Bog’cha yoshidagi bolalarda termoregulyasiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’siri
![Bog’cha yoshidagi bolalarda termoregulyasiya jadalligiga turli matoli
kiyimlarning ta’siri
MUNDARIJA
KIRISH...................................................................................................................... 3
I BOB
TADQIQOT MAVZUSI BO’YICHA ADABIYOTLAR SHARHI … 8
1.1. Organizmda tana haroratining boshqarilishi haqida umumiy
tushuncha…................................................................................................ 8
1.2. Turli muhit sharoitida tana haroratining boshqarilishi…………………... 15
1.3. Moddalar almashinuvi bilan tana termoregulyasiyasining bog'liqligi
hamda termoregulyatsiyaning qon ko’rsatgichlariga ta’ siri ……… …… 20
1.4. Tana haroratining boshqarilishida kiyim kechaklarning roli va ahamyati.
……………………………………………………………….... 26
II BOB
TADQIQOT SHAROITLARI, MATERIALLARI VA
USULLARI …………………………………………………………….. 34
2.1. Tadqiqotlarni o‘tkazish sharoitlari va bajarish tartibi…………………. .. 34
2.2. Tadqiqotlarni amalga oshirishda qo llaniladigan usullar …………..........ʻ 38
III BOB ASOSIY QISM ………………………………………………………… 41
3.1. Tajriba guruhi uchun tanlangan turli matoli kiyimlarni
shakillantirish ............................................................................................ 41
3. 2 . Sintetik, p axtali hamda junli matoli kiyimlar bilan ta’minlanilganda,
tana harorat ko’rsatgichlarrining o’zgarishi............................................... 44
3.3. Turli xil matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi natijasida bolalarda qon
1](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_1.png)
![ko’rsatgichlariga hamda pisiologik va jismoniy aktivligiga ta’siri……… 49
XULOSA …………………………………………………………………………..
53
TAVSIYALAR .........................................................................................................
55
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 60
Kirish
Mavzuning dolzarblig i . Hozirgi kunda nafaqat mamlakatimizda balkim butun
dunyoda inson salomatligini saqlash va odamlarda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan
turli kasalliklarning oldini olish dolzar b mavzulardan biri bo'lib kelmoqda. Inson
salomatligini saqlashda va turli kasalliklarning oldini olishda to`yimli moddalarni
yetarli darajada saqlaydigan oziq-ovqat mahsulotlari bilan ovqatlanish ustuvor
masalalardan hisoblanadi, ratsional ovqatlanish natijasida oziq-ovqat tarkibidagi
to`yimli moddalarning energetik qiymatidan samarali foydalanish natijasida
organizmda kechadigan barcha fiziologik jarayonlarning mutadil kechishini
ta’minlashga erishish mumkin. Organizmdagi moddalar almashinuvining natijasida
hosil bo`ladigan energiyadan samarali foydalanish deganda oziq-ovqat mahsulotlari
tarkibida saqlanadigan potensial energiyaning issiqlik energiyasi sifatida tananing
sathi bo`ylab issiqlik energiyasi sifatida tashqi muhitga chiqarilib yuborilishi
tushuniladi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`layotgan energiyaning issiqlik
energiyasi sifatida tashqi muhitga me’yoridan ortiq chiqrilishi organizmda energiyaga
2](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_2.png)
![taqchilligiga olib keladi va natijada me’yorida kechadigan fiziologik jarayonlarning
buzulishlariga olib kelishi mumkin.
Tana haroratining boshqarilishi ya’ni termoregulyatsiya issiqlik ishlab chiqarish
(kimyoviy termoregulyatsiya) va organizmdan tashqi muhitga issiqlikni uzatish
(fizikaviy termoregulyatsiya) darajasini tartibga solish mexanizmlari bilan bog'liq.
Issiqlik ishlab chiqarish va issiqlik uzatish muvozanati gipotalamus tomonidan
boshqariladi, u adaptiv xatti-harakatlarning sezgir, avtonom, emotsional va motor
qismlarini birlashtiradi. Organizmdagi hosil bo`ladigan issiqlikning boshqarilishi
ya’ni termoregulyatsiyaning optimal holatini ta’minlash orqali organizmning o`sish
varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning
me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin.
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi to`yimli moddalarning almashinuvi
natijasida yuzaga keladigan potensial energiyaning organizmdan samarali
foydalanilmasdan chiqarib yuborilishini oldini olishda optimal yashash muhiti bilan
ta’minlanishi, uni o`rab turgan muhitning hossa va hususiyatlari, organizmning ruhiy
holati va maqbul bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim.
Har qanday tog'ri tanlangan matoli kiyimlar hamda boshqa inson ehtiyoji uchun
muhim bo'lgan mahsulotlar organizmning talab doirasida bo'lishligi , insonlarning
sog'lom turmush tarzini o'tishi, bunday holatlar jamiyatimizda ham ulkan
yuksalishlarga ham turtki bo'ladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“ Sog’lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydevorini, farovon hayot asosini qurish
deganidir” shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog’lom avlod dasturi harakatining
ken tus olgani,
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida Ta’lim tarbiya tizimining tubdan
isloh etilayotgani ham ana shu ulug’vor vazifani amalga oshirish yo’lidagi muhim
qadamdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev shaxsning
3](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_3.png)
![ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalsh ijtimoiy va insonparvarlik ahamyatiga alohida
e’tibor berib: “Biror-bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy
va ahloqiy qadriyatlarini rivojlantirmay hamda nustahkamlamay turib o’z istiqbolini
tasavvur eta olmaydi” deb alohida takidlaydi. Hozirgi zamon fan yutuqlarini biologik
bilimlarini bilgan holda keng miqiyosda amalga oshirish mumkin bo’ladi.
Tadqiqotning obyekti. Tadqiqot ishining obyekti sifatida barcha fiziologik
ko’rsatkichlari bo’yicha bir xil (analog) bo`lgan bog'cha yoshidagi 5-6 yoshdagi o'g'il
bolalar tanlab olindi.
Tadqiqot predmeti sifatida bog'cha yoshidagi bolalarning kiyim bilan
qoplangan va kiyim bilan qoplanmagan fiziologik jihatdan faol nuqtalarning harorati
hamda qonining morfologik ko`rsatgichlari kabilar xizmat qildi.
Tadqiqotning maqsadi: Tadqiqotlarimizning asosiy maqsadi bog'cha yoshidagi
bolalarda termoregulyatsiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’sirini aniqlashdan
iborat.
Ushbu ma’lumotlarni asosida talabalarni mavzu haqidagi bilimlarini oshirish.
Eng muhimi mavzu doirasida insonlarni salomatligiga doir bilim hamda
ko’nikmalarini oshirishdan iborat. Tadqiqotlarimiz davomida turli ya’ni sintetik,
paxta va jun matoli kiyimlardan foydalanildi, tadqiqotlar Samarqand shahar Qorasuv
massivida joylashgan “Intellket” xususiy bolalar bog`chasida olib borildi.
Taqiqotning vazifalari: Maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar
bajarildi.
-Mavzuga tegishli ilmiy ma’lumotlarni ilmiy manbaalardan, tegishli adabiyotlar
va darsliklardan adabiyot o’rganish va tahlil qilish;
- Bolalar bog’chasida tarbiyalanayotgan 5-6 yoshli 10-nafar o’g’il bolalardan
iborat tajriba guruhlari tashkil etish va tajribalarni olib boorish uchun qulay
4](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_4.png)
![yordamchi vositalar va asosiy asbob uskunalar bilan ta’minlangan sharoitlarni
yaratish iborat.
-Optimal sharoitlarga ega bo`lgan muhitda 5-6 yoshli bolalardan uchta kichik
guruh shakillantirgan holda, 1-guruh - sintetik matoli kiyimda, 2-guruh - paxta matoli
kiyimda, 3-guruh - junli matoli kiyimlar bilan kiyintirish hamda ularni tanasining
kiyim bilan qoplangan va qoplanmagan sohalaridagi issiqlik haroratini ENSYLIFE
MT-101 rusmli elektron termometrda aniqlash.
-Tajriba guruhidan iborat tarkibni kuning birinchi yarmida tushlikdagi
ovqatlanishdan ikki soat oldin va tushlikdagi ovqatlanishdan uch soatdan kiyin
o’lchab borish. Tajribalarni fiziologik hamda jismoniy jihatdan tinchlik holatidagi
o’g’il bolalarda olib borish.
- Tadqiqotlar davomida ershilgan natijalarni ilmiy jihatdan tahlill qilish va
sitatistik jihatdan qayta ishlashdan iborat.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishiakalavrlik dessirtatsiyasida
bog’cha yoshidagi bolalarda uch xil turdagi matoli kiyimlarda(junli, paxtali va
sentitik) ularning tana harorat ko’rsatgichlari uch va undan ortiq birlik
ko’rsatgichlarda o’zgarishi kuzatildi. Kuzatishlar davomida sentitik matoli
kiyimlardan foydalanilganda, harorat ko’rsatgichlari bolalar uchun normal
hisoblangan raqamlardan oshganligi aniqlandi.Bu esa bola organizmda fiziologik
jarayonlarni normada kechmasligiga shu bilan birga ularning pisixologik holatlariga
ham ta’sir etadi. Ya’ni bu qanday yuz beradi? Qachonki harorat oshishi natijasida tana
yuzasi va sentitik kiyim o’rtasida bug’ning suv molekulsiga aylanishi va natijada
terlashning yuzaga kelishi. O’tkazuvchanlikning yo’qolishi oqibatida sodir bo’ladi.
Bu kabi holatlarda bolalarda bezovtalik hissi va hattoki ko’pchiligida allergik holatlar
ham kuzatildi. Ikkinchi hamda uchunchi kichik tajriba guruhimizda(paxtali va junli)
5](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_5.png)
![matolar bilan taminlagan holda ularda aniqlangan ko’rsatgichlar deyari bir biriga
o’xshashligi aks etdi. Ammo nisbaatan junli matolardan foydalanilgan tajriba guruh
bolalarida aniqlangan ko’rsatgichlar bolalar hamda insonlarning normal
tempraturasiga ancha yaqinligi aniqlandi. Bu kabi ko’rsatgichlarni aniqlagan holda
bog’cha yoshidagi bolalarning termoxaritalari va diogrammalari tuzib chiqildi.
Yuqoridagi tajribalar asosida yosh bolalarning fiziologik va pisixologik holatlarining
oshishi va ularning normal voyaga yetishi kabilarga erishish ilmiy jihatdan
asoslangan.
Tadqiqot ishining usullari. Tadqiqot bajarishda umum qa’bul qilingan
zamonaviy fiziologik hamda raqamli ma’lumotlarni statistik tahlil usullaridan
foydalanildi.
Mavzuning nazariy va amaliy ahamyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati
shundan iboratki, erishilgan natijalar va keltirilgan ma’lumotlar, chop etilgan tezis
yoki ilmiy maqolalardan biologiya va bolalar meditsenasi sohasidagi ta’lim oluvchi
bakalavr bosqichi talabalarini, magistrlarni o‘qitishda, malakaviy amaliyotlarning va
falsafa doktori dissertatsiyalarrining bajarilishida nazariy bilim sifatida qo`shimcha
material bo‘lib foydalanish mumkin.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundan iboratki, erishilgan natijalarning
insonlar orasida tana haroratining normada saqlab turishi va uni boshqarishiga doir
nazariy bilimlarni oshirgan holda amalyotda qo’llay bilishidir.
Ishning aprobatsiyasi. Bakalavr bosqichi talabasi olib borgan tadqiqot
natijalarini fakultet ilmiy texnik komissiyasiga rejaga muvofiq har kvartalda kafedra
yig’ilishlarida hisobot berdi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha respublikamizda o’tkazilgan
nufuzli ilmiy konferinseyalarida 2 ta tezis chop etdi.
Bakalavrlik dissertasiya ishining tuzilishi va hajmi. Bakalavrlik
dissertasiyasi uch qismdan bo‘lib uning tarkibiga: kirish, adabiyotlar sharhi, asosiy
6](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_6.png)
![qismlar qamrab olingan. Asosiy qism ikkiga bo‘lingan bo‘lib, ishning materiallari,
foydalanilgan usullar va olingan ma’lumotlar muhokamasi, xulosalar hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bakalavrlik desirtatsiyasi 61 betda
kompyuterda chop qiligan 2 ta diogramma, hamda 2 ta rasmlar bilan boyitilgan.
7](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_7.png)
![1-BOB. TADQIQOT MAVZUSI BO’YICHA ADABIYOTLAR SHARHI
1.1 Organizmda tana haroratining boshqarilishi haqida umumiy tushuncha .
Organizmda tana haroratining boshqarilish markazi miyada, ya'ni –
gipotalamuda joylashgan. Gipotalamus - bu oraliq miyada joylashgan ko’rish
do’mbog’idir. Gipotalamusning eng muhim funktsiyalaridan biri tananing
termofunksiyasiga qaratilgan harakatlarni ta'minlash va boshqarishdir. Ushbu
funktsiyani bajarishda bunday jarayonlar termoj markazida sodir bo'ladi.Periferik va
markaziy termofunksional ma'lumotlarni gipotalamusning old qismiga
yetkaziladi.Sovuq retseptorlardan pulslarni uzatishda, issiqlik mahsuloti markazi
boshlanadi. Bu gipotalamusning orqa tomonida joylashgan. (4; 56-57 b)
Agar tana haddan tashqari qizib ketsa, issiqlik uzatish markazi ishlay boshlaydi.
U gipotalamus old yadrolarida joylashgan. Ularning ta'siri ostida, odam tomirlarni
kengaytiradi, terlash kuchayadi. Markaziy tengsizlik tizimining boshqa bo'limlari,
shuningdek, odamni termoregulyasiyasida, miyaning katta sharlari ham ishtirok
etadi. Miyadagi harorat markazining asosiy funktsiyasi doimiy harorat rejimini saqlab
qolishdir. Tananing haroratining umumiy qiymati, har ikkala mexanizm (issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatilishi) da iborat bo’ladi.
Ichki sekretsiya organlari inson tana haroratida ham muhim rol o'ynaydi.
Harorat pasayganida, qalqonsimon bez metabolik jarayonlarni tezlashtiradigan
gormon mahsulotlarini ko'paytiradi. Buyrak bezlari organlarni boshqarish
jarayonlarini tartibga soluvchi gormonlar hisobidan issiqlikni boshqarish qobiliyatiga
ega yani, tana soviydi. [3; 258-b]
Tana harorati oshishi yoki isitma chiqishi, ko‘pincha insonlarni sarosimaga
tushib qolishiga sabab bo‘ladi. Haqiqatdan ham tana harorati ko‘tarilishi xavflimi?
Inson tana harorati termoregulyatsiya jarayoni bilan boshqariladi, ya’ni bu funksiya
doimiy haroratni ushlab turish vazifasini bajaradi. Normal holatda, sog‘lom insonda
8](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_8.png)
![tana harorati gipotalamus ta’siri ostida boshqariladi. Lekin hozirgi kunda olimlar
tomonidan qayd etishicha, tana haroratini boshqaruvchi markazni yagona deb
bo‘lmaydi, chunki inson tana haroratiga ta’sir etuvchi bir necha faktorlar bor.
Miyadagi harorat markazining asosiy funktsiyasi doimiy harorat rejimini saqlab
qolishdir. Tananing haroratining umumiy qiymati, har ikkala mexanizm (issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatilishi) kamroq faol bo'lsadi (67).
Barcha «bilgan», tana haroratining normal ko‘rsatkichi – 36,6 °C atrofida .
Aslida, tana harorati normada shunday ko‘rsatkichda bo‘lishi kerakmi?!
Umuman olib qaraganda, 36,6°C ko‘rsatkich faqatgina o‘rtacha hisoblangan
sondir. Aslida, tana haroratining normal ko‘rsatkichi aniq bir ko‘rsatkichda emas,
balki ma’lum diapazon oralig‘ida bo‘ladi – 36,0 °C dan 37,2 °C gacha. Organizm
37,0 °C haroratda mukammal ishlaydi. Normal tana harorati esa, har insonning
yoshiga, jinsiga, vaqtga, jismoniy faolligiga va boshqa bir qancha omillarga bog liqʻ
holda ma lum diapazonda o zgarib turadi. Inson o‘z tana haroratini tez-tez o‘lchab
ʼ ʻ
turib, o‘zi uchun normal bo‘lgan ko‘rsatkichni bilib olishi maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Inson yoshi kattalashgan sari temperaturasi pasayib boradi, bolalik davrida esa
tana harorati yuqori ko‘rsatkichlarda bo‘ladi. Shuning uchun ba’zi hollarda 36,0 °C
kattalar uchun normal hisoblanadi. Bolalar uchun esa, bu ko‘rsatkich gipotermiya
bo‘lib hisoblanadi. [4; 210 b]
Organizmda haroratni doimiyligi bir necha mexanizmlar yordamida boshqarilib,
issiqlikning hosil bo‘lishi va tashqariga chiqarilishi markaziy asab tarmog‘i
tomonidan boshqariladi. Ushbu birbiri bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon kimyoviy va
fizikaviy issiqlik almashinuvi deb nomlanib, markaziy asab tarmog‘ini faoliyati bilan
bog‘liqdir. Issiqlik, organizmda ovqat moddalarining oksidlanishi natijasida hosil
bo‘ladi. Bu jarayon moddalar almashinuvining qay darajada kechishiga bog‘liq.
Moddalar almashinuvi qancha shiddatli bo‘lsa, ya’ni organizmda ovqat moddalari
qancha ko‘p oksidlansa, shuncha ko'p issiqlik hosil bo‘ladi.
9](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_9.png)
![Organizmda issiqlik asosan mushaklarda vujudga keladi. Odam tinch turganda
ham mushaklarda issiqlik hosil bo‘laveradi. Yurganda esa organizm da tinch
holatdagiga nisbatan issiqlik 60-80 foizdan ko‘p roq hosil bo‘ladi. Mushaklarni ishi
jarayonida issiqlikni hosil bo'lishi 4-5 martaga oshadi. Issiqlik asosan mushaklarda
hosil bo‘ladi Issiqlik mushaklardan tashqari jigar, buyrak va boshqa ichki ayiruv
a’zolarda ham hosil bo‘ladi. Organizmda hosil bo‘lgan issiqlik doimo
tashqariga(nafas olish, terlash) chiqarib turiladi, hech bir ovqat organizmda uzoq vaqt
yig'ilib qola olmaydi. Issiqlikning organizmda hosil bo‘lishi va tashqariga chiqarilib
turilishi termoregulyatsiya deyiladi va bu jarayon murakkab mexanizmlar orqali sodir
bo‘ladi. Odam tanasi uchun normal harorat 36,6-37,O 0
C hisoblanadi. Energiyaning
bir sutkada umumiy sarflanishi asosiy modda almashinuvidan olinadi. Asosiy modda
almashinuvi, ichki a’zolarning, nafas yo‘llarining ish faoliyatiga, skelet mushaklari
tonusining saqlanishiga yordam beruvchi to‘xtovsiz modda almashinuv faoliyatiga
bog‘liq bo'ladi (42, 23, 51).
