logo

Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarni qiziqishini orttirish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

358.9140625 KB
Mavzu: Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarni qiziqishini orttirish
Reja:
I. Kirish………………………………………………………………
II. Asosiy qism..................................................................................
1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida 
boshlang’ich sinf o’quvchilari rivojlanishining nazariy   asoslari ..
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida 
O’quvchilarni qiziqishini o‘stirish   usullari
3. O’quvchilar rivojlanish qobiliyatlarini o’stirishda masalalarni yechish 
usullarini qo’llash   metodikasi
III. Xulosa………………………………………………………………
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………… KIRISH
1.Masalaning kiritilishi.   Hozirgi paytda maktablarda boshlang’ich sinflarda matematika
o’qitishning   asosiy   vazifalaridan   biri   o’quvchilarni   har   tomonlama   yetuk   insonlar   qilib
tarbiyalash   hisoblanadi.   Bunda   ularda   matematika   bo’yicha   bilimlar   berish   bilan   birga   ularga
o’rganilayotgan bilimlarni asosli va puxta bo’lishini ta‘minlash, ularni qo’llay olish ko’nikma va
malakalarini   shakllantirish   muhim   ahamiyatga   ega.   Ayniqsa   matematika   darslarida   fikrlash
qobiliyatlarini   rivojlantirish   hamda   ularni   kelgusida   olingan   bilimlarni   ongli   hayotiy   faoliyatda
muvaffaqiyatli   qo’llashlari   uchun   zarur   ko’nikma   va   malakalarni   shakllantirish   boshlanqich
matematik ta‘limning asosiy vazifalariga aylanishi lozim. SHu nuqtai nazardan o’quv jarayonida
matematik   masalalar,   jumladan   hayotiy   mazmunli,ularning   to’plagan   tajribasiga   asoslangan
masalalarni yechish usullariga va ularni qo’llashga o’rgatish o’ziga xos xususiyatlarga ega, ularni
ta‘lim  mazmuni  va o’rganilayotgan  tushunchalar mohiyatini  ochib berishda foydalanish, o’zaro
aloqadorlikda   va   o’quvchilar   amaliy   faoliyati   tajribasi   bilan   qo’shgan   holda   o’qitish   dolzarb
masalalardan   hisoblanadi.   Bu   usullarni   ishlab   chiqish   va   amalda   qo’llash   o’qitish   sifat   va
samaradorligini  oshirishga xizmat  qiladi. Boshlang’ich ta‘limda matematika o’qitishning asosiy
maqsadlaridan   biri   ham   o’quvchilar   intellektual   tafakkurini   shakllantirish   asosida   o’quvchilar
qobiliyat   va   qiziqishlarini   rivojlantirish   hisoblanadi.   Demak,   boshlang’ich   sinflarda   arifmetik
amallar tushunchasini mohiyatini va hisoblash usullarini etkazish uslubiyatini ishlab chiqish o’z
ichiga   o’quvchilarda   umuman   boshlang’ich   matematika   asosiy   tushunchalarni   shakllantirish   va
ularni amalda qo’llay olish ko’nikma va malakalarini rivojlantirishni   oladi.
Bunga sabab quyidagilar:
1. Boshlang’ich   ta‘limda   matematika   o’qitish   arifmetik   amallar   va   tushunchalar
mohiyatini   ochish   orqali,   hayotiy   mazmunli   mashq   va   misollardan   keng   foydalanish   va   shu
asosda   mantiqiy   biri-biriga   bog’langan   tushunchalar,   ta‘riflar,   qoidalar   va   xulosalarni   keltirib
chiqarish o’quvchilar matematik qobiliyatlarini rivojlantirigshga xizmat   qiladi..
2. Boshlang’ich   ta‘limda   matematika   o’rganishda   har   bir   amalning   o’ziga   xos
xususiyatlarini   o’zida   aks   ettiruvchi   matnli   mashqlar   va   ularni   o’quvchilar   ha1yotiy   tajribasi
bilan   bog’lab   taklif   etish   uzviylikka   ega,   bu   esa   o’quvchilarning   fanga   qidiqishlarini   oshirish
bilan birga fikrlash qobiliyatlarini rivojlanishi uchun asos bo’ladi. SHuningdek umumiy fikrlash
usullari va ko’nikmalarni rivojlantirishga ta‘sir   ko’rsatadi.
3. Boshlang’ich   ta‘limda   matematika   o’qitishda   fikrlash   qobiliyatlarini   rivojlantirish
arifmetika materiallari mazmuni, o’rganilayotgan asosiy tushunchalar va ularga doir masalalarni
yechish ko’rgazmali tasavvurlar bilan birga mantiqiy fikrlashni, asoslash va amaliy qo’llanishni
talab   etadi.
SHularni   hisobga   olib   ushbu   malakaviy   bitiruv   ishi   boshlang’ich   sinflar   matematika
darslarida bo’lish tushunchasini o’qitish uslublari
o’rganishga va bu borada uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishga bag’ishlangan.
2. Mavzuning dolzarbligi.   Boshlang’ich sinflar matematika darslarida boshlang’ich sinf
o’quvchilarini   hayotiy   masalalar   yechish   jarayonida   fikrlash   qobiliyatlarini   rivojlantirish   uchun
keng   imkoniyatlar   mavjud.   Bu   shu   bilan   asoslanadiki,   birinchidan,   boshlang’ich   sinflar
matematika   darslarida   ko’pigan  tushunchalarni   hayoti  tajribaga  asoslanib  o’qitishga   asoslanadi,
ikkinchidan, tushunchalar, qoidalar va ularni kuzatishlar,mashq va misollar asosida ko’rgazmali
chiqarilishi   usullari,   amallar   va   ularning   xossalarini   bayon   etishda   ularning   qo’llanilishi,
uchinchidan,   matnli   va   syujetli   mashq   va   misollar   va   ularni   yechishda   o’quvchilarda   fikrlash ko’nikmalarini   gakllantirish   bilan   birga   algebraik   va   geometrik   tushunchalar,   boshqa   amallar
bilan   o’zaro   aloqadorligidan   foydalanish   talab   etiladi.   SHuning   uchun   o’quvchilarini   hayotiy
masalalar   yechish   jarayonida   fikrlash   qobiliyat-larini   rivojlantirish   samarali   usullarini   ishlab
chiqish   va   ularni   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalar   asosida   qo’llash   usullarini   o’rganish
dolzarb vazifa   hisoblanadi.
3. Ishning   maqsad   va   vazifalari.   Ishning   maqsadi   -   boshlang’ich   sinflarda   matematika
o’qitish uslubiyati  nazariyasi va amaliyotiga  asoslanib o’quvchilarini hayotiy masalalar  yechish
jarayonida   fikrlash   qobiliyatlarini   rivojlantirishning   o’ziga   xos   xususiyatlari   va   ularni
shakllantirishning samarali usullarini o’rganish asosida o’qitish amaliyotida qo’llash uslubiyatini
ishlab chiqish.
Ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Boshlang’ich sinflar matematika darslarida o’quvchilarini hayotiy masalalar yechish
jarayonida   fikrlash   qobiliyatlarini   rivojlantirish   bo’yicha   ilmiy,   uslubiy   adabiyotlar   va
manbalarni   o’rganish   asosida   arifmetik   amallar   tushunchasi   va   mohiyatini   tushunish   hamda
hisoblash   usullarini   o’rgatish,   qoidalarni   o’rganishning   turli   bosqichlarida   o’quvchilarni
hisoblash hamda mantiqiy fikrlash usullariga o’rgatish uslubiyatini ishlab   chiqish;
2. Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar   va   ularning   xossalarini
o’rganish   jarayonida   mashqlar   va   misollardan   foydalanish   asosida   o’quvchilarini   fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirish tarkib toptirish ko’nikmalarini tarkib toptirish texnologiyalariga doir
tasavvurlarni   yaratish;
3. O’quvchilarga   turli   fikrlash   ko’nikmalarini   o’rgatish   asosida   ularda   turli   o’quv
vositalaridan   samarali   foydalanish   yordamida   ularda   arifmetik   qonuniyatlarni   chuqur   va   puxta
egallashlariga  imkon beruvchi tafakkurini  o’stirish usullarini  sistemalashtirish  va ularni amalda
qo’llash uslubiyatini ishlab   chiqish. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida fikrlash
qobiliyatlarini o‘stirishning
nazariy asoslari
Matematik   masalalar   yechish   matematika   o’qitishning   muhim   tarkibiy   qismidir.
Masalalar yechmasdan matematikani o’zlashtirishni tasavvur ham etib bo’lmaydi. Matematikada
masalalar   yechishning   nazariyasini   amaliyotga   tadbiq   qilishning   muhim   yo’lidir.   Masalalar
yechishning   boshlang’ich   sinflarda   o’rganiladigan   u   yoki   bu   nazariy   materiallarni   o’zlashtirish
jarayonida   muhim   rolni   va   o’quvchilarni   fikrlash   qobilyatlarini   o’stiradi   muhim   rol   o’ynaydi.
Masalalar amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so’z har bir yangi tushunchani tarkib
toptirish har doim bu tushuncha ahamiyatini tushuntirishga yordam beradigan uning qo’llanishini
talab qiladigan u yoki bu masalani yechish bilan amalga   oshadi.
Arifmetik amallarning mazmunini amallar orasidagi bog’lanishlarni amal komponentlari
bilan   natijalar   orasidagi   ochib   berishda,   har   xil   miqdorlar   orasidagi   bog’lanishlar   bilan
tanishishda   mos   sodda   masalalardan   foydalaniladi.   Sodda   masalalar   o’quvchilarda   murakkab
masalalarni yechish uchun zarur, bo’ladigan bilimlar malakalar va ko’nikmalarni tarkib toptirish
uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning
foydali   vositasi   bo’lib   odatda   o’z   ichiga   ayrim   bilimlarni   oladi.   Bu   bilimlarni   qidirish   masala
yechuvchidan   analiz   va sintezga   mustaqil   murojaat   qilish  faktlarni   taqqoslash,  umumlashtirish
va   hokazolarni   talab   qiladi.   Bilishning   bu   usullarini   o’rgatish   matematika   o’qitishning   muhim
maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Masalalarni   yechishda   predmetga   bo’lgan   qiziqish   rivojlanadi,   umuman   mustaqillik
erkinlik,   talabchanlik,   mehnatsevarlik,   maqsadga   intilishlik   rivojlanadi.O’quvchilarga   tarbiya
berishda ham hayotiy masalalar  fikr doiralarni  kengaytirishga  yordam beradi. Masalalar  ustida
ishla   ekan   sistemali   ravishda   va   rejali   asosda   o’quvchilarning   xususiy   malakalarini
takomillashtirishga olib keladi.
Masala   ustida   ishlash   uning   mazmunini   o’zlashtirishdan   boshlanadi.   O’quvchilar   hali
o’qish malakasiga  ega bo’lmagan  dastlabki  vaqtlarda  ularni o’qituvchi o’qib beradigan  masala
matnini   tinglashga   shartning   muhim   elementlarini   tovush   chiqarib   ajratishga   o’rganish   kerak
shundan   keyin   masala   shartini   yaxshiroq   o’zlashtirish   maqsadida,   har   bir   o’quvchi   masala
matniini   tinglashga   va   masalani   mustaqil   o’qib   chiqishi   zarur.   Buning   uchun   ularga   masalani
oldin ovoz chiqarmay o’qishni so’ngra esa tovush chiqarib ifodali o’qishni taklif qilish kerak.
Boshlang’ich  sinflarda masalalarni  o’rganish  yangi tushunchalarni  shakllantirish,  sodda
masalarni   yechishdan   murakkablarni   yechishga   o’tish   yordamida   amalga   oshiriladi.   Bunda
qo’shish,   ayirish,   ko’paytirish   va   bo’lishga   doir   har   xil   sodda   masalalar   ya‘ni   bir   xil
qo’shiluvchilarning  yig’indisini topishga karrali va teng bo’laklarga bo’lishlarga  doir sonni bir
nyecha   kattalashtirish   va   kichiklashtirishga   oid   masalalar   sonlarni   taqqoslashga   amallarning
noma‘lum   konponentlarni   topishga   doir  sodda   masalalar   shuningdek   turli   murakkab   masalalar
shu   jumladan   keltirib   yechiladigan   masalalar,   ikki   ko’paytuvchining   yig’indisini   topishga   doir
va   unga   teskari   masalalar   yig’indisini   so’ngra   ko’paytirish   bo’lishga   keltiradigan   va   boshqa
masalalarni   ko’rib   chiqamiz.
Agar   berilgan   masala   o’zining   murakkabligi   bilan   sinfda   yechilgan   masalalarga   mos
yoki   o’xshasa   u   holda   o’quvchilar   taklif   qilingan   masalaning   yechilishi     yo’lini     mustaqil
topishga  o’rgatish  kerak.  SHu  maqsadda o’quvchilar  masalalar   yechishga  yaqinlashishning
eng  sodda  umumiy usullarini egallashlari lozim.
O’quvchilar   o’qituvchi   rahbarligida   masala   shartini   qisqa   va   yaqqol   yozib   olishlari,
yechish   yo’llari   topishni   osonlashtirish   maqsadida   shartini   chizma   yoki   rasm   bilan"   tasvirlay olishlari kerak. O’quvchilar yechilayotgan masalada nima ma‘lum nima noma‘lumligini masala
shartidan   nima   kelib   chiqishini   qanday   arfimetik   amallar   yordamida   qanday   tartibda   masala
savoliga   javob   topish   mumkinligini   aniq   va   ravshan   tushuntirishga   o’rganishlari   kerak.
O’quvchilar   har   bir   amalni   nega   tanlaganliklarini   anglay   olishlari   masala   bo’yicha   ifoda   yoki
tenglama   tuzib   olishlari   uni   yecha   olishlari,   savolga   javob   berib,   yechimning   to’g’riligini
tekshirib olishlari lozim.
O’n ichida bajariladigan sodda masalalar yechishini o’qitish metodikasi bo’yicha mashq
qildirish   sodda   masalalarni   yechishda   ko’rgazmali   qo’llanmalarni   qo’llashda   ba‘zi   o’quv   va
malakalarini   egalashadi.   2-sinfda   masalalar   ustida   ishlash   asosiy   o’rinni   egallaydi.   Bu   erda
qo’shish va ayirishdan tashqari ko’paytirishga va bo’lishga bir xil qo’shiluvchilarni yig’indisini
topishga teng bo’laklarga bo’lishga, sonni bir nyecha martta orttirish va kamaytirishga sonlarni
qisqa   taqqoslashga   amallarning   noma‘lum   konpanentini   topishga   doir   har   xil   sodda   masalalar
shuningdek   har   xil   ko’rinishdagi   murakkab   masalalar   keltirish   usuli   bilan   yechiladigan
masalalar   ikkita   ko’paytmaning   yig’indisini   topishga   doir   va   bunga   teskari   masalalar
yig’indisini songa ko’paytirish va bo’lishga keltiriladigan masalalar ko’rib chiqiladi.
Har xil turdagi masalalar yechishini amallar ma‘nosini ochib berish, u yoki bu tushuncha
u   yoki   bu   munosabatlarning   shakillanishidan   tashqari   o’quvchilar   bilim   doiralarining
kengayishiga   ba‘zi   kattaliklar   va   ular   orasidagi   bog’lanishlar   bilan   chuqurroq   tanishtirishga
hizmat   qiladi.   O’quvchilar   masalani   yechishiga   zarur   malakalarni   egallashlari   uchun   turli
hayotiy hollarda berilgan va izlanayotganlar orasidagi ma‘lum bog’lanishlarni tushungan holda
topishga o’rgatish kerak. SHunday qilib masalalar yechishni ustida ishlaganda o’quvchi faqat u
yoki bir xil masalani haqidagini o’ylamasdan balki masala yechish malakasini shakllantiruvchi
xususiy  malakalarni   rejali   va  muntazam   ravishda  ishlab  chiqilishi   borasida  g’amxo’rlik   qilishi
kerak.   CHunki   masala   yechishning   umumiy   murakkab   malakasi   shu   xususuy   malakalardan
tashkil   topadi.
Masala ustida ishlash uning mazmunini o’zlashtirishdan boshlanadi. Masala mazmunini
yaxshi tushunish uchun o’quvchilarni har biriga uning matnini eshittiribgina qolmay, balki uni
mustaqil o’qib chiqishlari ham kerak.Agar masala sharti bosh qotiradigan bo’lsa o’quvchilarga
masala   mazmunini   mustaqil   o’yiab   ko’rishlari   uchun   bir-uch   minut   vaqt   berish   maqsadiga
muvofiqdir.   Masala   matni   ustida   ishlaganda   o’quvchilarning   diqqat   e‘tiborini   awalo   masala
matnidagi   har   bir   so’z   va   har   bir   son   mazmuniga   qaratish   lozim,   masalada   tasvirlanayotgan
manzarani   joyni   tasavvur   qilishiga   yordam   berish   kerak,   masala   matn   ustida   og’zaki
ishlagandan   keyin   masala   mazmuni   matematik   atamalar   tiliga   o’tkazish   va   uning   matematik
tuzilishini   qisqa   yozuv   (sxema,   chizma,   jadval)   shakllarida   ifodalash   kerak.   O’quvchilarda
ikkinchi   sinfda   birinchi   sinfdagi   kabi   yangi   masalalar   bilan   tanishtirishda   yoki   murakkab
masalarni   yechishda   to’la   pridmet   ko’rsatmalikda   sekin   -asta   to’liq   bo’lmagan   ko’rsatmalikka
o’tiladi.   Masala   sharti   murakkab   berilganlar   orasidagi   bog’lanishlarni   tahlil   qilish   qiyin
bo’lganda   shunigdek   yangi   tipdagi   masalalarni   yechishda   qisqa   yozishdan   foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Sodda masalani yechishda amal tanlash masalasiga to’xtalib o’tamiz. Bu
malaka   1-sinfda   shakllantirib   boriladi,   o’quvchilarning   2-yilda   shakllantirish   yana   davom
ettiriladi.   Sodda   masalalarni   arifmetik,   arifmetik   ham   algebrik   usul   bilan   yechish   mumkin.
Sodda   masala   arifmetik   usul   bilan   yechilganda   ifoda   tuzib   uning   qiymati   topiladi.   Masalan:
Ahmad   bir   kuni   kitobning   15 betini o’qidi, 2-kuni esa birinchi kuniga qaraganda ikki marta
ko’p o’qidi. Ahmad ikkinchi kuni kitobning nyecha betini o’qidi. Masalani yechilishini bunday
yozish mumkin: 15-2=30   (bet).
Javob:   Ahmad   ikkinchi  kuni  30  bet  kitob  o’qigan.  Masala  yechimini  tekshirish   to’g’ri
yoki   notug’riligini   aniqlashdan   iboratdir.   Boshlang’ich   sinflarda   tekshirishning   quyidagi usullaridan   foydalaniladi.
Masalalarning  shartlari  bilan  topilgan  javoblar  orasida moslik  o’rnatish.   Bu   usul  bilan
o’quvchilarni   birinchi   sinfdan   boshlab   tanishtiriladi,   shu   usul   2-sinfda   davom   ettiriladi.
Masalan:   Vali   12   ta   baliq   Ahmad   esa   unga   qaraganda   2   marta   kam   baliq   tutdi:   ikkalasi
birgalikda qancha baliq   tutishgan.
