   darajasiga   ta'sir   qilmaydigan   tananing   o'ziga   xos   reaktsiyasini
anglatadi. [5;29 b]
Termostat   issiqlik   avlodi   asosan   skelet   mushaklarida   to'planadi   va
mushaklarning   ishlashi   mos   keladigan   maxsus   shakllari   bilan   bog'liq   bo'lib,   ular
o'zlarining   dvigatel   faoliyatiga   ta'sir   qilmaydi.   Sovutish   paytida   issiqlik   avlodining
ko'payishi   mushaklarda,   shuningdek,   muayyan   zaharlarning   harakati   bilan
kontraktatsiya funktsiyasini sun'iy ravishda o'chirish mumkin.
Mushaklardagi   o'ziga   xos   termostat   issiqlik   avlodining   eng   keng   tarqalgan
mexanizmlaridan   biri   bu   termogülomülüzulyatsiya   ohangidir.   U   muzokara   paytida
tashqi   tomondan   statsionar   mushakning   elektr   faolligining   ko'payishi   shaklida   qayd
etilgan mikrokroz fibrillar tomonidan yozilgan. Terergülomünüğüntünü, mushakning
kislorod   iste'moli   ba'zida   150%   dan   ko'proq   miqdorda   ko'payadi.   Kuchli   sovutish
bilan bir qatorda, termogülom ohangida, ko'rinadigan mushaklarning qisqarishi sovuq
silkinish shaklida keltirilgan. Bir vaqtning o'zida gaz almashinuvi 300 - 400% gacha
ko'tariladi.   Termostastikaning   issiqlik   avlod   mushaklarida   ishtirok   etishning   katta
qismi teng emas (24, 38,50, 60).
Sovuqni   uzoq   muddatli   ta'sir   qilish   bilan,   termolik   termogenining   turini
almashtirish   va   keyingi   bo'linish   bosqichida   nefrda   nafas   olishni   almashtirish   (yoki
keyinchalik)   ATP   pasayib   ketdi.   Ushbu   mexanizm   mushaklarning   kontraktsion
faoliyati   bilan   bog'liq   emas.   Bepul   nafas   olish   bilan   chiqarilgan   umumiy   issiqlik
issiqlik   termoge   termogenezi   bilan   bir   xil,   ammo   issiqlik   energiyasining   aksariyati
darhol   sarflanadi,   aksariyat   issiqlik   jarayonlar,   ADF   yoki   noorganik   fosfat
etishmasligi bilan kiritilmaydi.
11 Ushbu holat uzoq vaqt davomida yuqori darajadagi issiqlik avlodini erkin ushlab
turishga   imkon   beradi.   Inson   tanasidagi   o'rtacha   haroratining   ta'siri   natijasida   kelib
chiqadigan  metabolizm  intensivligidagi   o'zgarishlar   mantiqiy. Tashirish  organizmiga
mos keladigan tashqi haroratning ma'lum bir vaqtlarida issiqlik uzatishning "normal"
(faol intensivsiz)  uchun to'liq qoplanadi. Tananing issiqlik bilan issiqlik almashinuvi
muvozanatli. Ushbu harorat oralig'i issiqlik qatori zonasi deb ataladi. Ushbu zonadagi
birja darajasi minimaldir. Ko'pincha o'rtacha harorat qiymatini anglatuvchi ma'lum bir
qiymat   qiymatini   belgilab,   tanqidiy  nuqtai   nazar   bilan   gapirishadi.   Nazariy  jihatdan,
bu to'g'ri, ammo tajriba asosida  metabolizmning doimiy tebranishi va qopqoqlarning
issiqlik   izolyatsion   xususiyatlarining   beqarorligi   tufayli   bu   ko'rsatkich   deyarli
imkonsizdir (18, 25, 44, 56).
Issiqlik qatori zonasi chegarasida o'rtacha haroratning pasayishi tananing issiqlik
qoldig'ini yangi sharoitlarda olib tashlash uchun moddalar va issiqlik mahsulotlarining
refleksining pasayishiga olib keladi. Shu sababli tana harorati o'zgarishsiz qoladi.
Issiqlik   qatori   mintaqasidagi   vositaning   haroratini   ko'paytirish,   shuningdek,
issiqlikning   kuchayishi   mexanizmlarini   ko'paytirishga   olib   keladi,   bu   esa   issiqlik
qaynatgichni   faollashtirish   mexanizmlarini   ko'paytirishga   olib   keladi,   bu   esa   o'z
ishlariga qo'shimcha xarajatlarni talab qiladi. Jismoniy terim zonasi shakllanadi, ular
davomida   harorat   ham   barqaror   bo'lib   qolmoqda.   Muayyan   chegaraga   erishilganda,
issiqlik uzatishni kuchaytirish mexanizmlari samarasiz bo'lib, haddan tashqari qizg'in
tananing o'limi boshlanadi.
1902   yilda   Ruxlean   ushbu   mexanizmlarning   ikki   turini   -   termogülomni   qayta
quritishni   taklif   qildi   -   "Kimyoviy"   va   "fizik".   Birinchisi,   to'qimalarda   issiqlik
mahsulotining   o'zgarishi   bilan   bog'liq   (kimyoviy   birja   reaktsiyalari   kuchlanishi),
ikkinchisi   issiqlikni   o'tkazish  va  issiqlikni   qayta  taqsimlash  bilan  ajralib  turadi.  Qon
aylanishlari   bilan   bir   qatorda,   jismoniy   termulyatsiyaning   muhim   rollanishi   terga
kiradi,   shuning   uchun  issiqlikni   uzatishning   maxsus   vazifasi   teriga  tegishli,   qonning
12 "yadrosi"   mexanizmlari,   mexanizmlar   mavjud   Bu   erda   terlash   va   terlash   ishlari   olib
borilmoqda (33, 48, 64, 66).
B   "normal"   issiqlikni   o'tkazishni   e'tiborsiz   qoldirishi   mumkin,   chunki   Havo
termal   o'tkazuvchanligi   past.   Suvning   issiqlik   o'tkazuvchanligi   20   baravar   yuqori,
shuning   uchun   issiqlik   transferi   muhim   rol   o'ynaydi   va   nam   kiyim,   xom   paypoq   va
boshqa tadbirlarda juda katta omilga aylanadi.
b konvektsiya tomonidan yanada samarali issiqlik uzatilishi (i.e., isitilgan qatlamlarni
sovutilgan   qatlamlarni   aralashtirish).   Havo   muhitida,   hatto   tinchlikchi   sharoitlarda,
konvektsiya   hisobvarag'i   10%   gacha.   Shamolda   konvektsiyaning   yoki   odam   harakat
qilayotganda uning o'rni yanada kuchaymoqda.
Issiqlikdagi issiqlik bilan issiqlik translyatsiyasi Stefan-Boltzmanning qonuniga
binoan   amalga   oshiriladi   va   terining   to'rtinchi   darajalari   (kiyim)   va   atrofdagi
buyumlarning   yuzasidagi   farqga   mutanosibdir.   Shu   tarzda,   "qulaylik"   sharoitida,
Muborli odam 45% issiqlik energiyasini beradi, lekin erkakning kiyinishining issiqligi
uchun issiqlik yo'qotishining bir qismi radiatsiya o'ynay olmaydi. [6; 210-b]
Issiqlikdagi issiqlik bilan issiqlik translyatsiyasi Stefan-Boltzmanning qonuniga
binoan   amalga   oshiriladi   va   terining   to'rtinchi   darajalari   (kiyim)   va   atrofdagi
buyumlarning   yuzasidagi   farqga   mutanosibdir.   Shu   tarzda,   "qulaylik"   sharoitida,
Muborli odam 45% issiqlik energiyasini beradi, lekin erkakning kiyinishining issiqligi
uchun issiqlik yo'qotishining bir qismi radiatsiya o'ynay olmaydi.
Teridan   namlikni   va   o'pka   yuzasini   iste'mol   qilish,   shuningdek,   "qulaylik"
sharoitida   issiqlik   uzatishning   samarali   usuli   (25%   gacha).   Atrof-muhit   harorati   va
intensiv   mushak   faoliyati   sharoitida   issiqlik   uzatilishi   terni   bug'lash   orqali   issiqlik
uzatilishi   dominant   rolni   o'ynaydi   -   1   gramm   ter,   0,6   kkal   energiya   sarflanadi.
Yo'qotilgan   issiqlikning   umumiy   miqdorini   hisoblash   oson,   agar   intensiv   mushaklar
sharoitida   sakkiz   soatlik   ish   kunida   odam   10   -   12   litr   suyuqlikni   keltirishi
mumkinligini   ko'rib   chiqamiz.   O'sha   paytdan   boshlab   issiqlik   yo'qotilishining
sovuqda   yaxshi   kiyingan   odam   kichik,   ammo   bu   erda   nafas   olish   tufayli   issiqlik
13 uzatilishini   hisobga   olish   kerak.   Ushbu   jarayonda   bir   vaqtning   o'zida   ikkita   issiqlik
uzatish mexanizmlari birdan birlashtirilganda va bug'lanishni birlashtiradi. Issiqlik va
suyuqlikni   yo'qotish   juda   muhim,   ayniqsa   atmosfera   havosining   past   namligi
sharoitida intensiv mushaklar faoliyati bilan (11, 26, 34, 53).
Temirojlanish jarayonlariga ta'sir ko'rsatadigan muhim omil -  (qon tomir) terisi
reaktsiyalari.   Qon   tomir   kanalining   maksimal   darajada   qisqarishi   bilan,   issiqlik
yo'qotish   70   foizga   kamayishi   mumkin,   maksimal   darajada   kengayishi,   maksimal
darajada o'sishi 90% ga oshadi.
Yuqori   tezlikdada   haddan   tashqari   qizib   ketish   paytida   doimiy   tana   haroratini
saqlashga   qaratilgan   me'yoriy   reaktsiyalar   tashqi   muhitga   issiqlikni   o'tkazish   uchun
turli   mexanizmlar   bilan   ifodalanadi.   Ular   orasida   yuqori   nafas   yo'lining   tanasi   yoki
(lar)   ni   ko'tarish   yoki   (lar)   yaltiroq   bug'lanishini   kuchaytirish   orqali   issiqlik   uzatish
samaradorligi   yuqori.   Namlikning   bug'lanishi   issiqlik   iste'mol   qilinsa,   issiqlik
balansini saqlab qolishga hissa qo'shishi mumkin. Reaktsiya tananing dastlabki qizishi
alomatlariga kiritilgan. [4;220- b] 
Umuman   olganda   tana   haroratining   boshqarilishi   bosh   miyaning   po’stloq   osti
hamda   po’sloq   ustki   markazlari   bajaradi.   Yani   bular   po’stloq   ostki   markazlar   bu
oraliq   miyaning   ko’rish   dumbog’I   bo’lgan   gipotalamus   bo’lsa,   po’stloq   ustki
markazlar   bu   shubhasiz   bosh   miya   yarim   sharlari   hisoblanadi.   Bu   markazlar   kelgan
ta’sirlarni   aniqrog’I   tashqi   muhitdan  yoki   retseptorlari   orqali   kelgan  qo’zg’alishlarni
afferent   nerv   tolalari   orqali   oily   nerv   markzalari   orqali   boshqarilib   boriladi.   Bu   esa
quyidagi hollarda yuzaga keladi. Tananing qizib ketishi natijasida ruffeni tanachalari
issiqlikni sezuvchi retseptorlar qo’zg’aladi bu esa markazga yuboriladi. [5; 120 b]
Shunday   qilib,   inson   tanasida   issiqlik   almashinuvidagi   moslashuvchan
o'zgarishlar   nafaqat   ko'p   odamlar   singari   yuqori   darajadagi   metabolizmni,   balki
energiya   zaxiralarining   charchashiga   tahdid   soluvchi   sharoitlarda   yuqori   darajadagi
metabolizmni,   balki   past   darajadagi   darajalarni   o'rnatishga   yo'naltirilishi   mumkin.
Termoregulyatsiya   tizimi   o'zaro   bog'liq   funktsiyalarga   ega   bo'lgan   bir   qator
14 elementlardan iborat. Harorat haqida ma'lumot termoregistratorlardan kelib chiqadi va
asab   tizimi   yordamida   miyaga   o'tadi.Gipotalamus   termoregulyatsiyada   katta   rol
o'ynaydi. Uning markazlarini  yo'q qilish yoki  asab  aloqalarini  buzish tana haroratini
tartibga solish qobiliyatini yo'qotishiga olib keladi. Old gipotalamus tarkibida issiqlik
uzatilishini boshqaruvchi neyronlar mavjud (27, 43, 49).
1.2. Turli muhit sharoitida tana haroratining boshqarilishi.
A.   A.   Abdumadjidov   V.   P.   Askaryans       larning   takidlashicha   Atrof-muhit
harorati   doimiy   bo’lganda,   tana   haroratining   kecha-kunduz   davomidagi   tebranishi
bola hayotining dastlabki kunlarida 0,40 C ni, 2-3 oyda – 0,60 C ni, 3-5 yoshda – 10
C   ni   tashkil   etadi.   Kech   soat   17-19   larda   tana   harorati   eng   yuqori,   ertalab   soat   4-7
larda – eng past bo’ladi.
Havo   haroratining   o’zgarishlariga   javoban   teri   qon   tomirlarining   reaksiyalari
kattalarga   nisbatan   bolalarda   yashirin   davrining   uzoq   davom   etishi   va   ushbu
reaksiyalarning davomiyligi bilan xarakterlanadi. 
Katta   yoshdagi   odam   tinch   holatda   umumiy   issiqlikning   20-25   %   ini   tana
yuzasidan  va o’pkadan  suvning bug’lanishi  sababli  yo’qotadi. Haroratning pasayishi
paytida,  inson   tanasidagi   metabolik  jarayonlarning  tezligi   refleks   uslubi   va  aksincha
kamayadi.   Oddiy   harorat   ahamiyatini   saqlab   qolish   uchun   issiqlikni   uzatishning
jismoniy qismida kimyoviy tartibga solish faollashadi (9,16, 35, 59) .
Issiqlik   mahsulotining   mexanizmi   signallar   sovuq   retseptorlardan   kelganida
faollashadi.   Bu   "qulaylik   zonasi"   deb   ataladigan   "konfor   zonasi"   deb   ataladigan
"konfor zonasi" dan past bo'lganida, atrof-muhitning harorati 17 dan 21 darajagacha,
yalang'och   kishi   uchun   taxminan   27-28   darajaga   kiradi.   Miyadagi   harorat
markazining   asosiy   funktsiyasi   doimiy   harorat   rejimini   saqlab   qolishdir.   Tananing
haroratining   umumiy   qiymati,   har   ikkala   mexanizm   (issiqlik   ishlab   chiqarish   va
issiqlik uzatilishi) kamroq faol bo'lsa. Ichki sekretsiya organlari inson tana haroratida
15 ham   muhim   rol   o'ynaydi.   Harorat   pasayganida,   qalqonsimon   bez   metabolik
jarayonlarni   tezlashtiradigan   gormonlar   mahsulotlarini   ko'paytiradi.   Buyrak   bezlari
organlarni     boshqarish   jarayonlarini   tartibga  soluvchi   gormonlar   hisobidan   issiqlikni
boshqarish qobiliyatiga egaga, yilning vaqtiga qarab farq qilishi mumkin. [6; 15 b;]
O.T   Alyayiva,   Sh.Q.Qodirov   va   boshqalarning   takidlashlaricha;   Organizmda
ketadigan   kimyoviy   reaksiyalaming   tezligini   temperaturaga     bogiiqligini   Vant-Goff
qonuniga   ko‘ra   tushuntirish   mumkin.   Bu   qonunga   ko‘ra   kimyoviy   reaksiyaning
tezligini   o‘zgarishi   haroratning   10°C   ga   ortishi   yoki     kamayishiga   qarab   2-3   marta
ortadi yoki kamayadi. Buni Q|0 koeffitsienti deyilib to‘qimada ketayotgan almashinuv
jarayonlarining tezligini 10°C ga farq qiladtgan haroratda aniqlanadi.
Hayotiy   jarayonlar   natijasida   organizmda   uzluksiz   issiqlik   hosil   bo’lib   turadi.
Hosil   bo’lmayotgan   issiqlik   yuqori   haroratli   muhitdan   past   haroratli   muhitga
termodinamikaning   ikkinchi   qonuniga   ko‘ra   o‘tadi.   Shunga   ko‘ra   tirik   organizmdan
tashqi muhitga ko‘tarilayotgan issiqlik tana harorati muhit haroratidan yuqori bo'lgan
taqdirda uzluksiz bo'ladi (7,10,14, 20, 28).
Organizm   to‘qimalarining   harorati   ulaming   hujayralarida   almashinuv
jarayonlari natijasida hosil bolayotgan issiqlik va uni tashqi muhitga chiqarish tezligi
bilan   belgilanadi. Demak tana harorati doimiy organizmlaming yashashi  uchun ular
organizmida   hosil   bo’layotgan   issiqlik   miqdori   organizmdan   chiqayotgan   issiqlik
miqdoriga   teng   bo‘lishi   lozim.   Bu   qoidaning   buzilishi   tana   haroratiningo‘zgarishiga
olib   keladi.   Uzoq   davom   etgan   evolyutsiya   davomida   hozir   yashayotgan   hayvonlar
yerda  -70°Cdan +85°C gacha muhitda yashashga moslashganlar. Albatta haroratning
bu   chegarasida   yashash   uchun   organizmlar   ma’lum   bir   moslashish   mexanizmlarini
yaratishgan (32, 63). 
Termoregulyatsiya   issikliq   hosil   bo lishining   kuchayishi   (pasayishi)   yoki   issiqlikniʻ
berish   sur atining   o zgarishi   hisobiga   amalga   oshadi.   Issiklik   ishlab   chiqarilishi,	
ʼ ʻ
asosan,   muskullarning   ishlashiga   qarab   o zgaradi.   Sovuq   vaqtida   bir   joyda   tinch	
ʻ
turganda   qaltirash   Termoregulyatsiyaga   misol   bo la   oladi.   Bunda   hech   qanday   ish	
ʻ
16 bajarilmaganligi   uchun   butun   energiya   issiqlikka   aylanadi.   Kishi   sovuqda
qaltiraganda   issiklik   hosil   bo lishi   3   baravar   ko payishi   mumkin.   Organizmdanʻ ʻ
issiklik   nurlanishi,   issiqlik   o tishi   (tevarakatrofdagi   jismlarga   tegilganda   issiqlik
ʻ
berilishi), teri va o pkadan suvning bug lanishi va terlash orqali issiqlik chiqadi.	