Hozirgi zamon ma’lumotlarining ko‘rsatishicha, bu o‘rinda skelet m u shaklari
asosiy rol o'ynaydi. Asosiy almashinuvning katta-kichikligi bir qancha omillarga, eng
avvalo, tananing og‘irligi va uning tuzilishiga bog‘liq.Tananing o g ‘irlash ib borishi
bilan issiqlik ajralib chiqishi, binobarin, ovqatga bo‘lg a n talab ham oshadi,
ovqatlanishga bo‘lgan talabni tana vaznining o g ‘irlig i bilan belgilanadi.
Tananing termal xom kasalligini ta'minlaydigan fiziologik mexanizmlar (uning
"yadlei") ikkita funktsional guruhlarga bo'linadi: kimyoviy va jismoniy tererdorlik
mexanizmlari. Kimyoviy tomorabulyatsiya - bu tananing issiqlik mahsulotini tartibga
solish. Issiqlik doimiy ravishda tanada oksidlovchi va metabolizmni qayta tiklash
jarayonida ishlab chiqariladi. Bunday holda, uning bir qismi tashqi muhitga beriladi.
Tana harorati va o'rta haroratida farq shunchalik katta bo'ladi. Shuning uchun vosita
haroratining pasayishi bilan barqaror tana haroratini ta'minlash metabolik
jarayonlarning tegishli darajada kuchayishini ta'minlash va issiqlik yo'qolishini
qoplaydi va tananing umumiy issiqlik qoldig'ini qoplaydi va tanadagi issiqlikdagi
10](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_10.png)
![issiqlik balansini saqlab qoladi va saqlaydi ichki haroratning doimiyligi. Atrof-muhit
haroratining pasayishiga javoban issiqlik mahsulotini qayta ishlash jarayoni. Issiqlik
shaklida energiyani ajratish barcha a'zolarning funktsional yukini va barcha tirik
organizmlarga xosdir. Inson tanasining o'ziga xos xususiyatlari isitish mahsulotining
o'zgarishi o'zgaruvchan haroratga reaktsiya sifatida o'zgarishi asosiy fiziologik
tizimlarning ishlash darajasiga ta'sir qilmaydigan tananing o'ziga xos reaktsiyasini
anglatadi. [5;29 b]
Termostat issiqlik avlodi asosan skelet mushaklarida to'planadi va
mushaklarning ishlashi mos keladigan maxsus shakllari bilan bog'liq bo'lib, ular
o'zlarining dvigatel faoliyatiga ta'sir qilmaydi. Sovutish paytida issiqlik avlodining
ko'payishi mushaklarda, shuningdek, muayyan zaharlarning harakati bilan
kontraktatsiya funktsiyasini sun'iy ravishda o'chirish mumkin.
Mushaklardagi o'ziga xos termostat issiqlik avlodining eng keng tarqalgan
mexanizmlaridan biri bu termogülomülüzulyatsiya ohangidir. U muzokara paytida
tashqi tomondan statsionar mushakning elektr faolligining ko'payishi shaklida qayd
etilgan mikrokroz fibrillar tomonidan yozilgan. Terergülomünüğüntünü, mushakning
kislorod iste'moli ba'zida 150% dan ko'proq miqdorda ko'payadi. Kuchli sovutish
bilan bir qatorda, termogülom ohangida, ko'rinadigan mushaklarning qisqarishi sovuq
silkinish shaklida keltirilgan. Bir vaqtning o'zida gaz almashinuvi 300 - 400% gacha
ko'tariladi. Termostastikaning issiqlik avlod mushaklarida ishtirok etishning katta
qismi teng emas (24, 38,50, 60).
Sovuqni uzoq muddatli ta'sir qilish bilan, termolik termogenining turini
almashtirish va keyingi bo'linish bosqichida nefrda nafas olishni almashtirish (yoki
keyinchalik) ATP pasayib ketdi. Ushbu mexanizm mushaklarning kontraktsion
faoliyati bilan bog'liq emas. Bepul nafas olish bilan chiqarilgan umumiy issiqlik
issiqlik termoge termogenezi bilan bir xil, ammo issiqlik energiyasining aksariyati
darhol sarflanadi, aksariyat issiqlik jarayonlar, ADF yoki noorganik fosfat
etishmasligi bilan kiritilmaydi.
11](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_11.png)
![Ushbu holat uzoq vaqt davomida yuqori darajadagi issiqlik avlodini erkin ushlab
turishga imkon beradi. Inson tanasidagi o'rtacha haroratining ta'siri natijasida kelib
chiqadigan metabolizm intensivligidagi o'zgarishlar mantiqiy. Tashirish organizmiga
mos keladigan tashqi haroratning ma'lum bir vaqtlarida issiqlik uzatishning "normal"
(faol intensivsiz) uchun to'liq qoplanadi. Tananing issiqlik bilan issiqlik almashinuvi
muvozanatli. Ushbu harorat oralig'i issiqlik qatori zonasi deb ataladi. Ushbu zonadagi
birja darajasi minimaldir. Ko'pincha o'rtacha harorat qiymatini anglatuvchi ma'lum bir
qiymat qiymatini belgilab, tanqidiy nuqtai nazar bilan gapirishadi. Nazariy jihatdan,
bu to'g'ri, ammo tajriba asosida metabolizmning doimiy tebranishi va qopqoqlarning
issiqlik izolyatsion xususiyatlarining beqarorligi tufayli bu ko'rsatkich deyarli
imkonsizdir (18, 25, 44, 56).
Issiqlik qatori zonasi chegarasida o'rtacha haroratning pasayishi tananing issiqlik
qoldig'ini yangi sharoitlarda olib tashlash uchun moddalar va issiqlik mahsulotlarining
refleksining pasayishiga olib keladi. Shu sababli tana harorati o'zgarishsiz qoladi.
Issiqlik qatori mintaqasidagi vositaning haroratini ko'paytirish, shuningdek,
issiqlikning kuchayishi mexanizmlarini ko'paytirishga olib keladi, bu esa issiqlik
qaynatgichni faollashtirish mexanizmlarini ko'paytirishga olib keladi, bu esa o'z
ishlariga qo'shimcha xarajatlarni talab qiladi. Jismoniy terim zonasi shakllanadi, ular
davomida harorat ham barqaror bo'lib qolmoqda. Muayyan chegaraga erishilganda,
issiqlik uzatishni kuchaytirish mexanizmlari samarasiz bo'lib, haddan tashqari qizg'in
tananing o'limi boshlanadi.
1902 yilda Ruxlean ushbu mexanizmlarning ikki turini - termogülomni qayta
quritishni taklif qildi - "Kimyoviy" va "fizik". Birinchisi, to'qimalarda issiqlik
mahsulotining o'zgarishi bilan bog'liq (kimyoviy birja reaktsiyalari kuchlanishi),
ikkinchisi issiqlikni o'tkazish va issiqlikni qayta taqsimlash bilan ajralib turadi. Qon
aylanishlari bilan bir qatorda, jismoniy termulyatsiyaning muhim rollanishi terga
kiradi, shuning uchun issiqlikni uzatishning maxsus vazifasi teriga tegishli, qonning
12](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_12.png)
!["yadrosi" mexanizmlari, mexanizmlar mavjud Bu erda terlash va terlash ishlari olib
borilmoqda (33, 48, 64, 66).
B "normal" issiqlikni o'tkazishni e'tiborsiz qoldirishi mumkin, chunki Havo
termal o'tkazuvchanligi past. Suvning issiqlik o'tkazuvchanligi 20 baravar yuqori,
shuning uchun issiqlik transferi muhim rol o'ynaydi va nam kiyim, xom paypoq va
boshqa tadbirlarda juda katta omilga aylanadi.
b konvektsiya tomonidan yanada samarali issiqlik uzatilishi (i.e., isitilgan qatlamlarni
sovutilgan qatlamlarni aralashtirish). Havo muhitida, hatto tinchlikchi sharoitlarda,
konvektsiya hisobvarag'i 10% gacha. Shamolda konvektsiyaning yoki odam harakat
qilayotganda uning o'rni yanada kuchaymoqda.
Issiqlikdagi issiqlik bilan issiqlik translyatsiyasi Stefan-Boltzmanning qonuniga
binoan amalga oshiriladi va terining to'rtinchi darajalari (kiyim) va atrofdagi
buyumlarning yuzasidagi farqga mutanosibdir. Shu tarzda, "qulaylik" sharoitida,
Muborli odam 45% issiqlik energiyasini beradi, lekin erkakning kiyinishining issiqligi
uchun issiqlik yo'qotishining bir qismi radiatsiya o'ynay olmaydi. [6; 210-b]
Issiqlikdagi issiqlik bilan issiqlik translyatsiyasi Stefan-Boltzmanning qonuniga
binoan amalga oshiriladi va terining to'rtinchi darajalari (kiyim) va atrofdagi
buyumlarning yuzasidagi farqga mutanosibdir. Shu tarzda, "qulaylik" sharoitida,
Muborli odam 45% issiqlik energiyasini beradi, lekin erkakning kiyinishining issiqligi
uchun issiqlik yo'qotishining bir qismi radiatsiya o'ynay olmaydi.
Teridan namlikni va o'pka yuzasini iste'mol qilish, shuningdek, "qulaylik"
sharoitida issiqlik uzatishning samarali usuli (25% gacha). Atrof-muhit harorati va
intensiv mushak faoliyati sharoitida issiqlik uzatilishi terni bug'lash orqali issiqlik
uzatilishi dominant rolni o'ynaydi - 1 gramm ter, 0,6 kkal energiya sarflanadi.
Yo'qotilgan issiqlikning umumiy miqdorini hisoblash oson, agar intensiv mushaklar
sharoitida sakkiz soatlik ish kunida odam 10 - 12 litr suyuqlikni keltirishi
mumkinligini ko'rib chiqamiz. O'sha paytdan boshlab issiqlik yo'qotilishining
sovuqda yaxshi kiyingan odam kichik, ammo bu erda nafas olish tufayli issiqlik
13](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_13.png)
![uzatilishini hisobga olish kerak. Ushbu jarayonda bir vaqtning o'zida ikkita issiqlik
uzatish mexanizmlari birdan birlashtirilganda va bug'lanishni birlashtiradi. Issiqlik va
suyuqlikni yo'qotish juda muhim, ayniqsa atmosfera havosining past namligi
sharoitida intensiv mushaklar faoliyati bilan (11, 26, 34, 53).
Temirojlanish jarayonlariga ta'sir ko'rsatadigan muhim omil - (qon tomir) terisi
reaktsiyalari. Qon tomir kanalining maksimal darajada qisqarishi bilan, issiqlik
yo'qotish 70 foizga kamayishi mumkin, maksimal darajada kengayishi, maksimal
darajada o'sishi 90% ga oshadi.
Yuqori tezlikdada haddan tashqari qizib ketish paytida doimiy tana haroratini
saqlashga qaratilgan me'yoriy reaktsiyalar tashqi muhitga issiqlikni o'tkazish uchun
turli mexanizmlar bilan ifodalanadi. Ular orasida yuqori nafas yo'lining tanasi yoki
(lar) ni ko'tarish yoki (lar) yaltiroq bug'lanishini kuchaytirish orqali issiqlik uzatish
samaradorligi yuqori. Namlikning bug'lanishi issiqlik iste'mol qilinsa, issiqlik
balansini saqlab qolishga hissa qo'shishi mumkin. Reaktsiya tananing dastlabki qizishi
alomatlariga kiritilgan. [4;220- b]
Umuman olganda tana haroratining boshqarilishi bosh miyaning po’stloq osti
hamda po’sloq ustki markazlari bajaradi. Yani bular po’stloq ostki markazlar bu
oraliq miyaning ko’rish dumbog’I bo’lgan gipotalamus bo’lsa, po’stloq ustki
markazlar bu shubhasiz bosh miya yarim sharlari hisoblanadi. Bu markazlar kelgan
ta’sirlarni aniqrog’I tashqi muhitdan yoki retseptorlari orqali kelgan qo’zg’alishlarni
afferent nerv tolalari orqali oily nerv markzalari orqali boshqarilib boriladi. Bu esa
quyidagi hollarda yuzaga keladi. Tananing qizib ketishi natijasida ruffeni tanachalari
issiqlikni sezuvchi retseptorlar qo’zg’aladi bu esa markazga yuboriladi. [5; 120 b]
Shunday qilib, inson tanasida issiqlik almashinuvidagi moslashuvchan
o'zgarishlar nafaqat ko'p odamlar singari yuqori darajadagi metabolizmni, balki
energiya zaxiralarining charchashiga tahdid soluvchi sharoitlarda yuqori darajadagi
metabolizmni, balki past darajadagi darajalarni o'rnatishga yo'naltirilishi mumkin.
Termoregulyatsiya tizimi o'zaro bog'liq funktsiyalarga ega bo'lgan bir qator
14](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_14.png)
![elementlardan iborat. Harorat haqida ma'lumot termoregistratorlardan kelib chiqadi va
asab tizimi yordamida miyaga o'tadi.Gipotalamus termoregulyatsiyada katta rol
o'ynaydi. Uning markazlarini yo'q qilish yoki asab aloqalarini buzish tana haroratini
tartibga solish qobiliyatini yo'qotishiga olib keladi. Old gipotalamus tarkibida issiqlik
uzatilishini boshqaruvchi neyronlar mavjud (27, 43, 49).
1.2. Turli muhit sharoitida tana haroratining boshqarilishi.
A. A. Abdumadjidov V. P. Askaryans larning takidlashicha Atrof-muhit
harorati doimiy bo’lganda, tana haroratining kecha-kunduz davomidagi tebranishi
bola hayotining dastlabki kunlarida 0,40 C ni, 2-3 oyda – 0,60 C ni, 3-5 yoshda – 10
C ni tashkil etadi. Kech soat 17-19 larda tana harorati eng yuqori, ertalab soat 4-7
larda – eng past bo’ladi.
Havo haroratining o’zgarishlariga javoban teri qon tomirlarining reaksiyalari
kattalarga nisbatan bolalarda yashirin davrining uzoq davom etishi va ushbu
reaksiyalarning davomiyligi bilan xarakterlanadi.
Katta yoshdagi odam tinch holatda umumiy issiqlikning 20-25 % ini tana
yuzasidan va o’pkadan suvning bug’lanishi sababli yo’qotadi. Haroratning pasayishi
paytida, inson tanasidagi metabolik jarayonlarning tezligi refleks uslubi va aksincha
kamayadi. Oddiy harorat ahamiyatini saqlab qolish uchun issiqlikni uzatishning
jismoniy qismida kimyoviy tartibga solish faollashadi (9,16, 35, 59) .
Issiqlik mahsulotining mexanizmi signallar sovuq retseptorlardan kelganida
faollashadi. Bu "qulaylik zonasi" deb ataladigan "konfor zonasi" deb ataladigan
"konfor zonasi" dan past bo'lganida, atrof-muhitning harorati 17 dan 21 darajagacha,
yalang'och kishi uchun taxminan 27-28 darajaga kiradi. Miyadagi harorat
markazining asosiy funktsiyasi doimiy harorat rejimini saqlab qolishdir. Tananing
haroratining umumiy qiymati, har ikkala mexanizm (issiqlik ishlab chiqarish va
issiqlik uzatilishi) kamroq faol bo'lsa. Ichki sekretsiya organlari inson tana haroratida
15](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_15.png)
![ham muhim rol o'ynaydi. Harorat pasayganida, qalqonsimon bez metabolik
jarayonlarni tezlashtiradigan gormonlar mahsulotlarini ko'paytiradi. Buyrak bezlari
organlarni boshqarish jarayonlarini tartibga soluvchi gormonlar hisobidan issiqlikni
boshqarish qobiliyatiga egaga, yilning vaqtiga qarab farq qilishi mumkin. [6; 15 b;]
O.T Alyayiva, Sh.Q.Qodirov va boshqalarning takidlashlaricha; Organizmda
ketadigan kimyoviy reaksiyalaming tezligini temperaturaga bogiiqligini Vant-Goff
qonuniga ko‘ra tushuntirish mumkin. Bu qonunga ko‘ra kimyoviy reaksiyaning
tezligini o‘zgarishi haroratning 10°C ga ortishi yoki kamayishiga qarab 2-3 marta
ortadi yoki kamayadi. Buni Q|0 koeffitsienti deyilib to‘qimada ketayotgan almashinuv
jarayonlarining tezligini 10°C ga farq qiladtgan haroratda aniqlanadi.
Hayotiy jarayonlar natijasida organizmda uzluksiz issiqlik hosil bo’lib turadi.
Hosil bo’lmayotgan issiqlik yuqori haroratli muhitdan past haroratli muhitga
termodinamikaning ikkinchi qonuniga ko‘ra o‘tadi. Shunga ko‘ra tirik organizmdan
tashqi muhitga ko‘tarilayotgan issiqlik tana harorati muhit haroratidan yuqori bo'lgan
taqdirda uzluksiz bo'ladi (7,10,14, 20, 28).
Organizm to‘qimalarining harorati ulaming hujayralarida almashinuv
jarayonlari natijasida hosil bolayotgan issiqlik va uni tashqi muhitga chiqarish tezligi
bilan belgilanadi. Demak tana harorati doimiy organizmlaming yashashi uchun ular
organizmida hosil bo’layotgan issiqlik miqdori organizmdan chiqayotgan issiqlik
miqdoriga teng bo‘lishi lozim. Bu qoidaning buzilishi tana haroratiningo‘zgarishiga
olib keladi. Uzoq davom etgan evolyutsiya davomida hozir yashayotgan hayvonlar
yerda -70°Cdan +85°C gacha muhitda yashashga moslashganlar. Albatta haroratning
bu chegarasida yashash uchun organizmlar ma’lum bir moslashish mexanizmlarini
yaratishgan (32, 63).
Termoregulyatsiya issikliq hosil bo lishining kuchayishi (pasayishi) yoki issiqlikniʻ
berish sur atining o zgarishi hisobiga amalga oshadi. Issiklik ishlab chiqarilishi,
ʼ ʻ
asosan, muskullarning ishlashiga qarab o zgaradi. Sovuq vaqtida bir joyda tinch
ʻ
turganda qaltirash Termoregulyatsiyaga misol bo la oladi. Bunda hech qanday ish
ʻ
16](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_16.png)
![bajarilmaganligi uchun butun energiya issiqlikka aylanadi. Kishi sovuqda
qaltiraganda issiklik hosil bo lishi 3 baravar ko payishi mumkin. Organizmdanʻ ʻ
issiklik nurlanishi, issiqlik o tishi (tevarakatrofdagi jismlarga tegilganda issiqlik
ʻ
berilishi), teri va o pkadan suvning bug lanishi va terlash orqali issiqlik chiqadi.
ʻ ʻ
Odamning normal hayot faoliyati bir necha gradus doirasida kechishi mumkin. Gavda
xaroratining 36° dan past bo lishi ham, 40—4G dan yuqori bo lishi ham organizm
ʻ ʻ
uchun xatarlidir.
Issiqlik g osil bo lishi bilan uning ajratilishi urtasidagi zarur balans markaziy
ʻ ʻ
nerv sistemasi yordamida boshqarib turiladi.