Yechish: 12+12:2=12+6=18 ta (baliq).
Tekshirish:   masalaning   shartiga   ko’ra   Vali   Ahmadga   qaraganda   2   marta   ko’p   baliq
tutgan.
18-12=6 ta 2. 12:6=2 ta.
Masalani   o’zi   bilan   va   uning   tarkibiy   elementlar   bilan   bolalarni   tanishtirish   o’qitish
jarayonidagi   navbatdagi   eng   muhim   va   juda   javobgarlik   bosqichidir.   Bu   ishni   predmet
ko’rsatmalikdan   foydalanib   boshlash   kerak.O’qituvchi   son   ma‘lumotlarni   va   amallarni
ko’rsatadi ammo natijani ko’rsatmaydi, o’quvchilardan yashirishi juda muhimdir.
Masalan:   Akasi   erkinga   oldin   6   ta   daftar   sovg’a   qildi,   keyin   yana   2   ta     daftar   sovg’a
qildi. Erkinga akasi qancha daftar sovg’a   qilgan.
Yechish: 6+2=8 ta (daftar).
Javob: akasi erkinga 8 ta daftar sovg’ga qilgan.
Sonni   bir   nyecha   birlik   ortirish   va   kamaytirishga   doir   masalalar   yig’indi   va   qoldiqni
topishga   doir   masalalarda   kengroq   kiritiladi.   Bu   holdagi   sodda   masalalarni   qarashga
tayyorgarlik   ularni   kiritishdan   oldin   boshlanadi.   Bu   ish   ushbu   munosabatlarni   o’rnatishdan
iborat.   Agar   predmetlarni   berilgan   gruppasiga   bir   yoki   bir   nyechta   predmet   qo’shilsa   bu
dastlabki predmetlar sonini orttiradi, agar ayirilsa bu dastlabki predmetlar sonini kamaytiradi.
Bu munosabatlar bir  xil  ko’rsatma materiallar yordamida o’rgatiladi. Didaktik materiallar bilan
ish  ko’riladi, bolalar ushbu ko’rinishdagi amaliy mashqlarni   bajarishadi:
1. "3 ta kvadrat qo’ying, ularga yana 2 ta kvadratni yaqinlashtiring" kvadratlar qancha
bo’ladi?
2. Qanday   bildingiz?
3. Kvadratlar   ko’paydimi   yoki   kamaydimi?   SHundan   keyin   syujetli   rasmlar   bo’yicha
ishlashga   o’tish   mumkin.   Rasmlar   bo’yicha   ham   didaktik   o’yinlar   puxtalash   uchun   beriladi.
Bilimlarni   tekshirishda   masala   o’quvchi   taffakurini   rivojlantirish   haqida   fikr   yuritish   kerakli
amallarni to’g’ri tanlash hisoblash ko’nikmalari haqida fikr yuritish imkonini   beradi.
Har   bir   masalada   shart   va   savol   bo’ladi.   Masala   shartida   berilgan   sonlar   orasidagi   va
berilgan   sonlar   bilan   izlanayotgan   son   orasidagi   bog’lanish   ko’rsatiladi,   bu   bog’lanishlar
tegishli arifmetik amallarni tanlashni belgilab beradi. Savol esa son izlanayotgan son ekanligini
bildiradi.
Masala.   Avtobusda   7   ta   yo’lovchi   bor   edi.   Avtobus   bir   to’xtagandan   keyin   undagi
yo’lovchilar   soni   ikkkita   orttdi.   Avtobus   tuxtagandan   keyin   undagi   yo’lovchilar   qancha
bo’lgan?
O’qitishning   dastlabki   kunidan   boshlab   sonni   bir   nyecha   birlik   orttirishga   doir   qiyinroq
masalalarni   kiritishga   tayyorgarlik   ishlari   boshlanadi.   Bunday   masalalarda   predmetlarning   2   ta
to’plami   taqqoslanadi:   Amaliy   mashg’ulot   bajarish   davomida   bolalar   predmetlarning   2   ta
to’plami   elementlari   orasida   bir   qiymatli   moslik   o’rnatishni   o’rganib   oladilar,   shuningdek
taqqoslanayotgan to’plamlarning qaysisida predmetlar ko’p -qaysisida kam ekanligini aniqlashni
ham o’rganib olishga harakat qiladilar. Hamma arifmetik amallar ularni yechish uchun bajariladigan amallar soniga qarab, sodda
va murakkab masalaga  bo’linadi.  Yechilishi  uchun bitta  arifmetik  amal  bajarilishi   zarurbo’lgan
masala   sodda   masala   deyiladi   Yechilishi   uchun   bir   biri   bilan bog’liq bo’lgan bir nyechta ular bir
xil   yoki   har   xil   amal   bo’lishlari   bilan   amalni   bajarish   zarur   bo’lgan   masala   murakkab   masala
deyiladi.
Masala.   Paxta   terish   mashinasi   6   kunda   84   sr   paxta   yig’ishtirib   oldi.   Bu   mashina   9
kunda nyecha kg paxta teradi?
Yechish:  84:6=14 14-9= 126 (sr)
Javob: Bu mashina 9 kunda 126 sr paxta teradi.
Rasmlar     bo’yicha       didaktik       materiallar       bo’yicha       ham       qilingan   savollar   hal
qilinadi.O’qitishning   shu   bosqichida   tayyor   masalalarni   yechishda   shartli   rasmlardan
foydalanishga  o’tish  maqsadga muvofiqdir.
Ushbu   masala   namunasida   tegishli   ish   qanday   bajarilishini   ko’rsatamiz!   SHu   sababli
masala matnida berilgan sonlar bilan izlanayotgan son orasidagi bog’lanishni ko’rsatuvchi biror
bir   vosita   ko’rsatmalar   bo’lishi   va   bu   bog’lanish   kerakli   arifmetik   amallarni   tanlash   va   ular
tartibini   aniqlash   kerak.   Masalani   to’la   yechimi   shartning   aniqligidan   to’liq   bajarilish   tartibini
ko’rsatuvchi rejadan kattaliklarning u yoki bu qiymati qanday amal bilan topilishi va nega shu
amal bilan topilishini tushuntirishdan, arifmetik amallarni bajarish va javobdan iborat bo’ladi.
Masala yechimini tekshirish va olingan javobning to’g’ri yoki to’gri emasligini aniqlash
ham   kiritiladi.   Ko’pincha   masalalar   o’quvchilarga   ularni   bilimlarini   to’ldirish   malakalarini
egallash, ko’nikmalarni takomillashtirish va masala tuzuilishi bilan tanishish. Masala tuza bilish
ko’nikmasi uning tuzilishini o’zlashtirib olish uchun zamin yaratadi.
Bolalar   masala   tuzilishi   bilan   ikkinchi   yoki   uchinchi   mashg’ulotda   tanishadilar.   Ular
masalada   shart   va   savol   borligini   bilib   oladilar,   masala   shartida   kamida   ikkita   son   bo’lishligi
alohida ta‘kidlanadi.
O’qituvchi   bolalarga   murojat   qilib:u   men   hozir   sizlarga   masalada   nima   haqida
gapirilishini   so’zlab   beraman,   siz   bo’lsangiz   men   aytgan   narsalarning   hammasini   ko’rsatasiz.
Bolalar   stolning   chap   tomoniga   ikkita   olma,   o’ng   tomoniga 3 ta olma quyishdi. Stolga  hammasi
bo’lib  nyechta  olma  quyishdi.  Bizlar masala         tuzdik. Keling         uni takrorlaymiz   va
bilganlarimizni  bilmaganlarimizdan  ajratamiz.  Biz  nimani  bilamiz?   Bolalar  chap  tomonda   2 ta
olma, o’ng tomonda esa 3 ta olma bor " deb javob beradilar.  "Buni biz bilamiz ", bu   masalani
sharti   deb   tushuntiradi   o’qituvchi.   Masalada   nima   so’ralayapti?
Bolalar:   Stolda   hammasi   bo’lib   nyechta   olma   borligi?   deb   javob   beradilar.   Biz
bunibilmaymiz.   Biz   manna   shuni   aniqlashimiz   kerak.   Har   bir   masalaning   o’z   sharti   va   savoli
bor. Bizning masalamizda qanday sonlar haqida gapirilyapti?  Siz  qanday savol   quydingiz?
Masalamizni   takrorlaymiz:   O’qituvchi   bolalardan   biriga   masala   shartini   takrorlashni,
boshqasiga savol quyishni taklif etadi. Masala qanday ikki qismdan tuzilganligi aniqlanadi. Ular
shu usulda 2-3 ta masala tuzilishi taklif etiladi.
Bolalar   ko’rsatma   materialsiz   masalalar   tuzishni   o’rganib   olganlaridan   keyin,   masala
tuzilishi haqidagi bilmlarini mustahkamlash ushun uni hikoya va topishmoq bilan ongli ravishda
taqqoslash   foydalidir.   Masalani   topishmoqlar   bilan   taqqoslash   yaxshidir.   Sonlar,   ko’rsatilgan
topishmoqlar tanlab olinadi.
"Bittasi   gapiradi,   ikkitasi   tomosha   qiladi,   yana   ikkitasi   eshitadi(og’iz,   ko’z,   quloqlar)
yordamida.
Bir tom ostida to’rt og’ayni yashaydi" (stol) va h.k.
O’qituvchi   bolalar   bilan   birgalikda   bu   erda   qanday   savollar   berish   mumkinligini muhokama qiladi: "Bu nima? Stolning nyechta oyog’i bor?" va hokazo. Topishmoqda qanday narsa haqida
gap   borishini   topish   kerak.   Masalada   esa   miqdorni,   nyecha   soni   hosil   bo’lishni   yoki   nyechta
narsa qolishini   bilis h   kerak. Masalani topishmoq bilan solishtirish masala savolining arfimetik
mazmunini   ta‘kidlash   imkonini   beradi.   Bolalarning   masalani   hikoya,   topishmoqdan   farq
qilishiga   yordam   beruvchi   umumiy   usullardan   foydalanishiga   o’rgatish   foydalidir.   Matnni
quyidagi reja asosida tahlil  q i l i s h   mumkin.
Bu erda sonlar bormi? Bu yerda nyechta son   bor?
Mashg’ulot   oxirida   bolalarga   topishmoq,   hikoya   va   masalani   qaytadan   tuzish uchun nima
qilish   kerakligini   o’ylash   taklif   etiladi.   O’rgatishning   bu   bosqichida   birinchi   mashg’ulotda
bolalar qo’shish hamda ayirishga oid masalalarni yechadilar, qo’shish va ayirishga oid masalalar
ketma-ket   tuziladi.   Javobni   sonlar   o’rtasidagi   bog’lanishdan   va   munosabatlarni   tushunchaga
asoslanib   topadilar.
Boshlang’ich   sinf   o’quvchilarini   matematika   darslarida   fikrlash   qobiliyatlarini
rivojlantirishda   turli   masalalarning   o’rni   katta.Biz   quyida   anna   щunday   masalalarning   ayrim
turlariga to’xtalib o’tamiz.
Sahnalashtirilgan   masalalar.   Sahnalashtirilgan   masalalarga   katta   e‘tibor   beriladi.   Bu
masalalarda   bolalarning   kuzatgan,   ko’pincha   o’zlari   bevosita   bajargan harakatlari aks ettiriladi.
Bu erda savolga javob berish emas, balki bu berilgan sonlar ko’rgazmali asosida ko’rinib turishi
mumkindir. Birinchi sinf bolalari ko’pincha masalani yechishni bilmaydilar, chunki ular u yoki
bu   harakatni   ifodalovchi   (sarf   qildi,   bo’lishib   oldi,   sovg’a   qildi   va   hakozo)so’zlarning
ma‘nosini tushunmaydilar. SHunning uchun maktabda, tayyorlov guruhida u yoki bu harakatni
ifoda etuvchi  so’zlarni  mazmunini  ochib berishga alohida  e‘tibor berish kerak. SHu maqsadda
masala   asosiga   qanday   amaliy   harakatlarni   kiritish   zarurligini   hisobga   olish   kerak.   Bunda
qarama-   qarshi   harakatni:   keldi-ketdi,   yaqin   kelishdi-uzoqlashdilar,   oldi-berishdi,   ko’tarishdi-
tushirishdi,   olib   kelishdi-   olib   ketishdi,   uchib   ketishdi   nazarda   tutuvchi   yig’indi   va   qoldiqni
topishga oid masalalarni taqqoslash maqsadga muvofiqdir.
Ko‘rgazmali masalalar.  Dastlab bolalarga mavzu mazmuni to’g’risida gapiriladi,   hamda
berilgan   sonlar   tasvirlangan   rasmlar   ko’rsatiladi.   Rasm   bo’yicha   birinchi   masalani
o’qituvchining   o’zi   tuzadi.U   bolalarni   rasmlarni   ko’rib   chiqishiga,   berilgan   sonlarni   hamda
miqdoriy   munosabatlarning   o’zgarishiga   olib   kelgan   hayotiy   harakatlarni   ajratib   olishga
o’rgatadi.   Masalan,   rasmda   5   ta   shar   ushlagan   bola   tasvirlangan,   u   1   ta   sharni   qizchaga
bermoqda.   Rasmni   ko’zatayotib   o’qituvchi:   Bu   erda   nima   tasvirlangan?   Bola   nima   ushlab
turibdi?   Unda   nyechta   shar   bor?   U   nima   qilmoqda?   Biz   nimani   bilamiz?   Masalani   shartini
tuzing.   Nima   haqida   so’rash   mumkin?   deb   so’raydi.O’qituvchi   berilgan   sonlarni   o’zgartirib,
bolalarni   ayni   bir   mavzuda   har   xil   mazmundagi   yig’indi   va   qoldiqni   topishga   oid   masalalarni
o’ylab topishga, hikoya qilishga o’rgatishda foydalanadigan hohlagan mazmundagi rasm asosida
masala tuzishga   undaydi.
Matematik   masalalar   sodda   va   murakkab   masalalarga   ajratiladi.   Bitta   amal   bilan
yechilishi   mumkin   bo’lgan   masalalarga   sodda   masalalar   deyiladi.   Bir   nyechta   sodda
masalalardan   tuzilgan   va   shu   sababli   ikki   yoki   undan   ortiq   amallar   yordamida   yechiladigan
masalalarga  murakkab masalalar   deyiladi.
Masalan: daraxt shoxida 6 ta qush bor edi. Ulardan 2 tasi uchib ketdi? Bu masalaga 2
ta teskari masala tuzish mumkin.
1) Daraxt   shoxida   bir   nyechta   qush   bor   edi.   2   ta   qush   uchib   ketgandan   so’ng   daraxt
shoxida 4 ta qush qoldi. Daraxt shoxida nyechta qush   qoldi?
2) Daraxt shoxida 6 ta qush qo’nib turgan edi, bir nyechta qush uchib ketgandan so’ng
2 ta qush qoldi. Nyechta qush uchib   ketdi? Sodda masala orasidan bevosita ifodalangan masala ajratilgan.
1- masala.   Bir   qutida   8   ta   olma   bor   bu   olmalar   ikkinchi   qutidan   5   ta   ortiq.
Ikkinchi qutida nyechta olma bor.
Yechish:8-5=3 ta (olma)
Javob: ikkinchi qutida 3 ta olma bor.
2- masala. Vali 6 ta quyon rasmini chizdi. Valini chizgan rasmlari Zokirni chizgan 
rasmlaridan 2 ta ortiq. Zokir nyechta quyon rasmini   chizdi?
Yechish :  6-2=4 ta.
Javob: Zokir 4 ta quyon rasmini chizdi.
Sodda masalalardan yig’indi va qoldiqni topishga doir masalalar.
3- masala.Ahmad 3 ta qo’g’irchoq va ikkita koptok rasmini chizdi. Ahmad nyechta 
o’yinchoq rasmini chizdi?
Yechish :  3+2=5 ta.
Javob: Ahmad 5 ta o’yinchoq rasmini chizdi.
4- masala.Zokir olma daraxtidan 7 ta olmani oldi va 3 tasini edi. Zokirda nyechta olma  
qoldi?
Yechish: 7 -3=4  ta (olma). Javob: 
Zokirda 4 ta olma   qoldi.
5- masala Stol ustida 4 ta qizil qalam bor edi yana unga 4 ta ko’k qalamni qo’shdi. Stol 
ustida nyechta qalam bor   edi:
Yechish: 4+4=8 ta
Javob: stol ustida 8 ta qalam bor edi.
Sodda masalalarni turlaridan yana biri sonni nyechta birlik ortirish yoki kamaytirishga
doir masalalar.
1. Ahmadda 6 ta, Salimda esa undan 2 ta ortiq qalam bor. Salimda nyechta qalam  
bor?
Yechish:   6+2=8 ta (qalam) Javob: 
Salimda 8 ta qalam bor.
2. Salim 4 ta qizil mashina rasmini Ahmad esa 3 ta yashil mashinaning rasmini chizdi. 
Ikkalasi nyechta mashina rasmini   chizdi? Yechish: 4+3=7 ta.
Javob: Ikkalasi 7 ta mashina rasmini chizdi.
3. Vali 5 ta sabzi rasmini, Nodir esa 3 ta sabzi rasmini chizdi. Ikkalasi nyechta sabzi 
rasmini chizdi?
Yechish :   5+3=8 ta.
Javob: Ikkalasi 8 ta sabzi rasmini chizdi.
Sodda  masalalarni   shartlari   bolalar   uchun   tushunarli   bo’lishi   kerak.Va   qoldiqli   topishga
doir   masalalar   shunday   masalalar   to’plamiga   kiradi.   Sodda   masalalar   yechish   yordamida
matematika   boshlang’ich   kursining   asosiy   tushunchalaridan   biri   arifmetik   amallar   haqidagi
tushuncha   va   boshqa   bir   qator   tushunchalar   shakillanadi.   Sodda   masalani   yecha   olishni
o’zlashtirganlaridan   so’ng   murakkab   masalalarni   yechishni   o’rganadilar.   CHunki   murakkab
masalalar bir nyechta sodda masalalardan tuzilgan bo’ladi.
Masala.   Likopchada   2   ta   yashil,   3   ta   qizil   olmalar   bor   edi.   Ulardan   2   ta   qizil   olma
eyilgandan so’ng. Likopchada nyechta olma qoldi?
3+2=5 (ta)
Yechish: 5-2=3 ta olma.
Javob: Likopchada 3 ta olma qoldi. 2.Karimda 3 ta, Sobirda undan 6 ta ortiq qalam bor.
2. Sobirda nyechta qalam bor? Karimda —   3   ta Sobir - ? - 6 ta   ortiq.
Yechish:   3+6=9 (qalam)
Javob: Sobirda 6 ta qalam bor.
3. Polizdan elyor 7 ta tarvuzni uzib chiqdi. Nodir esa 3 ta tarvuzni polizdan uzib chiqdi. 
Ikkalasi nyechta tarvuz uzib   chiqdi?
Yechish :   7+3=10 ta (tarvuz).
Javob: Ikkalasi 10 ta tarvuz uzib chiqdi. Matnli   masalalar   yechish   bolalarda   avvalo   mukammal   matematik   tushunchalarni
shakllantirish   ularning   programmada   belgilab   berilgan   nazariy   bilimlarini   o’zlashtirish   bilan
birga o’qo’uvchilarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan:
Agar biz o’quvchilarda qo’shish haqida   to’g’ri   tushuncha   shakillantirishni   istasak,   buning   uchun
bolalar   yig’indisini topishga doir etarli miqdorda sodda masalalarni deyarli har gal to’plamlarni
birlashtirish amalini bajarib yechishlari zarur. Masalan: quyidagi masala   berilgan.