ʻ ʻ
Odamning normal hayot faoliyati bir necha gradus doirasida kechishi mumkin. Gavda
xaroratining   36°   dan   past   bo lishi   ham,   40—4G   dan   yuqori   bo lishi   ham   organizm	
ʻ ʻ
uchun xatarlidir.
Issiqlik   g osil   bo lishi   bilan   uning   ajratilishi   urtasidagi   zarur   balans   markaziy	
ʻ ʻ
nerv sistemasi yordamida boshqarib turiladi.
Termoregulyatsiya markazlari gavda trasining doimiyligini saqlab turuvchi juda
ko p   va   murakkab   jarayonlarning   borishi   hamda   koordinatsiyasini   ta minlaydi.	
ʻ ʼ
Termoregulyatsiya   jarayonida   markaziy   nerv   sistemasining   nazoratida   endokrin
sistema   katta   rol   o ynaydi.   Jumladan,   kalqonsimon   bez   gormonlari   moddalar	
ʻ
almashinuvining   jadalligini,   binobarin   issiklik   hosil   bo lishini   kuchaytiradi,   buyrak	
ʻ
usti   bezi   gormonlari   oksidlanish   jarayonlarini   kuchaytiradi   va   teri   tomirlarini
qisqartirib, issiklik ajratilishini kamaytiradi (31, 58).
Odam termoregulyator mexanizmlariga ongli ravishda yordam berib, ular ishini
osonlashtirish   maqsadida   mavjud   obhavoga   moye   keladigan   kiyimbosh   tanlay   olish
kerak.   Bu   hayotga   endi   kelgan,   hali   Termoregulyatsiya   mexanizmlari
takomillashmagan   bolalar   uchun   nihoyatda   muhim.   Bola   organizmining   haddan
tashqari   sovqotishi   yoki   qizib   ketishi   katta   yoshdagi   kishilarga   ta sir   etmaydigan	
ʼ
tashqi muhit tralarida ham sodir bo lishi mumkin (41, 47).	
ʻ
Tana   haroratining   doimiyligi   bo‘yicha   organizmlar   «poykiloterm   »   va
«gomoyoterm»   organizmlarga   bo‘linadi.   Poykiloterm   organizmlar   tana   haroratini
doimiy   saqlay   olmaydilar.   Gomoyoterm   organizmlar   tana   haroratining   doimiyligini
sutkali   va   mavsumiy   2°C   darajasidan   ortmagan   holda   saqlay   oladilar.   Bu   nomlar
dastlabki   sovuq   qonli   va   issiq   qonli   hayvonlar   degan   atamalarning   o‘rniga
ishlatilmoqda.
17 Gomoyoterm organizmlar poykiloterm organizmlardan bir qator belgilari bilan
keskin farq qiladi. Haqiqiy gomoyoterm organizmlarga yo’ldoshli sut emizuvchilar va
qushlar kiradi. Ular tashqi muhit haroratining keng darajada o‘zgarishiga  qaramasdan
tana   haroratini   doimiy   saqlaydilar.Tashqi   muhit   haroratini   va   tañada   issiqlik   hosil
bo’lishining   o‘zgarishigaqaramasdan   gomoyoterm   organ   izmlar   tana   haroratini
nisbatan doimiyligini saqlaydi.[7; 301-b]
Tanadan   issiqlikni   chiqarib   tashlashga   yo‘naitirilgan   jarayonlarni   fizikaviy
termoregulyatsiya   deb   ataladi.   Fizikaviy   termoregulyatsiya   tanani   qoplovchi
to'qimalaming   issiqlik   o’tkazuvchanligini   o‘zgartirish   yo‘li   bilan   amalga   oshadi.
Muhit   harorati   bir   xil   sharoitda   teridan   oqayotgan   qonning   miqdorini,   yung   va
patlaring holatini va tana yuzasi hamda og‘iz bo‘shlig‘idan suvni    o‘zgartirish orqali
tanadan   chiqayotgan   issiqlikning   miqdori   o‘zgarishi   mumkin.Tanadan   issiqlikni
chiqarib tashlash uch xil yo‘l bilan amalga oshadi: o‘tkazish, nurlanish va bug‘lanish.
O’tkazish   yoki   konveksiya   yo‘li   bilan   issiqlikni   chiqarish   tana   harorati   uni   o‘rab
turgan havo va jismlar haroratidan yuqori bo’lmagan  taqdirdagina amalga oshadi (2,
9, 21, 30). 
Nurlanish   yoki   radiatsiya   bilan   issiqlik   chiqarish   uchun   ham   tana   harorati   uni
o‘rab   turgan   havo   haroratidan   yuqori   bo’lmagan   taqdirda   yoki   tanaga   sovuq   jismlar
yaqin   joylashgan   sharoitda   amalga   oshadi.Odamda   sezilarli   terlash   bo’lmagan
taqdirda   ham   teri   orqali   bir   sutkada   taxminan0,4-0,61   suv   bugManib   turadi.   Nafas
yo‘llari   orqali   chiqayotgan   havo   suv   bug‘lariga   to‘yinib   chiqadi   va   shu   yo’l   bilan
tanadan taxminan 0,3-0,4 1 suv bug’lanadi. Shunday qilib o‘rtacha haroratli muhitda
ham   odam   bir   sutkada   0,7-1,0   litr   suvni   Bug’latib   400-600   kkal   issiqlikni   chiqarib
tashlaydi. Yuqori haroratli tashqi muhit sharoitda, bug’lanish orqali tanadan issiqlikni
chiqarib tashlashninig ahamiyati keskin ortib ketadi [8;308 b;].  
Odam   organizmidan   +10°C   li   muhitdan   past   sharoitda   tanadan   chiqayotgan
issiqlikni   70-80   %   o‘tkazish   va   nurlanish   orqali   amalga   oshadi.   Bunday   sharoitda
teridan   oqayotgan   qonning   miqdorini   o‘zgartirish   orqali   chiqib   ketayotgan   issiqlik
18 miqdori   boshqariladi.   Teridan   oqayotgan   qonning   miqdori   qancha   ozbo‘lsa   chiqib
ketayotgan issiqlikning miqdori ham shuncha kam bo’ladi. Bu teri qon tomirlarining
torayishi yoki kengayishi orqali boshqariladi.Yuqori haroratli muhitda tana haroratini
doimiy saqlash uchun tanadan issiqlikni chiqarib tashlashni ko‘paytirish kerak. Muhit
harorati   teri   haroratidan   ortiq   sharoitda   tanadan   issiqlikni   chiqarish   faqat   bug’lanish
orqali bo’ladi. Teri va nafas yo’llari   tananing yuzasi orqali tanadan suv bug’latiladi.
Odamlarda teri yuzasidan suvni bug’latish ter bezlari orqali amalga oshadi.
Muhit harorati past va o‘rta bo`lganda odam juda oz terlaydi, yuqori haroratda
terlash   keskin   ortadi.   Odamda   teridan   ajralayotgan   teming   miqdori   aniqlaganda   shu
narsa ma’lum bo’ladiki, ter bezlari tañada issiqlik ishlab chiqarishga keskin reaksiya
beradi.   Organizm   jismoniy   ish   bilan   shug‘ullanish   yoki   issiq   suyuqlikni   ichish
terlashni keskin orttiradi. OgMrjismoniy ish bilan shug‘ullanganda odam tanasidan 5-
6   I   sutkasiga   ter   chiqishi   mumkin.   Issiq   muhitda   og`irjismoniy   ish   bilan
shug‘ullanganda odam sutkasiga 10-12 l suvni terlash orqali yo‘qotadi.[8;310 b;] 
Agar   o‘rtacha   haroratdan   asta-sekinlik   bilan   haroratni   u   yoki   bu   tomonga
o‘zgartirilsa,   sovuqni   va   issiqni   sezuvchi   termoretseptorlaming   maksimal   faolligi
pasayadi.   Termoretseptorlami   farqlash   uchun   temperaturaviy   ta’sir   ko‘rsatiladi.
Sovuqni   sezuvchi   retseptorlar   sovuq   ta’siriga   impulslami   qisqa   vaqt   keskin
ko‘paytirish va issiq ta’siriga qisqa vaqt faollikni to‘xtatish bilan javob beradi. 
Issiqni   sezuvchi     retseptorlar   qarama-qarshijavob   beradi,   issiq   ta’sirga   keskin
impulslami ko‘paytirish va sovuq ta’siriga faollikni susaytirish bilan javob beradi. [6;
300 b;]  Muhitda  shunday  holatga  yetadiki   «po‘stloq»  deganda  faqat  terini  tushunish
kerak bo'ladi. Organizmni uzoq vaqt sovuq muhitda ushlab turilsa, gavda to‘qimalari,
qo‘l   va   oyoqda   joylashgan   barcha   to‘qimalaming   harorati   shu   qadar   pasayadi.   Shu
sababli tana harorati iborasini faqat «yadro» ga nisbatan ishlatish mumkin. Tananing
turli   qismlari,   hattoki   ichki   a’zolaming   ayrim   joylari   harorati   orasida   ham   sezilarli
farq mavjud. Masalan: odamning markaziy to‘qimalari harorati bilan yuza joylashgan
to‘qimalari   orasidan   farq   10°C   ni   tashkil   qiladi.   Miyaning   o‘zida   ham,   miya   o‘zagi
19 bilan   po‘stlog‘i   orasida   1   °C   farq   mavjud.Tana   haroratining   sutka   davomidayil
fasllariga   qarab   o‘zgarib   turishi   kuzatilgan.Odamning   tana   harorati   0,5°-l°C
darajasida   sutka   davomida   o‘zgarib   turishi   mumkin.Eng   past   tana   harorati   taxminan
ertalab soat 4 da, eng yuqori harorat soat 16- 18 soat kuzatiladi [1,5, 9, 12];
1.3. Moddalar almashinuvi bilan tana termoregulyasiyasining bog’liqligi  hamda
termoregulyatsiyaning qon ko’rsatgichlarig ta’siri.
Haroratning   pasayishi   paytida,   inson   tanasidagi   metabolik   jarayonlarning
tezligi refleks uslubi va aksincha kamayadi. Oddiy harorat ahamiyatini saqlab qolish
uchun issiqlikni uzatishning jismoniy qismida kimyoviy tartibga solish faollashadi.
Issiqlik   mahsulotining   mexanizmi   signallar   sovuq   retseptorlardan   kelganida
faollashadi.   Bu   "qulaylik   zonasi"   deb   ataladigan   "konfor   zonasi"   deb   ataladigan
"konfor zonasi" dan past bo'lganida, atrof-muhitning harorati 17 dan 21 darajagacha,
yalang'och kishi uchun taxminan 27-28 darajaga kiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, har
bir   kishining   "qulay   zonasi"   uchun   individual   ravishda   aniqlanadi,   tana   vaznining
salomatligiga,   tana   vaznini,   yashash   joyiga,   yilning   vaqtiga   qarab   farq   qilishi
mumkin.[13, 21, 19]
Harorat   hosil   boo lishining   kimyoviy   termoregulyatsiyasi   -   organizmdagiʻ
issiqlik   hosil   bo'lishining   o'zgarishiga   olib   keladigan   metabolizm   darajasini
o'zgartirish   orqali   amalga   oshiriladi.   Tanadagi   issiqlik   manbai   oqsillar,   yog'lar,
uglevodlar oksidlanishining ekzotermik reaktsiyalari, shuningdek ATP gidrolizidir.
Oziq   moddalarning   parchalanishi   paytida   ajralib   chiqadigan   energiyaning   bir
qismi   ATPda   to'planadi,   bir   qismi   issiqlik   shaklida   tarqaladi   (birlamchi   issiqlik
energiyaning   65-70%).   ATP   molekulalarining   yuqori   energiyali   bog'lanishlaridan
foydalanganda energiyaning bir qismi foydali ishlarni bajarishga sarflanadi, bir qismi
esa tarqaladi (ikkilamchi issiqlik). Shunday qilib, issiqlikning ikkita oqimi - birlamchi
va ikkilamchi - issiqlik mahsulotlari [15,17].
20 Agar   issiqlik   ishlab   chiqarishni   ko'paytirish   zarur   bo'lsa,   tashqaridan   issiqlik
olish   imkoniyatidan   tashqari,   organizm   issiqlik   energiyasi   ishlab   chiqarishni
ko'paytiradigan   mexanizmlardan   foydalanadi.   Ushbu   mexanizmlarga   kontraktil   va
kontraktil bo'lmagan termogenez kiradi.
Kontraktil termogenez
Ushbu turdagi termoregulyatsiya sovuq bo'lsa va tana haroratini ko'tarish kerak
bo'lsa ishlaydi. Ushbu usul mushaklarning qisqarishidan iborat.
Mushaklarning qisqarishi bilan ATP gidrolizi kuchayadi, shuning uchun tanani
isitish uchun ishlatiladigan ikkilamchi issiqlik oqimi kuchayadi. Mushak apparatining
ixtiyoriy faoliyati asosan miya yarim korteksining ta'siri ostida sodir bo'ladi. Shu bilan
birga,   issiqlik   almashinuvi   bazal   metabolizm   qiymati   bilan   taqqoslaganda   3-5   marta
ko'payishi mumkin.[ 22;199 b;]
Haroratni tartibga solish issiqlik ishlab chiqarish (kimyoviy termoregulyatsiya)
va   issiqlik   uzatish   (fizikaviy   termoregulyatsiya)   jarayonlarini   muvofiqlashtirishdan
iborat [29].
Issiqlik   ishlab   chiqarish   jarayonlari.   Metabolik   jarayonlar   tufayli   barcha
organlarda   issiqlik   hosil   bo'lishi.   Shuning   uchun   organlardan   oqib   chiqadigan   qon,
qoida   tariqasida,   ichkariga   qaraganda   yuqori   haroratga   ega.   Ammo   issiqlik   ishlab
chiqarishda   turli   organlarning   roli   turlicha.   Tinchlik   holatida   jigar   umumiy   issiqlik
ishlab   chiqarishning   taxminan   20   foizini,   boshqa   ichki   organlar   -   56   foizni,   -   20
foizni,  skelet  mushaklarida   jismoniy mashqlar  bilan  -  90 foizgacha,  ichki  organlarni
atigi   8   foizni   tashkil   qiladi.   Oddiy,   sog'lom   odamda   ham   tana   harorati   yoshi,   jinsi,
faolligi, oyning vaqti va hatto kunning vaqti tufayli o'zgarishi mumkin. Faoliyatning
yuqori   darajasi   va   hidratsiyaning   past   darajasi   dalgalanmalarga   olib   kelishi   mumkin
va tana harorati odatda ertalab pastroq, tushdan keyin esa yuqori bo'ladi. Stressli yoki
hissiy hodisa paytida harorat ko'tarilishi ham mumkin. Bundan tashqari, tana harorati
gormon ishlab chiqarish bilan chambarchas bog'liq; ba'zi ayollar o'z davrlarida yuqori
21 haroratga   ega.   Bu   shuningdek,   gormonlarni   tartibga   solish   muammolari,   masalan,
qalqonsimon bez kasalliklari sababli, tana harorati asosiy o'zgarishi mumkin [36, 45].
Tana   haroratini   yoki   termoregulyatsiyani   saqlash   gomeostazning   muhim
qismidir   -   tanadagi   muvozanatni   saqlash.   Odamlar   singari   iliq   qonli   jonzotlarda
termoregulyatsiya tanadan tashqarida qancha sovuq yoki issiq bo'lishidan qat'i nazar,
asosiy   ichki   haroratni  xavfsiz   darajada   saqlaydi.  Insonning  tana   harorati   uning  ichki
hujayralari  va organizmlari  omon qolish  uchun shu  xavfsiz  chegarada qolishi  kerak.
Tana juda qizib ketganda yoki juda sovuqlashganda va bu hal qilinmasa, odam organ
etishmovchiligini boshdan kechirishi mumkin.
Shunday   qilib,   ularning   qisqarishi   paytida   mushaklar   issiqlik   ishlab
chiqarishning   kuchli   zaxira   manbai   hisoblanadi.   Lokomotiv   paytida   ularning
metabolizmi   faolligining   o'zgarishi   issiqlik   ishlab   chiqarishning   asosiy   mexanizmi
hisoblanadi.   Har   xil   lokomotivlar   orasida   issiqlik   ishlab   chiqarishda   mushaklarning
ishtirok etishining bir necha bosqichlarini ajratish mumkin [37, 46, 52].
1.   Termoregulyatsion   ohang.   Bunday   holda,   mushaklar   qisqarmaydi.   Faqat
ularning ohanglari va metabolizmi kuchayadi. Ushbu ohang odatda bo'yin, magistral
va oyoq-qo'l mushaklarida paydo bo'ladi. Natijada issiqlik ishlab chiqarish 50-100%
ga oshadi.
2. Titroq ongsiz ravishda  ro'y beradi va termoregulyatsion ohang fonida yuqori
polli motor birliklarining davriy faoliyatidan iborat.[64;41-47 b;]
Bundan tashqari, issiqlik energiyasi  yog 'to'qimalarida saqlanadigan yog'larning
parchalanishi natijasida hosil bo'ladi. 
Kislorod   tarkibi   va   pH   o'zgarishi   singari,   hujayra   ichidagi   harorat   o'zgarishi
ham   uyali   metabolizmni   sezilarli   darajada   o'zgartiradi.   Ko'pgina   hayotiy   fermentlar
tor   harorat   oralig'ida   ishlaydi,   bu   issiqlik   muvozanatini   saqlash   uchun   tegishli
mexanizmlarni talab qiladi.[61, 62]
Issiqlik   metabolizm   jarayonida   hosil   bo'ladi.     Metabolizmning   har   qanday
o'sishi   (qondagi   qalqonsimon   bez   gormonlari,   adrenalin   yoki   norepinefrin
22 darajasining   oshishi,   metabolizmning   bazal   tezligining   oshishi   yoki   jismoniy
mashqlar paytida) issiqlik hosil bo'lishini oshiradi. Inson tanasida barcha issiqlikning
60% mushaklarda, 30% jigarda, 10% boshqa organlarda hosil bo'ladi. O'rtacha 70 kg
og'irlikdagi   odam   dam   olish   sharoitida   soatiga   72   kkal   /   soatni   chiqaradi   va   uning
haroratini 1°C ga oshirish uchun taxminan 58 kkal sarflash kerak.