Termoregulyatsiya markazlari gavda trasining doimiyligini saqlab turuvchi juda
ko p va murakkab jarayonlarning borishi hamda koordinatsiyasini ta minlaydi.
ʻ ʼ
Termoregulyatsiya jarayonida markaziy nerv sistemasining nazoratida endokrin
sistema katta rol o ynaydi. Jumladan, kalqonsimon bez gormonlari moddalar
ʻ
almashinuvining jadalligini, binobarin issiklik hosil bo lishini kuchaytiradi, buyrak
ʻ
usti bezi gormonlari oksidlanish jarayonlarini kuchaytiradi va teri tomirlarini
qisqartirib, issiklik ajratilishini kamaytiradi (31, 58).
Odam termoregulyator mexanizmlariga ongli ravishda yordam berib, ular ishini
osonlashtirish maqsadida mavjud obhavoga moye keladigan kiyimbosh tanlay olish
kerak. Bu hayotga endi kelgan, hali Termoregulyatsiya mexanizmlari
takomillashmagan bolalar uchun nihoyatda muhim. Bola organizmining haddan
tashqari sovqotishi yoki qizib ketishi katta yoshdagi kishilarga ta sir etmaydigan
ʼ
tashqi muhit tralarida ham sodir bo lishi mumkin (41, 47).
ʻ
Tana haroratining doimiyligi bo‘yicha organizmlar «poykiloterm » va
«gomoyoterm» organizmlarga bo‘linadi. Poykiloterm organizmlar tana haroratini
doimiy saqlay olmaydilar. Gomoyoterm organizmlar tana haroratining doimiyligini
sutkali va mavsumiy 2°C darajasidan ortmagan holda saqlay oladilar. Bu nomlar
dastlabki sovuq qonli va issiq qonli hayvonlar degan atamalarning o‘rniga
ishlatilmoqda.
17](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_17.png)
![Gomoyoterm organizmlar poykiloterm organizmlardan bir qator belgilari bilan
keskin farq qiladi. Haqiqiy gomoyoterm organizmlarga yo’ldoshli sut emizuvchilar va
qushlar kiradi. Ular tashqi muhit haroratining keng darajada o‘zgarishiga qaramasdan
tana haroratini doimiy saqlaydilar.Tashqi muhit haroratini va tañada issiqlik hosil
bo’lishining o‘zgarishigaqaramasdan gomoyoterm organ izmlar tana haroratini
nisbatan doimiyligini saqlaydi.[7; 301-b]
Tanadan issiqlikni chiqarib tashlashga yo‘naitirilgan jarayonlarni fizikaviy
termoregulyatsiya deb ataladi. Fizikaviy termoregulyatsiya tanani qoplovchi
to'qimalaming issiqlik o’tkazuvchanligini o‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshadi.
Muhit harorati bir xil sharoitda teridan oqayotgan qonning miqdorini, yung va
patlaring holatini va tana yuzasi hamda og‘iz bo‘shlig‘idan suvni o‘zgartirish orqali
tanadan chiqayotgan issiqlikning miqdori o‘zgarishi mumkin.Tanadan issiqlikni
chiqarib tashlash uch xil yo‘l bilan amalga oshadi: o‘tkazish, nurlanish va bug‘lanish.
O’tkazish yoki konveksiya yo‘li bilan issiqlikni chiqarish tana harorati uni o‘rab
turgan havo va jismlar haroratidan yuqori bo’lmagan taqdirdagina amalga oshadi (2,
9, 21, 30).
Nurlanish yoki radiatsiya bilan issiqlik chiqarish uchun ham tana harorati uni
o‘rab turgan havo haroratidan yuqori bo’lmagan taqdirda yoki tanaga sovuq jismlar
yaqin joylashgan sharoitda amalga oshadi.Odamda sezilarli terlash bo’lmagan
taqdirda ham teri orqali bir sutkada taxminan0,4-0,61 suv bugManib turadi. Nafas
yo‘llari orqali chiqayotgan havo suv bug‘lariga to‘yinib chiqadi va shu yo’l bilan
tanadan taxminan 0,3-0,4 1 suv bug’lanadi. Shunday qilib o‘rtacha haroratli muhitda
ham odam bir sutkada 0,7-1,0 litr suvni Bug’latib 400-600 kkal issiqlikni chiqarib
tashlaydi. Yuqori haroratli tashqi muhit sharoitda, bug’lanish orqali tanadan issiqlikni
chiqarib tashlashninig ahamiyati keskin ortib ketadi [8;308 b;].
Odam organizmidan +10°C li muhitdan past sharoitda tanadan chiqayotgan
issiqlikni 70-80 % o‘tkazish va nurlanish orqali amalga oshadi. Bunday sharoitda
teridan oqayotgan qonning miqdorini o‘zgartirish orqali chiqib ketayotgan issiqlik
18](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_18.png)
![miqdori boshqariladi. Teridan oqayotgan qonning miqdori qancha ozbo‘lsa chiqib
ketayotgan issiqlikning miqdori ham shuncha kam bo’ladi. Bu teri qon tomirlarining
torayishi yoki kengayishi orqali boshqariladi.Yuqori haroratli muhitda tana haroratini
doimiy saqlash uchun tanadan issiqlikni chiqarib tashlashni ko‘paytirish kerak. Muhit
harorati teri haroratidan ortiq sharoitda tanadan issiqlikni chiqarish faqat bug’lanish
orqali bo’ladi. Teri va nafas yo’llari tananing yuzasi orqali tanadan suv bug’latiladi.
Odamlarda teri yuzasidan suvni bug’latish ter bezlari orqali amalga oshadi.
Muhit harorati past va o‘rta bo`lganda odam juda oz terlaydi, yuqori haroratda
terlash keskin ortadi. Odamda teridan ajralayotgan teming miqdori aniqlaganda shu
narsa ma’lum bo’ladiki, ter bezlari tañada issiqlik ishlab chiqarishga keskin reaksiya
beradi. Organizm jismoniy ish bilan shug‘ullanish yoki issiq suyuqlikni ichish
terlashni keskin orttiradi. OgMrjismoniy ish bilan shug‘ullanganda odam tanasidan 5-
6 I sutkasiga ter chiqishi mumkin. Issiq muhitda og`irjismoniy ish bilan
shug‘ullanganda odam sutkasiga 10-12 l suvni terlash orqali yo‘qotadi.[8;310 b;]
Agar o‘rtacha haroratdan asta-sekinlik bilan haroratni u yoki bu tomonga
o‘zgartirilsa, sovuqni va issiqni sezuvchi termoretseptorlaming maksimal faolligi
pasayadi. Termoretseptorlami farqlash uchun temperaturaviy ta’sir ko‘rsatiladi.
Sovuqni sezuvchi retseptorlar sovuq ta’siriga impulslami qisqa vaqt keskin
ko‘paytirish va issiq ta’siriga qisqa vaqt faollikni to‘xtatish bilan javob beradi.
Issiqni sezuvchi retseptorlar qarama-qarshijavob beradi, issiq ta’sirga keskin
impulslami ko‘paytirish va sovuq ta’siriga faollikni susaytirish bilan javob beradi. [6;
300 b;] Muhitda shunday holatga yetadiki «po‘stloq» deganda faqat terini tushunish
kerak bo'ladi. Organizmni uzoq vaqt sovuq muhitda ushlab turilsa, gavda to‘qimalari,
qo‘l va oyoqda joylashgan barcha to‘qimalaming harorati shu qadar pasayadi. Shu
sababli tana harorati iborasini faqat «yadro» ga nisbatan ishlatish mumkin. Tananing
turli qismlari, hattoki ichki a’zolaming ayrim joylari harorati orasida ham sezilarli
farq mavjud. Masalan: odamning markaziy to‘qimalari harorati bilan yuza joylashgan
to‘qimalari orasidan farq 10°C ni tashkil qiladi. Miyaning o‘zida ham, miya o‘zagi
19](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_19.png)
![bilan po‘stlog‘i orasida 1 °C farq mavjud.Tana haroratining sutka davomidayil
fasllariga qarab o‘zgarib turishi kuzatilgan.Odamning tana harorati 0,5°-l°C
darajasida sutka davomida o‘zgarib turishi mumkin.Eng past tana harorati taxminan
ertalab soat 4 da, eng yuqori harorat soat 16- 18 soat kuzatiladi [1,5, 9, 12];
1.3. Moddalar almashinuvi bilan tana termoregulyasiyasining bog’liqligi hamda
termoregulyatsiyaning qon ko’rsatgichlarig ta’siri.
Haroratning pasayishi paytida, inson tanasidagi metabolik jarayonlarning
tezligi refleks uslubi va aksincha kamayadi. Oddiy harorat ahamiyatini saqlab qolish
uchun issiqlikni uzatishning jismoniy qismida kimyoviy tartibga solish faollashadi.
Issiqlik mahsulotining mexanizmi signallar sovuq retseptorlardan kelganida
faollashadi. Bu "qulaylik zonasi" deb ataladigan "konfor zonasi" deb ataladigan
"konfor zonasi" dan past bo'lganida, atrof-muhitning harorati 17 dan 21 darajagacha,
yalang'och kishi uchun taxminan 27-28 darajaga kiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, har
bir kishining "qulay zonasi" uchun individual ravishda aniqlanadi, tana vaznining
salomatligiga, tana vaznini, yashash joyiga, yilning vaqtiga qarab farq qilishi
mumkin.[13, 21, 19]
Harorat hosil boo lishining kimyoviy termoregulyatsiyasi - organizmdagiʻ
issiqlik hosil bo'lishining o'zgarishiga olib keladigan metabolizm darajasini
o'zgartirish orqali amalga oshiriladi. Tanadagi issiqlik manbai oqsillar, yog'lar,
uglevodlar oksidlanishining ekzotermik reaktsiyalari, shuningdek ATP gidrolizidir.
Oziq moddalarning parchalanishi paytida ajralib chiqadigan energiyaning bir
qismi ATPda to'planadi, bir qismi issiqlik shaklida tarqaladi (birlamchi issiqlik
energiyaning 65-70%). ATP molekulalarining yuqori energiyali bog'lanishlaridan
foydalanganda energiyaning bir qismi foydali ishlarni bajarishga sarflanadi, bir qismi
esa tarqaladi (ikkilamchi issiqlik). Shunday qilib, issiqlikning ikkita oqimi - birlamchi
va ikkilamchi - issiqlik mahsulotlari [15,17].
20](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_20.png)
![Agar issiqlik ishlab chiqarishni ko'paytirish zarur bo'lsa, tashqaridan issiqlik
olish imkoniyatidan tashqari, organizm issiqlik energiyasi ishlab chiqarishni
ko'paytiradigan mexanizmlardan foydalanadi. Ushbu mexanizmlarga kontraktil va
kontraktil bo'lmagan termogenez kiradi.
Kontraktil termogenez
Ushbu turdagi termoregulyatsiya sovuq bo'lsa va tana haroratini ko'tarish kerak
bo'lsa ishlaydi. Ushbu usul mushaklarning qisqarishidan iborat.
Mushaklarning qisqarishi bilan ATP gidrolizi kuchayadi, shuning uchun tanani
isitish uchun ishlatiladigan ikkilamchi issiqlik oqimi kuchayadi. Mushak apparatining
ixtiyoriy faoliyati asosan miya yarim korteksining ta'siri ostida sodir bo'ladi. Shu bilan
birga, issiqlik almashinuvi bazal metabolizm qiymati bilan taqqoslaganda 3-5 marta
ko'payishi mumkin.[ 22;199 b;]
Haroratni tartibga solish issiqlik ishlab chiqarish (kimyoviy termoregulyatsiya)
va issiqlik uzatish (fizikaviy termoregulyatsiya) jarayonlarini muvofiqlashtirishdan
iborat [29].
Issiqlik ishlab chiqarish jarayonlari. Metabolik jarayonlar tufayli barcha
organlarda issiqlik hosil bo'lishi. Shuning uchun organlardan oqib chiqadigan qon,
qoida tariqasida, ichkariga qaraganda yuqori haroratga ega. Ammo issiqlik ishlab
chiqarishda turli organlarning roli turlicha. Tinchlik holatida jigar umumiy issiqlik
ishlab chiqarishning taxminan 20 foizini, boshqa ichki organlar - 56 foizni, - 20
foizni, skelet mushaklarida jismoniy mashqlar bilan - 90 foizgacha, ichki organlarni
atigi 8 foizni tashkil qiladi. Oddiy, sog'lom odamda ham tana harorati yoshi, jinsi,
faolligi, oyning vaqti va hatto kunning vaqti tufayli o'zgarishi mumkin. Faoliyatning
yuqori darajasi va hidratsiyaning past darajasi dalgalanmalarga olib kelishi mumkin
va tana harorati odatda ertalab pastroq, tushdan keyin esa yuqori bo'ladi. Stressli yoki
hissiy hodisa paytida harorat ko'tarilishi ham mumkin. Bundan tashqari, tana harorati
gormon ishlab chiqarish bilan chambarchas bog'liq; ba'zi ayollar o'z davrlarida yuqori
21](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_21.png)
![haroratga ega. Bu shuningdek, gormonlarni tartibga solish muammolari, masalan,
qalqonsimon bez kasalliklari sababli, tana harorati asosiy o'zgarishi mumkin [36, 45].
Tana haroratini yoki termoregulyatsiyani saqlash gomeostazning muhim
qismidir - tanadagi muvozanatni saqlash. Odamlar singari iliq qonli jonzotlarda
termoregulyatsiya tanadan tashqarida qancha sovuq yoki issiq bo'lishidan qat'i nazar,
asosiy ichki haroratni xavfsiz darajada saqlaydi. Insonning tana harorati uning ichki
hujayralari va organizmlari omon qolish uchun shu xavfsiz chegarada qolishi kerak.
Tana juda qizib ketganda yoki juda sovuqlashganda va bu hal qilinmasa, odam organ
etishmovchiligini boshdan kechirishi mumkin.
Shunday qilib, ularning qisqarishi paytida mushaklar issiqlik ishlab
chiqarishning kuchli zaxira manbai hisoblanadi. Lokomotiv paytida ularning
metabolizmi faolligining o'zgarishi issiqlik ishlab chiqarishning asosiy mexanizmi
hisoblanadi. Har xil lokomotivlar orasida issiqlik ishlab chiqarishda mushaklarning
ishtirok etishining bir necha bosqichlarini ajratish mumkin [37, 46, 52].
1. Termoregulyatsion ohang. Bunday holda, mushaklar qisqarmaydi. Faqat
ularning ohanglari va metabolizmi kuchayadi. Ushbu ohang odatda bo'yin, magistral
va oyoq-qo'l mushaklarida paydo bo'ladi. Natijada issiqlik ishlab chiqarish 50-100%
ga oshadi.
2. Titroq ongsiz ravishda ro'y beradi va termoregulyatsion ohang fonida yuqori
polli motor birliklarining davriy faoliyatidan iborat.[64;41-47 b;]
Bundan tashqari, issiqlik energiyasi yog 'to'qimalarida saqlanadigan yog'larning
parchalanishi natijasida hosil bo'ladi.
Kislorod tarkibi va pH o'zgarishi singari, hujayra ichidagi harorat o'zgarishi
ham uyali metabolizmni sezilarli darajada o'zgartiradi. Ko'pgina hayotiy fermentlar
tor harorat oralig'ida ishlaydi, bu issiqlik muvozanatini saqlash uchun tegishli
mexanizmlarni talab qiladi.[61, 62]
Issiqlik metabolizm jarayonida hosil bo'ladi. Metabolizmning har qanday
o'sishi (qondagi qalqonsimon bez gormonlari, adrenalin yoki norepinefrin
22](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_22.png)
![darajasining oshishi, metabolizmning bazal tezligining oshishi yoki jismoniy
mashqlar paytida) issiqlik hosil bo'lishini oshiradi. Inson tanasida barcha issiqlikning
60% mushaklarda, 30% jigarda, 10% boshqa organlarda hosil bo'ladi. O'rtacha 70 kg
og'irlikdagi odam dam olish sharoitida soatiga 72 kkal / soatni chiqaradi va uning
haroratini 1°C ga oshirish uchun taxminan 58 kkal sarflash kerak.
Issiqlik ishlab chiqarish mexanizmlari. Tanadagi issiqlikning asosiy miqdori
oqsillar, yog'lar va uglevodlarning oksidlanish jarayonida, shuningdek ATP gidrolizi
natijasida hosil bo'ladi. Tanadagi past harorat harorati sharoitida issiqlik hosil
bo'lishining qo'shimcha mexanizmlari ishga tushiriladi: [10; 100-101 b;]
Energiya hujayra sintezi jarayonlariga, turli fiziologik funktsiyalarni amalga
oshirishga, tashqi ishlarga, tana haroratini saqlashga va hokazolarga sarflanadi.
Hayotning davom etishi faqat oziq-ovqat iste'mol qilish natijasida yuzaga keladigan
energiya zaxiralarini doimiy ravishda to'ldirish bilan mumkin. Organizmda 1 g yog
'oksidlanganda 9,3 kkal, 1 g oqsil va uglevodlar - mos ravishda 4,1 kkal ajralib
chiqadi. Kilokaloriya (kkal) - 1 kg suv haroratini 1 ° C ga ko'tarish uchun zarur
bo'lgan issiqlik (energiya) miqdori. Nai katta qismi Organizmda chiqarilgan energiya
issiqlikka aylanadi va faqat beshdan bir qismi (20%) mexanik energiyaga aylanadi.
Chiqarilgan energiyaning kichik bir qismi elektr energiyasiga aylanadi. Oxir oqibat,
energiyaning barcha turlari atrof-muhitga asosan issiqlik energiyasi shaklida
chiqariladi [39, 40, 65, 66].
Oziq-ovqat bilan ta'minlangan energiya miqdori va organizm tomonidan
sarflangan energiya nisbati energiya balansi deb ataladi. Bu ijobiy, muvozanatli va
salbiy bo'lishi mumkin. Haqiqiy energiya sarfidan oshib ketadigan ortiqcha
ovqatlanish bilan energiya balansi ijobiy bo'ladi, yog 'to'qimalari massasining
ko'payishi tufayli energiya zaxiralari to'planadi. Noto'g'ri ovqatlanish sharoitida
energiya balansi salbiy, energiyaga boy moddalar zahiralari kamayadi. Tana
tomonidan iste'mol qilinadigan energiya miqdori haqida tasavvurga ega bo'lish uchun
tashqi muhitga chiqarilgan issiqlik miqdorini o'lchash kifoya. [14; 156 b;]
23](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_23.png)
![Bundan tashqari Nisha Charkoudia https://doi.org/10.4065/78.5.603 manzilli
maqolasida keltirishicha,
Insonlarda fiziologik termoregulyatsiya turli xil ichki va tashqi issiqlik
stimullariga javoban issiqlik tarqalishi (teri tomirlari va terlash) va issiqlik hosil
bo'lishining (titroq) o'zgarishini o'z ichiga oladi. Termoregulyatsiyaning markaziy
nazorati miyadagi preoptik / oldingi gipotalamusda (PO / AH) dir. Ichki (yadro) va
sirt (teri) haroratlari to'g'risidagi ma'lumotlar PO/AH ga uzatiladi, keyin esa tegishli
efferent javobni muvofiqlashtiradi.