Ahmadda 6 ta rangli va uchta oddiy qalam bor. Ahmadda hammasi bo’lib nyechta qalam
bor?
Buni yechish uchun oldin 6 ta cho’p oladilar va buning yoniga yana 3 ta cho’pni so’rib
qo’yadilar,   va   hammasi   bo’lib   nyechta   cho’p   bo’lganini   sanaydilar.   So’ngra   masalani   yechish
uchun   6   ga   3   ni   qo’shish   kerkligi   va   hosil   bo’lgan   9   son   bu   ikki   sonning   yig’indini   bo’lishni
tushuntiradi.   SHunga   o’xshash   masalalarni   ko’plab   yechib   bolalar   qo’shish   amali   haqidagi
tushunchalarni asta sekin egallab boradilar  va uni umumlashtrish asosida qo’shish uchun ularni
birga sanash kerakligini tushunalilar.  Masalan: amalning  noma‘lum kamponentini  topishga doir
masalani yechayotib    o’quvchilar   arifmetik    amallarning    kamponentlari    va natijalar orasidagi
bog’lanishni ajratish va uni masalalar yechishga qo’llashga harakat qiladilar.
Masalalarda       aniq      material      bo’lib      ular         yordamida   o’quvchilarda   yangi  bilimlar
vujudga keladi hamda uni yechish jarayonida fikrlash amallarini bajarishga o’rganadilar. Bunga
1-sinf matematika kursidagi sodda masalalardan keltiramiz
1. Bir  likopchada   8  ta,  ikkinchi  likopchada   birinchidagidan   2  ta  ortiq  anor  bor.  Ikkinchi
likopchada nyechta anor   bor?
1- likopchada 8 ta anor, 2-chisida 2 ta ortiq.
Yechish : 8+2=10 ta.
Javob: Ikkinchi likopchada 10 ta anor bor.
2. Bir bidonda 10 l, ikkinchisida 3 l kam paxta yog’i bor. Ikkinchi bidonda nyecha litr 
paxta yog’i   bor?
1- bidonda  —  10   l
2- bidonda - ? -3 l kam. 
Yechish:   10-3=7l
Javob; Ikkinchi bidonda 7 litr paxta yog’i bor.
3. Maktab   hovlisida 10  ta o’quvchi  bo’lib, ulardan    4   nafari qiz   bola.
Ularning nyechtasi o’g’il bola.
O’g’il bola-? Jami- 10 ta.Qizlar-4 nafar
Yechish :  10-4=6 ta.
Javob: olti nafari o’g’il bola.
Mavjud   bilimlar   va   finrlash   qobiliyatlar   tadbiq   qilinishi   jarayonida   mustahkamlanib boradi.   Masalalarni   shakllantirishda   aniq   material   bo’lgan   holda   nazariyani   amaliyot   bilan
o’qitishni   turmush   bilan   bog’lab   olib   borish   imkonini   beradi.   O’quvchi   masalalarni
yechayotganda   ko’p   matematik   tushunchalar   aniq   hayotda   odamlarning   tajribasida   o’z   ildizi
ekanligiga ishonch hosil qiladi. Masalalar yechish orqali bilim va tajriba sohasida muhim bo’lgan
ma‘lumotlar bilan tanishadilar. Masalan boshlang’ich sinflarda yechiladigan ko’p masalalarning
mazmunida   bolalar   va   kattalarning   mehnati   mamlakatimizning   xalq   xo’jaligi,   texnika   sport   va
madaniyatda erishgan yutuqlari yotadi. Masalalar yechish jarayonining o’zi ma‘lum metodikada
o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga ancha ijobiy   ta‘sir   ko’rsatadi,   chunki   u   aqliy   operasiyalarni:
analiz   va   sintez   aniqlashtirish   va   taqqoslash   umumlashtirishni   talab   etadi.   Masalan:o’quvchi
istagan   masalani   yechishda   analiz   qiladi.   Savolni   masala   shartidan   ajratadi.   Yechish   rejasini
tuzayotganda  sintez  qiladi,   bunda  u  aniqlashtirishdan   foydalanadi,   biror  bir   turdagi   masalalarni
ko’p   marta   yechish   natijasida   o’quvchi   bu   turdagi   masalalarda   berilgan   va   izlanayotgan   sonlar
orasidagi bog’lanishlar haqidagi bilimni   umumlashtiradi.
O‘quvchilarni   sodda   masalalar   bilan   tanishtirish.   O’quvchilarda   eng   oldin
tanishadigan   arifmetik   masalalar   tushunarli   bo’lishi   kerak   yig’indi   va   qoldiqli   masalalarga  doir
masalalar   jumlasi   kiradi.   Bunday   masalalarni   yechish   bilan   tanishtirishni,   parallel   olib   borish
maqsadga  muvofiq  bo’ladi,  bunday masalalarga quyidagi masalalar   kiradi.
1. Ahmad   3ta   qo’g’irchoq   va   2ta   koptok   rasmini   chizdi.   Ahmad   nyechta   o’yinchoqning
rasmini   chizdi?
2. Bahodir jo’yakdan 6 ta bodring uzdi 2 ta bodringni edi. Nyechta bodring qoldi?
Sodda  masalalarning   qiyinligi  bo’yicha  ikkinchi   turi  bu  sonni  bir   nyecha  birlik  orttirish
yoki kamaytirishga doir masalalardir, bunday masalalarga namunalar keltiramiz.
1. Zokirda 6 ta Ahmadda esa undan 2 ta ortiq daftar bor. Ahmadda nyechta daftar   bor?
Yechish: 6+2=8 ta.
Javob: Ahmadda 8 ta daftar bor.
2. Maysara   7   ta   ertak,   Go’zal   esa   undan   3   ta   kam   ertak   o’qidi.   Go’zal   nyechta   ertak
o’qigan?
Yechish:   7-3=4 ta
Javob:Go’zal 4 ta ertak o’qigan.
3. Botir   6   sm   li   kesma   chizdi.   So’ngra   uni   3   sm   uzaytirdi.   Kesmaning   uzunligi   qancha
bo’ladi?
Yechish :  6+3=9 sm
Javob: Kesmaning uzunligi 9 sm bo’ladi.
Endi   noma‘lum   ko’paytuvchini   topishga   doir   masalani   ko’ramiz   undan   so’ng   esa
noma‘lum bo’linuvchini topishga doir masalani ko’ramiz.
Masala:   12   kg   olmani   3   kg   dan   qilib   bir   nyechta   qutiga   joylashtirildi.   Har   bir   qutida
nyecha kg olma joylashtirildi?
Yechish:   12:3=4 ( kg).
Javob: Har bir qutiga 4 kg olma joylashtirildi.
O’quvchilar bilan sonni bir nyecha marta orttirish va kamaytirishga doir masalalar 
ko’riladi.
1.To’tilar 10 ta, kaptarlar esa 5 marta kam. Kaptarlar nyechta? Yechish:  10:5=2 ta.
Javob: Kaptarlar 2 ta 2.
2.0pasi 9 yoshda, u ukasidan 3 marta katta ukasi nyecha yoshda?
Yechish :  9:3=3 yoshda. 
Javob: ukasi 3 yoshda
Sonni ulushini va ulushga ko’ra sonni o’zini topishga doir masalalar bilan o’quvchilarni
sonlarni karrali taqqoslashni o’rganganlaridan keyin tanishadilar. Ulushlarga doir eng elementar
masalalar ko’riladi:
1) Kitob 60 betli. Bola kitobning 1/3 qismini o’qidi. Bola nyecha bet o’qigan?
Yechish:   60:3   •   l=20(bet).
Javob:   Bola   20   bet   o’qigan.
2) Malika  she‘rning  yarmini   yod   oldi, u 18 satrini yod oldi. Butun she‘r nyecha 
satrdan iborat.
Yechish :   18*2=36 satrli she‘r.
Javob:  Butun she‘r 36 satrdan iborat.
O’quvchilar vaqtga doir sodda masalalarni yechish bilan tanishadilar.
1. Bola uyidan soat 8-u 30 minutda yo’lga chiqdi va soat 8-u 50 minutda maktabga etib 
keldi. Bola yo’lga nyecha minut   sarflagan?
Yechish:   8-u 50 minut- 8-u 30 minut = 20 minut. Javob:
Bola yo’lga 20 minut sarflagan.
2. 30 sm kesmani uchdan bir qismini   toping.
Yechish :  30:3 · 1 = 10 sm.
3. Kesmaning to’rtdan bir qismi 8 sm bu kesmani uzunligini toping.
Yechish :  8· 4:1=32 sm.
4. Sotuvchi 60 kg shakarni ikkidan bir qismini sotdi. YAna nyecha kg shakarni sotish 
kerak   bo’ladi.
Yechish:   60:2« 1=30 kg.
Javob: YAna 30 kg shakarni sotish kerak.
Sodda   masalalarni   sinflash   ularni   yechishda   bajariladigan   arifmetik   amallarni
gruppalarga   ajratiladi.   Bunday   gruppalarni   3   ga   ajratish   mumkin.   Birinchi   gruppaga   shunday
sodda   masalalar   kiradiki   ularni   yechish   davomida   bolalar   har   bir   arifmetik   amalning   aniq
ma‘nosini   o’zlashtiradilar,   ya‘ni   ular   to’plamlar   ustida   u   yoki   bu   amalga   qaysi   bir   arifmetik
amal mos kelishini o’rganadilar. Bu gruppaga 5 ta masala   kiradi.
1. Ikki sonning yig’indisini topish. Gulzodaning 5 ta katta tarelka va 3 ta kichik tarelkasi
bor edi. Gulzodaning nyechta tarelkasi   bo’ldi.
Yechish:   5+3=8 ta.
Javob: Gulzodaning 8 ta tarelkasi bo’lgan.
2. Qoldiqni   topish.   O’quvchilar   7   ta   qush   inini   yasadilar.   Ularni   3   tasini   sotdilar.   Ular
yana nyechta inni sotishlari   kerak.
Yechish.YAsadi -7   ta,   sotdi-3   ta,   qoldi-?   7- 3=4 ta. Javob: 4 ta
3. Bir xil qo’shiluvchilarni yig’indisini toping.Jonli burchakda 4 qafasda quyonlar boqildi,
har bir qafasda 3 tadan quyon bor.  J onli burchakda  nyechta quyon   bor?
Yechish:   4+4+4=   12   ta   4*3=   12   ta.
Javob:Jonli burchakda 12 ta quyon bor.
4. Teng   bo’laklarga   ajratish.O’quvchilarni   2   ta   gruppasi   12   kg   baravardan   makalatura
keltirdilar. O’quvchilarni har bir gruppasi nyecha kg makalatura keltirgan.?
Yechish:   12:2=6 (kg) .
Javob: O’quvchilarning har bir gruppasi 6 kg makalatura keltirgan. 5.Mazmuni bo’yicha
bo’lish. O’quvchilarning har bir gruppasi 12 tupdan
daraxt ko’chatining tagini yumshatdilar. Jami 36 ta daraxt ko’chatini tagini yumshatganlar. Bu
ishni o’quvchilarni nyecha gruppasi bajargan.
Yechish:   36:12=3
Javob:3 ta gruppa bajargan.
Ikkinchi   gruppaga   shunday   sodda   masalalar   kiradiki   ularni     yechish     davomida
o’quvchilar   arifmetik   amallarning   komponentlari   va   natijalar   orasidagi   bog’lanishni
o’zlashtiradilar.    Bular    jumlasiga noma‘lum   komponentlarni
topishga doir masalalar   kiradi.
1. Ma‘lum   yig’indi   va   ma‘lum   ikkinchi   qo’shiluvchi   bo’yicha   birinchi   qo’shiluvchini
topish.
Oysara   bir   nyechta   katta   tarelka   va   uchta   kichik   tarelkani   jami   9   ta   tarelkani   yuvdi.
Oysara nyechta katta tarelkani yuvdu?
Yechish:   9-3=6 ta
Javob: Oysara 6 ta tarelkani yuvgan.
2. Ma‘lum yig’indi va ma‘lum birinchi qo’shiluvchi bo’yicha ikkinchi qo’shiluvchini  
toping.
Oysara 9 ta katta tarelka va bir nyechita kichik tarelkani yuvdi . U jami 14 tarelkani 
yuvdi. Oysara nyechta kichik tarelka yuvgan?
Yechish:   14-9=5 ta
Javob: Oysara 5 ta kichik tarelka yuvgan.
3. Ma‘lum ayiruvchi va ma‘lum ayirma bo’yicha kamayuvchini   topish.
Ahmad bir nyechta qush inini yasadi. U uchta inni do’stiga berdi Ahmadga yana 
beshta qush ini qoldi. Ahmad nyechta qush ini   yasagan?
Yechish: 3+5=8  ta Javob Ahmad 8 ta qush ini   yasagan.
4. Ma‘lum kamayuvchi va ma‘lum ayirma bo’yicha ayriluvchini   topish.
Adiba 8 ta qush ini yasadi. U bir nyechta inni do’stiga berdi.unda yana 5 ta in qoldi. Adiba
do’stiga yana nyechta qush inini bergan.
Yechish:   8-5=3 ta Javob: Adiba do’stiga 3 ta qush ini bergan
5. Ma‘lum ko’paytma va ma‘lum ikkinchi ko’paytuvchi bo’yicha birinchi ko’paytuvchini 
topish.
Noma‘lum   sonni   7   ga   ko’paytirib   28   hosil   qilindi.   Noma‘lum   sonni   toping. Yechish :   28:7=4 x.7=28 x=28:7 x=4
Uchinchi gruppaga shunday sodda masalalar kiradiki ularni yechish vaqtida arifmetik 
amallarning yangi ma‘nosi ochiladi. Bular jumlasiga ayirma tushunchasi bilan  bog’liq  bo’lgan  
sodda   masalalar   va nisbat bilan bog’liq bo’lgan sodda masalalar   kiradi.
1. Sonlarni ayirmali taqqoslash yoki ikki son ayirmasini topish
SHoxda 5 ta qush bor edi. Undan 2 tasi uchib ketdi. SHoxda nyechta qush
qoldi?
Yechish:   5-2=3ta
Javob:SHoxda 3 taqush qoldi. 
2.Sonni bir nyechta birlik   ortirish.
Savatda 20 kg olma, chelakda esa 14 kg (olma) bodring bor.Hammasi   bo’lib  nyecha 
kg olma   bor?
Yechish :   20+14= 34 kg
Javob hammasi bo’lib 34 kg.
3. Sonni bir nyecha birlik kamaytirish.
Savatda 10 kg olma bor edi. Undan 8 kg olmani sotishdi. Savatda nyecha kg olma qoldi? Yechish :  10-8=2 kg
Javob: Savatda 2 kg olma qoldi.
Sodda   masalalar   juda   xilma   xil   bo’lib   ular   turlari   bilan   tugallanmaydi.Birinchi   sinfda
qo’shish   va   ayirishga   doir   masalalar   yechiladi.   Ikkinchi   sainfda   esa   ko’paytirish   va   bo’lishga
doir masalalar yechiladi. Birinchi sinfda yechiladigan masalalarga misollar keltiramiz.
1. Nodir polizdan 4 ta tarvuz uzib chiqdi. Ali esa 3 ta qovun uzib chiqdi. Hammasi bo’lib
nyechta tarvuz va qovun uzib   chiqildi?
Yechish:   4+3=7
Javob: Hammasi bo’lib 7 ta tarvuz va qovun uzib chiqildi
2. 1- tarelkada 6 ta olxo’ri 2- tarelkada 4 ta olxo’ri bor. Hammasi bo’lib nyechta olxo’ri  
bor?
Yechish:   6+4= 10 ta Javob: Hammasi bo’lib 10 ta. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida fikrlash 
qobiliyatlarini o‘stirish usullari
O’quvchilar fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda masala yechishiga o’rgatish, berilgan
va izlanayotgan sonlar orasidagi bog’lanishni aniqlashni va buning asosida  arifmetik  amallarni
tanlash   hamda   ularni   bajarishni  o’rgatishdan iboratdir.Masalalar  yechish davrida o’quvchilar
egallashi lozim bo’lgan sonlar   va   izlanayotgan   son   orasidagi   bog’lanishni
o’zlashtiradilar.O’quvchilarni   masalalar   yecha   olishlari   bu   o’quv   darslarini   qanchalik
o’zlashtirganligiga   bog’liq.
Boshlang’ich   sinflarda   yechilishi   berilgan   sonlarni   va   nomalumlar   orasidagi   bir   xil
bog’lanishlarga   asoslangan.   Aniq   mazmunni   va   sonli   berilganlari   bilan   esa   farq   qiluvchi
masalalar guruppasi bilan ish ko’riladi. Masalalar ustida ishlash o’quvchilarni avval bir turdagi
masalalarni   yechishga   so’ngra   boshqa   turdagi   masaialarni   yechishga   o’rgatish
lozim.O’quvchilarni   sonlar   bilan   va   sonlar   orasidagi bog’lanish   o’rgatiladi.
Bularga   erishish   uchun   bir   nyecha   bosqichlar   ko’zda   tutish   lozim   bo’ladi.   1-
bosqichda o’qituvchi ko’rilayotgan turdagi masalalarni yechishga
tayyorgarlik   ishini   olib   boradi.   Bu   bosqichda   o’quvchilar   masalalarni   yozishdan   tegishli
amallarni tanlash uchun asos bo’ladigan bog’lanishlarni   o’zlashtirishlari kerak bo’ladi.
2- bosqichda o’qituvchi ko’rilayotgan turdagi masalalarni yechishi bilan o’quvchilarni
tanishtiradi,   bunda   o’quvchilar   berilgan   sonlar   va   nomalum   son   orasidagi   bog’lanishni
aniqlaydilar.   Buning   asosida   arifmetik   amallarni   tanlashni   o’rganadilar,   ya‘ni   masalada
ifodalangan   aniq   vaziyatdan   tegishli   arifmetik   amalni   tanlashga   o’tishni   o’rganadilar.   Bu
ishlarni   olib   borish   natijasida   o’quvchilarni   masalalarni   yechishini   va   qanday   amallarni,
tanlashni   o’rganadilar.
3- bosqichda       o’qituvchi       ko’rilayotgan         turdagi        maslalarni yechish uquvini
shakillantiradi.O’quvchilar   bu   bosqichda   ko’rilayotgan   turdagi   istalgan   masalani   uning   aniq
mazmunidan   qat‘iy   nazar   yechishini   o’rganishlari   lozim.   YA‘ni   bu   turdagi   masalalarni
yechish usullari umumlashtirishlari kerak bo’ladi.
1. Bir   kavadratning   yuzi   64   kv   dm   ,   ikkinchisi   esa   undan   ikki   marta   ortiq.
Ikkinchi kvadratning yuzini toping.
Yechish :  64*2=128 kv dm ga teng.
Javob: ikkinchi kvadratning yuzi 128 kv dm ga teng.
2. Birinchi   issiq   xonada   9480   dona,   ikkinchi   issiq   xonada   birinchiga   qaraganda   uch
marta   kam   atirgul   etishtiriladi.Birinchi   issiq   xonada  ikkinchi  issiq  xonaga   qaraganda   nyechta
ortiq atirgul   etishtirilgan?