Issiqlik   ishlab   chiqarish   mexanizmlari.   Tanadagi   issiqlikning   asosiy   miqdori
oqsillar, yog'lar va uglevodlarning oksidlanish jarayonida, shuningdek ATP gidrolizi
natijasida   hosil   bo'ladi.   Tanadagi   past   harorat   harorati   sharoitida   issiqlik   hosil
bo'lishining qo'shimcha mexanizmlari ishga tushiriladi: [10; 100-101 b;]
Energiya   hujayra   sintezi   jarayonlariga,   turli   fiziologik   funktsiyalarni   amalga
oshirishga,   tashqi   ishlarga,   tana   haroratini   saqlashga   va   hokazolarga   sarflanadi.
Hayotning   davom   etishi   faqat   oziq-ovqat   iste'mol   qilish   natijasida   yuzaga   keladigan
energiya   zaxiralarini   doimiy   ravishda   to'ldirish   bilan   mumkin.   Organizmda   1   g   yog
'oksidlanganda   9,3   kkal,   1   g   oqsil   va   uglevodlar   -   mos   ravishda   4,1   kkal   ajralib
chiqadi.   Kilokaloriya   (kkal)   -   1   kg   suv   haroratini   1   °   C   ga   ko'tarish   uchun   zarur
bo'lgan issiqlik (energiya) miqdori. Nai katta qismi Organizmda chiqarilgan energiya
issiqlikka   aylanadi   va   faqat   beshdan   bir   qismi   (20%)   mexanik   energiyaga   aylanadi.
Chiqarilgan   energiyaning   kichik   bir   qismi   elektr   energiyasiga   aylanadi.   Oxir   oqibat,
energiyaning   barcha   turlari   atrof-muhitga   asosan   issiqlik   energiyasi   shaklida
chiqariladi [39, 40, 65, 66].
Oziq-ovqat   bilan   ta'minlangan   energiya   miqdori   va   organizm   tomonidan
sarflangan   energiya   nisbati   energiya   balansi   deb   ataladi.   Bu   ijobiy,   muvozanatli   va
salbiy   bo'lishi   mumkin.   Haqiqiy   energiya   sarfidan   oshib   ketadigan   ortiqcha
ovqatlanish   bilan   energiya   balansi   ijobiy   bo'ladi,   yog   'to'qimalari   massasining
ko'payishi   tufayli   energiya   zaxiralari   to'planadi.   Noto'g'ri   ovqatlanish   sharoitida
energiya   balansi   salbiy,   energiyaga   boy   moddalar   zahiralari   kamayadi.   Tana
tomonidan iste'mol qilinadigan energiya miqdori haqida tasavvurga ega bo'lish uchun
tashqi muhitga chiqarilgan issiqlik miqdorini o'lchash kifoya. [14; 156 b;]
23 Bundan   tashqari     Nisha   Charkoudia   https://doi.org/10.4065/78.5.603   manzilli
maqolasida keltirishicha,
Insonlarda     fiziologik   termoregulyatsiya   turli   xil   ichki   va   tashqi   issiqlik
stimullariga   javoban   issiqlik   tarqalishi   (teri   tomirlari   va   terlash)   va   issiqlik   hosil
bo'lishining   (titroq)   o'zgarishini   o'z   ichiga   oladi.   Termoregulyatsiyaning   markaziy
nazorati   miyadagi   preoptik   /   oldingi   gipotalamusda   (PO   /   AH)   dir.   Ichki   (yadro)   va
sirt   (teri)   haroratlari   to'g'risidagi   ma'lumotlar   PO/AH   ga   uzatiladi,   keyin   esa   tegishli
efferent javobni muvofiqlashtiradi. 
Inson terisi qon oqimining termoregulyatsiyasi nazorati, termal gomeostaz bilan
bog'liq muammolar paytida normal tana haroratini saqlash uchun juda muhimdir. Teri
qon   oqimining   simpatik   nerv   nazorati   noradrenergik   vazokonstriktor   tizimi   va
simpatik faol vazodilatator tizimni o'z ichiga oladi, ikkinchisi butun tanadagi issiqlik
stressi bilan yuzaga keladigan jiddiy teri tomirlarining 80% dan 90% gacha mas'uldir.
Tananing   isishi   bilan   terining   vazodilatatsiyasining   kattaligi   hayratlanarli:
gipertermiya vaqtida terining qon oqimi 6 dan 8 L / min gacha yetishi mumkin. Teri
simpatik   vazokonstriktor   va   vazodilatator   tizimlari   ham   qon   bosimining   barorefleks
nazoratida   ishtirok   etadi;   Bu,   ayniqsa,   issiqlik   stressi   paytida,   yurak   chiqishining
bunday katta foizi teriga yo'naltirilganda juda muhimdir [54, 55]. 
Teri   qon   tomirlarining   mahalliy   termal   nazorati   ham   muhim   hissa   qo'shadi   -
terining   mahalliy   isishi   sog'lom   odamlarda   maksimal   vazodilatatsiyaga   olib   kelishi
mumkin   va   mahalliy   sezgir   nervlar   va   azot   oksidi   rolini   o'z   ichiga   oladi.   Terining
mahalliy   sovishi   terining   qon   oqimini   minimal   darajaga   tushirishi   mumkin.
Menopauza   paytida   reproduktiv   gormonlar   darajasidagi   o'zgarishlar   teri   qon
oqimining termoregulyatsiyasini nazorat qilishni sezilarli darajada o'zgartiradi. Ushbu
o'zgartirilgan   boshqaruv   issiq   chaqnashlarning   paydo   bo'lishiga   yordam   berishi
mumkin.   2-toifa   diabetes   mellitusda   teri   qon   tomirlarining   kengayish   qobiliyati
buziladi.   Bu   buzilgan   vazodilatatsiya,   ehtimol,   yuqori   atrof-muhit   harorati   ta'sirida
ushbu   bemor   populyatsiyasida   issiqlik   kasalligi   xavfini   oshiradi.   Raynaud   fenomeni
24 va   eritromelalgiya   teri   mikrovaskulyar   kasalliklarini   ifodalaydi,   ularning
patofiziologiyasi terining qon aylanishini mahalliy va yoki refleksli termoregulyatsiya
nazoratining buzilishi bilan bog'liq.
Michael  N Sawka “Georgia Institute of Technology” olimlarining fikricha esa
Qon hajmining kengayishi, agar eritrotsitlar hajmining o'zi yoki eritrotsitlar hajmi va
plazma hajmi birgalikda kengaytirilsa, termoregulyatsiya va issiqlikda mashq bajarish
qobiliyatini oshirishi mumkin. Plazma hajmining kengayishi termoregulyatsiya foyda
keltirmaydi,   lekin   yurak-qon   tomir   kuchlanishini   kamaytiradi.   Faqat   eritrotsitlar
hajmini   kengaytiradigan   tadqiqotlar   kichik   termoregulyatsiya   afzalliklarini   ko'rsatdi.
Eritrotsitlar   hajmining   kamayishi   har   qanday   katta   kamchiliklarni   keltirib   chiqaradi,
trombotsitlar hajmining kengayishi termoregulyatsiya reaktsiyalarini yaxshilaydi. 
Fortney   va   boshqalar.   [57]   eritrotsitlar   hajmining   keskin   kamayishi
termoregulyatsiya reaktsiyalariga salbiy ta'sir qiladimi yoki yo'qligini aniqlash uchun
tajriba o'tkazdi. Ularda sub'ektlarga 528 ml to'liq qon (Hct-39%) olishdan oldin va 1
soatdan keyin issiqda (35 ° C, 30% rh) 30 daqiqa yarim cho'zilgan tsikl mashqlarini
(60% VO)  bajarishlari  kerak edi. . Qabul qilinganidan keyin plazma miqdori  asosan
tiklandi,   ammo   eritrotsitlar   hajmi   va   shuning   uchun   qon   miqdori   (6%)   kamaydi.
Asosiy   harorat,   issiqlikni   saqlash   va   yurak   urish   tezligi   yuqoriroq   bo'lib,   qon   olib
tashlanganidan   keyin   teri   qon   oqimiga   reaktsiyalar   kamaydi.   Ushbu   tajribalar   shuni
ko'rsatadiki,   eritrotsitlar   hajmining   kamayishi   termoregulyatsiyaga   salbiy   ta'sir
ko'rsatishi mumkin; ammo qon hajmining kamayishi rolini ajratib bo'lmaydi.
Xulosa   qilib   aytadigan   bo'lsak,   eritrotsitlar   hajmining   keskin   kengayishi
issiqlikka   moslashgan   odamlar   uchun   eng   katta   ko'rinadigan   termoregulyatsiya
ustunligini   ta'minlaydi.   Bu   afzalliklarga   yaxshilangan   terlash   reaktsiyasi   va   issiqlik
saqlash   yoshining   qisqarishi   kiradi.   Eritrositlar   hajmining   kamayishi   salbiy
termoregulyatsiya   ta'siriga   ega   bo'lishi   mumkin;   Termoregulyatsiyada   bir   nechta
tadqiqotchilar o'tkir eritrotsitlar hajmini kengaytirishning potentsial termoregulyatsiya
afzalliklarini   o'rgandilar.     Eritrositlar   hajmining   kengayishi   issiqlikni   saqlashni
25 kamaytirdi, terlash sezuvchanligini oshirdi va issiqlik o'tkazuvchanligini oshirdi, lekin
mashqlar paytida asosiy haroratni o'zgartirmadi [23]
1.4.Tana haroratini boshqarishda kiyim-kechaklarning roli va ahamyati
Oziq-ovqat   omon   qolish   uchun   zarur   bo'lganidek,   tana   haroratini   to'g'ri
darajada ushlab turish uchun kiyim ham kerak. Inson tomonidan ishlatiladigan oziq-
ovqat   moddalari   fiziologik   jarayon   orqali   hazm   qilinadi.   Hazm   qilingan   oziq-ovqat
inson tanasiga  issiqlik  va energiya beradi. Tanadagi  issiqlikni  to'g'ri  darajada ushlab
turish uchun kiyim va kiyimning dizayni juda muhimdir. Kiyimning dizayni shunday
bo'lishi kerakki, u inson tanasini har qanday noqulay ekologik vaziyatdan himoya qila
oladi, shuningdek, tananing har qanday qismining harakati qulay bo'lishi kerak. 
Tibbiyot faniga ko'ra, inson tanasining ichki harorati 37 0 C va teri harorati 33
0  bo'lishi   kerak.C   o'zini   qulay  his   qilish.   Teri   harorati   inson   tanasining   joyidan   farq
qilishi   mumkin;   masalan,   eng   pasti   oyoq   va   qo'l   barglarida,   eng   balandi   esa   qo'l
ostida.   Tana   harorati   pasayganda,   qo'l,   oyoq,   tana,   yuz   va   hokazo   terilari   tana
haroratini   yo'qotishdan   himoya   qilish   va   tana   va   miyaning   ichki   haroratini   doimiy
ravishda 37 0
C da ushlab turish uchun qon hujayralarini siqish uchun ishlay boshlaydi.
Tana ichki haroratining o'zgarishi faqat +/-2 0
C odamga noqulaylik tug'diradi va +/-4  0
S uchun shifokor yordami kerak. Insonning qulayligi uchun kiyimni loyihalash uchun
inson tanasidan haroratni yo'qotish usullarini bilish kerak.[21; 193 b;]
Kiyimlar har xil turdagi tolalardan tayyorlanadi . Kiyimlarda turli nisbatlarda tola va
havo mavjud. Tolalar  miqdori  odatda har  qanday kiyimdagi  havo hajmidan kamroq.
Juda   qattiq   yigirilgan   ipda   tolaning   hajmi   60%   gacha,   havo   hajmi   esa   40%   bo lishiʻ
mumkin.   Juda   ixcham   to'qilgan   matoda   tolaning   hajmi   40%   gacha,   havo   hajmi   esa
60% bo'lishi mumkin. Shunday qilib, issiqlik o'tkazuvchanlik usuli bilan kiyim orqali
yo'qolsa, u ham tola, ham havo orqali yo'qoladi.
26 Kiyim orqali issiqlikni yo'qotish termal qarshilik bilan ifodalanadi va termal qarshilik
TOG   qiymati   sifatida   ifodalanadi.   TOG   qiymati   qanchalik   yuqori   bo'lsa,   termal
qarshilik   qanchalik   baland   bo'lsa,   issiqlik   yo'qotilishini   kamaytiradi.   Amerikada   va
boshqa   ko'plab   mamlakatlarda   termal   qarshilik   CLO   qiymati   sifatida   ifodalanadi.
Ko'rinib   turibdiki,   kiyimdagi   tolalar   hajmi   kiyim   hajmiga   nisbatan   kam   bo'lsa,   bu
kiyimning issiqlikka chidamliligi yuqori bo'ladi, bu kiyim orqali issiqlik yo'qotilishini
kamaytiradi.   paxta   tolalari   gazlamada   tekis   holatda   qoladi,   shuning   uchun   paxta
Kiyim   orqali   issiqlikni   o'tkazish   usuli   bilan   yo'qotish   kiyimdagi   tolalar   turiga   ham
bog'liq.   Misol   uchun,   paxta   kiyimi   nisbatan   salqin   his   qiladi,   jun,   poliester,
polipropilendan   tayyorlangan   kiyimlar   esa   qurtdir.   Buning   sababi   shundaki,
tolalarining   katta   maydoni   tanaga   tegadi   va   o'tkazuvchanlik   usulida   issiqlik
yo'qotilishi   ko'proq   bo'ladi,   natijada   paxta   sovuq   his   qiladi.   Polyester,   jun   va
polipropilen tolalar matoda qiyshiq holatda qoladi, shuning uchun bu tolalarning tana
bilan   aloqa   qilish   maydoni   kamroq   va   o'tkazuvchanlik   usulida   issiqlik   yo'qotilishi
kamroq   bo'ladi   va   foydalanish   paytida   qurtni   his   qiladi.viskoza   tolasi   ,   foydalanish
paytida qurtni his qiladi, chunki bunday kiyimning aloqa joyi matolarning tukli yuzasi
tufayli kamroq bo'ladi.[57; 142-146 b;]
Biz   jismoniy   mashqlar   va   issiqlik   ta'sirida   tanani   sovutish   uchun   juda   ko'p
terlashimiz va teri qon aylanishining o'zgarishi orqali tana haroratini mo'tadil muhitda
sozlashimiz   mumkin.   Bir   oz   salqin   muhitda   biz   oyoq-qo'llarimizga   va   teriga   qon
oqimini   kamaytiramiz   va   markaziy   tana   haroratini   saqlash   uchun   yog   'qatlamini
izolyatsiyasidan   foydalanamiz.   Biz   titroq   orqali   issiqlik   ishlab   chiqarishimizni
oshirishimiz   mumkin   va   piloerektsiya   orqali   terimiz   atrofida   kichik   izolyatsiya
qiluvchi   havo   qatlamini   yaratishimiz   mumkin.   Biroq,   harorat   pasayganda,   kiyim-
kechak kiyish yoki isitish xonalaridan foydalanishni o'z ichiga olgan xatti-harakatlarni
o'zgartirmasdan,   uzoq   muddatda   tana   haroratini   ushlab   turolmaymiz.   Shu   nuqtai
nazardan,   kiyim-kechak   insoniyatning   butun   dunyo   bo'ylab   yashash   joylarini
kengaytirishga   imkon   berdi   va   uning   rivojlanishiga   ijobiy   ta'sir   ko'rsatdi.   Bugungi
27 kunda   kiyim   turli   sabablarga   ko'ra   kiyiladi.   Funktsional   jihatlaridan   (izolyatsiya,
himoya)   tashqari,   u  kuchli   madaniy  jihatga   ham   ega.   Kiyimning   himoya   funktsiyasi
bilan kiyimning termal ishlashi o'rtasidagi ziddiyat yuzaga keladi. [38] 
Kiyim   inson   va   atrof-muhit   o'rtasidagi   muhim   aloqadir.   Kiyimning   madaniy
ma'nosidan   tashqari,   u   sovuqdan,   quyoshdan,   shamoldan   yoki   yomg'irdan   himoya
qilish,   shuningdek,   boshqa   ekologik   xavflardan   (kimyoviy,   mexanik)   himoya   qiladi.
Kiyimning   termoregulyatsiyaga   ta'siri   birinchi   navbatda   ishlatiladigan   to'qimachilik
materiallariga bog'liq. Ular issiqlik izolyatsiyasini ta'minlaydi, shuningdek, bug '(ter)
o'tishiga qarshilik ko'rsatadi. Biroq, kiyim faqat to'qimachilik qatlamidan ko'proq. 
Kiyimga   kiritilgan   havo   qatlamlari   qo'shimcha   izolyatsiyani   ta'minlaydi   va
kiyimning   umumiy   termal   himoyasi   katta   qismi   ushbu   yopiq   havo   qatlamlariga
asoslangan va kiyimning dizayni va mosligiga kuchli ta'sir qiladi. Kiyimning qulayligi
teridagi   issiqlik   sharoitlariga   ta'sir   qiluvchi   bir   qator   kiyim   xususiyatlari   bilan
belgilanadi.   Teri   harorati   va   terining   teginish   hissi   (masalan,   yopishqoq   nam   kiyim)
miyaga oziqlanadigan va umumiy qulaylik yoki noqulaylik hissi paydo bo'lishiga olib
keladi.[36]
Umuman   olganda,   insonning   termal   qulayligi   kiyimning   kombinatsiyasiga
bog'liqtolalarning   tuzilishi   va   kimyoviy   tabiati,   tashqi   sharoitlar   va   kiyish   bilan
bog'liq   omillar.Kiyim   tizimining   termal   qulayligi   tananing   termal   muvozanati   bilan
bog'liqva   kiyim   bilan   dinamik   o'zaro   ta'sirga   termoregulyatsiya   javoblari   va   atrof-
muhit,   bo'yicha   bo'lishi   mumkin.   kiyimning   muhim   vazifalari   sog'lom   va   sog'lom
bo'lish uchuny etarli termal qulaylikni ta'minlashdir. 