Inson terisi qon oqimining termoregulyatsiyasi nazorati, termal gomeostaz bilan
bog'liq muammolar paytida normal tana haroratini saqlash uchun juda muhimdir. Teri
qon oqimining simpatik nerv nazorati noradrenergik vazokonstriktor tizimi va
simpatik faol vazodilatator tizimni o'z ichiga oladi, ikkinchisi butun tanadagi issiqlik
stressi bilan yuzaga keladigan jiddiy teri tomirlarining 80% dan 90% gacha mas'uldir.
Tananing isishi bilan terining vazodilatatsiyasining kattaligi hayratlanarli:
gipertermiya vaqtida terining qon oqimi 6 dan 8 L / min gacha yetishi mumkin. Teri
simpatik vazokonstriktor va vazodilatator tizimlari ham qon bosimining barorefleks
nazoratida ishtirok etadi; Bu, ayniqsa, issiqlik stressi paytida, yurak chiqishining
bunday katta foizi teriga yo'naltirilganda juda muhimdir [54, 55].
Teri qon tomirlarining mahalliy termal nazorati ham muhim hissa qo'shadi -
terining mahalliy isishi sog'lom odamlarda maksimal vazodilatatsiyaga olib kelishi
mumkin va mahalliy sezgir nervlar va azot oksidi rolini o'z ichiga oladi. Terining
mahalliy sovishi terining qon oqimini minimal darajaga tushirishi mumkin.
Menopauza paytida reproduktiv gormonlar darajasidagi o'zgarishlar teri qon
oqimining termoregulyatsiyasini nazorat qilishni sezilarli darajada o'zgartiradi. Ushbu
o'zgartirilgan boshqaruv issiq chaqnashlarning paydo bo'lishiga yordam berishi
mumkin. 2-toifa diabetes mellitusda teri qon tomirlarining kengayish qobiliyati
buziladi. Bu buzilgan vazodilatatsiya, ehtimol, yuqori atrof-muhit harorati ta'sirida
ushbu bemor populyatsiyasida issiqlik kasalligi xavfini oshiradi. Raynaud fenomeni
24](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_24.png)
![va eritromelalgiya teri mikrovaskulyar kasalliklarini ifodalaydi, ularning
patofiziologiyasi terining qon aylanishini mahalliy va yoki refleksli termoregulyatsiya
nazoratining buzilishi bilan bog'liq.
Michael N Sawka “Georgia Institute of Technology” olimlarining fikricha esa
Qon hajmining kengayishi, agar eritrotsitlar hajmining o'zi yoki eritrotsitlar hajmi va
plazma hajmi birgalikda kengaytirilsa, termoregulyatsiya va issiqlikda mashq bajarish
qobiliyatini oshirishi mumkin. Plazma hajmining kengayishi termoregulyatsiya foyda
keltirmaydi, lekin yurak-qon tomir kuchlanishini kamaytiradi. Faqat eritrotsitlar
hajmini kengaytiradigan tadqiqotlar kichik termoregulyatsiya afzalliklarini ko'rsatdi.
Eritrotsitlar hajmining kamayishi har qanday katta kamchiliklarni keltirib chiqaradi,
trombotsitlar hajmining kengayishi termoregulyatsiya reaktsiyalarini yaxshilaydi.
Fortney va boshqalar. [57] eritrotsitlar hajmining keskin kamayishi
termoregulyatsiya reaktsiyalariga salbiy ta'sir qiladimi yoki yo'qligini aniqlash uchun
tajriba o'tkazdi. Ularda sub'ektlarga 528 ml to'liq qon (Hct-39%) olishdan oldin va 1
soatdan keyin issiqda (35 ° C, 30% rh) 30 daqiqa yarim cho'zilgan tsikl mashqlarini
(60% VO) bajarishlari kerak edi. . Qabul qilinganidan keyin plazma miqdori asosan
tiklandi, ammo eritrotsitlar hajmi va shuning uchun qon miqdori (6%) kamaydi.
Asosiy harorat, issiqlikni saqlash va yurak urish tezligi yuqoriroq bo'lib, qon olib
tashlanganidan keyin teri qon oqimiga reaktsiyalar kamaydi. Ushbu tajribalar shuni
ko'rsatadiki, eritrotsitlar hajmining kamayishi termoregulyatsiyaga salbiy ta'sir
ko'rsatishi mumkin; ammo qon hajmining kamayishi rolini ajratib bo'lmaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, eritrotsitlar hajmining keskin kengayishi
issiqlikka moslashgan odamlar uchun eng katta ko'rinadigan termoregulyatsiya
ustunligini ta'minlaydi. Bu afzalliklarga yaxshilangan terlash reaktsiyasi va issiqlik
saqlash yoshining qisqarishi kiradi. Eritrositlar hajmining kamayishi salbiy
termoregulyatsiya ta'siriga ega bo'lishi mumkin; Termoregulyatsiyada bir nechta
tadqiqotchilar o'tkir eritrotsitlar hajmini kengaytirishning potentsial termoregulyatsiya
afzalliklarini o'rgandilar. Eritrositlar hajmining kengayishi issiqlikni saqlashni
25](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_25.png)
![kamaytirdi, terlash sezuvchanligini oshirdi va issiqlik o'tkazuvchanligini oshirdi, lekin
mashqlar paytida asosiy haroratni o'zgartirmadi [23]
1.4.Tana haroratini boshqarishda kiyim-kechaklarning roli va ahamyati
Oziq-ovqat omon qolish uchun zarur bo'lganidek, tana haroratini to'g'ri
darajada ushlab turish uchun kiyim ham kerak. Inson tomonidan ishlatiladigan oziq-
ovqat moddalari fiziologik jarayon orqali hazm qilinadi. Hazm qilingan oziq-ovqat
inson tanasiga issiqlik va energiya beradi. Tanadagi issiqlikni to'g'ri darajada ushlab
turish uchun kiyim va kiyimning dizayni juda muhimdir. Kiyimning dizayni shunday
bo'lishi kerakki, u inson tanasini har qanday noqulay ekologik vaziyatdan himoya qila
oladi, shuningdek, tananing har qanday qismining harakati qulay bo'lishi kerak.
Tibbiyot faniga ko'ra, inson tanasining ichki harorati 37 0 C va teri harorati 33
0 bo'lishi kerak.C o'zini qulay his qilish. Teri harorati inson tanasining joyidan farq
qilishi mumkin; masalan, eng pasti oyoq va qo'l barglarida, eng balandi esa qo'l
ostida. Tana harorati pasayganda, qo'l, oyoq, tana, yuz va hokazo terilari tana
haroratini yo'qotishdan himoya qilish va tana va miyaning ichki haroratini doimiy
ravishda 37 0
C da ushlab turish uchun qon hujayralarini siqish uchun ishlay boshlaydi.
Tana ichki haroratining o'zgarishi faqat +/-2 0
C odamga noqulaylik tug'diradi va +/-4 0
S uchun shifokor yordami kerak. Insonning qulayligi uchun kiyimni loyihalash uchun
inson tanasidan haroratni yo'qotish usullarini bilish kerak.[21; 193 b;]
Kiyimlar har xil turdagi tolalardan tayyorlanadi . Kiyimlarda turli nisbatlarda tola va
havo mavjud. Tolalar miqdori odatda har qanday kiyimdagi havo hajmidan kamroq.
Juda qattiq yigirilgan ipda tolaning hajmi 60% gacha, havo hajmi esa 40% bo lishiʻ
mumkin. Juda ixcham to'qilgan matoda tolaning hajmi 40% gacha, havo hajmi esa
60% bo'lishi mumkin. Shunday qilib, issiqlik o'tkazuvchanlik usuli bilan kiyim orqali
yo'qolsa, u ham tola, ham havo orqali yo'qoladi.
26](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_26.png)
![Kiyim orqali issiqlikni yo'qotish termal qarshilik bilan ifodalanadi va termal qarshilik
TOG qiymati sifatida ifodalanadi. TOG qiymati qanchalik yuqori bo'lsa, termal
qarshilik qanchalik baland bo'lsa, issiqlik yo'qotilishini kamaytiradi. Amerikada va
boshqa ko'plab mamlakatlarda termal qarshilik CLO qiymati sifatida ifodalanadi.
Ko'rinib turibdiki, kiyimdagi tolalar hajmi kiyim hajmiga nisbatan kam bo'lsa, bu
kiyimning issiqlikka chidamliligi yuqori bo'ladi, bu kiyim orqali issiqlik yo'qotilishini
kamaytiradi. paxta tolalari gazlamada tekis holatda qoladi, shuning uchun paxta
Kiyim orqali issiqlikni o'tkazish usuli bilan yo'qotish kiyimdagi tolalar turiga ham
bog'liq. Misol uchun, paxta kiyimi nisbatan salqin his qiladi, jun, poliester,
polipropilendan tayyorlangan kiyimlar esa qurtdir. Buning sababi shundaki,
tolalarining katta maydoni tanaga tegadi va o'tkazuvchanlik usulida issiqlik
yo'qotilishi ko'proq bo'ladi, natijada paxta sovuq his qiladi. Polyester, jun va
polipropilen tolalar matoda qiyshiq holatda qoladi, shuning uchun bu tolalarning tana
bilan aloqa qilish maydoni kamroq va o'tkazuvchanlik usulida issiqlik yo'qotilishi
kamroq bo'ladi va foydalanish paytida qurtni his qiladi.viskoza tolasi , foydalanish
paytida qurtni his qiladi, chunki bunday kiyimning aloqa joyi matolarning tukli yuzasi
tufayli kamroq bo'ladi.[57; 142-146 b;]
Biz jismoniy mashqlar va issiqlik ta'sirida tanani sovutish uchun juda ko'p
terlashimiz va teri qon aylanishining o'zgarishi orqali tana haroratini mo'tadil muhitda
sozlashimiz mumkin. Bir oz salqin muhitda biz oyoq-qo'llarimizga va teriga qon
oqimini kamaytiramiz va markaziy tana haroratini saqlash uchun yog 'qatlamini
izolyatsiyasidan foydalanamiz. Biz titroq orqali issiqlik ishlab chiqarishimizni
oshirishimiz mumkin va piloerektsiya orqali terimiz atrofida kichik izolyatsiya
qiluvchi havo qatlamini yaratishimiz mumkin. Biroq, harorat pasayganda, kiyim-
kechak kiyish yoki isitish xonalaridan foydalanishni o'z ichiga olgan xatti-harakatlarni
o'zgartirmasdan, uzoq muddatda tana haroratini ushlab turolmaymiz. Shu nuqtai
nazardan, kiyim-kechak insoniyatning butun dunyo bo'ylab yashash joylarini
kengaytirishga imkon berdi va uning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Bugungi
27](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_27.png)
![kunda kiyim turli sabablarga ko'ra kiyiladi. Funktsional jihatlaridan (izolyatsiya,
himoya) tashqari, u kuchli madaniy jihatga ham ega. Kiyimning himoya funktsiyasi
bilan kiyimning termal ishlashi o'rtasidagi ziddiyat yuzaga keladi. [38]
Kiyim inson va atrof-muhit o'rtasidagi muhim aloqadir. Kiyimning madaniy
ma'nosidan tashqari, u sovuqdan, quyoshdan, shamoldan yoki yomg'irdan himoya
qilish, shuningdek, boshqa ekologik xavflardan (kimyoviy, mexanik) himoya qiladi.
Kiyimning termoregulyatsiyaga ta'siri birinchi navbatda ishlatiladigan to'qimachilik
materiallariga bog'liq. Ular issiqlik izolyatsiyasini ta'minlaydi, shuningdek, bug '(ter)
o'tishiga qarshilik ko'rsatadi. Biroq, kiyim faqat to'qimachilik qatlamidan ko'proq.
Kiyimga kiritilgan havo qatlamlari qo'shimcha izolyatsiyani ta'minlaydi va
kiyimning umumiy termal himoyasi katta qismi ushbu yopiq havo qatlamlariga
asoslangan va kiyimning dizayni va mosligiga kuchli ta'sir qiladi. Kiyimning qulayligi
teridagi issiqlik sharoitlariga ta'sir qiluvchi bir qator kiyim xususiyatlari bilan
belgilanadi. Teri harorati va terining teginish hissi (masalan, yopishqoq nam kiyim)
miyaga oziqlanadigan va umumiy qulaylik yoki noqulaylik hissi paydo bo'lishiga olib
keladi.[36]
Umuman olganda, insonning termal qulayligi kiyimning kombinatsiyasiga
bog'liqtolalarning tuzilishi va kimyoviy tabiati, tashqi sharoitlar va kiyish bilan
bog'liq omillar.Kiyim tizimining termal qulayligi tananing termal muvozanati bilan
bog'liqva kiyim bilan dinamik o'zaro ta'sirga termoregulyatsiya javoblari va atrof-
muhit, bo'yicha bo'lishi mumkin. kiyimning muhim vazifalari sog'lom va sog'lom
bo'lish uchuny etarli termal qulaylikni ta'minlashdir.
Tananing termal muvozanati va uning dinamikaga termoregulyatsiya javoblari
bilan bog'liq kiyim va atrof-muhit bilan o'zaro ta'sir qiladi. Kiyimning muhim
vazifalaridan biri salomatlik va yuqori darajadagi issiqlik uchun etarli darajada
qulaylikni ta'minlashdir. [26]
Tana haroratining boshqarilishi ya’ni Termoregulyatsiya issiqlik ishlab
chiqarish (kimyoviy termoregulyatsiya) va issiqlik uzatish (fizikaviy
28](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_28.png)
![termoregulyatsiya) darajasini tartibga solish mexanizmlari bilan bog'liq. Issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatish muvozanati gipotalamus tomonidan boshqariladi, u
adaptiv xatti-harakatlarning sezgir, avtonom, emotsional va motor qismlarini
birlashtiradi. Organizmdagi hosil bo`ladigan issiqlikning boshqarilishi ya’ni
termoregulyatsiyaning optimal holatini ta’minlash orqali organizmning o`sish
varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning
me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin.
Havo, suv, oziq-ovqat, boshpana, uxlash va termoregulyatsiya? Inson hayotini
ta'minlash uchun zarur bo'lgan omillarni muhokama qilishda ko'pincha tana haroratini
e'tiborsiz qoldiramiz. Termoregulyatsiya - bu inson hujayralarining haddan tashqari
qizishi va o'lishi o'rniga omon qolish va rivojlanishiga imkon beradigan narsa, ammo
aksariyat odamlar o'zlarining tana harorati haqida biror narsa noto'g'ri bo'lib
ketguncha o'ylamaydilar. Har doim issiqni his qilish yoki doimiy sovuq oyoqlaringiz
bilan tanilgan bo'lishdan tashqari, tana haroratini tartibga solishda sodir bo'ladigan
qoidabuzarliklar xavfli va hatto hayot uchun xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi to`yimli moddalarning almashinuvi
natijasida yuzaga keladigan energiyaning organizmdan ortiqcha chiqajismoniy
mashqlar va issiqlik ta'sirida tanani sovutish uchun juda ko'p terlashimiz va teri qon
aylanishining o'zgarishi orqali tana haroratini mo'tadil muhitda sozlashimiz mumkin.
Bir oz salqin muhitda biz oyoq-qo'llarimizga va teriga qon oqimini kamaytiramiz va
markaziy tana haroratini saqlash uchun yog 'qatlamini izolyatsiyasidan foydalanamiz.
Biz titroq orqali issiqlik ishlab chiqarishimizni oshirishimiz mumkin va piloerektsiya
orqali terimiz atrofida kichik izolyatsiya qiluvchi havo qatlamini yaratishimiz
mumkin. Biroq, harorat pasayganda, kiyim-kechak kiyish yoki isitish xonalaridan
foydalanishni o'z ichiga olgan xatti-harakatlarni o'zgartirmasdan, uzoq muddatda tana
haroratini ushlab turolmaymiz. Shu nuqtai nazardan, kiyim-kechak insoniyatning
butun dunyo bo'ylab yashash joylarini kengaytirishga imkon berdi va uning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Bugungi kunda kiyim turli sabablarga ko'ra
29](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_29.png)
![kiyiladi. Funktsional jihatlaridan (izolyatsiya, himoya) tashqari, u kuchli madaniy
jihatga ham ega. Kiyimning himoya funktsiyasi brib yuborilishini oldini olishda
optimal yashash muhitni bilan ta’minlanishi, organizmning ruhiy holati va maqbul
bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim.[54 ]
Kiyim orqali issiqlikni o'tkazish usuli bilan yo'qotish kiyimdagi tolalar turiga
ham bog'liq. Misol uchun, paxta kiyimi nisbatan salqin his qiladi, jun, poliester,
polipropilendan tayyorlangan kiyimlar esa qurtdir. Buning sababi shundaki,
tolalarining katta maydoni tanaga tegadi va o'tkazuvchanlik usulida issiqlik
yo'qotilishi ko'proq bo'ladi, natijada paxta sovuq his qiladi. Polyester, jun va
polipropilen tolalar matoda qiyshiq holatda qoladi, shuning uchun bu tolalarning tana
bilan aloqa qilish maydoni kamroq va o'tkazuvchanlik usulida issiqlik yo'qotilishi
kamroq bo'ladi va foydalanish paytida qurtni his qiladi.viskoza tolasi , foydalanish
paytida qurtni his qiladi, chunki bunday kiyimning aloqa joyi matolarning tukli yuzasi
tufayli kamroq bo'ladi.[32]
Termoregulyatsiya jarayonining buzilishi, boshqa ko‘zga tashlanmaydigan
kasalliklarda ham kuzatiladi. Yana bir xavfli sabab, organizm haroratni tashqi
muhitga ajrata olmay qolishidir. Juda issiq va dim ob-havoda yoki dim xonada uzoq
muddat bo‘lganda organizm haroratni tashqi muhitga ajrata olmay qoladi. Bunday
holat yurak va nafas olish tizimi bilan bog‘liq kasalliklari bor insonlar hayoti uchun
katta xavf tug‘diradi, hatto o‘lim bilan tugash ehtimoli ham mavjud. Bolalarda tana
harorati ularni juda qalin kiyimlar bilan kiyintirganda ham oshadi. Juda issiq sharoitda
sog‘lom odam a’zolari, birinchi navbatda uning miyasi «qiynaladi».
Bundan tashqari, tana harorati juda emotsional insonlarda stress va depressiya
vaqtlarida ham ko‘tariladi.[25]
Organizmda haroratni doimiyligi bir necha mexanizmlar yordamida boshqarilib,
issiqlikning hosil bo‘lishi va tashqariga chiqarilishi markaziy asab tarmog‘i
tomonidan boshqariladi. Ushbu birbiri bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon kimyoviy va
fizikaviy issiqlik almashinuvi deb nomlanib, markaziy asab tarmog‘ini faoliyati bilan
30](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_30.png)
![bog‘liqdir. Issiqlik, organizmda ovqat moddalarining oksidlanishi natijasida hosil
bo‘ladi. Bu jarayon moddalar almashinuvining qay darajada kechishiga bog‘liq.
Moddalar almashinuvi qancha shiddatli bo‘lsa, ya’ni organizmda ovqat moddalari
qancha ko‘p oksidlansa, shuncha ko'p issiqlik hosil bo‘ladi.