Yechish: 9480:3= 3160 dona,   9480-3160=6320
Javob: birinchi issiq xonada ikkinchiga qaraganda 6320 ta ko’p atirgul etishtirildi.
3. Maxmudda   1800   so’m   pul   bor.   Agar   u   o’z   pulini   yarmini   Karimaga   bersa,   ularning
pullari teng bo’ladi. Karimada nyecha so’m pul   bor?
Yechish:   1800:2=900 so’m.
Javob: Karimada 900 so’m pul bor.
Og‘zaki   masalalar.   Oldingi   qilingan   ishlar   ko’rsatma   materialsiz   masala   (   og’zaki
masala   )   tuzishga   o’tish   uchun   imkoniyat   yaratadi.   Og’zaki   masala   tuzishiga   shoshilmaslik
kerak.   Bolalar   odatda   masala   sxemasini   oson   o’zlashtirib   oladilar.   Unga   ergashib   darhol hayotdagi   haqiqatni   noto’g’ri   ifodalaydilar   bunda   masalaning   asosi   hisoblangan   miqdoriy
munosabatlar   mantiqini   tushunmaydilar.   Bajarilishi   lozim   bo’lgan   harakatning   mazmunini
yaxshi   o’zlashtirib   olgandan   keyin   bolalar   o’z   tajribalari   asosida   tuzulgan   masalalarni   ham
yecha oladilar.  Xilma xil mazmundagi  masalalar  tevarak-atrof haqidagi bilimlarni  aniqlash va
mustahkamlashga   yordam   beradi,   ularni   bog’lanishi   va   munosabatlarni   aniq   o’tashga,   yani
hodisalarni o’zaro bog’lanish va o’zaro bog’liqlari bilan idrok etishga   o’rgatadi.
O’qituvchi   bolalarni   masalalar   tuzishga   o’rgata   borib,   songa   oid   material   hajmi
belgilaydi.   Bolalar   masalalarni   hayotiy   munosabatlarni   to’g’ri   aks   ettirishlarni   kuzatib   borish
kerak.
Bolalarni   arfmetik   amallarni   ifodalashga   o‘gatish .   Bolalar   masala   tuzilishini,
masalalarni   mustaqil   tuzishni   savollarga   to’g’ri   javob   berishni   o’rganib   olganlaridan   keyin
ularni arifmetik  amallarni  ifoda etishga  o’rgatish mumkin. Bolalar:  « Masalani yechish uchun
nima   qilish   kerak?»   «Siz   masalani   qanday   yechdingiz?»   -   kabi   savollarga   javob   beradilar.
Bunda   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarda   muhokama   qilish,   harakatlarni   asosli   tanlab
olish   hamda   olingan   natijani   tushuntira   olish   ko’nikmasini   o’stirish   muhimdir.   Ishni   shunday
tashkil etish kerakki, bunda bolalar biirinchi sinfda masala yechishda foydalanadigan usullarni
egallab olsinlar. Masala muayyan sxema asosida taxlil qilinadi. Namunaviy savollar:
"Masalada   nima   haqida   gapiriladi?
Nima deyilgan?
Nyechta?   (masalada   berilgan   sonlar   ajratib   olinadi,   ular   o’rtasidagi   munosabatlar
aniqlanadi)
Biz nimani bilamiz? ( nima ma‘lum)
Biz nimani bilmaymiz? (nima nomalum?) Masalani 
yechish uchun nima qilish kerak? Narsalar soni 
ko’paydimi yoki kamaydimi?
SHunday qilib masalani yechish uchun nima qilish kerak? ".
Bolalar   ifoda   tuzib   masala   savoliga   to’liq   javob   beradilar   hamda   yechimning
to’g’riligini tekshiradilar. Mashg’ulot oxirida muayyan harakat qanday miqdoriy o’zgarishlarga
olib kelganini natijada miqdor ko’payganini ta‘kidlash zarur. Har bir bola masalani takrorlash,
uning   elementini   ajratib   olish   tanlangan   harakatini   tushuntirish   ko’nikmasini   egallab
olishikerak. Yig’indini topishga bitta mashg’ulot bag’ishlanadi, so’ng bolalar qoldiqni topishga
ya‘ni hisoblash harakatlarini ifoda etishni o’rganadilar.
Masalani tahlil qilish ham qo’shish amalini ifoda etishdek o’tiladi. O’qituvchi oxirida: "
6 dan 1 ni ayirsak 5 qoladi"deydi... Bolalar hisoblash ifodasini takrorlaydilar o’qituvchi ularga
endi   hamma   vaqt   qaysi   sondan   qaysi   sonni   ayirish   kerakligini   so’zlab   berishlarini
aytadi.Bolalarning   nima   uchun   ayirish   kerakligini   va   ayni   harakat   qanday   miqdoriy
o’zgarishiarga   (   soni   kamaydi)olib   kelgani   tushunib   olishlari   muhimdir.Bolalar   maktabda
qo’llaniladigan arifmetikaga doir atamalarni o’rganib olishlari kerak.
Bolalarga   dastlabki   qadamidanoq   "   qo’shish"   "   ayirish"   "   hosil   bo’ladi"   teng   bo’ladi
so’zlarini   o’rgatib   borish   kerak.Bolalarning   har   bir   harakatining   mazmunini   shuningdek
harakatlar o’rtasidagi bog’liqlikni anglab olishlari uchun qo’shish va ayirishga oid masalalarni
muntazam   ravishda   taqqoslash   zarur.Bu   ularning   farqini   yaxshiroq   tushunish   va   tegishli
harakatlarini farq qiladigan kiyinroq esa biri ikkinchisiga o’xshash maslalarni taqqoslash uchun
kerak bo’ladi.
Masalan:   Bolalar   bir   konvertdagi   kvadratlar   sonini   aniqlaydilar,   so’ngra   konvertlardan
bitta   kvadrat   oladilar   ayrim   hollarda   esa   konvertga   bitta   qo’shadilar.   SHunday   qilib   ular qo’shish   va   ayirishga   oid   masala   tuzadilar   Masalalar   nimasi   bilan   bir   biriga   o’xshash   va   bir
biridan nimasi bilan farq qilishini aniqlaydilar. O’qituvchi savollar beradi:
"   Birinchi   va   ikkinchi   maslalarda   nimalar   to’g’risida   gapirilayapti? Nima  
ma‘lum?
Nimani bilish kerak?
Birinchi masalani yechish uchun nima qilish kerak? 
Ikkinchi masalanichi?
Nima uchun?
Qaysi   masalalarda   natija   (   yig’indi)   ko’proq   chiqadi? Qaysi birida  
kamayadi?
Nima uchun?
Birinchi   masalada   biz   bitta   kvadrat   qo’shdik,   kvadrat   ko’paydi-   biz   qo’shdek,   ikkinchi
masalada   biz   bitta   kvadratni   oldik   konvertdagi   kvadratlar   kamaydi"-   deb   javoblarni
umumlashtiradi.
Keyinchalik bolalar mustaqil ravishda bir sonni ikkinchi songa qo’shish yoki bir sondan
ikkinchi sonni ayirishga oid masalalarni tuza oladilar. Bolalar e‘tibori masala savolining u yoki
bu amaliy harakat bilan aloqasini aniqlashga qaratiladi. Qoldiqni topishga oid masalalar hamma
vaqt bir xil savolga (qancha qoldi?) ega bo’lishi bilan farq qiladi. CHunki ayirishga oid oddiy
masalalarni yechish   bolalarda   qiyinchilik   tug’dirmaydi.   Qo’shishga   oid   masala   savolida   masala
shartida   bayon   etilgan   yoki   undan   kelib   chiqadigan   harakat   aniq   aks   ettirilishi   shart.   Odatda
bolalar   masala   rejasini   tezda   o’zlashtirib   olib   savolni   tuzadilar.   Qancha   bo’ldi?   Ularni
tasvirlangan harakatlarni aks ettirib yanada aniqroq ifodalar qidirishga undash   kerak:
" Nyechta sovg’a   qilishdi?" 
"Nyechta qo’yishdi" " 
Nyechta o’tiribdi" " Nyechtasi
sayr   qilayapti?"
" Nyechta bola hovlida o’ynayapti" va   hakozo.
Testlardan   ham   o’quvchilar   bilimlarini   o’zlashtirishlari   va   hayotiy   masalarnti   tezkorlik
bilan qo’llash fazilatlarini shakllantirishda foydalanish mumkin.
Masalan, 1-sinf uchun quyidagi testlarni qo’llash mumkin 1-5-
gacha bo’lgan sonlarni raqamlash
1. Tushirib qoldirilgan sonni belgilang. 1 2 3 ... 5. a) 2 b) 
4 d)   3
2. 3   sonining   oldi   qo’shni   sonnni   belgilang. a) 2 
b) 4 d)   1
3. 5   sonining   oldi   qo’shni   sonini   belgilang. a) 3 
b) 2 d)   4
4. 3 va 5 sonlar orasida joylashgan sonni   belgilang.
a) 2 b) 4 d) 1
5. Agar   bir   son   ikkinchi   sondan   kichik   bo’lsa,   qaysi   belgi   qo’yiladi? a) = b) < 
d)   >
6. Agar   bir   son   ikkinchi   sondan   katta   bo’lsa,   qaysi   belgi   qo’yiladi? a) = b) > 
d)   < 7. Qo’shish belgisini toping. a) - b) + d)   =
8. Sonni orttirish uchun qaysi amal   bajariladi?
a) qo’shish b) ayirish
9. Sonni kamaytirish uchun qaysi amal bajariladi?
a) ayirish b) qo’shish
1-5 gacha bo’lgan sonlarni qo’shish va ayirish
1. Ifodalar   to’gri   bo’lishi   uchun   katakcha   o’rniga   mos   sonni   yozing. 4 + 2 = ...
a) 6 b) 2 d) 1
2. Ifoda   to’g’ri   bo’lishni   uchun   katakcha   o’rniga   mos   sonni   yozing.
... + 3 = 5
a) 4 b) 2 d) 8
3. Javobi   to’g’ri   bo’lgan   misolni   belgilang. a) 4-3
=   1
b) 5 - 2 = 1 d) 3 - 2 = 5
4. Javobi   to’g’ri   bo’lgan   misolni   belgilang. a) 2 +
1 =   5
b) 3 + 2 = 5 d) 4 + 2 = 5
5. Sonlar   tartibi   to’g’ri   yozilgan   qatorni   belgilang. a) 
1247689 10   35
b) 123456789 10
6. Ifoda   to’g’ri   bo’lishi   uchun   katakcha   o’rniga   mos   son   qo’ying.   .
... + 2 = 4
a) 1 b) 3 d) 2
7. Ifoda   to’g’ri   bo’lishi   uchun   katakcha   o’rniga   mos   sonni   qo’ying.
5-2 = ...
a) 1 b) 4 d) 3
8. Javobi   to’g’ri   bo’lgan   misolni   belgilang. a) 2 +
3 =   5
b) 5 - 4 = 2 d) 4 - 2 = 8
9. To’g’ri   ifoda   tuzing.   Javobi   qaysi?   olma   rasmi   bor. a) 3 b) 
5 d)   4
10. Rasmda nyechta qora koptokchalar bor? 6-10
gacha bo’lgan sonlarni   raqamlash
I. 7 sonidan keyin keladigan sonni belgilang. a) 6 " 
b)8 d)9 2.8 sonidan oldin keladigan sonni belgilang. a) 9 b)
7 d) 10
3. 7   va   9   sonlaning   o’rtasida   joylashgan   sonni   belgilang. a) 5 b) 8
d)   10
4. Qaysi sonlar tushirib qoldirilgan? 1 
2 ... 4   5   6 ............... 9
a)4,5,7 b) 2, 6, 8 d) 3,7,8
5. Sonlar   tartibi   to’g’ri   yozilgan   qatorni   belgilang. a) 
12357698   10
b) 1347659 10 82 d) 123456789 10
6. Eng katta sonni belgilang. a) 3 b) 8 d)   9
7. Eng kichik sonni belgilang. a) 5 b) 8 d)   1
8. 6 sonidan oldin keladigan sonni belgilang. a) 5 
b) 4 d)   7
9. 8   va   10   sonlarining   o’rtasida   joylashgan   sonni   belgilang. a) 9 b) 4
d)   8
10. Javobi   to’g’ri   bo’lgan   misolni   belgilang. a) 5 +
4 = 9 b) 8 - 2   =   5 d) 10 - 4 =   5
11. 3 va 6 sonlarining o’rtasida joylashgan sonlarni   belgilang.
a) 4, 7 b)4,5 d)5,8
12. 10 sonidan oldin keladigan sonni belgilang. a) 9 
b)6   d)7
6-10 gacha bo’lgan sonlarni qo’shish va ayirish
1. Javobida 10 soni hosil bolgan misolni belgilang. a)5 + 4
b)8 + 2   d)8-2
2. Tenglik   to’g’ri   bo’lishi   uchun   bo’sh   kataklar   o’rniga   mos   sonlarni   yozing. 1)... + 2 =   9
a)   4
b)7
d)6
2) 3 + ... = 8
a) 5 b)3 d)4
3. Javobida   10   soni   hosil   bo’lgan   misolni   belgilang. a)3 +   3
b) 4 + 6 d)5 + 4
4. Tenglik to’g’ri hosil bo’lishi uchun nuqtalar o’rniga amal belgilaridan mosini   qo’ying.
10...9 = 1
a) = b) - d) +
5. Javobida   9   soni   hosil   bo’lgan   misolni   belgilang. a)3 + 4
b)4 + 4 d)4 +   5
6. Javobida   8   soni   hosil   bo’lgan   misolni   belgilang. a)4 + 6 b)4 + 3   d)7+l
7. Tenglik to’g’ri hosil bo’lishi uchun nuqtalar o’rniga amal belgilaridan mosini   qo’ying.
8...4 = 4
a) + b) - d) <
6...2 = 4
a) - b) + d) =
8. Javobida   6   soni   hosil   bo’lgan   misolni   belgilang. a)9-3 
b)9-2   d)9-4
9. Javobida   1   hosil   bo’lgan   misolni   belgilang. a) 7 - 
2 ;b) 8 - 7 ; d) 10 -   3
10. Bo’sh   kataklar   o’rniga   mos   sonlarni   yozing. 1)...-9 
=   1
a) 10 b) 8 d) 3
2) 8 - 2 =   ...
a) 4 b)6 d)3
11. Javobida   3   soni   hosil   bo’lgan   misolni   belgilang. a)9-4 
b)9-3   d)9-6
12. Javobida   7   soni   hosil   bo’lgan   misolni   belgilang. a)6 + 
3b) 10 - 4   d)9-2
4- sinf dasturi asosidagi, qisqartirib tuzgan test savollari taqdim   qilinadi:
1. Qaysi variantda besh xonali sonlar yozilgan? a) 
345,   25,101,1406,10000
b) 1,16, 5045,19456 v) 56451, 25643, 45650
2. Qaysi variantda misollar to’g’ri   yechilgan?
a) (1206 + 125) - 4- 5 = 1311 6:4- (300 + 15) = 306 45 : 5 + 72 : 8 = 18 1645 - 345
+ 465 = 810
b) (1206 + 125) -4- 5 = 2650 36 : 4 - (300 + 15) = 18 45 : 5 - 72 : 8 = 18
1645 - 345 + 465 = 810 v) (1206+125)-4* 5 = 1311 36 : 4 + (300 + 15)=324 45 : 5
+ 72 : 8 = 18 1645 - 345 + 465 = 1765
3. Qaysi   variantda   tenglama   to’g’ri   yechilgan? a) x-
345 = 125 x = 345 + 125 x = 470 Tekshiramiz: 470 -
345 = 125 125 =   125
b) x - 345 = 125 x = 345 -125 x-480
Tekshiramiz:
480 - 345 = 125
125 = 125 v) x - 345 = 125
x = 345 + 125 X = 940 Tekshiramiz: 940 - 345 = 125 125 = 125 4. Qaysi qatorda misollar to’g’ri   yechilgan?
a) 1 dm + 1 dm = 4 dm 10 sm - 2 sm = 8 sm 20 
mm -12 mm = 8   mm
b) 1 dm + 1 dm = 2 dm 10 sm - 2 sm = 8   sm
20 mm -12 mm = 8 mm v) 1 dm + 1 dm = 2 dm 10 sm - 2 sm = 8 sm 20 mm -12 mm = 13 mm
6. Qaysi qatorda uchburchakning perimetri to’g’ri   hisoblangan?
b) R=3 sm+4 sm+2 sm=10 sm v) P=3 sm+4 sm+2 sm = 9 sm
7. Qaysi   variantda   katta   va   kichik   belgilari   to’g’ri   qo’yilgan? a) 
164500 > 25645 10000 > 9986 95609 <   168703
b) 164500 > 25645 1000 = 9986 95609 >   168703
v) 164500 = 25645 10000 < 9986 95609 <   68703
9. Qaysi variantda xona birliklari to’g’ri yozilgan?
a) 2376   =   2   minglik   3   yuzlik   7   o’nlik   6   birlik 6732 
= 6 minglik 7 o’nlik 3 yuzlik 2 birlik 147 = 1 
minglik 4 o’nlik 7   birlik
4058 = 4 minglik 5 o’nlik 8 birlik
b) 2376 = 2 minglik 3 yuzlik 7 o’nlik 6   birlik
Masaladagi   berilgan   sonlarning   nyechtaligini   ta‘kidlashga   va   ular   o’rtasidagi
munosabatlarini  aniqlay bilish ko’nikmasini rivojlantirishga imkon beruvchi eng muhim matn
usuli-masalani   tasvirlashdir.   Bolalarning   narsalarning   chizmada   tasvirlash   usullari   bilan
tanishishi   ham   foydalidir.   Dastlabki   1-2   ta   masalani   o’qituvchining   o’zi   tasvirlab   chizadi.
O’qituvchi   doskaning   ichiga   5   ta   qo’ziqorin   va   uning   oldiga   bitta   qo’ziqorin   solingan
savatchaning rasmini chizdi. Bolalar o’qituvchi qanday maslalni chizganini topganlaridan kiyin
o’zlari hohlagan narsalar haqida masala tuzadi. Bolalarni masalaning javobi emas, balki masala
shartini   chizish   kerakligi   haqida   bosh   qotirish   kerak,   o’qituvchi   tez   chiziladigan   narsalarni
tanlash   haqida   maslahat   beradi.   U   bir   nyechta   yaxshi   chiqqan   va   1-2   ta   yaxshi   chiqmagan
rasmlarni   tanlab   oladi.   Bolalar   kim   qanday   masala   tuzganini   topadilar.   Ular   qaysi   rasm
bo’yicha   masala   tuzish   mumkin,   qaysi   rasm   buyicha.masla   tuzib   bo’lmasligini,   nima   uchun
xatosi   nimada   ekanligini   aniqlaydilar.   Rasmda   masalada   berilgan   sonlar   ko’rsatilishi   kerakli
haqida ishonch hosil qilinadi o’zaro tekshirish olib borilsa yaxshi bo’ladi. Ayirishga oid masala
tuzishda ko’pincha ikkita rasm chizishga to’g’ri keladi, birida kamayuvchi, ikkinchisida qoldiq
va ayiruvchi chiziladi. Masalan: birinchisida 6 ta archa, ikkinchisida 5 ta archa   chiziladi.