Tananing termal muvozanati va uning dinamikaga termoregulyatsiya javoblari
bilan   bog'liq   kiyim   va   atrof-muhit   bilan   o'zaro   ta'sir   qiladi.   Kiyimning   muhim
vazifalaridan   biri   salomatlik   va   yuqori   darajadagi   issiqlik   uchun   etarli   darajada
qulaylikni ta'minlashdir. [26]
Tana   haroratining   boshqarilishi   ya’ni   Termoregulyatsiya   issiqlik   ishlab
chiqarish   (kimyoviy   termoregulyatsiya)   va   issiqlik   uzatish   (fizikaviy
28 termoregulyatsiya)   darajasini   tartibga   solish   mexanizmlari   bilan   bog'liq.   Issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatish muvozanati gipotalamus tomonidan boshqariladi, u
adaptiv   xatti-harakatlarning   sezgir,   avtonom,   emotsional   va   motor   qismlarini
birlashtiradi.   Organizmdagi   hosil   bo`ladigan   issiqlikning   boshqarilishi   ya’ni
termoregulyatsiyaning   optimal   holatini   ta’minlash   orqali   organizmning   o`sish
varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning
me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin. 
Havo, suv, oziq-ovqat, boshpana, uxlash va termoregulyatsiya? Inson hayotini
ta'minlash uchun zarur bo'lgan omillarni muhokama qilishda ko'pincha tana haroratini
e'tiborsiz   qoldiramiz.   Termoregulyatsiya   -   bu   inson   hujayralarining   haddan   tashqari
qizishi va o'lishi o'rniga omon qolish va rivojlanishiga imkon beradigan narsa, ammo
aksariyat   odamlar   o'zlarining   tana   harorati   haqida   biror   narsa   noto'g'ri   bo'lib
ketguncha o'ylamaydilar. Har doim issiqni his qilish yoki doimiy sovuq oyoqlaringiz
bilan   tanilgan   bo'lishdan   tashqari,   tana   haroratini   tartibga   solishda   sodir   bo'ladigan
qoidabuzarliklar xavfli va hatto hayot uchun xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Oziq-ovqat   mahsulotlari   tarkibidagi   to`yimli   moddalarning   almashinuvi
natijasida   yuzaga   keladigan   energiyaning   organizmdan   ortiqcha   chiqajismoniy
mashqlar  va issiqlik ta'sirida tanani  sovutish  uchun juda ko'p terlashimiz va teri qon
aylanishining o'zgarishi orqali tana haroratini mo'tadil muhitda sozlashimiz mumkin.
Bir oz salqin muhitda biz oyoq-qo'llarimizga va teriga qon oqimini kamaytiramiz va
markaziy tana haroratini saqlash uchun yog 'qatlamini izolyatsiyasidan foydalanamiz.
Biz titroq orqali issiqlik ishlab chiqarishimizni oshirishimiz mumkin va piloerektsiya
orqali   terimiz   atrofida   kichik   izolyatsiya   qiluvchi   havo   qatlamini   yaratishimiz
mumkin.   Biroq,   harorat   pasayganda,   kiyim-kechak   kiyish   yoki   isitish   xonalaridan
foydalanishni o'z ichiga olgan xatti-harakatlarni o'zgartirmasdan, uzoq muddatda tana
haroratini   ushlab   turolmaymiz.   Shu   nuqtai   nazardan,   kiyim-kechak   insoniyatning
butun   dunyo   bo'ylab   yashash   joylarini   kengaytirishga   imkon   berdi   va   uning
rivojlanishiga   ijobiy   ta'sir   ko'rsatdi.   Bugungi   kunda   kiyim   turli   sabablarga   ko'ra
29 kiyiladi.   Funktsional   jihatlaridan   (izolyatsiya,   himoya)   tashqari,   u   kuchli   madaniy
jihatga   ham   ega.   Kiyimning   himoya   funktsiyasi   brib   yuborilishini   oldini   olishda
optimal   yashash   muhitni   bilan   ta’minlanishi,   organizmning   ruhiy   holati   va   maqbul
bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim.[54 ]
Kiyim   orqali   issiqlikni   o'tkazish   usuli   bilan   yo'qotish   kiyimdagi   tolalar   turiga
ham   bog'liq.   Misol   uchun,   paxta   kiyimi   nisbatan   salqin   his   qiladi,   jun,   poliester,
polipropilendan   tayyorlangan   kiyimlar   esa   qurtdir.   Buning   sababi   shundaki,
tolalarining   katta   maydoni   tanaga   tegadi   va   o'tkazuvchanlik   usulida   issiqlik
yo'qotilishi   ko'proq   bo'ladi,   natijada   paxta   sovuq   his   qiladi.   Polyester,   jun   va
polipropilen tolalar matoda qiyshiq holatda qoladi, shuning uchun bu tolalarning tana
bilan   aloqa   qilish   maydoni   kamroq   va   o'tkazuvchanlik   usulida   issiqlik   yo'qotilishi
kamroq   bo'ladi   va   foydalanish   paytida   qurtni   his   qiladi.viskoza   tolasi   ,   foydalanish
paytida qurtni his qiladi, chunki bunday kiyimning aloqa joyi matolarning tukli yuzasi
tufayli kamroq bo'ladi.[32]
Termoregulyatsiya   jarayonining   buzilishi,   boshqa   ko‘zga   tashlanmaydigan
kasalliklarda   ham   kuzatiladi.   Yana   bir   xavfli   sabab,   organizm   haroratni   tashqi
muhitga ajrata olmay qolishidir. Juda issiq va dim ob-havoda yoki dim xonada uzoq
muddat   bo‘lganda   organizm   haroratni   tashqi   muhitga   ajrata   olmay   qoladi.   Bunday
holat yurak va nafas olish tizimi bilan bog‘liq kasalliklari bor insonlar  hayoti uchun
katta   xavf   tug‘diradi,   hatto   o‘lim   bilan   tugash   ehtimoli   ham   mavjud.   Bolalarda   tana
harorati ularni juda qalin kiyimlar bilan kiyintirganda ham oshadi. Juda issiq sharoitda
sog‘lom   odam   a’zolari,   birinchi   navbatda   uning   miyasi   «qiynaladi».
Bundan   tashqari,   tana   harorati   juda   emotsional   insonlarda   stress   va   depressiya
vaqtlarida ham ko‘tariladi.[25]
Organizmda haroratni doimiyligi bir necha mexanizmlar yordamida boshqarilib,
issiqlikning   hosil   bo‘lishi   va   tashqariga   chiqarilishi   markaziy   asab   tarmog‘i
tomonidan   boshqariladi.   Ushbu   birbiri   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   jarayon   kimyoviy   va
fizikaviy issiqlik almashinuvi deb nomlanib, markaziy asab tarmog‘ini faoliyati bilan
30 bog‘liqdir.   Issiqlik,   organizmda   ovqat   moddalarining   oksidlanishi   natijasida   hosil
bo‘ladi.   Bu   jarayon   moddalar   almashinuvining   qay   darajada   kechishiga   bog‘liq.
Moddalar   almashinuvi   qancha   shiddatli   bo‘lsa,   ya’ni   organizmda   ovqat   moddalari
qancha ko‘p oksidlansa, shuncha ko'p issiqlik hosil bo‘ladi. 
Organizmda   issiqlik   asosan   mushaklarda   vujudga   keladi.   Odam   tinch   turganda
ham   mushaklarda   issiqlik   hosil   bo‘laveradi.   Yurganda   esa   organizm   da   tinch
holatdagiga   nisbatan   issiqlik   60-80   foizdan   ko‘p   roq   hosil   bo‘ladi.   Mushaklarni   ishi
jarayonida   issiqlikni   hosil   bo'lishi   4-5   martaga   oshadi.   Issiqlik   asosan   mushaklarda
hosil   bo‘ladi   Issiqlik   mushaklardan   tashqari   jigar,   buyrak   va   boshqa   ichki   ayiruv
a’zolarda ham hosil bo‘ladi. 
Gipotalamus   miyaning   termoregulyatsiya   uchun   mas'ul   qismidir   va   ko'pincha
tananing   termostati   deb   ataladi.   Gipotalamusda   butun   tanada   harorat   o'zgarishini
sezadigan   va   hisobot   beruvchi   xabarchilar   mavjud.   Termostat   tanani   juda   qizib
ketayotganini  sezganda,  terlash  uchun  mas'ul   bo'lgan  joylarga  signal   yuboradi,  ichki
sovutish   tizimimizni   faollashtiradi.   Xuddi   shu   tarzda,   tana   juda   sovuqlashganda,
gipotalamus   titraydi,   titraydi   va   ichki   organlarga   sovuqdan   saqlanish   uchun   qon
quyadi.
Mushaklar, jigar va buyrak jadal ishlaganda issiqlik, ayniqsa, ko p hosil bo ladi.ʻ ʻ
Odam   tinch   turganda   70   %   issiqlik   ichki   a zolar,   30   %   esa   tinch   holatda   tolalari	
ʼ
garchand   kuchsiz   bo lsa-da,   doimo   qisqarib   turadigan   mushaklar   hisobiga   ishlab	
ʻ
chiqariladi.
Jismoniy   mehnatda   issiqlik   hosil   bo lishi   bir   necha   marta   ko payadi   va   bu	
ʻ ʻ
jarayonda   mushaklar   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega   bo ladi.   Organizmdan   issiqlik,	
ʻ
asosan, teri orqali, kamroq darajada nafas, siydik va najas bilan ajralib chiqadi.
Termoregulyatsiya   issiqlik   hosil   bo lishining   kuchayishi   (pasayishi)   yoki	
ʻ
issiqlikni   berish   sur atining   o zgarishi   hisobiga   amalga   oshadi.   Issiqlik   ishlab	
ʼ ʻ
chiqarilishi,   asosan,   mushaklarning   ishlashiga   qarab   o zgaradi.   Sovuq   vaqtida   bir	
ʻ
31 joyda   tinch   turganda   qaltirash   termoregulyatsiyaga   misol   bo la   oladi.   Bunda   hechʻ
qanday ish bajarilmaganlgi uchun butun energiya issiqlikka aylanadi.
Kishi sovuqda qaltiraganda issiqlik hosil bo lishi 3 baravar ko payishi mumkin.	
ʻ ʻ
Organizmdan   issiqlik   nurlanishi,   issiqlik   o tishi   (tevarak-atrofdagi   jismlarga
ʻ
tegilganda   issiqlik   berilishi),   teri   va   o pkadan   suvning   bug lanishi   va   terlash   orqali	
ʻ ʻ
issiqlik chiqadi.
Odamning   me yoriy   hayot   faoliyati   bir   necha   gradus   doirasida   kechishi   mumkin.	
ʼ
Tana  h-rtining  36° dan  past   bo lishi  ham,  40-41°  dan yuqori  bo lishi   ham  organizm	
ʻ ʻ
uchun xatarlidir.
Issiqlik   hosil   bo lishi   bilan   uning   ajratilishi   o rtasidagi   zarur   balans	
ʻ ʻ   markaziy
nerv   tizimi   yordamida   boshqarib   turiladi.   Termoregulyatsiya   yordamida   saqlanib
turuvchi   haroratda   organizmda   sodir   bo ladigan   moddalar   va   energiya   almashinuvi	
ʻ
reaksiyalari uchun optimaldir. Odam va issiq qonli hayvonlar organizmida to xtovsiz	
ʻ
ravishda   issiqlik   hosil   bo lib,   u   tashqi   muhitga   chiqarib   turiladi.   Biror   ish   bajarish	
ʻ
uchun   tirik   organizmda   hamma   vaqt   energiya   sarf   bo ladi   va   ana   shu   ish   (aniqroq	
ʻ
qilib   aytganda,   uni   ta minlovchi   kimyoviy   reaksiyalar)   oqibatida   issiqlik   ishlab	
ʼ
chiqariladi .
Termoregulyatsiya markazlari tana haroratining doimiligini saqlab turuvchi juda
ko p   va   murakkab   jarayonlarning   borishi   hamda   koordinatsiyasni   ta minlaydi.	
ʻ ʼ
Termoregulyatsiya   jarayonida   markaziy   nerv   tizimining   nazoratida   endokrin   tizim
katta rol o ynaydi. Jumladan, qalqonsimon bez garmonlari moddalar almashinuvining	
ʻ
jadaligini, binobarin issiqlik hosil bo lishini kuchaytiradi, buyrak usti bezi garmonlari	
ʻ
oksidlanish   jarayonlarini   kuchaytiradi   va   teri   tomirlarini   qisqartirib,   issiqlik
ajratilishini kamaytiradi.
Organizmda   hosil   bo‘lgan   issiqlik   doimo   tashqariga(nafas   olish,   terla   s   h   )
chiqarib   turiladi,   hech   bir   ovqat   organizmda   uzoq   vaqt   yig'ilib   qola   olmaydi.
Issiqlikning   organizmda   hosil   bo‘lishi   va   tashqariga   chiqarilib   turilishi
termoregulyatsiya deyiladi va bu jarayon murakkab mexanizmlar orqali sodir bo‘ladi.
32 Odam tanasi uchun normal harorat 36,6-37, O
C hisoblanadi. Energiyaning bir sutkada
umumiy sarflanishi asosiy modda almashinuvidan olinadi. [6; 44-46 b;]
Barcha   «bilgan»,   tana   haroratining   normal   ko‘rsatkichi   –   36,6   °C   atrofida .
Aslida, tana harorati normada shunday ko‘rsatkichda bo‘lishi kerakmi?!
Umuman   olib   qaraganda,   36,6°C   ko‘rsatkich   faqatgina   o‘rtacha   hisoblangan
sondir.   Aslida,   tana   haroratining   normal   ko‘rsatkichi   aniq   bir   ko‘rsatkichda   emas,
balki ma’lum   diapazon   oralig‘ida bo‘ladi – 36,0   °C   dan   37,2   °C   gacha. Organizm   37,0
°C   haroratda   mukammal   ishlaydi.   Normal   tana   harorati   esa,   har   insonning   yoshiga,
jinsiga,   vaqtga,   jismoniy   faolligiga   va   boshqa   bir   qancha   omillarga   bog liq   holdaʻ
ma lum   diapazonda   o zgarib   turadi.   Inson   o‘z   tana   haroratini   tez-tez   o‘lchab   turib,	
ʼ ʻ
o‘zi uchun normal bo‘lgan ko‘rsatkichni bilib olishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.  
Inson   yoshi   kattalashgan   sari   temperaturasi   pasayib   boradi,   bolalik   davrida   esa
tana   harorati   yuqori   ko‘rsatkichlarda   bo‘ladi.   Shuning   uchun   ba’zi   hollarda
36,0   °C   kattalar   uchun   normal   hisoblanadi.   Bolalar   uchun   esa,   bu   ko‘rsatkich
gipotermiya bo‘lib hisoblanadi [ 21; 301 b;].
33 II-BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, MATERALLARI VA USULLARI.
2.1. Tadqiqotlarni o’tkazish sharoitlari va bajarish tartibi.
Bakalavrlik   dissertatsiyasini   bajarish   davomida   mavjud   rejalarimizga   muvofiq
eksperimental tajribalarni bajarishda yoshi va barcha fiziologik ko’rsatgichlari bir xil
bo’lgan   5-6   yoshlar   oralig’idagi   o’g’il   bolalarda   olib   borildi.     Bu   kabi   bog’cha
yoshidagi   bolalarning   organizmida   moddalar   hamda   energiya   almashinuvi   jadalligi
kattalarga nisbatan juda yuqori ko’rsatgichlarda bo’ladi. Shu bilan birgalikda ularning
tana   harorati   ko’rsatgichlari   ham   yuqori   hisoblanadi   buning   sababi   esa   organizmda
kechayotgan   barcha   fiziologik   jarayonlarning   tezligiga   bog’liqdir.   Tadqiqotlarni
bajarishda   olib   boriladigan   tadqiqot   ishiga   mos   va   tegishli   bo‘lgan   sharoitlar,   olib
boriladigan   tadqiqot   ishining   rejalaridan   va   bajariladigan   usullarining   talablaridan
kelib   chiqib   mos   holda     yaratildi.   Ya’ni   tadqiqotlarimiz   davomida   maxsus   havo
almashinib   turuvchi   optimal   haroratga   (xona   harorati   20*C)   ega   tajriba   xonalari
belgilab, tajribalarimiz olib borildi. Bundan tashqari tajriba guruh uchun olingan har
bir bolaning yoshi, bo’yi, tana vazni hamda ko’krak aylanalarining o’lchamlari olindi.
Bundan   maqsad   kutilayotgan   natijaning   yuqori   darajada   aniq   va   tog’ri   aks   etishini
ta’minlaydi. (2.1-jadval)
1-jadval
Tajriba guruhi tarkibidagi bolalarning yoshiga bog’liq tana vazni,
Tartib
raqam Yoshi Vazni Bo’y
uzunligi Ko’krak aylanasi
          
1 24.0 kg 113.52 sm 54.0 sm
2 6 yosh 27.14 kg 122.6 sm 56.7 sm
Shu   bilan   birgalikda   tajriba   olib   borilayotgan   xonaning   umumiy   gigiyena
holatlari   ham   nazorat   ostida   bo’ldi.   Hamda   har   bir   bolaning   harorat   ko’rsatgichlari,
34 foydalanilgan matoli( junli, paxtali va Sintetik) kiyimlar bilan ta’minlanganidan so’ng
har yarim soatda o’lchanib borildi, ular muntazam ravishda nazorat qilinib turuldi. Bu
tekshiruvlar     har   bir   bolaning   jismoniy   tinchlik   holatlarida   o’lchanib   borildi.   Ya’ni
bola   turli xildagi emotsional  holatlarida bo’masligi (qo’rquv, haddan tashqari kulgu
va   hayajonli)   ga   e’tibor   berildi.   Ular   iloji   boricha   normal   emotsional   holatda
bo’lishligi   ta’minlandi.   Shuni   ham   aytish   kerakki   tajriba   uchun   olingan   bolalarning
har biri,  I.Pavlov oily nerv faoliyatini to’rt tipga (tempramit)ga agratishi bo’yicha 
1.Xolerik
 2.Filigmatik 
3.Sangvenik
4.Melanxolik
Ulani asosan  Xolerik hamda Sangvenik tipdagi bolalar tashkil etdi. Hamda turli
xil kiymlarga nisbatan organizmda allergik holatlari iloji boricha bo’lmagan bolalarni
tanlab olishga erishildi. Buning uchun ular tarbiyalanayotgan muassasada bolalarning
sog’ligini   nazorat   qilib   boradigan   hamshiralar   tomonidan,   har   bir   tajriba   uchun
olinadigan   bolaning   tibbiy   kartalari   ham   tekshirilib,   ularning   jismoniy   hamda   ruhiy
jihatdan sog’lomliklariga ishonch hosil qilindi. Bu esa bizni bajarayotgan ishimiznin
yana ham anniq hamda shaffof chiqishiga imkon yaratdi.