Organizmda issiqlik asosan mushaklarda vujudga keladi. Odam tinch turganda
ham mushaklarda issiqlik hosil bo‘laveradi. Yurganda esa organizm da tinch
holatdagiga nisbatan issiqlik 60-80 foizdan ko‘p roq hosil bo‘ladi. Mushaklarni ishi
jarayonida issiqlikni hosil bo'lishi 4-5 martaga oshadi. Issiqlik asosan mushaklarda
hosil bo‘ladi Issiqlik mushaklardan tashqari jigar, buyrak va boshqa ichki ayiruv
a’zolarda ham hosil bo‘ladi.
Gipotalamus miyaning termoregulyatsiya uchun mas'ul qismidir va ko'pincha
tananing termostati deb ataladi. Gipotalamusda butun tanada harorat o'zgarishini
sezadigan va hisobot beruvchi xabarchilar mavjud. Termostat tanani juda qizib
ketayotganini sezganda, terlash uchun mas'ul bo'lgan joylarga signal yuboradi, ichki
sovutish tizimimizni faollashtiradi. Xuddi shu tarzda, tana juda sovuqlashganda,
gipotalamus titraydi, titraydi va ichki organlarga sovuqdan saqlanish uchun qon
quyadi.
Mushaklar, jigar va buyrak jadal ishlaganda issiqlik, ayniqsa, ko p hosil bo ladi.ʻ ʻ
Odam tinch turganda 70 % issiqlik ichki a zolar, 30 % esa tinch holatda tolalari
ʼ
garchand kuchsiz bo lsa-da, doimo qisqarib turadigan mushaklar hisobiga ishlab
ʻ
chiqariladi.
Jismoniy mehnatda issiqlik hosil bo lishi bir necha marta ko payadi va bu
ʻ ʻ
jarayonda mushaklar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo ladi. Organizmdan issiqlik,
ʻ
asosan, teri orqali, kamroq darajada nafas, siydik va najas bilan ajralib chiqadi.
Termoregulyatsiya issiqlik hosil bo lishining kuchayishi (pasayishi) yoki
ʻ
issiqlikni berish sur atining o zgarishi hisobiga amalga oshadi. Issiqlik ishlab
ʼ ʻ
chiqarilishi, asosan, mushaklarning ishlashiga qarab o zgaradi. Sovuq vaqtida bir
ʻ
31](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_31.png)
![joyda tinch turganda qaltirash termoregulyatsiyaga misol bo la oladi. Bunda hechʻ
qanday ish bajarilmaganlgi uchun butun energiya issiqlikka aylanadi.
Kishi sovuqda qaltiraganda issiqlik hosil bo lishi 3 baravar ko payishi mumkin.
ʻ ʻ
Organizmdan issiqlik nurlanishi, issiqlik o tishi (tevarak-atrofdagi jismlarga
ʻ
tegilganda issiqlik berilishi), teri va o pkadan suvning bug lanishi va terlash orqali
ʻ ʻ
issiqlik chiqadi.
Odamning me yoriy hayot faoliyati bir necha gradus doirasida kechishi mumkin.
ʼ
Tana h-rtining 36° dan past bo lishi ham, 40-41° dan yuqori bo lishi ham organizm
ʻ ʻ
uchun xatarlidir.
Issiqlik hosil bo lishi bilan uning ajratilishi o rtasidagi zarur balans
ʻ ʻ markaziy
nerv tizimi yordamida boshqarib turiladi. Termoregulyatsiya yordamida saqlanib
turuvchi haroratda organizmda sodir bo ladigan moddalar va energiya almashinuvi
ʻ
reaksiyalari uchun optimaldir. Odam va issiq qonli hayvonlar organizmida to xtovsiz
ʻ
ravishda issiqlik hosil bo lib, u tashqi muhitga chiqarib turiladi. Biror ish bajarish
ʻ
uchun tirik organizmda hamma vaqt energiya sarf bo ladi va ana shu ish (aniqroq
ʻ
qilib aytganda, uni ta minlovchi kimyoviy reaksiyalar) oqibatida issiqlik ishlab
ʼ
chiqariladi .
Termoregulyatsiya markazlari tana haroratining doimiligini saqlab turuvchi juda
ko p va murakkab jarayonlarning borishi hamda koordinatsiyasni ta minlaydi.
ʻ ʼ
Termoregulyatsiya jarayonida markaziy nerv tizimining nazoratida endokrin tizim
katta rol o ynaydi. Jumladan, qalqonsimon bez garmonlari moddalar almashinuvining
ʻ
jadaligini, binobarin issiqlik hosil bo lishini kuchaytiradi, buyrak usti bezi garmonlari
ʻ
oksidlanish jarayonlarini kuchaytiradi va teri tomirlarini qisqartirib, issiqlik
ajratilishini kamaytiradi.
Organizmda hosil bo‘lgan issiqlik doimo tashqariga(nafas olish, terla s h )
chiqarib turiladi, hech bir ovqat organizmda uzoq vaqt yig'ilib qola olmaydi.
Issiqlikning organizmda hosil bo‘lishi va tashqariga chiqarilib turilishi
termoregulyatsiya deyiladi va bu jarayon murakkab mexanizmlar orqali sodir bo‘ladi.
32](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_32.png)
![Odam tanasi uchun normal harorat 36,6-37, O
C hisoblanadi. Energiyaning bir sutkada
umumiy sarflanishi asosiy modda almashinuvidan olinadi. [6; 44-46 b;]
Barcha «bilgan», tana haroratining normal ko‘rsatkichi – 36,6 °C atrofida .
Aslida, tana harorati normada shunday ko‘rsatkichda bo‘lishi kerakmi?!
Umuman olib qaraganda, 36,6°C ko‘rsatkich faqatgina o‘rtacha hisoblangan
sondir. Aslida, tana haroratining normal ko‘rsatkichi aniq bir ko‘rsatkichda emas,
balki ma’lum diapazon oralig‘ida bo‘ladi – 36,0 °C dan 37,2 °C gacha. Organizm 37,0
°C haroratda mukammal ishlaydi. Normal tana harorati esa, har insonning yoshiga,
jinsiga, vaqtga, jismoniy faolligiga va boshqa bir qancha omillarga bog liq holdaʻ
ma lum diapazonda o zgarib turadi. Inson o‘z tana haroratini tez-tez o‘lchab turib,
ʼ ʻ
o‘zi uchun normal bo‘lgan ko‘rsatkichni bilib olishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Inson yoshi kattalashgan sari temperaturasi pasayib boradi, bolalik davrida esa
tana harorati yuqori ko‘rsatkichlarda bo‘ladi. Shuning uchun ba’zi hollarda
36,0 °C kattalar uchun normal hisoblanadi. Bolalar uchun esa, bu ko‘rsatkich
gipotermiya bo‘lib hisoblanadi [ 21; 301 b;].
33](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_33.png)
![II-BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, MATERALLARI VA USULLARI.
2.1. Tadqiqotlarni o’tkazish sharoitlari va bajarish tartibi.
Bakalavrlik dissertatsiyasini bajarish davomida mavjud rejalarimizga muvofiq
eksperimental tajribalarni bajarishda yoshi va barcha fiziologik ko’rsatgichlari bir xil
bo’lgan 5-6 yoshlar oralig’idagi o’g’il bolalarda olib borildi. Bu kabi bog’cha
yoshidagi bolalarning organizmida moddalar hamda energiya almashinuvi jadalligi
kattalarga nisbatan juda yuqori ko’rsatgichlarda bo’ladi. Shu bilan birgalikda ularning
tana harorati ko’rsatgichlari ham yuqori hisoblanadi buning sababi esa organizmda
kechayotgan barcha fiziologik jarayonlarning tezligiga bog’liqdir. Tadqiqotlarni
bajarishda olib boriladigan tadqiqot ishiga mos va tegishli bo‘lgan sharoitlar, olib
boriladigan tadqiqot ishining rejalaridan va bajariladigan usullarining talablaridan
kelib chiqib mos holda yaratildi. Ya’ni tadqiqotlarimiz davomida maxsus havo
almashinib turuvchi optimal haroratga (xona harorati 20*C) ega tajriba xonalari
belgilab, tajribalarimiz olib borildi. Bundan tashqari tajriba guruh uchun olingan har
bir bolaning yoshi, bo’yi, tana vazni hamda ko’krak aylanalarining o’lchamlari olindi.
Bundan maqsad kutilayotgan natijaning yuqori darajada aniq va tog’ri aks etishini
ta’minlaydi. (2.1-jadval)
1-jadval
Tajriba guruhi tarkibidagi bolalarning yoshiga bog’liq tana vazni,
Tartib
raqam Yoshi Vazni Bo’y
uzunligi Ko’krak aylanasi
1 24.0 kg 113.52 sm 54.0 sm
2 6 yosh 27.14 kg 122.6 sm 56.7 sm
Shu bilan birgalikda tajriba olib borilayotgan xonaning umumiy gigiyena
holatlari ham nazorat ostida bo’ldi. Hamda har bir bolaning harorat ko’rsatgichlari,
34](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_34.png)
![foydalanilgan matoli( junli, paxtali va Sintetik) kiyimlar bilan ta’minlanganidan so’ng
har yarim soatda o’lchanib borildi, ular muntazam ravishda nazorat qilinib turuldi. Bu
tekshiruvlar har bir bolaning jismoniy tinchlik holatlarida o’lchanib borildi. Ya’ni
bola turli xildagi emotsional holatlarida bo’masligi (qo’rquv, haddan tashqari kulgu
va hayajonli) ga e’tibor berildi. Ular iloji boricha normal emotsional holatda
bo’lishligi ta’minlandi. Shuni ham aytish kerakki tajriba uchun olingan bolalarning
har biri, I.Pavlov oily nerv faoliyatini to’rt tipga (tempramit)ga agratishi bo’yicha
1.Xolerik
2.Filigmatik
3.Sangvenik
4.Melanxolik
Ulani asosan Xolerik hamda Sangvenik tipdagi bolalar tashkil etdi. Hamda turli
xil kiymlarga nisbatan organizmda allergik holatlari iloji boricha bo’lmagan bolalarni
tanlab olishga erishildi. Buning uchun ular tarbiyalanayotgan muassasada bolalarning
sog’ligini nazorat qilib boradigan hamshiralar tomonidan, har bir tajriba uchun
olinadigan bolaning tibbiy kartalari ham tekshirilib, ularning jismoniy hamda ruhiy
jihatdan sog’lomliklariga ishonch hosil qilindi. Bu esa bizni bajarayotgan ishimiznin
yana ham anniq hamda shaffof chiqishiga imkon yaratdi.
Bizning tajribalarimiz kuz oyida olib borildi. Ya’ni oyning boshida (sentabr) da
boshlani, toki noyabr oyining oxirigacha davom etdi va tugatildi.
Tajriba uchun ajratilgan bolalarning guruhi shakillangan so’ng, ularni tana
harorati tushlikdagi ovqatlanishdan ikki soat oldin hamda tushlikdagi ovqatlanishdan
uch soat kiyin olib borildi. Bu ko’rsatgichlar muntazam ravishda uch oy davom etdi.
Tajribamizning boshlanish vaqti asosan kunduzgi soat 10:00 dan boshlandi va uning
tugatillish muddati kunning ikkinchi qism soati 16:00 da tugatillishi ta’minlandi.
Hosil qlingan tajriba guruhimizdagi bolalar uch xil matoli kiyimlar bilan (junli,
paxtali va Sintetik) ta’minlanib, uch kichik guruh hosil qilgan holda tanasining kiyim
bilan qoplanmagan sohalari (peshona, yuz qism, bo’yin hamda barmoq) sohalaridan
35](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_35.png)
![harorat ko’rsatgichlari aniqlanib borildi maxsus yaratilgan jadvallarga qayd qilinib
borildi. Shu bilsn birga tananing kiyim bilan qoplangan (yelka, qo’ltiq osti, bilak,
kindik va bolder) sohalari ham yuqoridagi tartibda belgilanib borildi.
Oldimizga qo’yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda insoniyat
uchun foydali hisoblangan bunday tajribalar, tajriba guruhi tarkibidagi bolalarning
harorat ko’rsatgich jaddalliklarini turli matoli kiyimlar ta’sirida o’zgarishini
aniqlashda foydalanildi. Bundan tashqari bog’cha yoshidagi bolalarda turli xil matoli
kiyimlardan foydalanishi natijasida ularning umumiy qon tahlili ko’rsatgichlarini
aniqlashga erishildi. Bularni olib borish uchun tanlab olingan tajriba guruhimiz
tarkibidagi bolalardan,ular tarbiyalanayotgan muassasaning masul hamshirasi bilan
qon tahlillari olib borildi. Umumiy qon analizi ichiga quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi:
Gemoglobin va gematokrit ko‘rsatkich;
Eritrotsitlar cho‘kish tezligi Qon analizini tongda o‘tkazgan yaxshiroq.
Tekshirilayotgan inson kamida 4 soat ichida ovqatlanmasligi kerak;
Qonning shaklli elementlari plazmada muallaq – aralashma holatida bo ladi.ʻ
Eritrotsitlarning plazmadagi muallaq holati uning yuzasi gidrofilligi, hamda
eritrotsitlar manfiy zaryadga ega ekanligi tufayli ularning bir-biridan «qochishi»
xossasi bilan bog liqdir. Agar shaklli elementlar manfiy zaryadi pasaysa, ularning
ʻ
elektrostatik bir-biridan «qochishi» kamayadi. Bunday holat eritrotsitlar yuzasiga
fibrinogen, α-globulin, paraproteinlar kabi musbat zaryadli oqsillarni
adsorbsiyalanishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Bunday eritrotsitlar bir-birining
ustiga taxlanib «tangachalar ustuni» ni hosil qilishi mumkin. Hosil boigan
«tangachalar ustuni» kapillarlarga tiqilib to qima va a’zolarda qon aylanishini buzishi
ʻ
mumkin.
Agar probirkaga qon olib, uning ivishiga qarshi modda qo shib qo yilsa, ma’lum
ʻ ʻ
vaqt o tgandan so ng qon ikki qismga bo linib qolganligini ko rish mumkin:
ʻ ʻ ʻ ʻ
yuqoridagi suyuq qismi plazma va pastki qismi shaklli elementlar, asosan
36](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_36.png)
![eritrotsitlardan iborat. Shunga asoslanib, cho kish tezligini aniqlash orqali plazmadagiʻ
eritrotsitlarning aralashma holati turg unligini o rganish taklif qilingan.
ʻ ʻ
EChT yoshga va jinsga bog liq. Chaqaloqlarda EChT 1-2 mm/s, 1 yoshdan
ʻ
katta bolalarda va erkaklarda 6-12 mm/s, ayollarda 8-15 mm/s, qarilarda 15-20 mm/ s
ga teng. EChT kattaligiga eng ta’sir qiluvchi omil bu fibrinogenning qondagi
miqdoridir; agar uning miqdori 4 g/l dan ko paysa EChT ortadi. Homilador ayollarda
ʻ
EChTning ortishi ham qondagi fibrinogen miqdorining ko payishi bilan bog liq.
ʻ ʻ
EChTning ortishi yallig lanish, yuqumli va onkologik kasalliklarda, shuningdek,
ʻ
qonda eritrotsitlar miqdori keskin kamayganda (anemiya) kuzatiladi. EChT
eritrotsitlarga nisbatan plazma xossalariga ko proq bog liq.
ʻ ʻ
Gemoglobin. Qonda gemoglobinning miqdori sog lom ayollarda 120-140 g/l,
ʻ
erkaklarda esa 130-160 g/l ni tashkil qiladi.
Tarkibida xromotoproteid - gemoglobinni saqlash eritrositning asosiy vazifasidir.
Odam gemoglobinining molekulyar massasi 68800 ga teng. Gemoglobin oqsil
(globin) va temir saqlovchi (gem) qismlardan iborat. 1 molekula globinga 4 molekula
gem to g ri keladi.
ʻ ʻ
Sog lom odam qonida gemoglobin miqdori - erkaklarda 130-160 g/l va ayollarda
ʻ
120-165 g/l ni tashkil qiladi. Normal yetilgan eritrositning 1 donasi o rtacha 27-33,3
ʻ
pg gemoglobin tutadi.
Gemoglobinning asosiy vazifasi O
2 va CO
2 larni tashishdir. Bundan tashqari
gemoglobin bufer xossaga ega, shuningdek u ayrim zaharli moddalarni biriktira oladi.
Leykotsitlar. Leykopeniya radioaktiv fon ortganda va ayrim farmokologik dorilar
ta’sirida kelib chiqadi . Leykopeniya ayrim yuqumli kasalliklarda (sepsis, miliar
tuberkulez) ham kuzatiladi. Leykotsitlar tuzilishiga karab ikkita katta guruhga
bo linadi: granulotsitlar va agranulotsitlar. Donachali leykotsitlar neytrofillar,
ʻ
eozinofillar va bazofillar, donachasiz leykotsitlar - limfotsitlar va monotsitlardan
iborat.
37](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_37.png)
![Barcha leykotsitlar, asosan, himoya funksiyasini bajarishadi. Lekin bu funksiya
har-xil leykotsitlar tomonidan turlicha amalga oshiriladi.
Tajribadan so ngda Goryayev kamerasidagi leykotsitlarning joylashish rasmiʻ
chiziladi va sanalgan leykotsitlar sonini yuqoridagi formulaga qo yib, 1 mm
ʻ 3
qondagi
leykotsitlar soni hisoblab, olingan natija me yoriy ko rsatgichlarga solishtirib
ʻ ʻ tegishli
xulosa qilindi.
Eritrotsitlar. Eritrotsitlar o lchami o zgaruvchan bo lib, uning diametri 7,5-8,3
ʻ ʻ ʻ
mkm, qalinligi - qabariq sohasida 2,1 mkm, botiq joyida esa 1,1-1,2 mkm, yuzasining
kattaligi - 145 mkm 2
, hajmi 86 mkm 3
ni tashkil qiladi.
Eritrotsitlarning miqdori erkaklarda erkaklarda 4 500 000-5 000 000, ayollarda
3 800 000-4 500 000 tagacha bo ladi. Eritrotsit
ʻ larning ko payishi eritrotsitoz, ʻ
kamayishi eritropeniya deb ataladi. Eritrotsitlarni kamayishi anemiya kelib chiqishiga
sabab bo ladi.
ʻ
Og irligi 60 kg ga teng bo lgan odam eritrotsitlarining umumiy miqdori 25
ʻ ʻ
trillionga teng bo ladi, qonning shakilli elementlari orasida eritrositlarning fiziologik
ʻ
ahamiyati juda muhim sanaladi.
Tajribadan so ngda Goryayev hisoblash kamerasi va uning setkasidagi
ʻ
eritrositlarning joylashish rasmi chiziladi va Sanab chiqilgan eritrotsitlar sonini
yuqoridagi formulaga qo yib, 1 mm
ʻ 3
qonda qancha eritrotsit borligini hisoblab tegishli
xulosa yoziladi.