Bolalarga hisoblash usulini o‘rgatish . Bolalar arifmetik amallarni ifoda etishga va uni
asoslab berishga o’rganib olganlaridan kiyin ularni hisoblash usullri bilan tanishtirish mumkin.
Ular qo’shish va ayirishni 1 ni qo’shib va ayirib o’rganib olishlari kerak. Bolalar ushbu usullarni
egallab   borishda   qo’shni   sonlar   o’rtasidagi   bog’lanish   va   munosabatlarni   tushunishga   hamda
sonlaming   birliklaridan   iborat   tartibini   bilishga   tayanishlari   lozim.   Arifmetik   amasllarni
o’rgatish   jarayonidagi   mashg’ulotning   bir   qismi   sonlarni   solishtirish   va   sonlarning birliklaridan
iborat   tarkibi   haqidagi   bilimlarni   mustahkamlashga   o’rgatadi.   Bolalarga   hisoblash   usullarini
qanday   o’rgatish   mumkin?   Rasm   buyicha   quyidagi   masalani   tuzishni   taklif   etish   mumkin.
Bolalarni   arifmetik   amallarni   ifoda   etishni
hisoblash usullaridan farq qila bilishga o’rgatish uchun qo’shishda+ "ga" ayirishda -"dan" qo’shimchalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bolalar hisoblash vaqtida olingan
javob bilan birga arifmetik amallarni takrorlaydilar. SHunday kiyingi ular masala savoliga javob
beradilar.   Dastlab   bolalar   ko’rsatma   material   asosida   keyinroq   miyada   sonlarning   to’g’ri   va
teskari   ketma-   ketligi   haqidagi   bilimlar   hamda   ular   masala   o’rtasidagi   bog’lanish   va
munosabatlarni tushunishiga asoslanib hisoblaydilar.
Yil   oxirida   bolalar   masala   tuzishga   undagi   shart   va   savolni   farq   qila   bilishi,   berilgan
sonlarni   ajratib   olishni,   ular   o’rtasidagi   miqdoriy   munosabatlar   aniqlashini   arifmetik   amallarni
to’g’ri to’plashni va ifoda etishni hisoblash usullaridan foydalanib harakat natijasini topishni va
masala savoliga to’liq javob berishni bilishlari   kerak.
Arifmetik masalalar yechish.
Masala  yechishda   "  qo’shish  "  "  ayirish"  "  barobar"   matematik  atamalaridan   foydalanish
zarur. Bolalar " yozishni" mashq qiladilar.
1-2   bola   mustaqil   "   yozganlarini   "o’qib   beradilar.   "3   ta
sharga   1   ta   shar   qo’shilsa   4   ta   shar   bo’ladi".   Kim
masalani yechadi? 3ga 1 ni qo’shish   kerak.
Lolada nyechta shar bo’ldi? 4 ta
Doskada 3 o’quvchi barobar 4 deb aytishadi.
Bolalar   ko’pincha   masalani   hikoya,   topishmoq   bilan   aralashtirib   yuboradilar.   Masalan:
Akvariumda   6   ta   baliq   bor   edi.   YAna   bir   nyecha   baliq   solib   quyishdi.   Bu   masalani   yechish
mumkinmi?   YOki   4   og’ayni   bitta   tom   tagida   yashaydi.   Bular   masala   emas,   balki   hikoya   va
topishmoqdir. Masalada eng kamida ikkita son ishtirok etishi uqtiriladi.
Geometrik figuralar
Bolalarni   geometrik   figuralar   bilan   tanishtirishning   asosiy   vazifasi   ko’pburchaklar   bilan
tanishtirishdir.   Uchburchak,   kvadrat,   to’g’ri   to’rtburchaklar   ko’pburchaklarning   turlari   sifatida
qaraladi.   Dastur   mazmuni   shunday   tuzulganki   uni   o’zlashtirish   natijasida   bolalarning
ko’pburchaklar turlari haqidagi   umumiy
bilimlari   kengayadi.   Bu   bolalrada   elementar   matematik   tafakkurni   o’stirishga   imkon   beradi.
Figuralarning   moddalari   bilan   shug’ullanish   jarayonida   bolalarning   ko’pburchakning   ba‘zi   bir
xususiyatlari  haqidagi  tasavvurlari  shakllanadi.  Ko’p burchaklar  tomonlari  burchaklari  tengligi
bilan aniqlanadi.
Birinchi  tanishishda ko’rish, siljitish,  paypastlash usullaridan  kiyin son va o’lchashdan
foydalanadilar.   Avval   umumiy   belgilari:   tomonlari,   burchaklari,   burchak   uchlari   ko’rsatilishi
lozim.   Bularni   bolalar   birinchi   mashg’ulotlardayoq   o’zlashtirib   oladilar.   Faqat   nuqtalar   qo’yib
ularni   birlashtirib,   ko’pburchaklar   chizganda   qiynaladilar.   xususiyatlarini   o’rgana   borish
davomida   uning   yangi   xususiyatlari   ochila   boradi:   ularning   4   ta   tomoni,   4   ta   burchagi,   4   ta
burchak uchi bor. O’lchash   asosida   bolalar   o’zlari   uchun   yangi   xususiyatlar   (teng   va   notenglikni)
aniqlaydilar.   O’lchov   asosida   bolalar   o’zlari   yangi   xususiyatlar   (teng   va   notenglikni)
aniqlaydilar.   O’lchov   birligi   qilib   qog’oz   tugmasi   olinadi:   kvadratga   1   ta   tasma,   to’g’ri
turtburchak   uchun   ikkita   tasma.   Bolalar   ixtiyorida   doimo   xilma   xil   ko’pburchaklar   bo’lishi
kerak. Buklash orqali bolalar bir figuradan boshqa figuralar hosil qiladilar. Ko’pburchaklarning
xossalarini   aniqlaydilar.   bunda   ayniqsa   ko’pburchaklardan   uchburchak   hosil   qilish   va
uchburchaklardan boshqa figuralar hosil qilishga ko’p e‘tibor berish kerak. O’quvchilar rivojlanish qobiliyatlarini o’stirishda masalalarni yechish usullarini qo’llash
metodikasi
1. Rasmga qarab masala tuzing va uni   yeching.
Bir xaltadan 10 kg kartoshka bor edi. Undan 2 kg va 4 kg kartoshka ishlatildi. Nyecha 
kg kartoshka   qoldi.
Yechish:   1.   10-2=8 kg 8-4=4   kg
2. 10-(2+4)=10-6=4kg
Javob: 4 kg kartoshka qoldi.
2. Uchinchi qopda nyecha kg bodring   bor?
Uch qopda 90 kg bodring bor, 1-qopda 40 kg 2-qopda esa 30 kg, uchinchi qopda 
nyecha kg bodring bo’lgan?
Yechish:   1. 40+30=70 kg 90-70=20 kg. 2. 90-(40+30)=90-70=20 kg
Javob:Uchinchi qopda 20 kg bodring bo’lgan. 
3.Hammasi bo’lib nyecha kg sabzi bor?
6
  k
S Slks
Birinchi   savatda   6   kg,   ikkinchi   savatda   esa   9   kg   sabzi   bor   edi.   Uchinchi   savatda   esa
ikkinchi savatda qancha bo’lsa shuncha sabzi bo’lgan uchala savatda qancha sabzi bo’lgan?
Yechish:   6+9+9=24 kg Javob: uchchalasida 24 kg sabzi bo’lgan.
4. Rasmga qarab masala tuzing? 11   kg 7 kg   engil
Birinchi velosiped 11 kg ikkinchi velosiped 7 kg engil. Ikkalasi nyecha kg?
Yechish -   11-7=4   kg 11+4=15 kg. 11+(11-7)=11+4=15   kg.
Javob: Ikkalasi 15 kg
Bir o’ramda 35 m ip bor edi. Undan oldin 8 m va keyin 5 m qirqib olindi.Nyecha m ip   qoldi.
Yechish:   35-(8+5)= 35-13=22 m
35-8=27   m 27-5=22 m
Javob:  22 metr ip qoldi
b) Axmadda 16 ta bir chiziq va 20 ta 2 chiziqli daftar bor edi. U yana 14 ta daftar 
sotiboldi. Axmadda nyechta daftar   bo’ldi.
Yechish:   (16+20)+14=50 ta 
Javob:Axmadda 50 ta daftar bo’ldi.
6. Rasmga qarab masala tuzing va uni yeching.
Vali 3 ta daftarni 12 so’mga sotib oldi. Unga yana 4 ta daftar kerak edi. Unga nyecha so’m 
kerak edi.
Yechish:   12:3=4   so’m 4*4=16   so’m. 
Javob:   Valiga   yana   16   so’m   kerak   edi.
7. Rasmga   qarab   masala   tuzing.   Niginaning   oyisi   4   ta   o’yinchoqni   36   so’mga S
otib oldi. Unga nyecha so’m kerak
Yechish:   36:4=9   so’m 9*3=27 so’m.
Javob  Niginaning oyisiga 27 so’m kerak.
8. Bog’bon   60   kg   olxo’ri   terdi.   U   6   ta   yashikni   barobar   qilib   to’ldirgandan   keyin yana 12kg 
olxo’ri qoldi. Bog’bon bittata yashikka nyecha kg olxo’ri   solgan? Yechish.  60-12=48 kg. 48:6=8 kg.
Javob: Bog’bon bitta yashikka 8 kg olxo’ri solgan.
9. Uchburchakning perimetri 37 sm. Uning birtomoni 11 sm, ikkinchi tomoni 10 sm bo’lsa, 
uchinchi tomonini   toping?
Yechish:   11+10=21   sm 37-21 = 16   sm.
Javob:  Uchinchi tomoni 16 sm. 
10.Jadvalga qarab masala tuzing?
1       ta        quti        massali                   Qutilar        so    ni Ha m ma quti   massasi
Bir xil 6   t a 48 kg
?                                                    12ta   _ 72 kg
Nodir 6 ta qutini sotib oldi. Hamma qutilarning massasi 48 kg. U yana 12 ta quti sotib oldi. Uning
massasi 72 kg edi. Har bir qutining massasi nyecha kg edi.
Yechish:   48:6=6   kg. 72:12=6   kg
Har bir qutining massasi 6 kg   edi.
Sonlar   va   izlanayotgan   son   orasida   yangi   bog’lanishlarni   kiritish   yo’li   bilan   olib   borishi
mumkin. Masalan baho miqdor jami pul kabi kattaliklar bilan to’rtinchi proporsionalni topishga
doir masala bilan tanishgandan so’ng ma‘lumotli masalalar yordam beradi.
YAngi   turdagi   masalani   yechish   o’quvchini   hosil   qilishda   shu   turdagi   masalalarning
yechilish   usullarini   aralashtirilib   yuborishning   oldini   oladi.   Masalan:   sonni   bir   nyecha   birlik
orttirish yoki kamaytirish  bevosita yoki bilvosita  bayon qilingan  masalalarni  taqqoslash lozim.
SHu maqsadda masalalarni jufti bilan kiritish kerak.
1) Noma‘lum   son   15   da   8   ta   ortiq.   Noma‘lum   sonni   toping   x+8=15,   x=15-8,
x=7
Bu   masalalar   yechilgandan   so’ng   nima   uchun   ularning   har   birida   ham   "dan...   ta   ortiq"
deyilsa   ham   har   xil   amal   bilan   yechimini   oddiylashtiradi.   O’quvchilar   ikkinchi   masalada   15
sonini   noma‘lum   sondan   8   ta   ortiq   demak   nom‘lum   son   15   dan   8   ta   kam   va   masalani   ayirish
amali bilan yechish lozim deb lavob berishlari lozim deb javob berishlari kerak.
Bu   uchinchi   bosqichda   ayrim   masala   ustida   ishlash   metodikasi   xam   boshqacha   bo’ladi
shuni   ko’zda   tutish   kerakki   ma‘lum   turdagi   masalani   yechish   o’quvchini   egallash   hamma
bolalarda   xam   bir   vaqtda   paydo   bo’lmaydi.   Masalan   bir   gruppa   bolalar   qaralayotgan   turdagi
masalaning  yechilish  usulini  umumlashtirishga  muljallangan  birinchi  darsdayoq masalani  o’qib
darhol tegishli bog’lanishlarni aniqlay   olishlari   va   amallarni   to’g’ri   bilishlari   mumkin.   Ikkinchi
bir   gruppa   bolalar   masalani   qisqa   yozuv   yoki   chizmani   bajarganlaridan   so’ng   yecha   oladilar,
ya‘ni   ba‘zan   bolalar   xam   masala   shartini   konkretlashtirishiga   muhtoj   bo’ladilar.   Xuddi   shu
vaqtda   uchinchi   gruppa   bolalar   masalani   o’qituvchi   rahbarligida   tegishlicha   muhokama
qilganidan so’nggina yecha oladilar.Buni hisobga olib, shunday sharoit yaratish   kerakki,   bunda bolalarning   har   biri   o’zining   imkoniyatiga   yarasha   ishlasin.   Bunga   turli   gruppa   o’quvchilariga
turlicha   talab   qo’yish   yo’li   bilan   erishiladi.   Bunday   tabaqalangan   yo’l   tutish   amalda   har   xil
bajariladi.Masalan:  Bolalarning  hammasiga  bitta  masalani  o’qishni taklif qilib,  so’ngra ulardan
qaysi   biri   bu   masdalani   o’zi   yecha   olishini   so’rash   mumkin.   Bu   masalani   qanday   yechishni
biladigan   o’quvchilarga   masalani   mustaqil   yechishni   qolgan   o’quvchilarga   esa   masalani   qisqa
yozib   olishni   chizma   yoki   rasmni   chizishni   taklif   qilish   kerak;   SHundan   so’ng   endi   qanday
yechishni   yana   bir   bor   so’rash   kerak.   Bolalarning   yana   bir   qismi   masalani   mustaqil   yechishga
kirishadi.   Qolgan   o’quvchilar   bilan   masalani   birgalikda   muhokama   qilinadi.   SHundan   so’ng
yechishni   mustaqil   yozish   taklif   qilinadi.Masalani   boshqalardan   ilgari   yechgan   o’quvchilar
qo’shimcha topshiriqlar beriladi.
Quyidagi   variant   bo’lishi   ham   mumkin   qaralayotgan   turdagi   masalalarda   qiyinchilik   darajasi
turlicha bo’lgan bir nyechtasi mustaqil ishlash uchun taklif   qi li na di .   Bunda masalalar shunday
maqsad  bilan  olinadiki   engil   masalani  har   bir   1-sinfda  bolalarni   yechishni  ifoda   yoki  tenglama
ko’rinishda yozishga o’rgatish etarli,  bunda bolalar yozish malakalari  hali bo’sh bo’ladi. 2-3-4-
sinflarda masalalarni yozib yechilishi o’rgatiladi. Ko’p hollarda 2 ta yozuv shakli, ya‘ni   ifoda va
tenglama tuzish yo’li bilan yechish ma‘qul   bo’ladi.
Masala   yechimini   tekshirish   degan   so’z   bu   yechim   to’g’ri   yoki   xatoligini   aniqlash
demakdir. Boshlang’ich sinflarda quyidagi 4 ta tekshirish usulidan foydalanadi.
1. Teskari masala tuzish va uni yechish.  Bu holda bolalarga berilgan masalaga tuzish va
yechish taklif  q i l i n a d i .   Masalan, o’quvchiga quyidagi masalani yechish taklif qilingan   bo’lsin:
Masala.   2   ta   katta   qoshiqqa   qancha   metal   sarf   qilinadi?   Katta
qoshiqqa nyecha gramm metall sarf qilingan?
Bu masalani yechganlaridan so’ng bolalar katta qoshiqqa 50 gramm metall sarf qilinganini
biladi.  O’quvchilar  bu masalalardan  ifoda qilishadi.  Har biri 20 grammli  5 ta choy qoshiq sarf
qilingan metallardan har biri 50 gramm, nyechta   katta qoshiq yasash mumkin. Agar bu teskari
masalani yechish natijasida 2 soni chiqsa, berilgan masala to’g’ri yechilgan bo’ladi. Bu usul 2-
sinfda   kiritiladi.   Bu   usulni   istalgan   masalada   qo’llash   mumkin.Bunda   faqat   teskari   masalaga
bolalaning   kuchlari   etadigan   bo’lishi   kerak.   Barcha   masalalarni   bu   usul   bilan   tekshirish   lozim
deb o’ylash kerak emas, chunki bu usul ancha qiyin va uzundan uzoqdir. Haqiqatdan ham avval
masalani   tuzish   kerak,   bunda   teskari   masala   berilgan   masaladan   qiyin   bo’lishi   ham   mumkin.
Biroq   ko’p   hollarda   teskari   masalalar   tuzish   va   ularni   yechishga   doir   mashqlar   o’zicha   ham
foydalidir.   Chunki   u   metalldagi   kattaliklar   orasida   bog’lanishlarni   oydinlashtirishga   yordam
beradi.   SHuning   uchun   bu   usul   yordamida   barcha   sodda   masalalarni   4-   proporsionalni   topish
kerak.
2. Masalani   yechish  natijasida   hosil  qilingan  sonlar   bilan   berilgan   sonlar   orasida  moslik
o’rnatish. Bu usul bilan masala yechimini tekshirishda masala javobida hosil bo’ladigan sonlar
ustida   arifmetik   amallar   bajariladi.   Agar   bunda   masala   shartida   berilgan   sonlar   hosil   bo’lsa   u
holda   masala   to’g’ri   yechilgan   deb   hisoblash   mumkin   bo’ladi.   Bunga   quyidagi   masalani
yechimini ko’ramiz. Jamoa a‘zolari 3 qop kartoshka hammasi bo’lib 200 kg kartoshka terdilar.
Ular   birinchi   va   ikkinchi   qopni   tortishgan   edi   va   120   kg   chiqdi.   Ikkinchi   va   uchinchi   qopni
tortishgan   edi   70   kg   chiqdi.   Har   bir   qopda   nyecha   kg   bor.   Ular   birinchi   va   ikkinchi   qopni
tortganda 120 kg chiqdi. Ikkinchi va uchinchi qopni tortganda 142 kg. Har bir qopda nyecha kg
kartoshka   bo’lgan.
5   8+62=120   kg 62+80=142   kg 5 8+62+80=200 kg
Masalani turli usullar bilan yechish . 3-sinf o’quvchilarigato’rtinchi 
proporsionalni topishga doir shunday masalani   ko’ramiz. Opasi 15 ta katta daftar sotib oldi unga 7500 so’m to’ladi. Singlisi esa 3 ta shunday 
daftar sotib oldi. Singlisi qancha pul to’ladi?
Tenglama tuzib yechamiz. X singlisi to’ladi:
X: 3 =7500:15 X:3=500 X= 1500 so’m
Tekshirish:
7500:15-3=500-3=1500
Masalalarni yechishda faqat amallarning bajarilish tartibi bilan farq qiladigan 2 usulni turli 
usul deb bo’lmaydi.
4.Izlanayotgan sonning chegarasini belgilash.