Bizning tajribalarimiz kuz oyida olib borildi. Ya’ni  oyning boshida (sentabr) da
boshlani, toki noyabr oyining oxirigacha davom etdi va tugatildi.
Tajriba   uchun   ajratilgan   bolalarning   guruhi   shakillangan   so’ng,   ularni   tana
harorati tushlikdagi ovqatlanishdan ikki soat oldin hamda tushlikdagi ovqatlanishdan
uch soat kiyin olib borildi. Bu ko’rsatgichlar muntazam ravishda uch oy davom etdi.
Tajribamizning boshlanish vaqti asosan kunduzgi soat 10:00 dan boshlandi va uning
tugatillish   muddati   kunning   ikkinchi   qism   soati   16:00   da   tugatillishi   ta’minlandi.
Hosil   qlingan   tajriba   guruhimizdagi   bolalar   uch   xil   matoli   kiyimlar   bilan     (junli,
paxtali va Sintetik) ta’minlanib, uch kichik guruh hosil qilgan holda tanasining kiyim
bilan qoplanmagan sohalari   (peshona, yuz qism, bo’yin hamda barmoq) sohalaridan
35 harorat   ko’rsatgichlari   aniqlanib   borildi   maxsus   yaratilgan   jadvallarga   qayd   qilinib
borildi.   Shu   bilsn   birga   tananing   kiyim   bilan   qoplangan   (yelka,   qo’ltiq   osti,   bilak,
kindik va bolder)  sohalari ham yuqoridagi tartibda belgilanib borildi.
Oldimizga   qo’yilgan   maqsad   va   vazifalardan   kelib   chiqqan   holda   insoniyat
uchun   foydali   hisoblangan   bunday   tajribalar,   tajriba   guruhi   tarkibidagi   bolalarning
harorat   ko’rsatgich   jaddalliklarini   turli   matoli   kiyimlar   ta’sirida   o’zgarishini
aniqlashda foydalanildi.  Bundan tashqari bog’cha yoshidagi bolalarda turli xil matoli
kiyimlardan   foydalanishi   natijasida   ularning   umumiy   qon   tahlili   ko’rsatgichlarini
aniqlashga   erishildi.   Bularni   olib   borish   uchun   tanlab   olingan   tajriba   guruhimiz
tarkibidagi   bolalardan,ular   tarbiyalanayotgan   muassasaning   masul   hamshirasi   bilan
qon tahlillari olib borildi. Umumiy qon analizi ichiga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi:
Gemoglobin va   gematokrit   ko‘rsatkich;
Eritrotsitlar   cho‘kish   tezligi   Qon   analizini   tongda   o‘tkazgan   yaxshiroq.
Tekshirilayotgan inson kamida 4 soat ichida ovqatlanmasligi kerak;
Qonning   shaklli   elementlari   plazmada   muallaq   –   aralashma   holatida   bo ladi.ʻ
Eritrotsitlarning   plazmadagi   muallaq   holati   uning   yuzasi   gidrofilligi,   hamda
eritrotsitlar   manfiy   zaryadga   ega   ekanligi   tufayli   ularning   bir-biridan   «qochishi»
xossasi   bilan   bog liqdir.   Agar   shaklli   elementlar   manfiy   zaryadi   pasaysa,   ularning	
ʻ
elektrostatik   bir-biridan   «qochishi»   kamayadi.   Bunday   holat   eritrotsitlar   yuzasiga
fibrinogen,   α-globulin,   paraproteinlar   kabi   musbat   zaryadli   oqsillarni
adsorbsiyalanishi   natijasida   kelib   chiqishi   mumkin.   Bunday   eritrotsitlar   bir-birining
ustiga   taxlanib   «tangachalar   ustuni»   ni   hosil   qilishi   mumkin.   Hosil   boigan
«tangachalar ustuni» kapillarlarga tiqilib to qima va a’zolarda qon aylanishini buzishi	
ʻ
mumkin. 
Agar probirkaga qon olib, uning ivishiga qarshi modda qo shib qo yilsa, ma’lum	
ʻ ʻ
vaqt   o tgandan   so ng   qon   ikki   qismga   bo linib   qolganligini   ko rish   mumkin:	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yuqoridagi   suyuq   qismi   plazma   va   pastki   qismi   shaklli   elementlar,   asosan
36 eritrotsitlardan iborat. Shunga asoslanib, cho kish tezligini aniqlash orqali plazmadagiʻ
eritrotsitlarning aralashma holati turg unligini o rganish taklif qilingan. 	
ʻ ʻ
EChT   yoshga   va   jinsga   bog liq.   Chaqaloqlarda   EChT   1-2   mm/s,   1   yoshdan
ʻ
katta bolalarda va erkaklarda 6-12 mm/s, ayollarda 8-15 mm/s, qarilarda 15-20 mm/ s
ga   teng.   EChT   kattaligiga   eng   ta’sir   qiluvchi   omil   bu   fibrinogenning   qondagi
miqdoridir; agar uning miqdori 4 g/l dan ko paysa EChT ortadi. Homilador ayollarda	
ʻ
EChTning   ortishi   ham   qondagi   fibrinogen   miqdorining   ko payishi   bilan   bog liq.	
ʻ ʻ
EChTning   ortishi   yallig lanish,   yuqumli   va   onkologik   kasalliklarda,   shuningdek,	
ʻ
qonda   eritrotsitlar   miqdori   keskin   kamayganda   (anemiya)   kuzatiladi.   EChT
eritrotsitlarga nisbatan plazma xossalariga ko proq bog liq.	
ʻ ʻ
Gemoglobin.   Qonda   gemoglobinning   miqdori   sog lom   ayollarda   120-140   g/l,	
ʻ
erkaklarda esa 130-160 g/l ni  tashkil  qiladi.
Tarkibida xromotoproteid - gemoglobinni saqlash eritrositning asosiy vazifasidir.
Odam   gemoglobinining   molekulyar   massasi   68800   ga   teng.   Gemoglobin   oqsil
(globin) va temir saqlovchi (gem) qismlardan iborat. 1 molekula globinga 4 molekula
gem to g ri keladi.	
ʻ ʻ
Sog lom odam qonida gemoglobin miqdori - erkaklarda 130-160 g/l va ayollarda	
ʻ
120-165 g/l ni tashkil qiladi. Normal yetilgan eritrositning 1 donasi o rtacha 27-33,3	
ʻ
pg gemoglobin tutadi.
Gemoglobinning   asosiy   vazifasi   O
2   va   CO
2   larni   tashishdir.   Bundan   tashqari
gemoglobin bufer xossaga ega, shuningdek u ayrim zaharli moddalarni biriktira oladi.
Leykotsitlar.  Leykopeniya radioaktiv fon ortganda va ayrim farmokologik dorilar
ta’sirida   kelib     chiqadi .   Leykopeniya   ayrim   yuqumli   kasalliklarda   (sepsis,   miliar
tuberkulez)   ham   kuzatiladi.   Leykotsitlar   tuzilishiga   karab   ikkita   katta   guruhga
bo linadi:   granulotsitlar   va   agranulotsitlar.   Donachali   leykotsitlar   neytrofillar,	
ʻ
eozinofillar   va   bazofillar,   donachasiz   leykotsitlar   -   limfotsitlar   va   monotsitlardan
iborat.
37 Barcha leykotsitlar, asosan,  himoya funksiyasini  bajarishadi. Lekin bu funksiya
har-xil leykotsitlar tomonidan turlicha amalga oshiriladi.
Tajribadan   so ngda   Goryayev   kamerasidagi   leykotsitlarning   joylashish   rasmiʻ
chiziladi va  sanalgan  leykotsitlar  sonini yuqoridagi formulaga qo yib, 1 mm	
ʻ 3
 qondagi
leykotsitlar soni   hisoblab, olingan natija me yoriy ko rsatgichlarga solishtirib  	
ʻ ʻ tegishli
xulosa qilindi.
Eritrotsitlar.   Eritrotsitlar   o lchami   o zgaruvchan   bo lib,   uning   diametri   7,5-8,3	
ʻ ʻ ʻ
mkm, qalinligi - qabariq sohasida 2,1 mkm, botiq joyida esa 1,1-1,2 mkm, yuzasining
kattaligi - 145 mkm 2 
, hajmi 86 mkm 3
 ni tashkil qiladi.
Eritrotsitlarning   miqdori   erkaklarda   erkaklarda   4   500   000-5   000   000,   ayollarda
3   800   000-4   500   000   tagacha   bo ladi.   Eritrotsit	
ʻ larning   ko payishi   eritrotsitoz,	ʻ
kamayishi eritropeniya deb ataladi. Eritrotsitlarni kamayishi anemiya kelib chiqishiga
sabab bo ladi.	
ʻ
Og irligi   60   kg   ga     teng   bo lgan   odam   eritrotsitlarining   umumiy   miqdori   25
ʻ ʻ
trillionga teng bo ladi, qonning shakilli elementlari orasida eritrositlarning fiziologik	
ʻ
ahamiyati juda muhim sanaladi.
Tajribadan   so ngda   Goryayev   hisoblash   kamerasi   va   uning   setkasidagi	
ʻ
eritrositlarning   joylashish   rasmi   chiziladi   va   Sanab   chiqilgan   eritrotsitlar   sonini
yuqoridagi formulaga qo yib, 1 mm	
ʻ 3
 qonda qancha eritrotsit borligini hisoblab  tegishli
xulosa yoziladi.
2.2 Tadqiqotlarni amalga oshirishda qo’llaniladigan usullar.
Tadqiqotlarimiz   maxsus   reja   asosida   bajarishda   dastlab   tajriba   guruhi   uchun
tanlab   olingan   har   bir   bolaning   tana   harorati   daslab   normal   (maxsus   kiyimlar
kiyilmagan   paytda)   holatda   elektron   termometr   yordamida   belgilangan   harorat
nuqtalarini o’lchab olishdan boshladik.   Hamda biz foydalangan matoli kiyimlarning
tarkibi   va   xususiyatlarini   tegishli   chet-el   adabiyotlari   hamda   maqolalaridan
38 foydalangan   holda   aniqlandi.( Elsner   P,   Hatch   K,   Wigger-Alberti   W   (eds):   Textiles
and   the   Skin.Curr   Probl   Dermatol.   2003)   Tajribalar   yilning   kuz   mavsumida   uch   oy
davomida   olib   borildi.   Tajribalarimizning   dastlabki   10   kuni   har   bir   tajriba   uchun
olingan bolalarning tibbiy fiziologik hamda pisiologik holatlari muassasa hamshiralari
yordamida   tekrilib   borildi.   Hamda   sog’liklari   tog’risida   to’liq   xulosalar   olingandan
so’ng,   guruh   tarkibida   yaratilgan   uch   kichik   guruhga   uch   xil   matoli   kiyimlar   bilan
ta’minlandi. 
Maxsus   harorat   nuqtalaridan   natijalar   qayd   qilinib   borildi.   Tadqiqotimizning
so’ngi   5   kunligi   esa   olingan   umumiy   natijalarni   tegishli   usullar   yordamida   amalga
oshirilib, har bir bolaning natijalari alohida olingan holda, guruhlar bo’yicha natijalar
umumlashtirilib, ularning o’rtacha ko’rsatgichlari dissertatsiyaga qayd etildi.
Fiziologik   tajribalarda   quyidagi   ko’rsatgichlar   o’rganildi.   Fiziologik
tajribalarda maxsus kiyimlar bilan ta’minlangan bolalarning kiyimga nisbatan bergan
organizmining   fiziologik   reaksiyalarini   ko’zdan   kechirish   usuli   bilan.(   turli   xil
qizarish hamda noqulaylik hisslari)
Uch   xil   matoli   kiyimlar   bilan   ta’minlangan   tajriba   guruh   tarkibi   bolalarining
harorat ko’rsatgchlari oddiy raqamlar hamda ularni hisoblash orqali aniqlandi.
Shu   bilan   birga   tajriba   guruhimizda   o’lchanilib   boriladigan   ko’rsatgichlar   ketma
ketliklari   maxsus   grafik   jadvallar   asnosida   olib   borildi.(   ovqatdan   oldin   hamda
ovqatdan kiyin)
Shu bilan birgalikda umumiy qon analizni olib borish jarayonida esa quyidagi
usullardan   foydalanildi.   Qon   analizini   tongda   o‘tkazgan   yaxshiroq.   Tekshirilayotgan
inson kamida 4 soat ichida ovqatlanmasligi kerak; Qon olish uchun kerak bo‘ladigan
jihozlar –   skarfikator, paxta, spirt;
Qon   analizi   uchun   nomsiz   barmoq   kapillyarlaridan   qon   olinadi,   ba’zida
shifokor ko‘rsatmasiga binoan venadan ham qon olinadi.
Analiz   natijalari   olingandan   keyin   uning   tahlili   o‘tkaziladi.
Maxsus   gemotologik   analizatorlar   yordamida   qonning   24   ga   yaqin   ko‘rsatkichlari
39 haqida   ma’lumot   olsa   bo‘ladi.   Ular   qonni   qisqa   muddat   ichida   tekshirib,   natijalarni
tayyor holda chiqarib beradi.
Tadqiqot   ishlarimizda   olingan   raqamli   ma'lumotlarni   ishonchlilik   darajasini
aniqlash   uchun   biologiyada   va   meditsena   sohasida   tavsiya   qilingan   usullar   bo‘yicha
biometrik jihatdan qayta ishlandi. Biometrik qayta ishlash qabul qilingan normalar va
belgilangan   tartibda,   formulalar   asosida   hisob   –kitob   qilindi.   Har   bir   raqamli
ma’lumotning   olingan   o’rtacha   ko’rsatgichlari   aniqlangandan   so’ng,   ular   maxsus
diogrammalar   hamda   suratlar   ko’rinishida     kiritildi.   Keltirilgan   ma’lumotlar   olib
borilgan tadqiqotning biofiziologik, meditsinik ahamiyatini belgilaydi.
40 III BOB. ASOSIY QISM.
3.1. Tajriba guruhi uchun tanlangan turli matoli kiyimlarni shakillantirish.
Hozirgi   paytda   mamlakatimizda   balkim   butun   dunyoda   inson   salomatligini
saqlash va odamlarda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan turli kasalliklarning oldini olish
dolzar b   mavzulardan   biri   bo'lib   kelmoqda.   Inson   salomatligini   saqlashda   va   turli
kasalliklarning  oldini   olishda   to`yimli   moddalarni   yetarli   darajada   saqlaydigan   oziq-
ovqat   mahsulotlari   bilan   ovqatlanish   ustuvor   masalalardan   hisoblanadi,   ratsional
ovqatlanish   natijasida   oziq-ovqat   tarkibidagi   to`yimli   moddalarning   energetik
qiymatidan samarali  foydalanish natijasida organizmda kechadigan barcha fiziologik
jarayonlarning   mutadil   kechishini   ta’minlashga   erishish   mumkin.   Organizmdagi
moddalar   almashinuvining   natijasida   hosil   bo`ladigan   energiyadan   samarali
foydalanish   deganda   oziq-ovqat   mahsulotlari   tarkibida   saqlanadigan   potensial
energiyaning   issiqlik   energiyasi   sifatida   tananing   sathi   bo`ylab   issiqlik   energiyasi
sifatida   tashqi   muhitga   chiqarilib   yuborilishi   tushuniladi.   Moddalar   almashinuvi
natijasida   hosil   bo`layotgan   energiyaning   issiqlik   energiyasi   sifatida   tashqi   muhitga
me’yoridan   ortiq   chiqrilishi   organizmda   energiyaga   taqchilligiga   olib   keladi   va
natijada   me’yorida   kechadigan   fiziologik   jarayonlarning   buzulishlariga   olib   kelishi
mumkin.
Tana   haroratining   boshqarilishi   ya’ni   Termoregulyatsiya   issiqlik   ishlab
chiqarish   (kimyoviy   termoregulyatsiya)   va   issiqlik   uzatish   (fizikaviy
termoregulyatsiya)   darajasini   tartibga   solish   mexanizmlari   bilan   bog'liq.   Issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatish muvozanati gipotalamus tomonidan boshqariladi, u
adaptiv   xatti-harakatlarning   sezgir,   avtonom,   emotsional   va   motor   qismlarini
birlashtiradi.   Organizmdagi   hosil   bo`ladigan   issiqlikning   boshqarilishi   ya’ni
termoregulyatsiyaning   optimal   holatini   ta’minlash   orqali   organizmning   o`sish
41 varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning
me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin.
Oziq-ovqat   mahsulotlari   tarkibidagi   to`yimli   moddalarning   almashinuvi
natijasida yuzaga keladigan energiyaning organizmdan ortiqcha chiqarib yuborilishini
oldini olishda optimal yashash muhitni bilan ta’minlanishi, organizmning ruhiy holati
va maqbul bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim. 
  Tana   haroratini   to'g'ri   darajada   ushlab   turish   uchun   kiyim   ham   kerak.   Inson
tomonidan   ishlatiladigan   oziq-ovqat   moddalari   fiziologik   jarayon   orqali   hazm
qilinadi.   Hazm   qilingan   oziq-ovqat   inson   tanasiga   issiqlik   va   energiya   beradi.
Tanadagi   issiqlikni   to'g'ri   darajada   ushlab   turish   uchun   kiyim   va   kiyimning   dizayni
juda   muhimdir.   Kiyimning   dizayni   shunday   bo'lishi   kerakki,   u   inson   tanasini   har
qanday   noqulay   ekologik   vaziyatdan   himoya   qila   oladi,   shuningdek,   tananing   har
qanday qismining harakati qulay bo'lishi kerak. 