2.2 Tadqiqotlarni amalga oshirishda qo’llaniladigan usullar.
Tadqiqotlarimiz maxsus reja asosida bajarishda dastlab tajriba guruhi uchun
tanlab olingan har bir bolaning tana harorati daslab normal (maxsus kiyimlar
kiyilmagan paytda) holatda elektron termometr yordamida belgilangan harorat
nuqtalarini o’lchab olishdan boshladik. Hamda biz foydalangan matoli kiyimlarning
tarkibi va xususiyatlarini tegishli chet-el adabiyotlari hamda maqolalaridan
38](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_38.png)
![foydalangan holda aniqlandi.( Elsner P, Hatch K, Wigger-Alberti W (eds): Textiles
and the Skin.Curr Probl Dermatol. 2003) Tajribalar yilning kuz mavsumida uch oy
davomida olib borildi. Tajribalarimizning dastlabki 10 kuni har bir tajriba uchun
olingan bolalarning tibbiy fiziologik hamda pisiologik holatlari muassasa hamshiralari
yordamida tekrilib borildi. Hamda sog’liklari tog’risida to’liq xulosalar olingandan
so’ng, guruh tarkibida yaratilgan uch kichik guruhga uch xil matoli kiyimlar bilan
ta’minlandi.
Maxsus harorat nuqtalaridan natijalar qayd qilinib borildi. Tadqiqotimizning
so’ngi 5 kunligi esa olingan umumiy natijalarni tegishli usullar yordamida amalga
oshirilib, har bir bolaning natijalari alohida olingan holda, guruhlar bo’yicha natijalar
umumlashtirilib, ularning o’rtacha ko’rsatgichlari dissertatsiyaga qayd etildi.
Fiziologik tajribalarda quyidagi ko’rsatgichlar o’rganildi. Fiziologik
tajribalarda maxsus kiyimlar bilan ta’minlangan bolalarning kiyimga nisbatan bergan
organizmining fiziologik reaksiyalarini ko’zdan kechirish usuli bilan.( turli xil
qizarish hamda noqulaylik hisslari)
Uch xil matoli kiyimlar bilan ta’minlangan tajriba guruh tarkibi bolalarining
harorat ko’rsatgchlari oddiy raqamlar hamda ularni hisoblash orqali aniqlandi.
Shu bilan birga tajriba guruhimizda o’lchanilib boriladigan ko’rsatgichlar ketma
ketliklari maxsus grafik jadvallar asnosida olib borildi.( ovqatdan oldin hamda
ovqatdan kiyin)
Shu bilan birgalikda umumiy qon analizni olib borish jarayonida esa quyidagi
usullardan foydalanildi. Qon analizini tongda o‘tkazgan yaxshiroq. Tekshirilayotgan
inson kamida 4 soat ichida ovqatlanmasligi kerak; Qon olish uchun kerak bo‘ladigan
jihozlar – skarfikator, paxta, spirt;
Qon analizi uchun nomsiz barmoq kapillyarlaridan qon olinadi, ba’zida
shifokor ko‘rsatmasiga binoan venadan ham qon olinadi.
Analiz natijalari olingandan keyin uning tahlili o‘tkaziladi.
Maxsus gemotologik analizatorlar yordamida qonning 24 ga yaqin ko‘rsatkichlari
39](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_39.png)
![haqida ma’lumot olsa bo‘ladi. Ular qonni qisqa muddat ichida tekshirib, natijalarni
tayyor holda chiqarib beradi.
Tadqiqot ishlarimizda olingan raqamli ma'lumotlarni ishonchlilik darajasini
aniqlash uchun biologiyada va meditsena sohasida tavsiya qilingan usullar bo‘yicha
biometrik jihatdan qayta ishlandi. Biometrik qayta ishlash qabul qilingan normalar va
belgilangan tartibda, formulalar asosida hisob –kitob qilindi. Har bir raqamli
ma’lumotning olingan o’rtacha ko’rsatgichlari aniqlangandan so’ng, ular maxsus
diogrammalar hamda suratlar ko’rinishida kiritildi. Keltirilgan ma’lumotlar olib
borilgan tadqiqotning biofiziologik, meditsinik ahamiyatini belgilaydi.
40](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_40.png)
![III BOB. ASOSIY QISM.
3.1. Tajriba guruhi uchun tanlangan turli matoli kiyimlarni shakillantirish.
Hozirgi paytda mamlakatimizda balkim butun dunyoda inson salomatligini
saqlash va odamlarda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan turli kasalliklarning oldini olish
dolzar b mavzulardan biri bo'lib kelmoqda. Inson salomatligini saqlashda va turli
kasalliklarning oldini olishda to`yimli moddalarni yetarli darajada saqlaydigan oziq-
ovqat mahsulotlari bilan ovqatlanish ustuvor masalalardan hisoblanadi, ratsional
ovqatlanish natijasida oziq-ovqat tarkibidagi to`yimli moddalarning energetik
qiymatidan samarali foydalanish natijasida organizmda kechadigan barcha fiziologik
jarayonlarning mutadil kechishini ta’minlashga erishish mumkin. Organizmdagi
moddalar almashinuvining natijasida hosil bo`ladigan energiyadan samarali
foydalanish deganda oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida saqlanadigan potensial
energiyaning issiqlik energiyasi sifatida tananing sathi bo`ylab issiqlik energiyasi
sifatida tashqi muhitga chiqarilib yuborilishi tushuniladi. Moddalar almashinuvi
natijasida hosil bo`layotgan energiyaning issiqlik energiyasi sifatida tashqi muhitga
me’yoridan ortiq chiqrilishi organizmda energiyaga taqchilligiga olib keladi va
natijada me’yorida kechadigan fiziologik jarayonlarning buzulishlariga olib kelishi
mumkin.
Tana haroratining boshqarilishi ya’ni Termoregulyatsiya issiqlik ishlab
chiqarish (kimyoviy termoregulyatsiya) va issiqlik uzatish (fizikaviy
termoregulyatsiya) darajasini tartibga solish mexanizmlari bilan bog'liq. Issiqlik
ishlab chiqarish va issiqlik uzatish muvozanati gipotalamus tomonidan boshqariladi, u
adaptiv xatti-harakatlarning sezgir, avtonom, emotsional va motor qismlarini
birlashtiradi. Organizmdagi hosil bo`ladigan issiqlikning boshqarilishi ya’ni
termoregulyatsiyaning optimal holatini ta’minlash orqali organizmning o`sish
41](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_41.png)
![varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning
me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin.
Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi to`yimli moddalarning almashinuvi
natijasida yuzaga keladigan energiyaning organizmdan ortiqcha chiqarib yuborilishini
oldini olishda optimal yashash muhitni bilan ta’minlanishi, organizmning ruhiy holati
va maqbul bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim.
Tana haroratini to'g'ri darajada ushlab turish uchun kiyim ham kerak. Inson
tomonidan ishlatiladigan oziq-ovqat moddalari fiziologik jarayon orqali hazm
qilinadi. Hazm qilingan oziq-ovqat inson tanasiga issiqlik va energiya beradi.
Tanadagi issiqlikni to'g'ri darajada ushlab turish uchun kiyim va kiyimning dizayni
juda muhimdir. Kiyimning dizayni shunday bo'lishi kerakki, u inson tanasini har
qanday noqulay ekologik vaziyatdan himoya qila oladi, shuningdek, tananing har
qanday qismining harakati qulay bo'lishi kerak.
Tibbiyot faniga ko'ra, inson tanasining ichki harorati 37 0 C va teri harorati 33
0 bo'lishi kerak.C o'zini qulay his qilish. Teri harorati inson tanasining joyidan farq
qilishi mumkin; masalan, eng pasti oyoq va qo'l barglarida, eng balandi esa qo'l
ostida. Tana harorati pasayganda, qo'l, oyoq, tana, yuz va hokazo terilari tana
haroratini yo'qotishdan himoya qilish va tana va miyaning ichki haroratini doimiy
ravishda 37 0 S da ushlab turish uchun qon hujayralarini siqish uchun ishlay
boshlaydi. Tana ichki haroratining o'zgarishi faqat +/-2 0 C odamga noqulaylik
tug'diradi va +/-4 0 S uchun shifokor yordami kerak. Insonning qulayligi uchun
kiyimni loyihalash uchun inson tanasidan haroratni yo'qotish usullarini bilish kerak.
[21; 193 b;]
Kiyimlar har xil turdagi tolalardan tayyorlanadi . Kiyimlarda turli nisbatlarda
tola va havo mavjud. Tolalar miqdori odatda har qanday kiyimdagi havo hajmidan
kamroq. Juda qattiq yigirilgan ipda tolaning hajmi 60% gacha, havo hajmi esa 40%
bo lishi mumkin. Juda ixcham to'qilgan matoda tolaning hajmi 40% gacha, havoʻ
hajmi esa 60% bo'lishi mumkin. Shunday qilib, issiqlik o'tkazuvchanlik usuli bilan
42](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_42.png)
![kiyim orqali yo'qolsa, u ham tola, ham havo orqali yo'qoladi. Organizmda issiqlik
almashinishida ter ajralishi muhim rol o’ynaydi. Terlash inson va hayvonlar tana
haroratini doimiy saqlanishini ta’minlaydi. Juda issiq vaqtlarda terlash hisobiga ichki
energiya kamayadi, natijada organizm soviydi va yuqori temperaturada ishlashga
imkon beradi. Biroq bunday bo’lishi organizm uchun qiyinchilik tug’diradi. Absolyut
namlik yuqori bo’lgan sharoitda ham (namlik yuqori bo’lgan joylarda, turli sexlarda)
hayot kechirish va ishlash og’ir bo’ladi. Nisbiy namlik 40 foizdan kam bo’lgan
sharoitda ham organizm ko’p suv yo’qotadi va zararli ta’sir qiladi. Inson me’yorida
hayot kechirish uchun nisbiy namlik 40-60 foiz bo’lishi kerak Issiqlik almashinishi va
bug’lanish jarayoni hayvonlar hayotida ham katta ahamiyatga ega.
Kyimning matosi inson fiziologiyasi va termal qulayligiga ta'sirini hosil
qilishdir. Har bir mato tabiiymi yoki sintetikmi degan savolga javob berish albatta
unchalik oson emas.
Fiziologik jarayonlarning borishi ma'lum bir odam kiygan kiyim turiga bog'liq.
uch xil kiyim materiallaridan qaysi birini aniq belgilash mumkinmi yo’qmi: tabiiy -
jun, paxta yoki sintetik - yaxshiroqmi? Ularning har biri inson organizmiga har xil
ta'sir ko'rsatadi. Muayyan turdagi kiyim materialining foydaliligi insonning fiziologik
holatiga va tegishli termoregulyatsiya jarayonlariga bog'liq hisoblanadi.
Kiyimdagi kimyoviy moddalarni inson salomatligi bilan bevosita bog‘lash
bo‘yicha bir nechta tadqiqotlar o‘tkazilgan bo‘lsa-da, kiyimdagi (yoki ularni ishlab
chiqarishda ishlatiladigan) kimyoviy moddalar neyrotoksiklik, jigar, buyrak va o‘pka
kasalliklari, saraton va boshqalar bilan bog‘langan. Masalan, ajinlarga chidamli deb
sotiladigan kiyimlar ko'pincha formaldegiddan tayyorlanadi va ular ko'z va burunning
tirnash xususiyati va odamlarning terisida allergik reaktsiyalar bilan bog'liq.
Kiyim ishlab chiqarishda minglab potentsial xavfli kimyoviy moddalar
qo'llaniladi, jumladan:
Sintetik matolarda topilgan dimetilformamid.Kiyimlarni bo'yash uchun
ishlatiladigan azo bo'yoqlar.Plastik yomg'ir, soxta teri va suv o'tkazmaydigan
43](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_43.png)
![kiyimlarda topilgan ftalatlar Mikroblarga qarshi vosita sifatida sotiladigan kiyimlarda
ishlatiladigan nanokumush
Shunga qaramay, kiyimdagi kimyoviy moddalar inson salomatligi uchun
allergik reaktsiyalar va tirnash xususiyati bilan bog'liq muammolarni keltirib
chiqarishi mumkin.
Tajriba guruhini turli matoli kiyimlar bilan ta’minlash uchun tanlanadigan
matolarning inson organizmining fiziologik ko’rsatgichlariga va uning faoliyatiga
ta’sir etish doirlari tegishli maqolalar hamda adabiyotlardan ko’rib chiqildi. (3.1-
rasm)
Turli matolarning inson organizmiga va uning faoliyatiga ta’siri.
Yuqoridagi rasmdan ko’rinib turubdiki, inson organizmidagi turli fiziologik
jarayonlarga turli matoli kiyimlarning ta’sir etish doirasi o’zining ma’lum
ko’rsatgichiga egadir.
3.2. Sintetik, p axtali hamda junli matoli kiyimlar bilan ta’minlanilganda, tana
harorat ko’rsatgichlarining o’zgarishi.
Inson salomatligini saqlashda va turli kasalliklarning oldini olishda to`yimli
moddalarni yetarli darajada saqlaydigan oziq-ovqat mahsulotlari bilan ovqatlanish
oziq-ovqat tarkibidagi to`yimli moddalarning energetik qiymatidan samarali
foydalanish natijasida organizmda kechadigan barcha fiziologik jarayonlarning
mutadil kechishini ta’minlashga erishish mumkin. Organizmdagi moddalar
almashinuvining natijasida hosil bo`ladigan energiyadan samarali foydalanish
deganda oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida saqlanadigan potensial energiyaning
issiqlik energiyasi sifatida tananing sathi bo`ylab issiqlik energiyasi sifatida tashqi
muhitga chiqarilib yuborilishi tushuniladi.
44](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_44.png)
![Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`layotgan energiyaning issiqlik
energiyasi sifatida tashqi muhitga me’yoridan ortiq chiqrilishi organizmda energiyaga
taqchilligiga olib keladi va natijada me’yorida kechadigan fiziologik jarayonlarning
buzulishlariga olib kelishi mumkin. Yuqoridagidagi holatlarni inobatga olgan holda
tadqiqotlarimiz davomida biz tashkil etgan tajriba guruhi tarkibidagi bolalarda, uch
xildagi matoli (junli Sintetik va paxtali) kiyimlar bilan ta’minlandi. Ta’minlash
davomida 10 nafar tajriba guruhimizdan uchta kichik guruhcha shakillantirgan holda,
quyidagicha holatda:
Birinchi guruh: Sintetik matoli kiyimlar bilan,
Ikkinchi guruh:Paxta matoli kiyimlar,
Uchunchi guruh: Jun matoli kiyimlar bilan ta’minlandi.
Ushbu guruhdagi tanlab olingan bolalar barcha fiziologik ko`rsatgichlari
bo`yicha bir hil bo`lgan bolalar hisoblanib, ular butun tadqiqotlari davomida bir hil
bo`lgan ovqatlanish ratsioni bilan belgilangan ovqatlanish rejimi asosida
ovqatlantirildi.
Belgilangan harorat nuqtalari, tajriba guruhining kiyim bilan qoplanmagan,
hamda kiyim bilan qoplangan sohalaridan elektron (rusumli:) termometrda aniqlandi.
Tajribamizni tushlikdagi ovqatlanishdan ikki soat oldin, hamda tushlikdagi
ovqatlanishdan uch soat kiyin o’lchandi.
Tajribalarimiz davomida biz qo’llagan matoli kiyimlar tajriba guruh tarkibidagi
bolalarning tana harorat ko’rsatgichlariga turlicha ta’sir qilish koeffitsientlari
aniqlandi. Bu tajribadan qo’llangan maqsad bog’cha yoshidagi bolalarda
termoregulyatsiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’sirini o’rganishdan iborat.
Tadqiqotlarimiz davomida erishilgan natijalar (3.2-rasm va 3.3-rasm) larda
keltirilgan.
45](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_45.png)
![3.2-rasm. Tananing kiyim bilan qoplangan sohalaridagi harorat, o
C da.
Bu natijalar tananing kiyim bilan qoplanmagan sohalaridan olingan
ko’rsatgichlarning diogramma shakllarini ham hosil qildik.
Olingan natijalardan ko`rinib turibdiki, bolalardagi tana harorati kattalardagiga
nisbatan yuqoriroq ko`rinish oldi, bunday holatni bolalardagi moddalar
almashinuvining jadalligi bilan izohlash mumkin. Tananing kiyim bilan qoplanmagan
sohalarida harorat kiyim bilan qoplangan sohalarga qaraganda pastroq bo`lishi tabiiy
hisoblanadi, chunki kiyim issiqlikning atmosfera havosiga tarqalib ketishiga to’sqinlik
qilib, ortiqcha issiqlikning yo`qotilishining oldi olinadi.
Yana ham anniqroq aytadigan bo’lsak, Kiyim inson va atrof muhit o’rtasidagi
muhim aloqadir. Ular issiqlik izolyatsiyasini ta'minlaydi, shuningdek, bug '(ter)
o'tishiga qarshilik ko'rsatadi. Kiyimga kiritilgan havo qatlamlari qo'shimcha
izolyatsiyani ta'minlaydi va kiyimning umumiy termal himoyasidir. Kiyimning
qulayligi teridagi issiqlik sharoitlariga ta'sir qiluvchi bir qator xususiyatlari bilan
belgilanadi. Teri harorati miyaga umumiy qulaylik yoki noqulaylik hissi paydo
bo'lishiga olib keladigan asosiy signallardir.
46](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_46.png)
![Olingan natijalarning kiyim bilan qoplanmagan qismlarida esa quyidagicha
ko’rinishlarni oldi.
3.3-rasm. Tananing kiyim bilan qoplanmagan sohalaridagi harorat, o
C da.
Bu olingan jadval va diogrammalar yuqoridagi olingan natijalardan pastligi
tabiiyligini aytib o’tdik. Ya’ni tananing kiyim bilan qoplanmagan sohalarida tanadan
chiqqan harorat hech qanday qarshiliklarsiz tashqi muhitga tarqalaib ketadi, va tana
harorat pastroq ko’rinish oladi.
Yuqoridagi jadval va diogrammalardan ko’rinib turubdiki, tajriba guruhimizda
uch xildagi matoli kiyimlarda tana haroratining ko’rsatgichlari shakillantirilgan uch
kichik guruhimizda turlicha ko’rinishni oldi. Bu holatning sabablari sifatida
quyidagicha aytishimiz mumkin.
Birinchi kichik guruhchamiz tarkibidagi bolalar Sintetik matoli kiyimlar bilan
ta’minlandi. Natijada ularning harorati bolalar uchun me’yoriy bo’lgan
ko’rsatgichlardan oshganligi kuzatildi. Buning sababi shuki kiyim bilan tana
o’rtasidagi doim bo’ladigan muvozanatning buzilishidir. Yani tanadan energiya
sifatida tarqalib chiqayotgan haroratning deyarli ko’p qismi, matoning yuzasida qolib
47](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_47.png)
![tashqi muhitga chiqishiga to’sqinlik qilishidadir. Ko’pchlik xorijiy maqolalarda
keltirilishicha ( Elsner P, Hatch K, Wigger-Alberti W,Textiles and the Skin.Curr Probl
Dermatol. Basel, Karger, 2003). Bola Sintetik ya’ni akril matoli kiyimlarni
kiyganlarida tanasida qizib ketish hissi seziladi tananing ayrim joylari ( kiyim bilan
qoplangan) qizarish holatlari bo’lsa, ko’pincha teridan chiqqan issiqlik tashqi
muhitga tarqalamasligi natijasida ter ajralishi kuzatiladi. Chunki Sintetik matolarning
tolalari chigal va tartibsiz holatda bo’lishidadir. Bolada bezovtalik hissi uyg’onadi
kayfiyati buzulishi kabi holatlar kuzatildi. Bu esa bola organizmdagi fiziologik
jarayonlarni normada kechmasligiga olib keladi. Bunday holat nafaqat fiziologik
jarayonlarga, balki ularning pisixologik holatlariga ham ta’sir etadi.