Bu usulning qullanilishi shundan iboratki bunda masalani yechishdan oldin izlanayotgan
son   berilgan   sonlarning   qaysinisidan   katta   yoki   kichikligini   aniqlaydi.   Yechishdan   kiyin   hosil
qilingan   natija   berilgan   sonlardan   biri   bilan   taqqoslanadi,   agar   u   aniqlangan   chegaraga   mos
kelmasa,   masala   noto’g’ri   yechilgan   bo’ladi.   Bunday   masalalarni   yechimini   chamalash   usuli
bilan   tekshiramiz.
Oralaridagi masofa 750 km bo’lgan ikki shahardan bir vaqtning o’zida bir biriga qarab 2
mashina yo’lga chiqdi. 1-mashinaning tezligi soatiga 45 km, ikkinchi mashinaniki
soatiga 30 km tezlik. Har   bir   mashina
uchrashguncha nyecha km yo’l yurgan? Bu masalani yechishda har bir mashina uchrashguncha
750   km   dan   kam   yo’l   yurgan.   YAna   birinchi   mashina   ikkinchi   mashina   qaraganda   ko’p   yo’l
yurgan. Agar o’quvchilar bu masalani yechishda birinchi mashina 890 km, ikkinchi mashina 850
km yo’l yurgan desalar masala xato yechilgan bo’ladi, bu sonlar shaharlar orasidagi masofadan
katta chiqayapti. Bunday masalalarni yechishda ham soda, ham murakkab masalalarni yechishni
tushunishlari kerak. Masalaning   yechimi:
45+30=75 km /soat; 750:75=10 soat;
45*10=450   km; 30-10=300   km
Birinchi mashinani   yurgan   yo’li Bu ikkinchi mashina   uchrashguncha   yo’l. Bir
manzildan   bir   vaqtda   ikki   poezd   qarama-qarshi   yo’lga   chiqdi.   Agar poezdning  tezligi  55  km
/soat   bo’lsa, 4 soatdan keyin ular orasidagi   masofa
qancha bo’ladi.
v-tezlik; S=vt -masofa; t= - vaqtlarni topish formulalari 
Yechish:   55·4=220km 60·4=240   km
220+240=460 km
Javob: 4 soatdan so’ng poezdlar bir birida 460 km uzoqlashgan bo’ladi.
Ko‘riladigan   turdagi   masalalarni   yechish   usullarini   shakllantirish .   Ayrim   turdagi
masalalarni   yechishga   o’rgatishning   uchinchi   bosqichdagi   ish   metodikasini   o’quvchilarda
berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   son   orasida   tayin   bog’lanish   mavjud   bo’lgan   masalalarni
yechish   o’quvchilarda   shakllantirishdir.   Boshqacha   aytganda,   o’quvchini   yechish   usulini
umumlashtirilishi va harakatlanayotgan turdagi istalgan masalani yecha bilishga erishish kerak.
Ayrim turdagi masalalarni yechish uslubini umumlashtirish ustida ishlash eslab qolish ishi bilan
almashtirilishi kerak emas. CHunki bu holda o’quvchi tanish turdagi masalani taniy biladi va uni
yechishdagi   amallarni   bajarish   tartibini   joylaydi.   Avval   qo’shaman   so’ngra   bo’laman   va   h.k. O’quvchining   butun   harakati   berilgan   sonlar   va   izlanayotgan   ikkitadan   ortiq   amallar   bilan
yechiladigan masalalar   kiritiladi.
Masala.  Lola  9 ta  bir xil  daftarcha  sotib oldi  va ular  uchun 72 so’m pul to’ladi.  Uning
dugonasi   esa   2   ta   daftarcha   ham   sotib   oldi.   Dugonasi   qancha   pul   to’lagan?   Bu   bosqichda   shu
kattaliklar qatnashgan bitta teskari proporsional bog’anishli masalalarni kiritsa bo’ladi.
Har   biri   300   so’mli   3   ta   daftarchaning   hammasi   4   ta   somsa   qancha   pul   tursa   shuncha
turadi. Somsa qancha turadi?
Kichik   yoshdagi   o’quvchilar   ma‘lum   turdagi   masalalarni   yechish   usullarini   to’g’ri
umurnlashtirishning   asosiy   shartlaridan   biri   bu   masalalarni   etarli   miqtorda   yechishdir.   Biroq
qaralayotgan turdagi masalalar bilan aralashtirilib ishlatiladi. Bu masalalarning yechilish usulini
yodlab olishning oldini olish uchun zarurdir.
Yechish   usulini   umumlashtirishda   harfiy   son   orasidagi   tegishli   bog’lanishlarni   ochib
berishga qaratilgan bulish kerak, buning asosida tegishli arfmetik amalni tanlaydi.
Bolalarga umumlashtirish uchun yordam beradigan metodik usullarni ko’rsatib beramiz.
Ma‘lum turdagi  masalalarni  yechish usullarini  to’g’ri umumlashtirish  uchun masalalarni
tanlash   va   joylashtirish   sistemasi   katta   ahamiyatga   ega.   Sistema   ma‘lum   talablarni
qanoatlantirish   lozim.   Eng   avvalo   masalalar   asta-sekin   murakkablashib   borishi   kerak.
Murakkablashtirish masala yechiladigan amallarning sonini orttirish yo’li bilan berilgan.
3. Yechishni ayrim amallar ko’rinishida yozish. Bir nyechta amalli ifodani va tenglamani
amallarga   doir   tushuntirish   og’zaki;   yozma   bajarib   birdaniga   tuzish   mumkin.   Amallarni
bosqichlar deb ataluvchi usul bilan ketma-ket yozish mumkin.
Masala:   Do’konda  har   biri  2400   so’m   turadigan   6  juft   tufli   uchun,  4  juft   oyoq  kiyimga
qancha to’lanan bo’lsa shuncha pul to’ladi. Bir juft oyoq kiyim qancha turadi?
a) Ifodatuzib   yechamiz.
(2400-6):4= 14400:4=3600 oyoq kiyimning bahosi.
Javob: oyoq kiyimning bir jufti 3600 so’m
b) Ifodani tushuntirishlarni yozmasdan ketma-ket yozish 240O-6 (so’m)  (2400-6):4 
so’m
(240O6):4 =3600so’m
Javob: oyoq kiyimning bahosi 3600so’m
g) Tenglama tuzib yechamiz.
X(so’m)-   oyoq   kiyim   bahosi   (2400*6):4   so’m   (X·6)so’m-oyoq   kiyimlar   jami   puli   x·4=2400-8
x-4=2400-6 x=2400-6:4=23
x=14400:4 x=3600 so’m
Murakkab   masala   bir   nyecha   sodda   masalalarni   o’z     ichiga     olib     bunda     sodda
masalalarni o’zoro shunday bog’langanki ularning bir xilllarining izlanayotgan  sonlari  boshqalar
uchun   berilgan   sonlar   bo’ladi.   Murakkab   masallalarni   yechishi   uni   turli   xil   sodda   masalalarga
ajratib yechishga   keltiriladi.
1.   Maktabda   10   ta   qiz   navbatchilik   qildi.   Bolalar   esa   3   ta   ortiq   edi.   Maktabda   nyechta
bola navbatchilik qildi?
Yechish:   10+3=13   10+13=23
Demak: Maktabda 23 ta bola navbatchilik qildi.
Murakkab   masalalarni   yechishda   1   ta   bog’lanish   emas   balki   bir   nyechta   bog’lanishlar bo’ladi.   Tarkibli   masalada   o’qituvchi   masala   shartini   beradi   va   uni   qisqa   yozuv   bilan
tushuntiradi.
Munira, Vasila, Siroj, Karim boqqa bordilar. Munira 6 ta yong’oq Vasila undan 3 ta ortiq,
Siroj   2  ta   Vasilaga   qaraganda   1   ta   kam,   Karim   esa  Sirojdan   3  ta   ortiq   yong’oq   topdilar.Karim
nyechta yong’oq topgan.
M-4   ta   yong’oq,   V-?   M   dan   3   ta   ortiq   yong’oq,   S-?   V   dan   1   ta   kam   yong’oq. K-? S dan 3
ta ortiq   yong’oq
Karim   topgan   yong’oqlar   haqida   nima   deyiladi.   Karim   Sirojdan   3   ta   ortiq   yong’oq
topgan.
Yechish:   3+2=5 ta- bu Vasila topgan yong’oq. 5-1=4 ta - Siroj topgan yong’oq 4+3=7 ta-
bu Karim topgan yong’oq.
Buyoqchi bir kvartirada 6 ta eshikni ikkinchi kvartirada 4 ta eshikni bo’yashi kerak. 
Buyoqchi qancha eshikni bo’yashi kerak?
.6+4=10 Demak, buyoqchi 10 ta eshikni bo’yashi kerak.
Buyoqchi 10 ta eshikni bo’yashi kerak.U 7 ta eshikni bo’yadi. U yana nyechta eshikni 
bo’yashi kerak?
Javob: 10-7=3 ta yana 3 ta eshikni bo’yashi kerak.
Bir bo’yoqchi 10 ta eshikni bo’yadi. Ikkinchi bo’yoqchi esa undan 3ta ortiq eshikni 
bo’yadi.Ikkala buyoqchi nyechta eshikni bo’yadilar.
10+3=13 ta 10+13=23 ta 10+(10+3)=10+13=23 ta
Demak, ikkala buyoqchi 23 ta eshikni bo’yaganlar. Javob:23 ta
Bir bidonda 7 l , 2- bidonda 1 -bidondagidan 3 l kam sut bor. Ikkala bidonda nyecha litr sut
bor?.
1- bidon-7   l
2- bidon? - 1 -bidonda 3 l   kam.
Yechish: 7-3=4 7+4=11 
7+(7-3)=7+4=11l
Javob: Ikkala bidonda 11 l sut   bor;
Qizchada 3 ta, bolada 2 ta ortiq quyon bor. Ikkalasida nyechta quyon bor. Qizchada  
3   ta Bolada-? 2 ta   ortiq
Yechish:   3+2=5 ta 5+3=8 ta Javob:
Ikkalasida 8 ta quyon   bor.
Murakkab   masalalarni   yechishda   4   bosqichga   bulib   o’rgatiladi.   Birinchi   bosqichda
bolalar   har   bir   topshiriqning   ma‘nosini   o’zlashtirishlari   va   ularni   bajarishni   o’rganadilar.
Masalan:masalada   nima   haqida   gapirayotganini   tuzish   nima   ekanligini   tushuntiradi.
SHuningdek   masalada   nima   haqida   tasavvur   qila   olishlari,   yechilish   rejasini   tuzishni   va   h.k
bilishlari   zarur.   Bu   o’quvchilarni   egallash bosqichi masala yechyotganida o’quvchi har gal o’zi
topshiriqni aytishi va bajarishga o’rgatish jarayonida   o’tadi.
Ikkinchi bosqichda bolalar topshiriqlar sistemasi bilan tanishadilar va ulardan masalalar
yechishda   foydalanishni   o’rganadilar.   O’quvchilar   topshiriqlar   yozilgan   kartochkalarni
oladilar.Har bir masala ustida ishlashda taxminan 6-10 darsda har bir topshiriqni bolalardan biri
ovoz chiqarib o’qiydi.Ularning bajarilishida fikr yuritish ham ovoz chiqarib o’tkaziladi.
Uchinchi   bosqichda   o’quvchilar   topshiriqlar   sistemasini   o’zlashtirishlari   va   masalalar yechishda   ulardan   mustaqil   foydalana   olishlari   lozim.   SHu   maqsadda   kiyingi   10-15   darsda
masalalar   yechishda   o’quvchilar   topshiriq   kartochkalaridan   foydalanishni   davom   ettiradilar.
Biroq   topshiriqni   ichlarida   o’qiydilar   mulohazani   esa   ovoz   chiqarib   o’qiydilar.   Bunday   ish
natijasida o’quvchilar beixtiyor topshiriqlar sistemasini o’zlashtiradilar.
To’rtinchi   bosqichda   o’quvchilar   masala   ustida   topshiriqlarga   muvofiq   ravishda   ishlash
uslubi   shakllanadi.   Bu   bosqichda   kartochkalar   bolalarga   kerak   bo’lmaydi.CHunki   barcha
topshiriqlar   sistemasi   ular   tomonidan   shunday   o’zlashtirganki,   o’quvchilar   unga   asoslanib
o’zlaricha tez fikr yuritadilar. Bu esa o’quvchida masala ustida ishlash metodi shakllanganidan
darak   beradi.   Kiyinchalik   bu   metoddan   yangi   turdagi   masala   ustida   ishlash   vaqtida   ham
matematik strukturali masalalarni yechish usullarini umumlashtirib vaqtida ham foydalanadilar.
Masala ustida ishlash umumiy metodini shakllantirayotganida o’quvchi hamma bolalar ham bu
metodni   bir   vaqtda   egallay   olmasliklarini   ko’zda   tutish   kerak.   Agar   ba‘zi   bolalarda   kartochka
bilan  biroz ishlash  etarli  bo’lsa, ba‘zi  bolalar  uchun  2- 3 oy kerak bo’ladi.  SHuning  uchun bu
umumiy metodni hali egallamagan bolalarning   kartochkalaridan   foydalanishlarni   man   qilish
kerakmas. Biroq bu topshiriqlarni  maxsus yod  oldirish  mutlaqo  kerak  emas, ular ko’p marta
bajarilishi natijalarida beixtiyor o’zlashtirilishi   kerak.
Masala yechish o’quvchini shakillantirish uchun ikki ayirma  bo’yicha noma‘lum    sonlarni
topishga     doir     turli     guruh     proporsonal     miqdorlar   qatnashgan   1-turdagi   masalalar   taklif
qilinadi   va   ijodiy   xarakterdagi   turli   mashiqlar   o’tkaziladi   so’ngra   shu   metodika   bo’yicha   ikki
ayirma buyicha nomalum sonlarni topishga doir ikki turdagi masalalar   kiritiladi.
Harakat bilan bog’liq bulgan masalalar, ya‘ni tezlik vaqt masofa kabi mulohazalar 3-sinfda
qaraladi.
Harakat   bilan   bog’liq   bo’lgan   masalalarni   yechishga   tayyorgarlik   ishi   bolalarning   harakat
haqidagi   tasavvurlarini   umumlashtirishni   yangi   miqdor   tezlik,   vaqt,   masofa   kabi   miqdorlar
orasidagi  bog’lanishlarni  ochib  berishni kuzda  tutadi.  Boalarni  harakat  haqidagi  tasavvurlarni
umumlashtirish   maqsadida   transport   harakatini   kuzatish   bo’yicha   maxsus   ekskursiyalar
o’tkazish   foydali.   SHundan   so’ng   harakatni   kuzatishni   sharoitida   o’tkazish   mumkin,   bunda
harakatni bolalarning namoyish qiladilar. Ekskursiya paytida ham sinfda ishlayotganda ham bir
jismning yoki ikki jismning bir biriga nisbatan qiladigan harakati ko’zda tutiladi. Masalan:Bir
jism   tez   yoki   sekin   harakat   qilishi   to’xtashi,   to’g’ri   chiziq   yoki   egri   chiziq   bo’ylab   harakat
qilish   mumkin.   Ikki   jism   bir   biriga harakat qilishi mumkin. Bunda ular bir biriga yaqinlashadi,
bir biridan uzoqlashgan holda qarama qarshi tomonlariga harakat qilishi bir yo’nalishda harakat
q i l i s h i   mumkin.Sanab   o’ ti lg an   vaziyatlarida   sinfda   ko’zatilayotganda   chizmalar   qanday
chizilishini   bolalarga   ko’rsatish   lozim.   Masofani   kesma   bilan   belgilash   kelishilgan   jo’nash
oxiriga etib borish va h.k.Joylarni kesmada yo nuqta va tegishli harf bilan yoki chiziqcha yoki
bayroqcha bilan belgilanadi. Harakat yo’nalishi strelka bilan ko’rsatiladi. Masalan: 2 jismning
uchrashma harakati quyidagicha tasvirlanadi.
Bu erda kesma chizmalar uchrashguncha bosib o’tiladigan masofani, bayroqcha uchrashuv
joyini   A   va   B   nuqtalar   jismlarning   yo’lga   chiqqan   manzillarini   strelka   harakat   yo’nalishini
belgilaydi.  Teskari mashqlarni  bajarish ham foydali berilgan chizma  bo’yicha tegishli  harakat
bajariladi.   Tezlik   bilan   tanishtirilayotganda   o’quvchilarning   o’zlari   yayov   yurganlaridagi
tezliklarni topish ishini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun holida sport zalida
yoki yopiq yo’lka chizish mumkin. Yo’lakni 10 m dan qilib masofalarga bo’yab chiqish kerak,
bunda har bir o’quvchi qancha yo’l bosganini topish qulay buladi. O’qituvchi yo’lakdan 4 min
davomida   yurishni   taklif   qiladi.   O’quvchilarning   o’zlari   qancha   yuriganliklarini   belgilab
qo’ygan.   10   min   belgilar bo’yicha oson topa oladiar. Darsda har bir o’quvchi 1 minda qanday
masofa   bosganini   hisoblay   oladi.   O’qituvchi   o’quvchi   bir   minutda   bosib   o’tgan   masofaning tezligi  deyishini aytadi. O’quvchilar o’zlarini tezliklarini aytadilar.  So’ngra u o’qituvchi ba‘zi
transport turlarining tezligini aytadi.
O’quvchilarning o’zlarining tezliklarini aytadilar, so’ngra o’qituvchi ba‘zi  transport
turlarining tezligini aytadi. Bu ma‘lumotlarni o’quvchilar o’z 
lug’atlariga yozib quyishlari va kelgusida masalalar tuzishda foydalanishlari mumkin. Keyin bu 
bilimlarga tayangan holda tezlik, vaqt masofalarning  shu  jumladan to’rtinchi proporsionalni 
topishga doir proporsional bo’lishga doir yana ikki ayirmaga ko’ra noma‘lum sonlarni topishga 
doir tezlik, masofa, vaqt miqdorlari qatnashgan masalalarni yechishadi. Bu masalalar ustida 
ishlayotganda chizma ko’rinishidagi illyustrasiyadan ko’proq foydalanish kerak, chunki chizma 
masalada aks etib masalalar ustida ishlayotganda chizma ko’rinishdagi 
ilyustrasiyadan ko’proq foydalanish kerak, chunki chizma masalada aks ettirilgan hayotiy 
vaziyatni ko’z oldiga keltirishga yordan beradi. YUqorida sanab o’tilgan masala
turlari bir vaqtda 3 sinfda uchrashma harakat va qarama-qarshi 
yo’nalishdagi harakatga doir masalalar ham kiritiladi. Bu masalaniing har biri berilgan   sonlar   va  
izlanayotgan   songa   bog’liq   ravishda   3   ta   turda   bo’ladi.
1- jismlarning har  b i r i n i n g   tezligi va harakat vaqti beriigan izlanuvchi son- masofa 2-tur
jismlarning   har   birining   tezligi   va   masofa   berilgan.   Izlanuvchan   son-   harakat   vaqti.   2-   tur-
masofa jismlardan birining tezligi harakat vaqti berilgan izlanuvchi son-ikkinchi jism   tezligi.
Uchrashuvchi harakatga doir masalalarni kiritishga tayyorgarlik maqsadida ikki jismning
bir vaqtdagi harakati haqida bolalarda to’g’ri tasavvur hosil qilish juda muxim. O’quvchilarga
buni anglashlari uchun quyidagilarga o’xshash masala savollarini kiritish kerak.