Tibbiyot faniga ko'ra, inson tanasining ichki harorati 37 0 C va teri harorati 33
0  bo'lishi   kerak.C   o'zini   qulay  his   qilish.   Teri   harorati   inson   tanasining   joyidan   farq
qilishi   mumkin;   masalan,   eng   pasti   oyoq   va   qo'l   barglarida,   eng   balandi   esa   qo'l
ostida.   Tana   harorati   pasayganda,   qo'l,   oyoq,   tana,   yuz   va   hokazo   terilari   tana
haroratini   yo'qotishdan   himoya   qilish   va   tana   va   miyaning   ichki   haroratini   doimiy
ravishda   37   0   S   da   ushlab   turish   uchun   qon   hujayralarini   siqish   uchun   ishlay
boshlaydi.   Tana   ichki   haroratining   o'zgarishi   faqat   +/-2   0   C   odamga   noqulaylik
tug'diradi   va   +/-4   0   S   uchun   shifokor   yordami   kerak.   Insonning   qulayligi   uchun
kiyimni   loyihalash   uchun   inson   tanasidan   haroratni   yo'qotish   usullarini   bilish   kerak.
[21; 193 b;]
Kiyimlar   har   xil   turdagi   tolalardan   tayyorlanadi   .   Kiyimlarda   turli   nisbatlarda
tola   va   havo   mavjud.   Tolalar   miqdori   odatda   har   qanday   kiyimdagi   havo   hajmidan
kamroq.  Juda  qattiq  yigirilgan ipda  tolaning hajmi   60%   gacha,  havo  hajmi  esa  40%
bo lishi   mumkin.   Juda   ixcham   to'qilgan   matoda   tolaning   hajmi   40%   gacha,   havoʻ
hajmi   esa   60%   bo'lishi   mumkin.   Shunday   qilib,   issiqlik   o'tkazuvchanlik   usuli   bilan
42 kiyim   orqali   yo'qolsa,   u   ham   tola,   ham   havo   orqali   yo'qoladi.   Organizmda   issiqlik
almashinishida   ter   ajralishi   muhim   rol   o’ynaydi.   Terlash   inson   va   hayvonlar   tana
haroratini doimiy saqlanishini ta’minlaydi. Juda issiq vaqtlarda terlash hisobiga ichki
energiya   kamayadi,   natijada   organizm   soviydi   va   yuqori   temperaturada   ishlashga
imkon beradi. Biroq bunday bo’lishi organizm uchun qiyinchilik tug’diradi. Absolyut
namlik yuqori bo’lgan sharoitda ham (namlik yuqori bo’lgan joylarda, turli sexlarda)
hayot   kechirish   va   ishlash   og’ir   bo’ladi.   Nisbiy   namlik   40   foizdan   kam   bo’lgan
sharoitda   ham   organizm   ko’p  suv   yo’qotadi   va  zararli   ta’sir   qiladi.   Inson   me’yorida
hayot kechirish uchun nisbiy namlik 40-60 foiz bo’lishi kerak Issiqlik almashinishi va
bug’lanish jarayoni hayvonlar hayotida ham katta ahamiyatga ega.
Kyimning   matosi   inson   fiziologiyasi   va   termal   qulayligiga   ta'sirini   hosil
qilishdir.   Har  bir  mato tabiiymi  yoki sintetikmi  degan savolga javob berish   albatta
unchalik oson emas.
Fiziologik jarayonlarning borishi ma'lum bir odam kiygan kiyim turiga bog'liq.
uch xil kiyim materiallaridan qaysi birini aniq belgilash mumkinmi yo’qmi:   tabiiy -
jun,  paxta   yoki   sintetik   -     yaxshiroqmi?  Ularning   har   biri   inson   organizmiga   har   xil
ta'sir ko'rsatadi. Muayyan turdagi kiyim materialining foydaliligi insonning fiziologik
holatiga va tegishli termoregulyatsiya jarayonlariga bog'liq hisoblanadi. 
Kiyimdagi   kimyoviy   moddalarni   inson   salomatligi   bilan   bevosita   bog‘lash
bo‘yicha   bir   nechta   tadqiqotlar   o‘tkazilgan   bo‘lsa-da,   kiyimdagi   (yoki   ularni   ishlab
chiqarishda ishlatiladigan) kimyoviy moddalar neyrotoksiklik, jigar, buyrak va o‘pka
kasalliklari,   saraton   va   boshqalar   bilan   bog‘langan.   Masalan,   ajinlarga   chidamli   deb
sotiladigan kiyimlar ko'pincha formaldegiddan tayyorlanadi va ular ko'z va burunning
tirnash xususiyati va odamlarning terisida allergik reaktsiyalar bilan bog'liq.
Kiyim   ishlab   chiqarishda   minglab   potentsial   xavfli   kimyoviy   moddalar
qo'llaniladi, jumladan:
Sintetik   matolarda   topilgan   dimetilformamid.Kiyimlarni   bo'yash   uchun
ishlatiladigan   azo   bo'yoqlar.Plastik   yomg'ir,   soxta   teri   va   suv   o'tkazmaydigan
43 kiyimlarda topilgan ftalatlar Mikroblarga qarshi vosita sifatida sotiladigan kiyimlarda
ishlatiladigan nanokumush
Shunga   qaramay,   kiyimdagi   kimyoviy   moddalar   inson   salomatligi   uchun
allergik   reaktsiyalar   va   tirnash   xususiyati   bilan   bog'liq   muammolarni   keltirib
chiqarishi mumkin. 
Tajriba   guruhini   turli   matoli   kiyimlar   bilan   ta’minlash   uchun   tanlanadigan
matolarning   inson   organizmining   fiziologik   ko’rsatgichlariga     va   uning   faoliyatiga
ta’sir   etish   doirlari   tegishli   maqolalar   hamda   adabiyotlardan   ko’rib   chiqildi.   (3.1-
rasm)
Turli matolarning inson organizmiga va uning faoliyatiga ta’siri.
Yuqoridagi   rasmdan   ko’rinib   turubdiki,   inson   organizmidagi   turli   fiziologik
jarayonlarga   turli   matoli   kiyimlarning   ta’sir   etish   doirasi   o’zining   ma’lum
ko’rsatgichiga egadir.
3.2. Sintetik, p axtali hamda junli matoli kiyimlar bilan ta’minlanilganda,  tana
harorat ko’rsatgichlarining o’zgarishi.
Inson   salomatligini   saqlashda   va   turli   kasalliklarning   oldini   olishda   to`yimli
moddalarni   yetarli   darajada   saqlaydigan   oziq-ovqat   mahsulotlari   bilan   ovqatlanish
oziq-ovqat   tarkibidagi   to`yimli   moddalarning   energetik   qiymatidan   samarali
foydalanish   natijasida   organizmda   kechadigan   barcha   fiziologik   jarayonlarning
mutadil   kechishini   ta’minlashga   erishish   mumkin.   Organizmdagi   moddalar
almashinuvining   natijasida   hosil   bo`ladigan   energiyadan   samarali   foydalanish
deganda   oziq-ovqat   mahsulotlari   tarkibida   saqlanadigan   potensial   energiyaning
issiqlik   energiyasi   sifatida   tananing   sathi   bo`ylab   issiqlik   energiyasi   sifatida   tashqi
muhitga chiqarilib yuborilishi tushuniladi. 
44 Moddalar   almashinuvi   natijasida   hosil   bo`layotgan   energiyaning   issiqlik
energiyasi sifatida tashqi muhitga me’yoridan ortiq chiqrilishi organizmda energiyaga
taqchilligiga   olib   keladi   va   natijada   me’yorida   kechadigan   fiziologik   jarayonlarning
buzulishlariga olib kelishi  mumkin.   Yuqoridagidagi  holatlarni  inobatga olgan holda
tadqiqotlarimiz   davomida   biz   tashkil   etgan   tajriba   guruhi   tarkibidagi   bolalarda,   uch
xildagi   matoli   (junli   Sintetik   va   paxtali)   kiyimlar   bilan   ta’minlandi.   Ta’minlash
davomida 10 nafar tajriba guruhimizdan uchta kichik guruhcha shakillantirgan holda,
quyidagicha holatda:
 Birinchi guruh: Sintetik matoli kiyimlar bilan,
Ikkinchi guruh:Paxta matoli kiyimlar, 
Uchunchi guruh: Jun matoli kiyimlar bilan ta’minlandi.  
Ushbu   guruhdagi   tanlab   olingan   bolalar   barcha   fiziologik   ko`rsatgichlari
bo`yicha   bir   hil   bo`lgan   bolalar   hisoblanib,   ular   butun   tadqiqotlari   davomida   bir   hil
bo`lgan   ovqatlanish   ratsioni   bilan   belgilangan   ovqatlanish   rejimi   asosida
ovqatlantirildi. 
Belgilangan   harorat   nuqtalari,   tajriba   guruhining   kiyim   bilan   qoplanmagan,
hamda kiyim bilan qoplangan sohalaridan elektron (rusumli:) termometrda aniqlandi.
Tajribamizni   tushlikdagi   ovqatlanishdan   ikki   soat   oldin,   hamda   tushlikdagi
ovqatlanishdan uch soat kiyin o’lchandi. 
Tajribalarimiz davomida biz qo’llagan matoli kiyimlar tajriba guruh tarkibidagi
bolalarning   tana   harorat   ko’rsatgichlariga   turlicha   ta’sir   qilish   koeffitsientlari
aniqlandi.   Bu   tajribadan   qo’llangan   maqsad   bog’cha   yoshidagi   bolalarda
termoregulyatsiya   jadalligiga   turli   matoli   kiyimlarning   ta’sirini   o’rganishdan   iborat.
Tadqiqotlarimiz   davomida   erishilgan   natijalar   (3.2-rasm   va   3.3-rasm)   larda
keltirilgan.
45 3.2-rasm. Tananing kiyim bilan qoplangan sohalaridagi harorat,  o
C da.
Bu   natijalar   tananing   kiyim   bilan   qoplanmagan   sohalaridan   olingan
ko’rsatgichlarning diogramma shakllarini ham hosil qildik.
Olingan natijalardan ko`rinib turibdiki, bolalardagi tana harorati kattalardagiga
nisbatan   yuqoriroq   ko`rinish   oldi,   bunday   holatni   bolalardagi   moddalar
almashinuvining jadalligi bilan izohlash mumkin. Tananing kiyim bilan qoplanmagan
sohalarida harorat kiyim bilan qoplangan sohalarga qaraganda pastroq bo`lishi tabiiy
hisoblanadi, chunki kiyim issiqlikning atmosfera havosiga tarqalib ketishiga to’sqinlik
qilib, ortiqcha issiqlikning yo`qotilishining oldi olinadi. 
Yana ham anniqroq aytadigan bo’lsak,   Kiyim inson va atrof muhit o’rtasidagi
muhim   aloqadir.     Ular   issiqlik   izolyatsiyasini   ta'minlaydi,   shuningdek,   bug   '(ter)
o'tishiga   qarshilik   ko'rsatadi.     Kiyimga   kiritilgan   havo   qatlamlari   qo'shimcha
izolyatsiyani   ta'minlaydi   va   kiyimning   umumiy   termal   himoyasidir.   Kiyimning
qulayligi   teridagi   issiqlik   sharoitlariga   ta'sir   qiluvchi   bir   qator   xususiyatlari   bilan
belgilanadi.   Teri   harorati   miyaga   umumiy   qulaylik   yoki   noqulaylik   hissi   paydo
bo'lishiga olib keladigan asosiy signallardir.
46 Olingan   natijalarning   kiyim   bilan   qoplanmagan   qismlarida   esa   quyidagicha
ko’rinishlarni oldi.
3.3-rasm. Tananing kiyim bilan qoplanmagan sohalaridagi harorat,  o
C da.
Bu   olingan   jadval   va   diogrammalar   yuqoridagi   olingan   natijalardan   pastligi
tabiiyligini aytib o’tdik. Ya’ni tananing kiyim bilan qoplanmagan sohalarida tanadan
chiqqan   harorat   hech   qanday   qarshiliklarsiz   tashqi   muhitga   tarqalaib   ketadi,   va   tana
harorat pastroq ko’rinish oladi. 
Yuqoridagi jadval va diogrammalardan ko’rinib turubdiki, tajriba guruhimizda
uch   xildagi   matoli   kiyimlarda   tana   haroratining   ko’rsatgichlari   shakillantirilgan   uch
kichik   guruhimizda   turlicha   ko’rinishni   oldi.   Bu   holatning   sabablari   sifatida
quyidagicha aytishimiz mumkin. 
Birinchi   kichik  guruhchamiz   tarkibidagi  bolalar   Sintetik  matoli  kiyimlar   bilan
ta’minlandi.   Natijada   ularning   harorati   bolalar   uchun   me’yoriy     bo’lgan
ko’rsatgichlardan   oshganligi   kuzatildi.   Buning   sababi   shuki   kiyim   bilan   tana
o’rtasidagi   doim   bo’ladigan   muvozanatning   buzilishidir.   Yani   tanadan   energiya
sifatida tarqalib chiqayotgan haroratning deyarli ko’p qismi, matoning yuzasida qolib
47 tashqi   muhitga   chiqishiga   to’sqinlik   qilishidadir.   Ko’pchlik   xorijiy   maqolalarda
keltirilishicha ( Elsner P, Hatch K, Wigger-Alberti W,Textiles and the Skin.Curr Probl
Dermatol.   Basel,   Karger,   2003).   Bola   Sintetik   ya’ni   akril   matoli   kiyimlarni
kiyganlarida   tanasida   qizib   ketish   hissi   seziladi   tananing  ayrim   joylari   (   kiyim   bilan
qoplangan)   qizarish   holatlari   bo’lsa,   ko’pincha   teridan   chiqqan   issiqlik     tashqi
muhitga tarqalamasligi natijasida ter ajralishi kuzatiladi. Chunki Sintetik matolarning
tolalari   chigal   va   tartibsiz   holatda   bo’lishidadir.   Bolada   bezovtalik   hissi   uyg’onadi
kayfiyati   buzulishi   kabi   holatlar   kuzatildi.     Bu   esa   bola   organizmdagi   fiziologik
jarayonlarni     normada   kechmasligiga   olib   keladi.       Bunday   holat   nafaqat   fiziologik
jarayonlarga, balki ularning pisixologik holatlariga ham ta’sir etadi. 
Umuman   kichik   yoshdagi   bolalar   va   hattoki   katta   yoshdagilar   uchun,   bunday
matolardan   tayyorlangan   kiyim-kechaklar   sog'liklari   uchun   xavflidir.   Sababi   nafaqat
yosh bolalarning balki katta yoshdagi odamlarning markaziy asab tizimiga qaratilgan
kanserogen va mutagen bo'lgan ta’sirlarni yuzaga keltiradi. 
Bu esa organizmdagi fiziologik jarayonlarning normal bo’lmasligiga jumladan
yurak va boshqa hayotiy sistemalarning normal holatda turmasligiga olib keladi.
Tajribamizdagi   ikkinchi   kichik   guruhimizda   paxta   matoli   kiyimlardan
foydalanilganda  ularning harorat ko’rsatgichlari bir muncha meyorlashgani kuzatildi.
Odatda paxta matolarning tolalari tana yuzasi tomonga tog’ri yo’nalgan holatda
joylashgan, bu esa tana yuzasi bo’ylab havoning nisbatan normal tarqalishiga yordam
beradi.  Shu  bilan  birgalikda  paxta  matolari   nafas  olish   muammolarini    kuchaytirishi
mumkin   bo'lgan   gazlarni   chiqaradi,   bazi   noqulaylikarni   ham   hosil   qilishi   mumkin.
Uchunchi   kichik   guruhimiz   jun   matoli   kiyimlardan   foydalanildi.     Tana   harorati   va
umumiy   termoregulyatsiya doimiy normal haroratda bo’lganligi kuzatildi. Jun matoli
kiyimlarning foydali xususiyati quyidagilardir. 
Jun matolari asosan allergiya holatlarini olib kelmaydi. Asosan jun matolarining
tolalari tartibli joylashganligi va u tabiiy eguluvchanligi sababli tana birmuncha quruq
va normal haroratda bo’ladi. (3.1-3.2-rasmlarda) “British Medical Journal, Lancet va
48 TI   Australian   Medical   Journal   “   ma'lumotlariga   ko'ra,   chaqaloqlar   hamda   kichik
yoshdagi   bolalar   qo'zichoq   junining   yostiqchalarida   uxlaganlarida   yaxshiroq
uxlashadi, stress holatlari kamayganligi, va ko'proq mamnun kayfiyatda bo'lganliklari,
eng   asosiysi     ko'proq   vazn   olishganliklari   hamda   tezroq   o'sganliklari   kuzatilgan.
Angliya, Avstraliya va Yangi Zelandiyadagi kasalxonalar yani bolalar kasalxonalarini
o’zlarining     qo'zichoq   jun   yostiqchalari   bilan   to'ldirishadi.   Bu   esa   jun   matolarning
inson   organizmi   uchun   naqadar   foyda   ekanligidan   dalolat   bo’ladi.   Bizning
tajribalarimizda ham ko’plab ijobiy o’zgarishlarni bolalarda kuzatdik.
3.3. Turli xil matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi natijasida bolalarning qon
ko’rsatgichlariga hamda pisiologik va jismoniy aktivligiga ta’siri
Odatda kichik yoshdagi bolalarda normal tana haroratlari   kattalarga nisbatdan
ancha   yuqori   bo’lishi   tabiiy   holatlar   hisoblanadi.Chunki   buni   biz   bolalardagi
moddalar   almashinuvining   jadalligi   bilan   izohlashimiz   mumkin.   Biz   tadqiqotlarimiz
davomida   bolalarni   harorat   nuqtalarini   aniqlagan   holda   ularning   termoxaritasini
tuzishga muvofiq bo’ldik 
Inson   tana   harorati   termoregulyatsiya   jarayoni   bilan   boshqariladi,   ya’ni   bu
funksiya doimiy haroratni ushlab turish vazifasini bajaradi.     Normal holatda, sog‘lom
insonda   tana   harorati   gipotalamus   ta’siri   ostida   boshqariladi.   Lekin   hozirgi   kunda
olimlar tomonidan qayd etishicha, tana haroratini boshqaruvchi markazni yagona deb
bo‘lmaydi, chunki inson tana haroratiga ta’sir etuvchi bir necha faktorlar bor.  