Umuman kichik yoshdagi bolalar va hattoki katta yoshdagilar uchun, bunday
matolardan tayyorlangan kiyim-kechaklar sog'liklari uchun xavflidir. Sababi nafaqat
yosh bolalarning balki katta yoshdagi odamlarning markaziy asab tizimiga qaratilgan
kanserogen va mutagen bo'lgan ta’sirlarni yuzaga keltiradi.
Bu esa organizmdagi fiziologik jarayonlarning normal bo’lmasligiga jumladan
yurak va boshqa hayotiy sistemalarning normal holatda turmasligiga olib keladi.
Tajribamizdagi ikkinchi kichik guruhimizda paxta matoli kiyimlardan
foydalanilganda ularning harorat ko’rsatgichlari bir muncha meyorlashgani kuzatildi.
Odatda paxta matolarning tolalari tana yuzasi tomonga tog’ri yo’nalgan holatda
joylashgan, bu esa tana yuzasi bo’ylab havoning nisbatan normal tarqalishiga yordam
beradi. Shu bilan birgalikda paxta matolari nafas olish muammolarini kuchaytirishi
mumkin bo'lgan gazlarni chiqaradi, bazi noqulaylikarni ham hosil qilishi mumkin.
Uchunchi kichik guruhimiz jun matoli kiyimlardan foydalanildi. Tana harorati va
umumiy termoregulyatsiya doimiy normal haroratda bo’lganligi kuzatildi. Jun matoli
kiyimlarning foydali xususiyati quyidagilardir.
Jun matolari asosan allergiya holatlarini olib kelmaydi. Asosan jun matolarining
tolalari tartibli joylashganligi va u tabiiy eguluvchanligi sababli tana birmuncha quruq
va normal haroratda bo’ladi. (3.1-3.2-rasmlarda) “British Medical Journal, Lancet va
48](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_48.png)
![TI Australian Medical Journal “ ma'lumotlariga ko'ra, chaqaloqlar hamda kichik
yoshdagi bolalar qo'zichoq junining yostiqchalarida uxlaganlarida yaxshiroq
uxlashadi, stress holatlari kamayganligi, va ko'proq mamnun kayfiyatda bo'lganliklari,
eng asosiysi ko'proq vazn olishganliklari hamda tezroq o'sganliklari kuzatilgan.
Angliya, Avstraliya va Yangi Zelandiyadagi kasalxonalar yani bolalar kasalxonalarini
o’zlarining qo'zichoq jun yostiqchalari bilan to'ldirishadi. Bu esa jun matolarning
inson organizmi uchun naqadar foyda ekanligidan dalolat bo’ladi. Bizning
tajribalarimizda ham ko’plab ijobiy o’zgarishlarni bolalarda kuzatdik.
3.3. Turli xil matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi natijasida bolalarning qon
ko’rsatgichlariga hamda pisiologik va jismoniy aktivligiga ta’siri
Odatda kichik yoshdagi bolalarda normal tana haroratlari kattalarga nisbatdan
ancha yuqori bo’lishi tabiiy holatlar hisoblanadi.Chunki buni biz bolalardagi
moddalar almashinuvining jadalligi bilan izohlashimiz mumkin. Biz tadqiqotlarimiz
davomida bolalarni harorat nuqtalarini aniqlagan holda ularning termoxaritasini
tuzishga muvofiq bo’ldik
Inson tana harorati termoregulyatsiya jarayoni bilan boshqariladi, ya’ni bu
funksiya doimiy haroratni ushlab turish vazifasini bajaradi. Normal holatda, sog‘lom
insonda tana harorati gipotalamus ta’siri ostida boshqariladi. Lekin hozirgi kunda
olimlar tomonidan qayd etishicha, tana haroratini boshqaruvchi markazni yagona deb
bo‘lmaydi, chunki inson tana haroratiga ta’sir etuvchi bir necha faktorlar bor.
Barcha «bilgan», tana haroratining normal ko‘rsatkichi – 36,6 °C atrofida .
Aslida, tana harorati normada shunday ko‘rsatkichda bo‘lishi kerakmi?!
Umuman olib qaraganda, 36,6 °C ko‘rsatkich faqatgina o‘rtacha hisoblangan
sondir. Aslida, tana haroratining normal ko‘rsatkichi aniq bir ko‘rsatkichda emas,
balki ma’lum diapazon oralig‘ida bo‘ladi – 36,0 °C dan 37,2 °C gacha. Organizm 37,0
°C haroratda mukammal ishlaydi. Normal tana harorati esa, har insonning yoshiga,
49](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_49.png)
![jinsiga, vaqtga, jismoniy faolligiga va boshqa bir qancha omillarga bog liq holdaʻ
ma lum diapazonda o zgarib turadi. Inson
ʼ ʻ yoshi kattalashgan sari temperaturasi
pasayib boradi, bolalik davrida esa tana harorati yuqori ko‘rsatkichlarda bo‘ladi.
Shuning uchun ba’zi hollarda 36,0 °C kattalar uchun normal hisoblanadi.
Bolalar uchun esa, bu ko‘rsatkich gipotermiya bo‘lib hisoblanadi. Ya’ni bularni
barchasini ulardagi moddalar almashinuvining jadalligi bilan ifodalash mumkin.
Ammo bunday ko’rsatgichlar bolalarda gipertermiya ko’rsatgichida bo’lsa, ularda
pisixiologik hamda jismoniy aktivligiga ta’sirilarini namoyon etadi. Xususan ularning
qa’bul qilish doiralari pasayishi susayadi va bolaning kayfiyatiy holatlarida xilma xil
o’zgarishlar yuzaga keladi. Bular albatta ular noto’g’ri tanlangan matoli kiyimlardan
foydalanishganlarida ko’pincha yuz bergan.
Bir yoshgacha bo‘lgan bolalarda termoregulyatsiya funksiyasi hali to‘liq
shakllanmagan bo‘lganligi sababli, kichik ta’sir natijasida ham tana harorati o‘zgarib
qolishi mumkin. Bundan tashqari, besh yoshgacha bo‘lgan ayrim bolalarda, tana
haroratining febril (38-39 °C ) darajada ko‘tarilishi hisobiga sudorgilar (talvasalar)
kuzatiladi.
Agar shu kabi holat bir marta bo‘lsa ham yuzaga kelsa, kelajakda tana haroratining
kichik ko‘rsatkichlarda o‘zgarishi ham xavfli bo‘lishi mumkin. Bu esa ularning
fiziologik va pisixiolgik jihatdan normal rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Shu bilan
birgalikda turli noto’g’ri foydalanilgan matoli kiyimlar( Sintetik) shu kabi holatlarni
keltirib chiqarar ekan. Ammo junli hamda paxtali matoli kiyimlar bolalar uchun ham
qulayligi va hamda ularning organizimi uchun yetarlicha sharoitlarni yaratar ekan.
Gematokrit — eritrotsitlar tomonidan egallangan hajmning tahlil qilinayotgan qonga
bo’lgan foiz nisbatidir. Bu ko’rsatkich foizda hisoblanadi. Umumiy qon tahlilining
ajralmas qismi.
50](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_50.png)
![3.1-jadval
Turli matoli kiyimlardan foydalanilganda tajriba guruhdagi bolalarning
gemotakrit ko’rsatgichlarining o’zgarishi
Yoshi Ko’rsatgichlar% Ko’rsatgichlar% Ko’rsatgichlar%
Sintetik Paxtali Junli
6-yosh 33-44% 32-41% 32-42%
5-yosh 32-40% 30-41% 32-41%
Issiqlik mahsulotlari markazining efirerent neyronlari , shuningdek , bir nechta
turlarga bo'linishi mumkin, ularning har biri tegishli issiqlik mahsulotlari
mexanizmini o'z ichiga oladi.
a) Ularning hayajonli tizimini faollashtirishda ba'zi neyronlar , natijada energiya
(lipoliz, glikogenoliz, oksidlovchi fosforillanish ortadi). Xususan, ularning
vositachisining (normajitenalin) o'zaro ta'siri tufayli, beta-adrepteptektorlar , jigarda
litsli jigar rangdagi glikogenoliz va glycogogenoliz jarayonlarini faollashtiradi.
Shu bilan birga, simpatik asab tizimi hayajonlanganida , miya qatlam gormonlarining
sekretsiyasi - jigar, skeletli mushaklar , glikogenoliz, glikogenoliz va lipolizni
faollashtirishni kuchaytiradigan adrenalin va norapinenalin.
b) gipotalamusda gipotalazerlarda, bu yondiruvchi bezga ta'sir etuvchi samarali
neyronlar mavjud: yod qassob bezi (T 3 va T 4) ko'payishi, oksibiy fosforillanish
jarayonini ko'payishi mumkin, ko'payishi mumkin. Birlamchi issiqlik oqimi , shuning
uchun. e. ATPda energiya to'planishi kamayadi va energiya issiqlik shaklida
tarqalishi.
c) issiqlik mahsulotining gipotalamik markazida, shuningdek, samarali
neyronlar mavjud, ularda termogulyatsiya ohangining paydo bo'lishiga olib keladi
(skeletli mushaklarning ohangi 40 dan 40 gacha) 60%) yoki individual mushaklarning
kesishlari ro'y beradi "Titraydigan" tolalari. Ushbu holatlarda , gipotalamusning
samarali neyronlari guruhi, oxir-oqibat , alfa-motonekalarda uzatiladi. O'rta qalqon -
51](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_51.png)
![bu gipotamusdan, xususan, o'rta miya shinasi (Matunospinal sayohat) orqali va o'rta
yadrodan (sentrostinal buklama) orqali yuboriladigan samarali yo'ldir. Ushbu yo'lning
tafsilotlari hali ham aniq emas
Issiqlik uzatish markazining evazi neyronlarining sa'y-harakatlari teri
tomirlarining terisini kamaytirishi mumkin. Bu Vasomotor markazidagi issiqlik
uzatish markazining ("teri tomirlari" ning samarali neyronlarining ta'siri tufayli olib
boriladi , bu esa orqa miya simpatik neyronlarining ta'siriga ta'sir qiladi va silliq
mushaklarga puls oqimni yuboradi teri tomirlari. Natijada , "teri tomirlari" gipotala
neyronlari terining tomirlarining ohangini kamaytirganda , terining qon oqimi oshadi
va issiqlik emissiyasi , issiqlikni boshqarish va konvektsiya tufayli issiqlik ortadi.
Terining qon oqimining kuchaytirilishi terlashning ko'payishiga (bug'lanish bilan
issiqlik tiklanishiga yordam beradi). Agar terining qon oqimining o'zgarishi issiqlikni
qaytarish uchun etarli bo'lmasa, neyronlar qonni keltirib chiqaradi , bu qon tomchidan
qonning qonini qo'zg'atadi va shu bilan issiqlik uzatish hajmining oshishiga olib
keladi. Agar ushbu mexanizm haroratni normallashtirishga hissa qo'sha olmasa,
issiqlik uzatish markazining neyronlari , gipotalamusning bu neyronlari "neyronlar"
yoki neyronlar deb nomlanishi mumkin. terlashni tartibga solish. Terlashni
faollashtiradigan simpatik neyronlar orqa miya yonida (Th 2 -L 2) va postjangly
neyronlarda hamdardlik gangmada mahalliylashtirilgan. Ter bezlariga boradigan
postgangngling tolalari xolinergik , ularning vositachisi folinorecteptors (dozitor -
Atrropin) bilan o'zaro ta'sirga ega bo'lgan terlik bezining faoliyatini oshiradi.
52](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_52.png)
![XULOSA
Inson organizmi issiqqonli bo’lib bu uni tashqi muhitning har xil sharoitlariga
moslashishini belgilab beradi. Organizmdagi energiya almashinuvi asab tizimi orqali
boshqariladi. Tana harorati doimiyligini mo’tadil holatda saqlanishi insondagi
moddalar almashinuvini normal holatda kechishiga sababchi bo’ladi. Inson
organizmidagi tana haroratining buzilishi boshqa organlar faoliyatiga ham salbiy
ta’sir ko’rsatadi. Masalan tana haroratining ko’tarilishi oqsillarning ivib qolishiga olib
keladi. Ovqat hazm qilish sistemasiga salbiy ta’sir ko’rsatib hazm faoliyatini izdan
chiqarishi mumkin. Shu sababli organizmdagi tana haroratini boshqaruvchi yuqori
asab tizimi faoliyati murakkab sistema hisoblanadi. Tana harorati tashqi muhit
ta’sirlarida ham o‘zgarib turadi, masalan jismoniy zo‘riqish vaqtida, ma’lum bir
mahsulotlarni iste’mol qilganda (achchiq va o‘tkir mahsulotlar), stress vaqtida,
qo‘rqqanda, hatto aqliy mehnat bilan ko‘p shug‘ullanganda harorat ko‘tariladi. Shu
bilan birgalikda turli xil matoli kiyimlar tufayli hamdir.
Olingan natijalar shuni ko’rsatdi-ki tajriba guruhi tarkibidagi har bir bola Sintetik
matoli kiyimlar kiyilgan paytida ularning harorat ko'rsatgichlari meyoriy darajadan
ortganligi kuzatildi Bu esa bola organizmdagi fiziologik jarayonlarni normada
kechmasligiga olib keladi. Bunday holat nafaqat fiziologik jarayonlarga, balki
ularning pisixologik holatlariga ham ta’sir etadi. Paxta matoli kiyimlarda esa ularning
harorat ko’rsatgichlari bir muncha meyorlashgani kuzatildi. Biz jun matoli kiyimdan
foydalanganimizda ularning harorat ko’rsatgichlari normal holatda bo’lganligini
aniqladik. Junli hamda paxtali matolarda bo’lgan bolalarni tanasi bo’ylab havoning
normada aylanishi ta’minlanib beriladi. Bu esa ularning harorat ko’rsatgichlarini
barqaror bo’lishiga olib keladi. Tadqiqotlarimizdan kelib chiqqan holda jun matoli va
paxta matolaridan iborat bo’lgan kiyimlardan foydalanish bolalar organizmidagi
moddalar almashinuvini va tana haroratining boshqarilishini nazorat qilgan holda
organizmdagi energiya almashinuvini muvozanatda saqlash mumkin bo`ladi.
53](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_53.png)
![Umuman olib qaraganda, 36,6 °C ko‘rsatkich faqatgina o‘rtacha hisoblangan
sondir. Aslida, tana haroratining normal ko‘rsatkichi aniq bir ko‘rsatkichda emas,
balki ma’lum diapazon oralig‘ida bo‘ladi – 36,0 °C dan 37,2 °C gacha. Organizm 37,0
°C haroratda mukammal ishlaydi. Normal tana harorati esa , har insonning yoshiga,
jinsiga, vaqtga, jismoniy faolligiga va boshqa bir qancha omillarga bog liq holdaʻ
ma lum diapazonda o zgarib turadi. Inson o‘z tana haroratini tez-tez o‘lchab turib,
ʼ ʻ
o‘zi uchun normal bo‘lgan ko‘rsatkichni bilib olishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Inson yoshi kattalashgan sari temperaturasi pasayib boradi , bolalik davrida esa tana
harorati yuqori ko‘rsatkichlarda bo‘ladi. Shuning uchun ba’zi hollarda
36,0 °C kattalar uchun normal hisoblanadi. Bolalar uchun esa, bu ko‘rsatkich
gipotermiya bo‘lib hisoblanadi.
54](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_54.png)
![TAVSIYALAR
Ushbu bitiruv malakaviy ishning adabiyotlar tahlili qismida Tadqiqotlarimizdan
kelib chiqqan holda junni qayta ishlab tayyorlangan kiyim va paxta matolaridan iborat
bo’lgan kiyimlardan kiyimbosh fifatida foydalanish bolalar organizmidagi moddalar
almashinuvinining me’yorida kechishini va tana haroratining mutadil boshqarilishini
ta’minlaydi va organizmdagi barcha fiziologik jarayonlarning normal kechish
jadalligini ta’minlaydi, sintetik matoli kiyimboshlarni kiyish optimal haroratdan
yuqori bo`lgan muhitlarda tanada issiqlikning boshqarilishida qarshilikning ortishiga
olib keladi, Jun va paxta matoli kiyimlarni kiygan bolalar organizmida moddalar
almashinuvi natijasida hosil bo`ladigan issiqlikning ventelyatsiyasi uchun nisbatan
qulayligi aniqlandi.
Olingan natijalarga asoslanib termoregulyatsiyaning optimal kechishi uchun
jundan tayyorlangan matoli kiyimlardan foydalanish maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz.
55](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_55.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Mirziyoev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 48-b.
2. Almatov K.T. Allamuratov SH.I. «Odam va hayvonlar fiziologiyasi». Toshkent:
O‘zMU, 2004. – 580 b.
3. Almatov K.T.va b. «Odam va hayvonlar fiziologiyasi» fanidan o‘quv-uslubiy
majmua.- Toshkent, 2017
4. Ноздрачеив A.Д, Бараников И.A., Батуив A.С. i dr. «Obщiy курс физиологи
человека и животныx». - M.: В ысшя школа », 1991. 1 kn. - 511s., 2 kn. - 527s.
5 . O. B. Babskiy, A. A. Zubkov, G. I. Kositskiy, B. I. Xodorov «Odam
Fiziologiyasi» O'zbekiston SSR «Meditsina» Nashriyoti Toshkent — 1972y.
6 . .R.X.Xaitov, A .D .D usanov “ Hayvonlar fiziologiyasi”. Toshkent “O’qituvchi”
1975y.
7. V.Xusainov, E .T oshpo’latov “Qishloq xo’jalik hayvonlari fiziologiyasi” .
Toshkent, “O ’zbekiston” 1994y.
8.A.Sh.Arziqulova, I.I.Alimdjonov, M.M.Djalalova “Bolalar kasalliklari
propedevtikasi”o’quv qo’llanma Andijon-2017
9.Y.Houdas and E.F.J.Ring “Human body temperature” Its Measurement and
Regulation United States-1996
10.Rodney A, Rhoades David R.Bell “Medical Physiology” Principles for Clinical
Medicine-july 28. 2017
11.Дороков Й.В, Симелитова В. A , Каратова A .В ГЭОТАР-Медиа 2021г
56](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_56.png)
![12. А.Г., Атлас по физиологии. В двух томах. Том 1 [Электронный ресурс] :
учебное пособие / Камкин А.Г., Киселева И.С. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2013. -
408 с.
13.Камкин А.Г., Атлас по физиологии. В двух томах. Том 2 [Электронный
ресурс] : учебное пособие / Камкин А.Г., Киселева И.С. - М. : ГЭОТАР-Медиа,
2013. - 448 с.