1.   Ikki   shahardan   bir   biriga   qarab   ikkita   teploxod   suzib   ketdi.   Va   ular   3   soatdan   so’ng
uchrashdilar. Har bir teplohod uchrashguncha yo’lda qancha vaqt bo’lgan?
2) Qishloqdan   shahargachaga   qarab   yo’lovchi   yo’lga   chiqdi.Va   yo’lovchi   30   minutdan
so’ng   uchrashdi.   Yo’lovchi   uchrashuvgacha   yo’lda   qancha   vaqt   blgan.   Sodda   masalalarni
yechish yo’li bilan murakkab masalarni yechish   o’rgatiladi.
1.O’quvchilar   bir   tup   pomidordan   ikki   kg.   Ikkinchisidan   birinchisiga   qaraganda   bir   kg
ortiq pomidor terishdi. O’quvchilar ikkinchi tupdan qancha pomidor terishdi?
1 tup-2 kg
2 tup-? 1 kg ortiq
Yechish:   2+1=3 kg
Javob: O’quvchilar ikkinchi tupdan 3 kg terishgan.
Bu masalani quyidagicha o’quvchilarga savol berib masalalar tuziladi.
O’quvchilar   bir   tupdan   2   kg   ikkinchisidan   esa   birinchisiga   qaraganda   bir   kg   kam
pomidor terishgan?
O’quvchilar bir tupdan 2 kg ikkinchi tupdan 1 kg pomidor terishdi.
O’quvchilar ikkala tupdan qancha pomidor terishgan?
O’quvchilar  bir tupdan 2 kg, ikkinchisidan  1 kg pomidor terishdi.  O’quvchilar  birinchi
tupdan ikkinchisiga qaraganda nyecha kg ortiq pomidor terishgan?
Bunday   maslalarni   yechishda   o’quvchilar   amal   tanlash   masala   shartiga   ham   savoliga
ham bog’liq bo’ladi.
1. Birinchi  qutida  8 ta  ikkinchi  qutida  undan 3 ta  kam qalam  bor. Ikkala  qutida  qancha
qalam bor. Masalaning shartiga ko’ra qisqa yozuv ko’rsatiladi. 1 qutida -8 ta
2- ? 1 qutidan 3 ta   kam.
Yechish:   8+(8-3)=8+5=13 ta
Javob: Ikkala qutida 13 ta qalam bo’lgan. Endi o’quvchilarni uchrashma harakatiga doir
masalalarning   yechimi   bilan   tanishtirish   mumkin.   Bunda   1   dars   uchala   turdagi   masalalarni
berilgan   masalani   teskari   masalaga   almashtirish   yo’li   bilan   yangi   masalalar   hosil   qailish   yo’li
bilan kiritish maqsadiga muvofiq bo’ladi. O’qituvchi masalani o’qiydi-? "Ikki posyolkadan bir-
biriga qarab ikkita velosipedchi yo’lga chiqdi va ikki soatdan so’ng uchrashdi. Bir velosipedchi
soatiga 15 km tezlik bilan yurgan. Posyolkalar orasidagi masofani toping"?
Muhokama qilishdan so’ng yechishning ikki usulning o’quvchilarning o’zlari topadilar.
Yechilishi  avval   ayrim  amallar  ko’rinishda   tushuntirishlar  bilan   yozish lozim.  Keynchalik   esa
ifoda yoki tenglama bilan yozish mumkin.
Bir tokchada 10 ta kitob, ikkinchi tokchada esa birinchidagidan 5 ta ortiq kitob bor.Ikkala
tokchada qancha kitob bor?
1 tokchada -10 ta kitob, 2- tokchada - ? 5 ta ortiq.
Yechish 1 0+5=15  ikkinchi tokchada kitob bor, 10+15=25  -ikkala tokchada  kitob   bo’lgan.
Javob: Ikkala tokchada 25 ta kitob bor.
O’quvchilarni turli xil hayotiy misollar keltirib sodda va murakkab masalalar tuzishiga 
o’rgatiladi.
Ozoda 25 ta yong’oq Qumri undan 5 ta ortiq, Maysara esa Qumridan 8 ta ortiq kam 
yong’oq topdilar. Qumri nyechta yong’oq topgan?
Ozoda -25 ta yong’oq Qumri-? Ozodadan 5 ta ortiq Maysara -? Qumridan 8 ta kam.
Yechish:   25+5=30   ta 30-8=22 ta (25+5)-8=30-8=22 ta   yong’oq 
Javob.Maysara 22 ta yong’oq   topgan.
O’qituvchi doskada, bolalar esa daftarlarida yechilgan masalaga doir chizma chizadilar.
Velospedchilar   bir   qishloqdan   bir-biriga   qarab   yo’lga   chiqdilar.   Birinchi   velospedchi
soatiga   15   km/soat,   ikkinchi   velospedchi   soatiga   18   km/soat   tezlik   bilan   harakat   qildilar.
Ularning bir soatdagi tezligini toping? Qishloqlar orasidagi masofa 66 km.
Bolalar chizma bo’yicha bu masala tuzadilar. So’ngra bu masala jamoa bo’lib muhokama
qilinadi va yechilishi tushuntirishlar bilan yozadi.
1. 15+18=33 km- velospedchi lar 1 soatda   yaqinlashdilar.
O’quvchilar   masalani   tuzadi   shundan   so’ng   masala   yechishning   2   usulini jamoa 
ravishda muhokama   qiladilar.
1-usul
1.18*2=36   km   2   velospedchi   uchrashguncha   qadar   yurgan   yo’l.   2.66-
36=30   km   velospedchi   uchrashguncha   qadar   yurgan   yo’l.   3.30*2=
15( soatiga km) velospedchi   tezligi.
2   -usul
1.66:2=33   km-   velospedchi   lar   bir   soatda   yaqinlashdilar.   2.33-
18=15 (soatiga km ) birinchi velospedchining   tezligi.
Masalalar yechish matematikada o’qitishni muxim tarkibiy qismidir. Masalalar yechmasdan
matematikani   o’zlashtirishni   tasavvur   ham   qilib   bo’lmaydi.   Masalalar   yechishida   nazariyani amaliyotga   tadbiq   qilinishi   haqida   fikr   yuritishida   natural   sonlar   arifmetikasini   o’rganish
maqsadga muvofiq masalalar va amaliy ishlar sistemasi asosida tuzilgan. Arifmetik amallarning
mazmunini   amallar   orasidagi   bog’lanishlarni   amalda   qo’llanishlarni   bilan   natijalar   orasidagi
baholashlarni ochib berishda har xil miqdorlar orasidan baxolashlar bilan tanishishiga yechish va
ular haqida fikr yuritish katta axamiyatga ega   bo’ladi.
Sodda   va   murakkab   masalalarni   fikrlash   qobiliyatini   rivojlantirishning   foydali   vositasi
bo’lib   odatda   o’z   ichiga   yashirin   ma‘lumotni   oladi.   Masalalarni   yechishda   predmetga   bo’lgan
qiziqishni   rivojlanadi.   Umuman   mustaqillik,   erkinlik,   talabchanlik,   mexnatsevarlik   maqsadga
muvofiqdir.
Qo’shish   va   ayirishga   o’rgatish   1   sinfda   matematika   o’qitishning   asoslaridan   biridir.
Bolalar bog’chasida asosiy tayyorlov ishlari   olib   boriladi. Bolalar arifmetik masalalarni yechib,
hisoblash malakalarini egallab boradi. Bu arifmetik masalalarning ma‘nosini tushunishiga hamda
unga ongli ravishda yondoshishlar, xatoliklar natija hamda amallar komponenti orasidagi o’zoro
bog’lanishlarni aniqlashga imkon beradi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar bir amalli oddiy
masalalarni,   ya‘ni   narsalar   ustida   ish   bajarishdan   qo’shish   ayirishdan   bevosita   kelib  chiqadigan
(qo’shdik, ko’paydi, ayirdik, kamaydi) arfmetik masalalarni   yechadilar.
Bular   yig’indi   va   qoldiqni   toipishga   qaratilgan   masalalardir.   Bolalarga   katta   son   kichik
sonlarni qo’shish hollari bilan tanishtiriladi. Ularni avval 1   soni qo’shish va ayirish keyinroq 2
va   3   sonlarni   qo’shish   va   ayirishga   o’rgatib   boriladi.   Masalalar   yechish   bolalarga   avvolo
mukammal matematik tushunchalarni shakllantiradi. Fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. O’ylash
masalalarni hayotga tatbiq eta olish, har bir amaliarni ma‘nosini tushunishdan iboratdir. Qo’shish
amallariga   doir   masalalar   yechishiga   to’plam   elementlarini   birlashtirish   natijasida   belgilarni
aniqlaydilar     amaliarni     nomalum     komponenti     (nomalum       qo’shiluvchi,   ko’payuvchi,
bo’luvchi)   topishga   doir   masalani   yechayotib   bolalar   arfimetik   amallarni   komponentlari   va
orasidagi   bog’lanishni   o’zlashtiradilar.   Masalalar   konkret   material   bo’lib,   ular   yordamida
o’quvchilar   yangi   bilmlar   vujudga   keladi   va   mavjud   bilmlar   tadbiq   qilish   mobaynida
mustahkamlanib  boriladigan  holda nazariyani  amaliyot  bilan o’qitish  tushuntirish bilan bog’lab
olib borish imkonini beradi. Arifmitik masalalar yechish o’quvchilar kundalik hayotida har kungi
o’quv   zarur   bo’lgan   amaliy   fikrlarini   vujudga   keltiradi.   Hayotdagi   harid   qilingan   narsaning
narxini ko’rishgan narxini olgan narsalarni narxini, ishga kyech qolmaslik uchun uydan qachon
chiqqanligi   haqida   fikr   yuritiladi.   O’quvchilarni   yangi   bilimlar   bilan   tanishtirish   uchun
masalalardan   keng   foydalaniladi.   Masala   tuza   bilish   ko’nikmasi   uning   tuzilishini   o’zlashtirib
olish   uchun   zamin   yaratadi.   Bolalar   masala   tuzish   bilan   2   yoki   3   mashg’ulot   o’tganidan   so’ng
tanishadilar ular masalada shart va savol borligini bilib oladilar. Masala shartini kamida 2 ta  son
bo’lishligi   alohida   ta‘kidlanadi.   O’qituvchi   bolalarga   masalani   nima   haqida   gapirishini   so’zlab
beraman,   siz   bo’lsangiz   men   aytgan   narsalarni   hammasini   chap   tomoniga   3   ta   olma   o’ng
tomoniga   4   ta   olma   qo’ydim.   Stolga   hammasi   bo’lib   nyechta   olma   qo’yildi.   Bolalarga   tarbiya
berishda   ham   maqsadli   malakalarni   roli   katta   masalalar   o’quvchilarni   fikri   doiralarni
kengaytirishiga   yordam   beradi.   Masalalar   yechish   haqida   fikr   yuritish   natijalarida   shunday
masalalar  tarkib topadi.  Masalalarni   tinglashni   o’rganish   va   uni   mustaqil   o’qib   o’zlashtirishdan
boshlanadi.   Masala  shartini   yaxshiroq  o’zlashtirish  maqsadida  har   bir  o’quvchi   masala   matnini
mustaqil   o’qib   chiqishi   zarui   bo’lishi   uchun   ularga   masalani   oldin   ovoz   chiqarmay   o’qishini
so’ngra   esa   tovush   chiqarib   ifodali   o’qishni   taklif   qilish   kerak.Masalani   ifodali   o’qishda   sonni
ma‘lumotli va masalani yechish uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan elementlari tovush bilan
ajratib   olishlari   uchun   fikr   yuritishlari   o’rgatiladi.   O’quvchi   masalani   yechish   mobaynida   ko’p
matematika fikrlash son, arifmetik  amallar,  amaliarni  bajarish  tartibi  haqida  fikr  yuritadilar,
o’quvchilar masalalar yechish orqali o’quvchilar bilan va tarbiya sohasida muhim bo’lgan fikrlar bilan   tanishadilar.   Ko’p   masalalarning   mazmunida   bolalarni   va   kattalarning   mehnati
mamlakatimizning   xalq   xo’jaligi   mexanika   fan   va   madaniyatida   erishgan   yutuqlari   haqida   fikr
yuritadilar.
Masalalar   yechish   haqida   fikr   yuritish   aqliy   rivojlanishiga   ancha   ijobiy   ta‘sir   ko’rsatadi
chunki u aqliy operasiyalarni analiz va sentez, taqqoslash umumlashtirishni talab etadi. O’quvchi
istalgan   masalani   yechayotganda   analiz   qiladi   savolini   masala   shartida   fikr   yuritadi.
O’quovchilar   masala   yechish   orqali   izlanayotgan   sonlar   orasidagi   bog’lanishlarini   aniqlash
uchun fikr yuritadilar. Masalalar yechish mobaynida o’quvchilar egallashi lozim bo’lgan belgilar
sonlar   va   izlanayotgan   son   orasidagi   masalalar   ustida   ishlashga   doir   o’quvchilarni   avval   bir
turdagi   masalalarni   yechishga   so’ngra   boshqa   turdagi   masalalarni   yechishga   fikr   yutita   olib
negaki   masalalar   yechish   jarayonida   berilgan   sonlar   va   nomalum   son   orasidagi   bog’lanishni
aniqlash buning aloxida arifmetik  masalalarni  tanlashni o’rganadilar.  YA‘ni masalada  arfimetik
amalni   tanlashga   o’tish   uchun   fikr   mulohaza   yuritiladi.   Masala   yechish   og’zaki   yoki   yozma
ravishda bo’lishi haqida fikr mulohaza yuritadilar og’zaki yechishda tegishli arfimetik amallar va
tushuntirishlar og’zaki bajariladi. Boshlang’ich sinflarda yechiladigan masalalarni deyarli yarmi
og’zaki bajarilishi kerakligi  haqida mulohaza qiladilar. Masalalar yechish o’quvchilarda masala
mazmuniga   chuqurroq  qarash  haqida   berilgan   sonlar  va  izlanayotgan  va   orasidagi   bog’lanishni
har   tomonlama   fikrlash   qobiliyati   rivojlantiradi.   O’quvchilarni   mustaqil   masalalar   yechishiga
o’rgatishning   bir   qancha bosqichini ko’rsatamiz.
1- bosqich masala o’quvchining yo’naltiruvchi savollar buyicha yechiladi va bu yechish
doskada va daftarga bir vaqtda   bajariladi.
2- bosqich   masala   shartini   o’qituvchi   rahbarligida   analiz   qiladi   va   yechish   rejasini
tuziladi.   Yechishni   o’z   doirasiga   yozilmaydi   og’zaki   aytilmaydi   ham.   O’quvchilar   esa   uni
mustaqil fikr yuritib   boradilar.
3- bosqich   o’qituvchi   raxbarligida   masala   faqat   analiz   qiladi.   Yechish   rejasi   va
yechishning o’zini o’quvchilar mustaqil   bog’laydi.
4- bosqich   masalani   o’quvchining   hyech   bir   yordamisiz   mustaqil   yechish   uchun   fikr
yuritadilar.   O’quvchilarga   masalalar   yechish   masalani   tarkib   toptirishga   ijodiy   harakatlari
masalalar   haqida   fikr   yuritishi   maxsus   ahamiyatga   ega   bo’ladi.   Masalalar   yechish   mobaynida
iqtisodiy   tarbiya   berish   ham   amalga   oshiriladi.   Iqtisodiy   fikrlash   va   bilish   o’zoro   muhim
aloqadorlikdadir. Masalan 1 ta sigir 1 yilda 1 ta dan bolalaydi. Bolalari ham 3 yoshga to’lgach
bolalaydi.   Agar   tug’ilgan   buzoqlar   bilan   to’ldirilib   borilsa   va   hyech   qanday   talofatlar   yuz
bermasa 10 yilda sigirlar soni qanchaga etishini   hisoblang.
Yechish:   1 yili 1 + 1=2 ta
2yili 2+1=3   ta
3yili 3+1=4   ta
4yili 4+1+1=6 ta
5yili 6+1+1+1=9 ta
6yili 9+1+1+1+1 = 13 ta
7yili 13+1+1+1 + 1+1+1 = 19 ta
8yili 19+1 + 1+1 + 1+1+1 + 1 + 1=28 ta
9yili 28+1+1+1 + 1 + 1+1 + 1 + 1 + 1+1 +1 + 1 + 1=41 ta 10-yili 41+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1+1=60 ta
Javob: 60 dona bo’ladi.
Tayyorlangan ozuqa 20 ta sigirga 60 kunga etadi. SHu ozuqa 50 ta sigirga nyecha 
kunga etadi?
Yechish: ozuqa 20   ta   sigirga 60 kun 50 ta sigirga ozuqa 1 ta 20* 60 = 1200 kunga 
etadi.50 ta shu sigirga 1200:50=24 kunga   etadi
Javob: 24 kunga etadi
O’quvchilar   o’qituvchining  maxsus  talab  qilishiga   muxtoj   bo’lmasdan,  o’zlari   masalada
nima   xaqida   so’zlayotganini   ochiq   tasavur   qilishlari   kerak?   O’quvchilarda   o’quv   masalalarini
mustaqil   yechish   mahoratini   paydo   qilish   boshlang’ich   ta‘limning   eng   muhim   maqsadlaridan
biridir.
1) 1 to’p gazlamadan 30 m oldingisidan 5 marta kam gazlama qirqib olindi. Tejamkorlik 
hisobida yana 4 m gazlama qoldi. To’pda nyecha metr gazlama bo’lgan.
Yechish: olindi -tup 5marta kam. Qoldi-?
Yechish;    1 t   30-   5=]50m 150+4=   154m
Javob:  to’pda 154m gazlama bo’lgan.
1.  Temur16-qavatli uyda, agar yuqoridan hisoblasak7-qavatda yashaydi. Temur qaysi 
qavatda turadi?
Yechish . Temur turgan qavatdan pastda 9 qavat bor deb fikr yuritish mumkin.
Javob : O’ninchi.
2..2 kglik 5ta va bita 5 kg lik toshlar yordamida 1 dan 10 kg gacha bo’lgan barcha og’irliklarni 
pallali tarozida o’lchash mumkinligini isbotlang..
Isbot. Ixtiyoriy juft og’irlikni 2 kg lik toshlar bilan o’lchash mumkin 1, 3, 5, 7 va 9 kg 
og’irliklarni qanday o’lchash rasmlarda keltirilgan. 3. Ilonning   uzunligi   3   m   80   sm,   yoki   38   ta   to’ti.   To’tining   uzunligi   o’ancha?
Yechish.  3 m 80 sm ni 38 ta teng qismlarga bo’lish lozim. Va bunda G.Osterning "38 to’ti", 
ertagini aytib berish lozim..
Javob : 10 sm.
4. Ko‘zada choynakka qaraganla uch marta ko‘p suv bor, choynakda esa ko‘zaga
qaraganda 12 stakan suv kam. Ko‘zada qancha suv   bor ?
Yechim rasmdan kelib chiqadi
i sostoit iz sleduyuщix voprosov. 1) CHoynakda ko’zaga qaraganda nyecha qism suv kam? 3-1 =   2.
2) Bir qismda nyechta stakan suv bor, choynakda qancha suv bor? 12 : 2 =   6.
3) Ko’zada qancha suv bor? 6 + 12 =   18   ( yoki 6 x 3 =   18).