  Barcha   «bilgan»,   tana   haroratining   normal   ko‘rsatkichi   –   36,6   °C   atrofida .
Aslida, tana harorati normada shunday ko‘rsatkichda bo‘lishi kerakmi?!
Umuman   olib   qaraganda,   36,6   °C   ko‘rsatkich   faqatgina   o‘rtacha   hisoblangan
sondir.   Aslida,   tana   haroratining   normal   ko‘rsatkichi   aniq   bir   ko‘rsatkichda   emas,
balki ma’lum   diapazon   oralig‘ida bo‘ladi – 36,0   °C   dan   37,2   °C   gacha. Organizm   37,0
°C   haroratda   mukammal   ishlaydi.   Normal   tana   harorati   esa,   har   insonning   yoshiga,
49 jinsiga,   vaqtga,   jismoniy   faolligiga   va   boshqa   bir   qancha   omillarga   bog liq   holdaʻ
ma lum   diapazonda   o zgarib   turadi.   Inson	
ʼ ʻ   yoshi   kattalashgan   sari   temperaturasi
pasayib   boradi,   bolalik   davrida   esa   tana   harorati   yuqori   ko‘rsatkichlarda   bo‘ladi.
Shuning uchun ba’zi hollarda 36,0   °C   kattalar uchun normal hisoblanadi. 
Bolalar uchun esa, bu ko‘rsatkich gipotermiya bo‘lib hisoblanadi. Ya’ni bularni
barchasini   ulardagi   moddalar   almashinuvining   jadalligi   bilan   ifodalash   mumkin.
Ammo   bunday   ko’rsatgichlar   bolalarda   gipertermiya   ko’rsatgichida   bo’lsa,     ularda
pisixiologik hamda jismoniy aktivligiga ta’sirilarini namoyon etadi. Xususan ularning
qa’bul qilish doiralari pasayishi susayadi va bolaning kayfiyatiy holatlarida xilma xil
o’zgarishlar yuzaga keladi. Bular albatta ular noto’g’ri tanlangan matoli kiyimlardan
foydalanishganlarida ko’pincha yuz bergan.  
Bir   yoshgacha   bo‘lgan   bolalarda   termoregulyatsiya   funksiyasi   hali   to‘liq
shakllanmagan bo‘lganligi sababli, kichik ta’sir natijasida ham tana harorati o‘zgarib
qolishi   mumkin.   Bundan   tashqari,   besh   yoshgacha   bo‘lgan   ayrim   bolalarda,   tana
haroratining   febril   (38-39   °C )   darajada   ko‘tarilishi   hisobiga   sudorgilar   (talvasalar)
kuzatiladi.
Agar   shu   kabi   holat   bir   marta   bo‘lsa   ham   yuzaga   kelsa,   kelajakda   tana   haroratining
kichik   ko‘rsatkichlarda   o‘zgarishi   ham   xavfli   bo‘lishi   mumkin.   Bu   esa   ularning
fiziologik   va   pisixiolgik   jihatdan   normal   rivojlanishiga   to’sqinlik   qiladi.   Shu   bilan
birgalikda turli  noto’g’ri  foydalanilgan matoli  kiyimlar(  Sintetik)  shu  kabi  holatlarni
keltirib chiqarar ekan. Ammo junli hamda paxtali matoli kiyimlar bolalar uchun ham
qulayligi va hamda  ularning organizimi uchun yetarlicha sharoitlarni yaratar ekan.
Gematokrit   — eritrotsitlar  tomonidan egallangan hajmning tahlil  qilinayotgan qonga
bo’lgan   foiz   nisbatidir.   Bu   ko’rsatkich   foizda   hisoblanadi.   Umumiy   qon   tahlilining
ajralmas qismi.
50 3.1-jadval
Turli matoli kiyimlardan foydalanilganda tajriba guruhdagi bolalarning
gemotakrit ko’rsatgichlarining o’zgarishi
Yoshi Ko’rsatgichlar% Ko’rsatgichlar% Ko’rsatgichlar%
Sintetik Paxtali Junli
6-yosh 33-44% 32-41% 32-42%
5-yosh 32-40% 30-41% 32-41%
Issiqlik   mahsulotlari   markazining   efirerent   neyronlari ,   shuningdek ,   bir   nechta
turlarga   bo'linishi   mumkin,   ularning   har   biri   tegishli   issiqlik   mahsulotlari
mexanizmini o'z ichiga oladi.
a) Ularning hayajonli tizimini faollashtirishda ba'zi   neyronlar , natijada energiya
(lipoliz,   glikogenoliz,   oksidlovchi   fosforillanish   ortadi).   Xususan,   ularning
vositachisining   (normajitenalin)   o'zaro   ta'siri   tufayli,   beta-adrepteptektorlar ,   jigarda
litsli   jigar   rangdagi   glikogenoliz   va   glycogogenoliz   jarayonlarini   faollashtiradi.
Shu bilan birga, simpatik   asab tizimi hayajonlanganida , miya qatlam gormonlarining
sekretsiyasi   -   jigar,   skeletli   mushaklar ,   glikogenoliz,   glikogenoliz   va   lipolizni
faollashtirishni kuchaytiradigan adrenalin va norapinenalin.
b) gipotalamusda gipotalazerlarda, bu yondiruvchi bezga ta'sir etuvchi samarali
neyronlar   mavjud:   yod   qassob   bezi   (T   3   va   T   4)   ko'payishi,   oksibiy   fosforillanish
jarayonini ko'payishi  mumkin, ko'payishi  mumkin.   Birlamchi issiqlik oqimi , shuning
uchun.   e.   ATPda   energiya   to'planishi   kamayadi   va   energiya   issiqlik   shaklida
tarqalishi.
c)   issiqlik   mahsulotining   gipotalamik   markazida,   shuningdek,   samarali
neyronlar   mavjud,   ularda   termogulyatsiya   ohangining   paydo   bo'lishiga   olib   keladi
(skeletli mushaklarning ohangi 40 dan 40 gacha) 60%) yoki individual mushaklarning
kesishlari   ro'y   beradi   "Titraydigan"   tolalari.   Ushbu   holatlarda ,   gipotalamusning
samarali   neyronlari   guruhi,   oxir-oqibat ,   alfa-motonekalarda   uzatiladi.   O'rta   qalqon   -
51 bu gipotamusdan, xususan,  o'rta miya shinasi  (Matunospinal  sayohat)  orqali  va o'rta
yadrodan (sentrostinal buklama) orqali yuboriladigan samarali yo'ldir.  Ushbu yo'lning
tafsilotlari   hali ham aniq emas
  Issiqlik   uzatish   markazining   evazi   neyronlarining   sa'y-harakatlari   teri
tomirlarining   terisini   kamaytirishi   mumkin.   Bu   Vasomotor   markazidagi   issiqlik
uzatish   markazining   ("teri   tomirlari"   ning   samarali   neyronlarining   ta'siri   tufayli   olib
boriladi ,   bu   esa   orqa   miya   simpatik   neyronlarining   ta'siriga   ta'sir   qiladi   va   silliq
mushaklarga   puls   oqimni   yuboradi   teri   tomirlari.   Natijada ,   "teri   tomirlari"   gipotala
neyronlari   terining   tomirlarining   ohangini   kamaytirganda ,   terining   qon   oqimi   oshadi
va   issiqlik   emissiyasi ,   issiqlikni   boshqarish   va   konvektsiya   tufayli   issiqlik   ortadi.
Terining   qon   oqimining   kuchaytirilishi   terlashning   ko'payishiga   (bug'lanish   bilan
issiqlik tiklanishiga yordam beradi). Agar terining qon oqimining o'zgarishi issiqlikni
qaytarish uchun etarli bo'lmasa, neyronlar   qonni keltirib chiqaradi , bu qon tomchidan
qonning   qonini   qo'zg'atadi   va   shu   bilan   issiqlik   uzatish   hajmining   oshishiga   olib
keladi.   Agar   ushbu   mexanizm   haroratni   normallashtirishga   hissa   qo'sha   olmasa,
issiqlik   uzatish   markazining   neyronlari ,   gipotalamusning   bu   neyronlari   "neyronlar"
yoki   neyronlar   deb   nomlanishi   mumkin.   terlashni   tartibga   solish.   Terlashni
faollashtiradigan   simpatik   neyronlar   orqa   miya   yonida   (Th   2   -L   2)   va   postjangly
neyronlarda   hamdardlik   gangmada   mahalliylashtirilgan.   Ter   bezlariga   boradigan
postgangngling   tolalari   xolinergik ,   ularning   vositachisi   folinorecteptors   (dozitor   -
Atrropin) bilan o'zaro ta'sirga ega bo'lgan terlik bezining faoliyatini oshiradi.
52 XULOSA
Inson   organizmi   issiqqonli   bo’lib   bu   uni   tashqi   muhitning   har   xil   sharoitlariga
moslashishini  belgilab beradi. Organizmdagi energiya almashinuvi asab tizimi orqali
boshqariladi.   Tana   harorati   doimiyligini   mo’tadil   holatda   saqlanishi   insondagi
moddalar   almashinuvini   normal   holatda   kechishiga   sababchi   bo’ladi.   Inson
organizmidagi   tana   haroratining   buzilishi   boshqa   organlar   faoliyatiga   ham   salbiy
ta’sir ko’rsatadi. Masalan tana haroratining ko’tarilishi oqsillarning ivib qolishiga olib
keladi.   Ovqat   hazm   qilish   sistemasiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatib   hazm   faoliyatini   izdan
chiqarishi   mumkin.   Shu   sababli   organizmdagi   tana   haroratini   boshqaruvchi   yuqori
asab   tizimi   faoliyati   murakkab   sistema   hisoblanadi.   Tana   harorati   tashqi   muhit
ta’sirlarida   ham   o‘zgarib   turadi,   masalan   jismoniy   zo‘riqish   vaqtida,   ma’lum   bir
mahsulotlarni   iste’mol   qilganda   (achchiq   va   o‘tkir   mahsulotlar),   stress   vaqtida,
qo‘rqqanda,   hatto   aqliy   mehnat   bilan   ko‘p   shug‘ullanganda   harorat   ko‘tariladi.   Shu
bilan birgalikda turli xil matoli kiyimlar tufayli hamdir.
Olingan natijalar shuni ko’rsatdi-ki tajriba guruhi tarkibidagi har bir bola Sintetik
matoli kiyimlar kiyilgan paytida   ularning harorat ko'rsatgichlari   meyoriy darajadan
ortganligi   kuzatildi   Bu   esa   bola   organizmdagi   fiziologik   jarayonlarni     normada
kechmasligiga   olib   keladi.       Bunday   holat   nafaqat   fiziologik   jarayonlarga,   balki
ularning pisixologik holatlariga ham ta’sir etadi. Paxta matoli kiyimlarda esa ularning
harorat ko’rsatgichlari  bir muncha meyorlashgani  kuzatildi. Biz jun matoli kiyimdan
foydalanganimizda   ularning   harorat   ko’rsatgichlari   normal   holatda   bo’lganligini
aniqladik.   Junli   hamda   paxtali   matolarda   bo’lgan   bolalarni   tanasi   bo’ylab   havoning
normada   aylanishi   ta’minlanib   beriladi.   Bu   esa   ularning   harorat   ko’rsatgichlarini
barqaror bo’lishiga olib keladi. Tadqiqotlarimizdan kelib chiqqan holda jun matoli va
paxta   matolaridan   iborat   bo’lgan   kiyimlardan   foydalanish   bolalar   organizmidagi
moddalar   almashinuvini   va   tana   haroratining   boshqarilishini   nazorat   qilgan   holda
organizmdagi energiya almashinuvini muvozanatda saqlash mumkin bo`ladi. 
53 Umuman   olib   qaraganda,   36,6   °C   ko‘rsatkich   faqatgina   o‘rtacha   hisoblangan
sondir.   Aslida,   tana   haroratining   normal   ko‘rsatkichi   aniq   bir   ko‘rsatkichda   emas,
balki ma’lum   diapazon   oralig‘ida bo‘ladi – 36,0   °C   dan   37,2   °C   gacha. Organizm   37,0
°C   haroratda   mukammal   ishlaydi.   Normal   tana   harorati   esa ,   har   insonning   yoshiga,
jinsiga,   vaqtga,   jismoniy   faolligiga   va   boshqa   bir   qancha   omillarga   bog liq   holdaʻ
ma lum   diapazonda   o zgarib   turadi.   Inson   o‘z   tana   haroratini   tez-tez   o‘lchab   turib,	
ʼ ʻ
o‘zi uchun normal bo‘lgan ko‘rsatkichni bilib olishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.  
Inson   yoshi   kattalashgan   sari   temperaturasi   pasayib   boradi ,   bolalik   davrida   esa   tana
harorati   yuqori   ko‘rsatkichlarda   bo‘ladi.   Shuning   uchun   ba’zi   hollarda
36,0   °C   kattalar   uchun   normal   hisoblanadi.   Bolalar   uchun   esa,   bu   ko‘rsatkich
gipotermiya bo‘lib hisoblanadi.
54 TAVSIYALAR
Ushbu bitiruv malakaviy ishning adabiyotlar tahlili qismida Tadqiqotlarimizdan
kelib chiqqan holda junni qayta ishlab tayyorlangan kiyim va paxta matolaridan iborat
bo’lgan   kiyimlardan   kiyimbosh   fifatida   foydalanish   bolalar   organizmidagi   moddalar
almashinuvinining me’yorida kechishini  va tana haroratining mutadil boshqarilishini
ta’minlaydi   va   organizmdagi   barcha   fiziologik   jarayonlarning   normal   kechish
jadalligini   ta’minlaydi,   sintetik   matoli   kiyimboshlarni   kiyish   optimal   haroratdan
yuqori  bo`lgan muhitlarda tanada issiqlikning boshqarilishida qarshilikning ortishiga
olib   keladi,   Jun   va   paxta   matoli   kiyimlarni   kiygan   bolalar   organizmida   moddalar
almashinuvi   natijasida   hosil   bo`ladigan   issiqlikning   ventelyatsiyasi   uchun   nisbatan
qulayligi aniqlandi. 
Olingan   natijalarga   asoslanib   termoregulyatsiyaning   optimal   kechishi   uchun
jundan   tayyorlangan   matoli   kiyimlardan   foydalanish   maqsadga   muvofiq   deb
hisoblaymiz.
55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1.   Mirziyoev   Sh.M.   “Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
qabul   qilinganining   24   yilligiga   bag‘ishlangan   tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 48-b. 
2.     Almatov   K.T.   Allamuratov   SH.I.   «Odam   va   hayvonlar   fiziologiyasi».   Toshkent:
O‘zMU, 2004. – 580 b.
3.   Almatov   K.T.va   b.   «Odam   va   hayvonlar   fiziologiyasi»   fanidan   o‘quv-uslubiy
majmua.- Toshkent, 2017
4.   Ноздрачеив   A.Д,   Бараников   И.A.,   Батуив   A.С.   i   dr.   «Obщiy   курс   физиологи
человека и животныx». - M.: В ысшя школа », 1991. 1 kn. - 511s., 2 kn. - 527s.
  5 .     O.   B.   Babskiy,   A.   A.   Zubkov,   G.   I.   Kositskiy,   B.   I.   Xodorov   «Odam
Fiziologiyasi» O'zbekiston       SSR       «Meditsina»     Nashriyoti Toshkent — 1972y.
6 .   .R.X.Xaitov,   A   .D   .D   usanov   “   Hayvonlar   fiziologiyasi”.   Toshkent   “O’qituvchi”
1975y. 
7.   V.Xusainov,   E   .T   oshpo’latov   “Qishloq   xo’jalik   hayvonlari   fiziologiyasi”   .
Toshkent, “O ’zbekiston” 1994y. 
8.A.Sh.Arziqulova,   I.I.Alimdjonov,   M.M.Djalalova   “Bolalar   kasalliklari
propedevtikasi”o’quv qo’llanma Andijon-2017 
9.Y.Houdas   and   E.F.J.Ring   “Human   body   temperature”   Its   Measurement   and
Regulation United States-1996
10.Rodney   A,   Rhoades   David   R.Bell   “Medical   Physiology”     Principles   for   Clinical
Medicine-july 28.  2017 
11.Дороков Й.В, Симелитова В. A , Каратова  A .В ГЭОТАР-Медиа 2021г
56 12.   А.Г.,   Атлас   по   физиологии.   В   двух   томах.   Том   1   [Электронный   ресурс]   :
учебное   пособие   /   Камкин   А.Г.,   Киселева   И.С.   -   М.   :   ГЭОТАР-Медиа,   2013.   -
408 с. 
13.Камкин   А.Г.,   Атлас   по   физиологии.   В   двух   томах.   Том   2   [Электронный
ресурс] : учебное пособие / Камкин А.Г., Киселева И.С. - М. : ГЭОТАР-Медиа,
2013. - 448 с. 
14.Смирнов В.М., Свешников Д.С. Физиология — Москва: ООО "Издательство
"Медицинское информационное агентство", 2017. — 512 с. —  ISBN  978-5-9986-
0261-0.   —   Текст:   электронный.   —   URL :
https :// www . medlib . ru / library / library / books /5035  
15.Холл   Д.   Э.   Медицинская   физиология   по   Гайтону   и   Холлу   [Электронный
ресурс] / Д. Э. Холл. - 2-е, испр. и доп. изд. - М. : Логосфера, 2018. - 138 с.
16.Судаков   К.В.,   Нормальная   физиология[Электронный   ресурс]:   учебник   /   под
ред. К.В. Судакова. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2015. - 880 с.
17.Орлов Р.С., Нормальная физиология [Электронный ресурс] : учебник Орлов
Р.С., Ноздрачев А.Д. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2010. - 832 с.
18.Alexiou,   S.   (2014)   “The   Effect   of   Water   Temperature   on   the   Human
Body and the Swimming Effort.” Biology of Exercise, 10, 9-26.   
19.Kenefick,   R.W.,   Cheuvront,   S.N.   and   Sawka,   M.N.   (2007)   “Thermo-Regulatory
Function during the Marathon. Sports Medicine”, 37, 312-315. 
https://doi.org/10.2165/00007256-200737040-00010
20. Fernandes, A., et al. (2014) Measuring Skin Temperature before, during and after
“Exercise,   a   Comparison   of   Thermocouple   and   Infrared   Thermography.”