14.Смирнов В.М., Свешников Д.С. Физиология — Москва: ООО "Издательство
"Медицинское информационное агентство", 2017. — 512 с. — ISBN 978-5-9986-
0261-0. — Текст: электронный. — URL :
https :// www . medlib . ru / library / library / books /5035
15.Холл Д. Э. Медицинская физиология по Гайтону и Холлу [Электронный
ресурс] / Д. Э. Холл. - 2-е, испр. и доп. изд. - М. : Логосфера, 2018. - 138 с.
16.Судаков К.В., Нормальная физиология[Электронный ресурс]: учебник / под
ред. К.В. Судакова. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2015. - 880 с.
17.Орлов Р.С., Нормальная физиология [Электронный ресурс] : учебник Орлов
Р.С., Ноздрачев А.Д. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : ГЭОТАР-Медиа, 2010. - 832 с.
18.Alexiou, S. (2014) “The Effect of Water Temperature on the Human
Body and the Swimming Effort.” Biology of Exercise, 10, 9-26.
19.Kenefick, R.W., Cheuvront, S.N. and Sawka, M.N. (2007) “Thermo-Regulatory
Function during the Marathon. Sports Medicine”, 37, 312-315.
https://doi.org/10.2165/00007256-200737040-00010
20. Fernandes, A., et al. (2014) Measuring Skin Temperature before, during and after
“Exercise, a Comparison of Thermocouple and Infrared Thermography.”
Physiological Measurement, 35, 189-203. https://doi.org/10.1088/0967-
3334/35/2/189[4]Mayers, G.E. (1981)
21.Alcohol’s Effect of Body Temperature, Hyporthermia, Hyperthermia and
Poikilothermia. Brain Research Bulletin, 7, 209-220.
https://doi.org/10.1016/0361-9230(81)90085-X
57](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_57.png)
![22. Acharya, S., Gurung, D.B. and Saxena, V.P. (2013) Effect of Metabolic “Reaction
on Thermo-Regulation in Human Male and Female Body”. Applied Mathematics, 4,
39-48. https://doi.org/10.4236/am.2013.45A005
23.Kimberly Holland, K. (2016) “Thermoregulation, Healthline.” University of
Illinois, College of Medicine, Champaign.
24.Tansey, E.A. and Johnson, C.D. (2015)” Recent Advances in Thermoregulation.”
Advances in Physiology Education, 39, 139-148.
https://doi.org/10.1152/advan.00126.2014
25. Gurung, D.B. and Shrestha, D.C. (2016) Mathematical Study of Temperature
Distribution in “Human Dermal Part during Physical Exercises.” Journal of the
Institute of Engineering, 12, 63-76.
https://doi.org/10.3126/jie.v12i1.16727
26.Gurung, D.B. (2007) Mathematical Study of Abnormal Thermo-“Regulation in
Human Dermal Part.” Ph.D. Thesis, Kathmandu University, Dhulikhel.
27.Sawka, M.N., et al. (1993) “Nutritional Needs in Hot Environments.” The National
Academics of Sciences, Engineering and Medicine, National Academy Press,
Washington DC, Ch. 1, 3-44.
28.Diaz, M.D. and Becker, D.E. (2010) “Physiological and Clinical Considerations
during Sedation and General Anesthesia”, American Dental Society of
Anesthesiology. Anesthesia Progress, 57, 25-33. https://doi.org/10.2344/0003-3006-
57.1.25
29.Durnin, J.V.G.A. (1992) “Energy Metabolism in the Elderly”. In: Nutrition of the
Elderly, Nutrition Workshop Series, Vol. 29, Raven, New York, 51-63.
30.Agrawal, D.C. (1999) “Work and Heat Energy Expenditure during Swimming.”
Physical Education, 34, 220-226. https://doi.org/10.1088/0031-9120/34/4/309
31.Pennes, H.H. (1948) “Analysis of Tissue and Arterial Blood Temperature in
Resting Human Forearm” Journal of Applied Physiology, 1, 93-122.
58](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_58.png)
![https://doi.org/10.1152/jappl.1948.1.2.93
32.O.T.Alyaviya, Sh.Q.Qodirov,A.N.Qodirov,ShH.Hamraqulov,E.H.Halilov
“Normal fiziologiya.”O’quv darslik, Toshkent-2007 340-342
33.E.Nuriddinov “Odam fiziologiyasi” darslik Toshkent “Aloqushchi”-2005
34. Laurence Cole, Peter R. Kramer “Human Physiology, Biochemistry and Basic
Medicineis” Academic Press, 2016 Elsevier Inc. page-227-236
https://doi.org/10.1016/C2014-0-04282-7
35.Pod redakciney A.A.Cemenovich, V.A.Pereverzeva “Normalniya fiziologiya”
Uchibnik Moskova-2009
36. А.А. Семенович, В.А. Переверзев, А.И. Кубарко, В.И. Кузнецов, Д.А.
Александров, О.С. Никитина ; “Нормальная физиология” учебник Минск :
Новое знание, 2020. 520 с.
37. Ranadhi Das “Regulation of temperature of Human body” Article- july.19.2017
38. A. RICHARD, “How Normal Human Body Temperature Varies”
Article- April 2, 2020
39. Jennifer Carbrey “Introductory Human Physiology” Article-April 27. 2020
40. Kim E. Barrett, Susan M. Barman, Jason Yuan, Heddwen L. Brooks
“ Ganong's Review of Medical Physiology” © 2019 | Published: January 8,
1260122409 · 9781260122404
41. Kathryn Watson on January “How to Increase Your Body Temperature”
MPAS, PA-C —ARTICLE. 2021
42. Jon K Davis et al. J Strength Cond Res. “Influence of Clothing on
Thermoregulation and Comfort During Exercise in the Heat” article.2017 Dec.
43. K. Sembulingam , Prema Sembulingam. “Essentials Of Medical Physiology”
UK-2020
44. Denis GubinG D GubinJim WaterhouseDietmar Weinert. “The Circadian Body
Temperature Rhythm in the Elderly” Article- Jan 2006
59](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_59.png)
![45. John E. Hall, Michael E. HallPaperback, “Pocket Companion to Guyton and Hall
Textbook of Medical Physiology” Edition - September 16, 2020
46. Zorawar Sing Khalsa College Amritsar, “Toxicity of Synthetic Fibres and Human
Health” Article-DOI:10.26420/advrestexteng.2017.1012
47. Harminder Singh, Itika Singh, “Fundamentals of Medical Physiology”-Ebook-
article Uk-2019
48.R.X.Xaitov, B.Z.Zaripov, Z.T.Rajamurodov, “Hayvonlar fiziologiyasi”
“O’qituvchi Nashriyoti” Toshkent-2005 (250b)
49.D.E.Eshimov, R.F.Ro’ziqulov, “Hayvonlar fiziologiyasi” Amaliy-labaratoriya
mashg’ulotlari, O’quv qo’llanma Toshkent-O’zbekiston-200 126b
50. M.S.Kuziyev, “Odam va hayvonlar fiziologiyasi” fanidan labaratoriya
mashg’ulotlari. O’quv qo’llanma, Samarqand-2020 y126-127b
51. Rajamurodov Z.T., Rajabov A.E., Bozorov B.M. «Odam va hayvonlar
fiziologiyasi» Toshkent. Fan . 2009.
52.Покровский В.М., Коротко Г.Ф. Физиология человека: Учебник в двух
томах. Том.1. М.: Медицина. 2001.
53. Rajamurodov Z.T., Rajabov A.E. Odam va hayvonlar fiziologiyasi. Toshkent,
2010.
54. Коситский Г . И ., Полянсев В . А . Физиологиядан амалий машғулотлар учун
қўлланма . Тошкент. Ибн Сино. 1995 й.
55. Агаджанян Н.А., Практикум по нормальной физиологии. M ., 1996 г.
56. Арип o в А.Ҳ., Мирб o б o ева O .Д. O дам ва ҳайв o нлар физи o л o гияси фанидан
усл u бий қўлланма (лаборатория машғ u л o тлари учун). Наманган. 2008.
57.Алматов К.Т., Алламуратов Ш.И. Одам ва ҳайвонлар физиологияси.
Тошкент. Университет 2004. 580 б.
58. Алматов К.Т. Ички мухит физиологиясидан ўқув-услубий мажмуа. Тошкент.
2011.
60](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_60.png)
![59. Физиология человека и животных в 3 т. Т. 1 нервная система: Сергеев И.Ю.,
Дубынин В.А., Каменский А.А. Подробнее 2018 Страниц 393
60. Authors: Michael N Sawka “Georgia Institute of Technology” Edward Coyli
“University of Texas at Austin” “Influence of body water and blood volume on
thermoregulation and exercise performance in the heat” February 1999Exercise and
Sport Sciences Reviews 27:167-218 SourcePubMed
61. Pharmacology of the Skin I pp 213–221Cite as Thermoregulation and the SkinW.
I. “Cranston Chapter Accesses Citations Part of the Handbook of Experimental
Pharmacology book series (HEP,volume 87 / 1)
62. “Recent advances in thermoregulation” Etain A. Tansey and Christopher D.
Johnson Published Online:01 SEP 2015https://doi.org/10.1152/advan.00126.2014
63. E.B.Babskiy va boshqalar “Odam fiziologiyasi”, Toshkent “Med- itsina” 1972 y.
64. R.X.Xaitov, A.D.Dushanov “Hayvonlar fiziologiyasi”. Toshkent “O’qituvchi”
1975y.
65. Бутаев А.С., Никтина И.П. и др. Малий практикум по физиологии человека
и животных. Изд-во. Санкт - Петрбург 2001
66. Кучкарова Л.С. Практические лабораторные занатия по физиология
человека и животных. – T ашкент, Университет. – 2012. – 144 с.
67. https://fayllar.org/termiz-davlat-universiteti-tabiiy-fanlar-fakulteti-v4.html?
page=16
61](/data/documents/a796e613-bd84-46e2-bf92-9c8160f81f23/page_61.png)
Bog’cha yoshidagi bolalarda termoregulyasiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’siri MUNDARIJA KIRISH...................................................................................................................... 3 I BOB TADQIQOT MAVZUSI BO’YICHA ADABIYOTLAR SHARHI … 8 1.1. Organizmda tana haroratining boshqarilishi haqida umumiy tushuncha…................................................................................................ 8 1.2. Turli muhit sharoitida tana haroratining boshqarilishi…………………... 15 1.3. Moddalar almashinuvi bilan tana termoregulyasiyasining bog'liqligi hamda termoregulyatsiyaning qon ko’rsatgichlariga ta’ siri ……… …… 20 1.4. Tana haroratining boshqarilishida kiyim kechaklarning roli va ahamyati. ……………………………………………………………….... 26 II BOB TADQIQOT SHAROITLARI, MATERIALLARI VA USULLARI …………………………………………………………….. 34 2.1. Tadqiqotlarni o‘tkazish sharoitlari va bajarish tartibi…………………. .. 34 2.2. Tadqiqotlarni amalga oshirishda qo llaniladigan usullar …………..........ʻ 38 III BOB ASOSIY QISM ………………………………………………………… 41 3.1. Tajriba guruhi uchun tanlangan turli matoli kiyimlarni shakillantirish ............................................................................................ 41 3. 2 . Sintetik, p axtali hamda junli matoli kiyimlar bilan ta’minlanilganda, tana harorat ko’rsatgichlarrining o’zgarishi............................................... 44 3.3. Turli xil matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi natijasida bolalarda qon 1
ko’rsatgichlariga hamda pisiologik va jismoniy aktivligiga ta’siri……… 49 XULOSA ………………………………………………………………………….. 53 TAVSIYALAR ......................................................................................................... 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 60 Kirish Mavzuning dolzarblig i . Hozirgi kunda nafaqat mamlakatimizda balkim butun dunyoda inson salomatligini saqlash va odamlarda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan turli kasalliklarning oldini olish dolzar b mavzulardan biri bo'lib kelmoqda. Inson salomatligini saqlashda va turli kasalliklarning oldini olishda to`yimli moddalarni yetarli darajada saqlaydigan oziq-ovqat mahsulotlari bilan ovqatlanish ustuvor masalalardan hisoblanadi, ratsional ovqatlanish natijasida oziq-ovqat tarkibidagi to`yimli moddalarning energetik qiymatidan samarali foydalanish natijasida organizmda kechadigan barcha fiziologik jarayonlarning mutadil kechishini ta’minlashga erishish mumkin. Organizmdagi moddalar almashinuvining natijasida hosil bo`ladigan energiyadan samarali foydalanish deganda oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida saqlanadigan potensial energiyaning issiqlik energiyasi sifatida tananing sathi bo`ylab issiqlik energiyasi sifatida tashqi muhitga chiqarilib yuborilishi tushuniladi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`layotgan energiyaning issiqlik energiyasi sifatida tashqi muhitga me’yoridan ortiq chiqrilishi organizmda energiyaga 2
taqchilligiga olib keladi va natijada me’yorida kechadigan fiziologik jarayonlarning buzulishlariga olib kelishi mumkin. Tana haroratining boshqarilishi ya’ni termoregulyatsiya issiqlik ishlab chiqarish (kimyoviy termoregulyatsiya) va organizmdan tashqi muhitga issiqlikni uzatish (fizikaviy termoregulyatsiya) darajasini tartibga solish mexanizmlari bilan bog'liq. Issiqlik ishlab chiqarish va issiqlik uzatish muvozanati gipotalamus tomonidan boshqariladi, u adaptiv xatti-harakatlarning sezgir, avtonom, emotsional va motor qismlarini birlashtiradi. Organizmdagi hosil bo`ladigan issiqlikning boshqarilishi ya’ni termoregulyatsiyaning optimal holatini ta’minlash orqali organizmning o`sish varivojlanishining mutadil kechishini hamda organizmdagi fiziologik funksiyalarning me’yorida kechishini ta’minlashga erishish mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi to`yimli moddalarning almashinuvi natijasida yuzaga keladigan potensial energiyaning organizmdan samarali foydalanilmasdan chiqarib yuborilishini oldini olishda optimal yashash muhiti bilan ta’minlanishi, uni o`rab turgan muhitning hossa va hususiyatlari, organizmning ruhiy holati va maqbul bo`lgan matoli kiyimlar bilan ta’minlanishi lozim. Har qanday tog'ri tanlangan matoli kiyimlar hamda boshqa inson ehtiyoji uchun muhim bo'lgan mahsulotlar organizmning talab doirasida bo'lishligi , insonlarning sog'lom turmush tarzini o'tishi, bunday holatlar jamiyatimizda ham ulkan yuksalishlarga ham turtki bo'ladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “ Sog’lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydevorini, farovon hayot asosini qurish deganidir” shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog’lom avlod dasturi harakatining ken tus olgani, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida Ta’lim tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug’vor vazifani amalga oshirish yo’lidagi muhim qadamdir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev shaxsning 3
ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalsh ijtimoiy va insonparvarlik ahamyatiga alohida e’tibor berib: “Biror-bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarini rivojlantirmay hamda nustahkamlamay turib o’z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” deb alohida takidlaydi. Hozirgi zamon fan yutuqlarini biologik bilimlarini bilgan holda keng miqiyosda amalga oshirish mumkin bo’ladi. Tadqiqotning obyekti. Tadqiqot ishining obyekti sifatida barcha fiziologik ko’rsatkichlari bo’yicha bir xil (analog) bo`lgan bog'cha yoshidagi 5-6 yoshdagi o'g'il bolalar tanlab olindi. Tadqiqot predmeti sifatida bog'cha yoshidagi bolalarning kiyim bilan qoplangan va kiyim bilan qoplanmagan fiziologik jihatdan faol nuqtalarning harorati hamda qonining morfologik ko`rsatgichlari kabilar xizmat qildi. Tadqiqotning maqsadi: Tadqiqotlarimizning asosiy maqsadi bog'cha yoshidagi bolalarda termoregulyatsiya jadalligiga turli matoli kiyimlarning ta’sirini aniqlashdan iborat. Ushbu ma’lumotlarni asosida talabalarni mavzu haqidagi bilimlarini oshirish. Eng muhimi mavzu doirasida insonlarni salomatligiga doir bilim hamda ko’nikmalarini oshirishdan iborat. Tadqiqotlarimiz davomida turli ya’ni sintetik, paxta va jun matoli kiyimlardan foydalanildi, tadqiqotlar Samarqand shahar Qorasuv massivida joylashgan “Intellket” xususiy bolalar bog`chasida olib borildi. Taqiqotning vazifalari: Maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar bajarildi. -Mavzuga tegishli ilmiy ma’lumotlarni ilmiy manbaalardan, tegishli adabiyotlar va darsliklardan adabiyot o’rganish va tahlil qilish; - Bolalar bog’chasida tarbiyalanayotgan 5-6 yoshli 10-nafar o’g’il bolalardan iborat tajriba guruhlari tashkil etish va tajribalarni olib boorish uchun qulay 4
yordamchi vositalar va asosiy asbob uskunalar bilan ta’minlangan sharoitlarni yaratish iborat. -Optimal sharoitlarga ega bo`lgan muhitda 5-6 yoshli bolalardan uchta kichik guruh shakillantirgan holda, 1-guruh - sintetik matoli kiyimda, 2-guruh - paxta matoli kiyimda, 3-guruh - junli matoli kiyimlar bilan kiyintirish hamda ularni tanasining kiyim bilan qoplangan va qoplanmagan sohalaridagi issiqlik haroratini ENSYLIFE MT-101 rusmli elektron termometrda aniqlash. -Tajriba guruhidan iborat tarkibni kuning birinchi yarmida tushlikdagi ovqatlanishdan ikki soat oldin va tushlikdagi ovqatlanishdan uch soatdan kiyin o’lchab borish. Tajribalarni fiziologik hamda jismoniy jihatdan tinchlik holatidagi o’g’il bolalarda olib borish. - Tadqiqotlar davomida ershilgan natijalarni ilmiy jihatdan tahlill qilish va sitatistik jihatdan qayta ishlashdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishiakalavrlik dessirtatsiyasida bog’cha yoshidagi bolalarda uch xil turdagi matoli kiyimlarda(junli, paxtali va sentitik) ularning tana harorat ko’rsatgichlari uch va undan ortiq birlik ko’rsatgichlarda o’zgarishi kuzatildi. Kuzatishlar davomida sentitik matoli kiyimlardan foydalanilganda, harorat ko’rsatgichlari bolalar uchun normal hisoblangan raqamlardan oshganligi aniqlandi.Bu esa bola organizmda fiziologik jarayonlarni normada kechmasligiga shu bilan birga ularning pisixologik holatlariga ham ta’sir etadi. Ya’ni bu qanday yuz beradi? Qachonki harorat oshishi natijasida tana yuzasi va sentitik kiyim o’rtasida bug’ning suv molekulsiga aylanishi va natijada terlashning yuzaga kelishi. O’tkazuvchanlikning yo’qolishi oqibatida sodir bo’ladi. Bu kabi holatlarda bolalarda bezovtalik hissi va hattoki ko’pchiligida allergik holatlar ham kuzatildi. Ikkinchi hamda uchunchi kichik tajriba guruhimizda(paxtali va junli) 5