Physiological   Measurement,   35,   189-203.     https://doi.org/10.1088/0967-
3334/35/2/189[4]Mayers, G.E. (1981) 
21.Alcohol’s Effect of Body Temperature, Hyporthermia, Hyperthermia and 
Poikilothermia. Brain Research Bulletin, 7, 209-220. 
https://doi.org/10.1016/0361-9230(81)90085-X
57 22. Acharya, S., Gurung, D.B. and Saxena, V.P. (2013) Effect of Metabolic “Reaction
on Thermo-Regulation in Human Male and Female Body”. Applied Mathematics, 4,
39-48.   https://doi.org/10.4236/am.2013.45A005
23.Kimberly   Holland,   K.   (2016)   “Thermoregulation,   Healthline.”   University   of
Illinois, College of Medicine, Champaign.
24.Tansey, E.A. and Johnson, C.D. (2015)” Recent Advances in Thermoregulation.”
Advances in Physiology Education, 39, 139-148. 
https://doi.org/10.1152/advan.00126.2014
25.   Gurung,   D.B.   and   Shrestha,   D.C.   (2016)   Mathematical   Study   of   Temperature
Distribution   in   “Human   Dermal   Part   during   Physical   Exercises.”   Journal   of   the
Institute of Engineering, 12, 63-76. 
https://doi.org/10.3126/jie.v12i1.16727
26.Gurung,   D.B.   (2007)   Mathematical   Study   of   Abnormal   Thermo-“Regulation   in
Human Dermal Part.”  Ph.D. Thesis, Kathmandu University, Dhulikhel.
27.Sawka, M.N., et al. (1993) “Nutritional Needs in Hot Environments.” The National
Academics   of   Sciences,   Engineering   and   Medicine,   National   Academy   Press,
Washington DC, Ch. 1, 3-44.
28.Diaz,   M.D.   and   Becker,   D.E.   (2010)   “Physiological   and   Clinical   Considerations
during   Sedation   and   General   Anesthesia”,   American   Dental   Society   of
Anesthesiology.  Anesthesia  Progress,  57, 25-33.   https://doi.org/10.2344/0003-3006-
57.1.25
29.Durnin, J.V.G.A. (1992) “Energy Metabolism in the Elderly”. In: Nutrition of the
Elderly, Nutrition Workshop Series, Vol. 29, Raven, New York, 51-63.
30.Agrawal,   D.C.   (1999)   “Work   and   Heat   Energy   Expenditure   during   Swimming.”
Physical Education, 34, 220-226.  https://doi.org/10.1088/0031-9120/34/4/309
31.Pennes,   H.H.   (1948)   “Analysis   of   Tissue   and   Arterial   Blood   Temperature   in
Resting Human Forearm” Journal of Applied Physiology, 1, 93-122. 
58 https://doi.org/10.1152/jappl.1948.1.2.93
32.O.T.Alyaviya, Sh.Q.Qodirov,A.N.Qodirov,ShH.Hamraqulov,E.H.Halilov 
“Normal fiziologiya.”O’quv darslik, Toshkent-2007  340-342
33.E.Nuriddinov “Odam fiziologiyasi” darslik Toshkent “Aloqushchi”-2005
34.   Laurence   Cole,   Peter   R.   Kramer   “Human   Physiology,   Biochemistry   and   Basic
Medicineis” Academic Press, 2016 Elsevier Inc. page-227-236
  https://doi.org/10.1016/C2014-0-04282-7
35.Pod   redakciney   A.A.Cemenovich,   V.A.Pereverzeva   “Normalniya   fiziologiya”
Uchibnik  Moskova-2009
36.     А.А.   Семенович,   В.А.   Переверзев,   А.И.   Кубарко,   В.И.   Кузнецов,   Д.А.
Александров,   О.С.   Никитина   ;     “Нормальная   физиология”   учебник   Минск   :
Новое знание, 2020.   520 с.
37. Ranadhi Das “Regulation of temperature of Human body” Article- july.19.2017
38.  A. RICHARD,    “How Normal Human Body Temperature Varies”
Article- April 2, 2020 
39. Jennifer Carbrey    “Introductory Human Physiology” Article-April 27. 2020
40.  Kim E. Barrett, Susan M. Barman, Jason Yuan, Heddwen L. Brooks
“ Ganong's Review of Medical Physiology” © 2019 | Published: January 8,
1260122409 · 9781260122404
41. Kathryn Watson on January  “How to Increase Your Body Temperature”
MPAS, PA-C —ARTICLE. 2021
42.   Jon   K   Davis   et   al.   J   Strength   Cond   Res.   “Influence   of   Clothing   on
Thermoregulation and Comfort During Exercise in the Heat” article.2017 Dec.
43.   K.   Sembulingam   ,   Prema   Sembulingam.     “Essentials   Of   Medical   Physiology”
UK-2020
44. Denis GubinG D GubinJim WaterhouseDietmar Weinert.     “The Circadian Body
Temperature Rhythm in the Elderly” Article- Jan 2006
59  45. John E. Hall, Michael E. HallPaperback, “Pocket Companion to Guyton and Hall
Textbook of Medical Physiology”  Edition - September 16, 2020
46. Zorawar Sing Khalsa College Amritsar,  “Toxicity of Synthetic Fibres and Human
Health” Article-DOI:10.26420/advrestexteng.2017.1012
47.   Harminder   Singh,   Itika   Singh,     “Fundamentals   of   Medical   Physiology”-Ebook-
article Uk-2019
48.R.X.Xaitov, B.Z.Zaripov, Z.T.Rajamurodov, “Hayvonlar fiziologiyasi”
“O’qituvchi Nashriyoti” Toshkent-2005 (250b)
49.D.E.Eshimov,   R.F.Ro’ziqulov,   “Hayvonlar   fiziologiyasi”   Amaliy-labaratoriya
mashg’ulotlari, O’quv qo’llanma Toshkent-O’zbekiston-200   126b
50.   M.S.Kuziyev,   “Odam   va   hayvonlar   fiziologiyasi”   fanidan   labaratoriya
mashg’ulotlari. O’quv qo’llanma, Samarqand-2020 y126-127b
51.   Rajamurodov   Z.T.,   Rajabov   A.E.,   Bozorov   B.M.   «Odam   va   hayvonlar
fiziologiyasi»  Toshkent. Fan . 2009. 
52.Покровский   В.М.,   Коротко   Г.Ф.   Физиология   человека:   Учебник   в   двух
томах. Том.1. М.: Медицина. 2001. 
53.   Rajamurodov   Z.T.,   Rajabov   A.E.   Odam   va   hayvonlar   fiziologiyasi.   Toshkent,
2010. 
54.     Коситский   Г . И .,   Полянсев   В . А .   Физиологиядан   амалий   машғулотлар   учун
қўлланма .  Тошкент. Ибн Сино. 1995 й. 
55. Агаджанян Н.А., Практикум по нормальной физиологии.  M .,    1996 г. 
56.   Арип o в   А.Ҳ.,   Мирб o б o ева   O .Д.   O дам   ва   ҳайв o нлар   физи o л o гияси   фанидан
усл u бий қўлланма (лаборатория машғ u л o тлари учун). Наманган. 2008. 
57.Алматов   К.Т.,   Алламуратов   Ш.И.   Одам   ва   ҳайвонлар   физиологияси.
Тошкент. Университет 2004. 580 б.  
58. Алматов К.Т. Ички мухит физиологиясидан ўқув-услубий мажмуа. Тошкент.
2011. 
60 59. Физиология человека и животных в 3 т. Т. 1 нервная система:  Сергеев И.Ю.,
Дубынин В.А., Каменский А.А. Подробнее 2018 Страниц 393
60.     Authors:   Michael   N   Sawka   “Georgia   Institute   of   Technology”   Edward   Coyli
“University   of   Texas   at   Austin”     “Influence   of   body   water   and   blood   volume   on
thermoregulation   and   exercise   performance   in   the   heat”   February   1999Exercise   and
Sport Sciences Reviews   27:167-218 SourcePubMed
61. Pharmacology of the Skin I   pp 213–221Cite as Thermoregulation and the SkinW.
I.   “Cranston   Chapter   Accesses     Citations   Part   of   the   Handbook   of   Experimental
Pharmacology   book series (HEP,volume 87 / 1)
62.   “Recent   advances   in   thermoregulation”   Etain   A.   Tansey   and   Christopher   D.
Johnson Published Online:01 SEP 2015https://doi.org/10.1152/advan.00126.2014
63. E.B.Babskiy va boshqalar “Odam fiziologiyasi”, Toshkent “Med-  itsina” 1972 y.
64.     R.X.Xaitov,   A.D.Dushanov   “Hayvonlar   fiziologiyasi”.   Toshkent     “O’qituvchi”
1975y.
65. Бутаев А.С., Никтина И.П. и др. Малий практикум по физиологии человека
и животных. Изд-во. Санкт - Петрбург 2001
66.   Кучкарова   Л.С.   Практические   лабораторные   занатия   по   физиология
человека и животных. –  T ашкент, Университет. – 2012. – 144 с.
67.   https://fayllar.org/termiz-davlat-universiteti-tabiiy-fanlar-fakulteti-v4.html?
page=16
61

Bog’cha yoshidagi bolalarda termoregulyasiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’siri MUNDARIJA KIRISH...................................................................................................................... 3 I BOB TADQIQOT MAVZUSI BO’YICHA ADABIYOTLAR SHARHI … 8 1.1. Organizmda tana haroratining boshqarilishi haqida umumiy tushuncha…................................................................................................ 8 1.2. Turli muhit sharoitida tana haroratining boshqarilishi…………………... 15 1.3. Moddalar almashinuvi bilan tana termoregulyasiyasining bog'liqligi hamda termoregulyatsiyaning qon ko’rsatgichlariga ta’ siri ……… …… 20 1.4. Tana haroratining boshqarilishida kiyim kechaklarning roli va ahamyati. ……………………………………………………………….... 26 II BOB TADQIQOT SHAROITLARI, MATERIALLARI VA USULLARI …………………………………………………………….. 34 2.1. Tadqiqotlarni o‘tkazish sharoitlari va bajarish tartibi…………………. .. 34 2.2. Tadqiqotlarni amalga oshirishda qo llaniladigan usullar …………..........ʻ 38 III BOB ASOSIY QISM ………………………………………………………… 41 3.1. Tajriba guruhi uchun tanlangan turli matoli kiyimlarni shakillantirish ............................................................................................ 41 3. 2 . Sintetik, p axtali hamda junli matoli kiyimlar bilan ta’minlanilganda, tana harorat ko’rsatgichlarrining o’zgarishi............................................... 44 3.3. Turli xil matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi natijasida bolalarda qon 1

ko’rsatgichlariga hamda pisiologik va jismoniy aktivligiga ta’siri……… 49 XULOSA ………………………………………………………………………….. 53 TAVSIYALAR ......................................................................................................... 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 60 Kirish Mavzuning dolzarblig i . Hozirgi kunda nafaqat mamlakatimizda balkim butun dunyoda inson salomatligini saqlash va odamlarda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan turli kasalliklarning oldini olish dolzar b mavzulardan biri bo'lib kelmoqda. Inson salomatligini saqlashda va turli kasalliklarning oldini olishda to`yimli moddalarni yetarli darajada saqlaydigan oziq-ovqat mahsulotlari bilan ovqatlanish ustuvor masalalardan hisoblanadi, ratsional ovqatlanish natijasida oziq-ovqat tarkibidagi to`yimli moddalarning energetik qiymatidan samarali foydalanish natijasida organizmda kechadigan barcha fiziologik jarayonlarning mutadil kechishini ta’minlashga erishish mumkin. Organizmdagi moddalar almashinuvining natijasida hosil bo`ladigan energiyadan samarali foydalanish deganda oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida saqlanadigan potensial energiyaning issiqlik energiyasi sifatida tananing sathi bo`ylab issiqlik energiyasi sifatida tashqi muhitga chiqarilib yuborilishi tushuniladi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`layotgan energiyaning issiqlik energiyasi sifatida tashqi muhitga me’yoridan ortiq chiqrilishi organizmda energiyaga 2

taqchilligiga olib keladi va natijada me’yorida kechadigan fiziologik jarayonlarning buzulishlariga olib kelishi mumkin. Tana haroratining boshqarilishi ya’ni termoregulyatsiya issiqlik ishlab chiqarish (kimyoviy termoregulyatsiya) va organizmdan tashqi muhitga issiqlikni uzatish (fizikaviy termoregulyatsiya) darajasini tartibga solish mexanizmlari bilan bog'liq. Issiqlik ishlab chiqarish va issiqlik uzatish muvozanati gipotalamus tomonidan boshqariladi, u adaptiv xatti-harakatlarning sezgir, avtonom, emotsional va motor qismlarini birlashtiradi. Organizmdagi hosil bo`ladigan issiqlikning boshqarilishi ya’ni termoregulyatsiyaning optimal holatini ta’minlash orqali organizmning o`sish varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi to`yimli moddalarning almashinuvi natijasida yuzaga keladigan potensial energiyaning organizmdan samarali foydalanilmasdan chiqarib yuborilishini oldini olishda optimal yashash muhiti bilan ta’minlanishi, uni o`rab turgan muhitning hossa va hususiyatlari, organizmning ruhiy holati va maqbul bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim. Har qanday tog'ri tanlangan matoli kiyimlar hamda boshqa inson ehtiyoji uchun muhim bo'lgan mahsulotlar organizmning talab doirasida bo'lishligi , insonlarning sog'lom turmush tarzini o'tishi, bunday holatlar jamiyatimizda ham ulkan yuksalishlarga ham turtki bo'ladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “ Sog’lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydevorini, farovon hayot asosini qurish deganidir” shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog’lom avlod dasturi harakatining ken tus olgani, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida Ta’lim tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug’vor vazifani amalga oshirish yo’lidagi muhim qadamdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev shaxsning 3

ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalsh ijtimoiy va insonparvarlik ahamyatiga alohida e’tibor berib: “Biror-bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarini rivojlantirmay hamda nustahkamlamay turib o’z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” deb alohida takidlaydi. Hozirgi zamon fan yutuqlarini biologik bilimlarini bilgan holda keng miqiyosda amalga oshirish mumkin bo’ladi. Tadqiqotning obyekti. Tadqiqot ishining obyekti sifatida barcha fiziologik ko’rsatkichlari bo’yicha bir xil (analog) bo`lgan bog'cha yoshidagi 5-6 yoshdagi o'g'il bolalar tanlab olindi. Tadqiqot predmeti sifatida bog'cha yoshidagi bolalarning kiyim bilan qoplangan va kiyim bilan qoplanmagan fiziologik jihatdan faol nuqtalarning harorati hamda qonining morfologik ko`rsatgichlari kabilar xizmat qildi. Tadqiqotning maqsadi: Tadqiqotlarimizning asosiy maqsadi bog'cha yoshidagi bolalarda termoregulyatsiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’sirini aniqlashdan iborat. Ushbu ma’lumotlarni asosida talabalarni mavzu haqidagi bilimlarini oshirish. Eng muhimi mavzu doirasida insonlarni salomatligiga doir bilim hamda ko’nikmalarini oshirishdan iborat. Tadqiqotlarimiz davomida turli ya’ni sintetik, paxta va jun matoli kiyimlardan foydalanildi, tadqiqotlar Samarqand shahar Qorasuv massivida joylashgan “Intellket” xususiy bolalar bog`chasida olib borildi. Taqiqotning vazifalari: Maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar bajarildi. -Mavzuga tegishli ilmiy ma’lumotlarni ilmiy manbaalardan, tegishli adabiyotlar va darsliklardan adabiyot o’rganish va tahlil qilish; - Bolalar bog’chasida tarbiyalanayotgan 5-6 yoshli 10-nafar o’g’il bolalardan iborat tajriba guruhlari tashkil etish va tajribalarni olib boorish uchun qulay 4

yordamchi vositalar va asosiy asbob uskunalar bilan ta’minlangan sharoitlarni yaratish iborat. -Optimal sharoitlarga ega bo`lgan muhitda 5-6 yoshli bolalardan uchta kichik guruh shakillantirgan holda, 1-guruh - sintetik matoli kiyimda, 2-guruh - paxta matoli kiyimda, 3-guruh - junli matoli kiyimlar bilan kiyintirish hamda ularni tanasining kiyim bilan qoplangan va qoplanmagan sohalaridagi issiqlik haroratini ENSYLIFE MT-101 rusmli elektron termometrda aniqlash. -Tajriba guruhidan iborat tarkibni kuning birinchi yarmida tushlikdagi ovqatlanishdan ikki soat oldin va tushlikdagi ovqatlanishdan uch soatdan kiyin o’lchab borish. Tajribalarni fiziologik hamda jismoniy jihatdan tinchlik holatidagi o’g’il bolalarda olib borish. - Tadqiqotlar davomida ershilgan natijalarni ilmiy jihatdan tahlill qilish va sitatistik jihatdan qayta ishlashdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishiakalavrlik dessirtatsiyasida bog’cha yoshidagi bolalarda uch xil turdagi matoli kiyimlarda(junli, paxtali va sentitik) ularning tana harorat ko’rsatgichlari uch va undan ortiq birlik ko’rsatgichlarda o’zgarishi kuzatildi. Kuzatishlar davomida sentitik matoli kiyimlardan foydalanilganda, harorat ko’rsatgichlari bolalar uchun normal hisoblangan raqamlardan oshganligi aniqlandi.Bu esa bola organizmda fiziologik jarayonlarni normada kechmasligiga shu bilan birga ularning pisixologik holatlariga ham ta’sir etadi. Ya’ni bu qanday yuz beradi? Qachonki harorat oshishi natijasida tana yuzasi va sentitik kiyim o’rtasida bug’ning suv molekulsiga aylanishi va natijada terlashning yuzaga kelishi. O’tkazuvchanlikning yo’qolishi oqibatida sodir bo’ladi. Bu kabi holatlarda bolalarda bezovtalik hissi va hattoki ko’pchiligida allergik holatlar ham kuzatildi. Ikkinchi hamda uchunchi kichik tajriba guruhimizda(paxtali va junli) 5