Javob : 18 stakan. XULOSA
1. Tadqiqot natijalari bo‘yicha quyidagi xulosalar va   ularning
asoslanishi
1. Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallarni   shakllantirish
imkoniyatlaridan   foydalanish   uchun   har   bir   tushunchaning   mohiyati,   mazmuni   va   uning
o’quvchilar   amaliy   tajribasiga   asoslanilishi   hamda   ko’rgazmalilikning   keng   yo’lga   qo’yilishi,
taqqoslash,   xulosa   chiqarish   va   konkretlashtirishga   o’rgatish   bo’lish   usullarining   o’rganilishi
bilan   birga   umuman   boshqa   amallardagi   o’xshash   qonuniyatlarni   taqqoslash   asosida   keltirib
chiqarishga hamda mashq va misollarni yechishni tahlil qilish asosida o’rgatilishi, xatolar ustida
ishlash va bularning barchasidan samarali foydalanish asosini tashkil   etadi.
2. Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar   xossalari   va   usularini
o’rganishda   o’ziga   xos   bo’lgan   qonuniyatlarini   ko’paytirish   amaliga   teskari   amal   sifatida
muvofiqlikda   o’rganilishini   talab   etsa,   ikkinchi   tomondan   maxsus   hollarni   taxlil   etishda
amallardagi xos xususiyatlar bilan taqqoslash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’quvchilarni
fikrlashlarini o’stirishiga ijobiy ta‘sir ko’rsatadi.
3. Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar   tushunchasiga   doir
qiziqarli   masalalar   va   ko’rgazmalilik,   predmetlar   vositasida,   nazariy   mantiqiy   savollardan
foydalanish   na   faqat   o’quvchilarning   arifmetik   amallar   chuqur   o’rganishga,   ularda   mantiqiy
tafakkur ko’nikmalarini rivojlantirishga hamda asosiy boshlang’ich matematik tushunchalarning
nutqda   o’zlashtirilishini   ta‘minlaydi   va   ularni   bosqichma-bosqich   tafakkur   usullari   mohiyatini
tushunishlariga xizmat   qiladi.
4. O’quvchilarda   boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar   o’rgatish
sistemali   jarayon   bo’lishi,   bunda   o’qituvchining   turli   imkoniyatlardan   foydalana   olishi.
tayyorlovchi   savol   va   topshiriqlardan   o’rinli   foydalana   olishini   talab   etadi.   Bu   shu   bilan
asoslanadiki,   tushunchalar   natija   va   qoidalarning   mantiqiy   asoslanishida   analitik   va   sintetik
usullarni   o’zaro   muvofiq holda qo’llash ularni asoslash va tekshirish, taqidiy fikrlash usullarini
qo’llash uchun muhim ahamiyatga ega.
2.Erishilgan asosiy natijalar
1. Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar
tushunchasini o’qitish usullari asoslandi,   tavsiflandi.
2. Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar   tushunchasining
konsentrlar   bo’yicha   o’qitish   metodikasining   nazariy   asoslari   bayon   etilishi   asosida   bo’lish
amalidan hisoblashda va mashqa va masalar yechish jarayonida chuqur o’rganishga doir konkret
uslubiy tavsiyalar ishlab   chiqildi.
3. Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar   tushunchasiga   oid
mashqlar   sistemasi,   testlar   majmuasi,   qiziqarli   mashqlar   hamda   bo’lish   xossa   va
qonuniyatlaridan matnli masalarni yechishda qo’llanilish metodikasi ba‘zi jihatlari ochib   berildi.
4. Hisoblash   malakalarinining   yozma   va   og’zaki   usullari   hamda,   ,   ko’pxonali   sonlar
ustida arifmetik amallar metodikasi xususiyatlari o’quvchilarda konkretlashtirish va taqqoslashga
o’rgatish  mohiyat,   mazmuni  va  uning   asoslari  konkret   mashq  va  masalalar   sistemasi   tariqasida
ishlab   chiqildi.
3.Talaba shaxsan erishgan natijalar
1. Mavzu   yo’nalishida   mavjud   ilmiy   uslubiy   adabiyotlarni   o’rgandi   va   tahlil qildi,  ishning dolzarbligini   asosladi.
2. Arifmetik amallarni o’rganish bo’yicha ba‘zi mavzu va tushunchalar bo’yicha 
mantiqiy tafakkurni rivojlantirish tavsiyalarini ishlab   chiqdi.
3. Ishda berilgan zaruriy tavsiyalar mashqlar va masalalarni yechib muhokama qilish 
asosida dars jarayonida qo’llab ko’rdi va xulosalar   chiqardi.
4. Takliflar va   tavsiyalar
Boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   arifmetik   amallar   tushuncha   o’qitilishini
arifmetik   amallar   natijalar   va   komponetlari   orasidagi   bog’lanishning   ahamiyatini   hisobga   olib,
matematika   o’qituvchilarining   boshlang’ich   ta‘lim   matematika   kursini   o’qitishda   o’quvchilarda
fikrlash   ko’nikmalari,   mashqlar   yechishda   mantiqiy   asoslash   va   fikrlashni   talab   etadigan   biz
ishlab chiqqan tavsiyalardan foydalanishlari ularning umuman matematik tayyorgarligi, qiziqish
va qobiliyatlari rivojining oshishiga xizmat qiladi.
Kelgusida   bu   soha   bo’yicha   boshlang’ich   sinflar   matematika   darslarida   bo’lish
tushunchasini   o’qitishning   har   bir   sinf   bo’yicha   konkret   uslubiy   tavsiyalari   ishlab   chiqilsa,
o’quvchilarda hisoblash malakalarini o’stirish orqali tenglama va tengsizliklar, matnli masalalar
yechishdagi   qo’llanilishi   usullarini   sistemali   va   ketma-ketlilik   asosida   o’qitilishiga   va   bunda
ilg’or pedagogik texnologiyalardan foydalanish maqsadida mashqlar to’plamlari, multimedia va
grafik   vositalarni   tayyorlash   yo’lga   qo’yilsa   boshlanqich   matematik   matematik   ta‘lim
samaradorligini oshirishda ijobiy natijalar beradi deb hisoblaymiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR   RO‘YXATI
1. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- T.: «SHarq» nashriyot-matbaa
konserni,   1997.
2. Axmedov   M.   ,   Abduraxmonova   N.,   Jumaev   M.E.   Birinchi   sinf   matematika
da r s l i g i . Tos hk e n t .  ― S H ar q	‖   20 05   y i l .,   16 0 bet
3. Axmedov M. va boshqalar. To’rtinchi sinf matematika darsligi.   Toshkent.	
―
O	’ qi t uv c h i	‖   20 05   y il
4. Axmedov   M.   ,   Abduraxmonova   N.,   Jumaev   M.E.   Birinchi   sinf   matematika   da r s l i g i
m eto d ik   q o ` ll a n m a . ) T os h ke n t .  	
― SHar qr	‖   2 0 0 5  y i l .,
5. Bikbaeva   N.U,   R.I.Sidelnikova,G.A.Adambekova.   Boshlang’ich   sinflarda   matematika
o’qitish   metodikasi.   (O’rta   maktab   boshlang’ich   sinf   o’qituvchilari   u c h u n   m eto d ik   qo	
’ l l a n m a .)
T oshk e n t .  	
― O	’q i t u v c h i	‖   19 96   y i l .
6. Bikboeva.N.U.   YAngiboeva   e.YA.   Ikkinchi   sinf   matematika   darsligi.   T o s h k e n t .	
―
O	’ qit u v c h i	‖   20 05   y i l .
7. Bikboeva.N.U.   YAngiboeva   e.YA.   Uchinchi   sinf   matematika   darsligi.   T o s h k e n t .	
―
O	’ qit u v c h i	‖   20 0 5  y i l .
8. Jumaev   M.E,   Tadjieva   Z.G’.   Boshlang’ich   sinflarda   matematika   o’qitish   m eto di ka s i .
( OO	
’ Y U   uc hu n   d a r s l i k .)   To s h k e n t .  	― Fan  v a   t e x n olo gi y a	‖  20 0 5  y i l .
9. Jumaev  M.E,  Boshlang’ich  sinflarda   matematika   o’qitish  metodikasidan  pr a k ti ku m .     (O
O	
’Y U  u c hu n )   T o sh k e n t .  	― O	’ qit u v c hi	‖   20 04   y i l .
10. J u m aev   M.E .   v a   b o s h q .   Bi r i nc h i   s i n f   m at e m atika   daf t ar i . )T o s h k e n t .  	
― S H ar q	 ‖ 2005 yil.,
48   bet
11. Ta‘lim taraqqiyoti. O’zbekiston Respublikasi Xalq ta‘limi Vazirligining a x b o    r    o    t    n    o
m    a    s    i .    7 - m a x s u s    s on . 1 99 9    y i l .    13 6 - 17 8    b e t l ar.    T o s h k e n t .   	
― S H ar q	 ‖ Umumiy o’rta ta‘lim
Davlat ta‘lim standarti va o’quv   dasturi.
12. Haydarov M., Hasanboeva O. Pedagogik amaliyotni tashkil etish 
metodikasi. Toshkent. TDPU, 2003 yil. 40   bet
13. Jumaev M.E, Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish   metodikasi ( KH K   
uc h u n   )   To s h k e n t .  	
― I l m   Z i y o	‖  2 0 0 3   y i l .
14. ziyonet.com 
27.books tr20.ru 
28.books4all.ru 
29.n_shkola.r

Mavzu: Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarni qiziqishini orttirish Reja: I. Kirish……………………………………………………………… II. Asosiy qism.................................................................................. 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilari rivojlanishining nazariy asoslari .. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida O’quvchilarni qiziqishini o‘stirish usullari 3. O’quvchilar rivojlanish qobiliyatlarini o’stirishda masalalarni yechish usullarini qo’llash metodikasi III. Xulosa……………………………………………………………… IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………

KIRISH 1.Masalaning kiritilishi. Hozirgi paytda maktablarda boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash hisoblanadi. Bunda ularda matematika bo’yicha bilimlar berish bilan birga ularga o’rganilayotgan bilimlarni asosli va puxta bo’lishini ta‘minlash, ularni qo’llay olish ko’nikma va malakalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa matematika darslarida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish hamda ularni kelgusida olingan bilimlarni ongli hayotiy faoliyatda muvaffaqiyatli qo’llashlari uchun zarur ko’nikma va malakalarni shakllantirish boshlanqich matematik ta‘limning asosiy vazifalariga aylanishi lozim. SHu nuqtai nazardan o’quv jarayonida matematik masalalar, jumladan hayotiy mazmunli,ularning to’plagan tajribasiga asoslangan masalalarni yechish usullariga va ularni qo’llashga o’rgatish o’ziga xos xususiyatlarga ega, ularni ta‘lim mazmuni va o’rganilayotgan tushunchalar mohiyatini ochib berishda foydalanish, o’zaro aloqadorlikda va o’quvchilar amaliy faoliyati tajribasi bilan qo’shgan holda o’qitish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bu usullarni ishlab chiqish va amalda qo’llash o’qitish sifat va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Boshlang’ich ta‘limda matematika o’qitishning asosiy maqsadlaridan biri ham o’quvchilar intellektual tafakkurini shakllantirish asosida o’quvchilar qobiliyat va qiziqishlarini rivojlantirish hisoblanadi. Demak, boshlang’ich sinflarda arifmetik amallar tushunchasini mohiyatini va hisoblash usullarini etkazish uslubiyatini ishlab chiqish o’z ichiga o’quvchilarda umuman boshlang’ich matematika asosiy tushunchalarni shakllantirish va ularni amalda qo’llay olish ko’nikma va malakalarini rivojlantirishni oladi. Bunga sabab quyidagilar: 1. Boshlang’ich ta‘limda matematika o’qitish arifmetik amallar va tushunchalar mohiyatini ochish orqali, hayotiy mazmunli mashq va misollardan keng foydalanish va shu asosda mantiqiy biri-biriga bog’langan tushunchalar, ta‘riflar, qoidalar va xulosalarni keltirib chiqarish o’quvchilar matematik qobiliyatlarini rivojlantirigshga xizmat qiladi.. 2. Boshlang’ich ta‘limda matematika o’rganishda har bir amalning o’ziga xos xususiyatlarini o’zida aks ettiruvchi matnli mashqlar va ularni o’quvchilar ha1yotiy tajribasi bilan bog’lab taklif etish uzviylikka ega, bu esa o’quvchilarning fanga qidiqishlarini oshirish bilan birga fikrlash qobiliyatlarini rivojlanishi uchun asos bo’ladi. SHuningdek umumiy fikrlash usullari va ko’nikmalarni rivojlantirishga ta‘sir ko’rsatadi. 3. Boshlang’ich ta‘limda matematika o’qitishda fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish arifmetika materiallari mazmuni, o’rganilayotgan asosiy tushunchalar va ularga doir masalalarni yechish ko’rgazmali tasavvurlar bilan birga mantiqiy fikrlashni, asoslash va amaliy qo’llanishni talab etadi. SHularni hisobga olib ushbu malakaviy bitiruv ishi boshlang’ich sinflar matematika darslarida bo’lish tushunchasini o’qitish uslublari o’rganishga va bu borada uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishga bag’ishlangan. 2. Mavzuning dolzarbligi. Boshlang’ich sinflar matematika darslarida boshlang’ich sinf o’quvchilarini hayotiy masalalar yechish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Bu shu bilan asoslanadiki, birinchidan, boshlang’ich sinflar matematika darslarida ko’pigan tushunchalarni hayoti tajribaga asoslanib o’qitishga asoslanadi, ikkinchidan, tushunchalar, qoidalar va ularni kuzatishlar,mashq va misollar asosida ko’rgazmali chiqarilishi usullari, amallar va ularning xossalarini bayon etishda ularning qo’llanilishi, uchinchidan, matnli va syujetli mashq va misollar va ularni yechishda o’quvchilarda fikrlash

ko’nikmalarini gakllantirish bilan birga algebraik va geometrik tushunchalar, boshqa amallar bilan o’zaro aloqadorligidan foydalanish talab etiladi. SHuning uchun o’quvchilarini hayotiy masalalar yechish jarayonida fikrlash qobiliyat-larini rivojlantirish samarali usullarini ishlab chiqish va ularni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida qo’llash usullarini o’rganish dolzarb vazifa hisoblanadi. 3. Ishning maqsad va vazifalari. Ishning maqsadi - boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish uslubiyati nazariyasi va amaliyotiga asoslanib o’quvchilarini hayotiy masalalar yechish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari va ularni shakllantirishning samarali usullarini o’rganish asosida o’qitish amaliyotida qo’llash uslubiyatini ishlab chiqish. Ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Boshlang’ich sinflar matematika darslarida o’quvchilarini hayotiy masalalar yechish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish bo’yicha ilmiy, uslubiy adabiyotlar va manbalarni o’rganish asosida arifmetik amallar tushunchasi va mohiyatini tushunish hamda hisoblash usullarini o’rgatish, qoidalarni o’rganishning turli bosqichlarida o’quvchilarni hisoblash hamda mantiqiy fikrlash usullariga o’rgatish uslubiyatini ishlab chiqish; 2. Boshlang’ich sinflar matematika darslarida arifmetik amallar va ularning xossalarini o’rganish jarayonida mashqlar va misollardan foydalanish asosida o’quvchilarini fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish tarkib toptirish ko’nikmalarini tarkib toptirish texnologiyalariga doir tasavvurlarni yaratish; 3. O’quvchilarga turli fikrlash ko’nikmalarini o’rgatish asosida ularda turli o’quv vositalaridan samarali foydalanish yordamida ularda arifmetik qonuniyatlarni chuqur va puxta egallashlariga imkon beruvchi tafakkurini o’stirish usullarini sistemalashtirish va ularni amalda qo’llash uslubiyatini ishlab chiqish.

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matematika o‘qitish jarayonida fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishning nazariy asoslari Matematik masalalar yechish matematika o’qitishning muhim tarkibiy qismidir. Masalalar yechmasdan matematikani o’zlashtirishni tasavvur ham etib bo’lmaydi. Matematikada masalalar yechishning nazariyasini amaliyotga tadbiq qilishning muhim yo’lidir. Masalalar yechishning boshlang’ich sinflarda o’rganiladigan u yoki bu nazariy materiallarni o’zlashtirish jarayonida muhim rolni va o’quvchilarni fikrlash qobilyatlarini o’stiradi muhim rol o’ynaydi. Masalalar amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so’z har bir yangi tushunchani tarkib toptirish har doim bu tushuncha ahamiyatini tushuntirishga yordam beradigan uning qo’llanishini talab qiladigan u yoki bu masalani yechish bilan amalga oshadi. Arifmetik amallarning mazmunini amallar orasidagi bog’lanishlarni amal komponentlari bilan natijalar orasidagi ochib berishda, har xil miqdorlar orasidagi bog’lanishlar bilan tanishishda mos sodda masalalardan foydalaniladi. Sodda masalalar o’quvchilarda murakkab masalalarni yechish uchun zarur, bo’ladigan bilimlar malakalar va ko’nikmalarni tarkib toptirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning foydali vositasi bo’lib odatda o’z ichiga ayrim bilimlarni oladi. Bu bilimlarni qidirish masala yechuvchidan analiz va sintezga mustaqil murojaat qilish faktlarni taqqoslash, umumlashtirish va hokazolarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini o’rgatish matematika o’qitishning muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Masalalarni yechishda predmetga bo’lgan qiziqish rivojlanadi, umuman mustaqillik erkinlik, talabchanlik, mehnatsevarlik, maqsadga intilishlik rivojlanadi.O’quvchilarga tarbiya berishda ham hayotiy masalalar fikr doiralarni kengaytirishga yordam beradi. Masalalar ustida ishla ekan sistemali ravishda va rejali asosda o’quvchilarning xususiy malakalarini takomillashtirishga olib keladi. Masala ustida ishlash uning mazmunini o’zlashtirishdan boshlanadi. O’quvchilar hali o’qish malakasiga ega bo’lmagan dastlabki vaqtlarda ularni o’qituvchi o’qib beradigan masala matnini tinglashga shartning muhim elementlarini tovush chiqarib ajratishga o’rganish kerak shundan keyin masala shartini yaxshiroq o’zlashtirish maqsadida, har bir o’quvchi masala matniini tinglashga va masalani mustaqil o’qib chiqishi zarur. Buning uchun ularga masalani oldin ovoz chiqarmay o’qishni so’ngra esa tovush chiqarib ifodali o’qishni taklif qilish kerak. Boshlang’ich sinflarda masalalarni o’rganish yangi tushunchalarni shakllantirish, sodda masalarni yechishdan murakkablarni yechishga o’tish yordamida amalga oshiriladi. Bunda qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lishga doir har xil sodda masalalar ya‘ni bir xil qo’shiluvchilarning yig’indisini topishga karrali va teng bo’laklarga bo’lishlarga doir sonni bir nyecha kattalashtirish va kichiklashtirishga oid masalalar sonlarni taqqoslashga amallarning noma‘lum konponentlarni topishga doir sodda masalalar shuningdek turli murakkab masalalar shu jumladan keltirib yechiladigan masalalar, ikki ko’paytuvchining yig’indisini topishga doir va unga teskari masalalar yig’indisini so’ngra ko’paytirish bo’lishga keltiradigan va boshqa masalalarni ko’rib chiqamiz. Agar berilgan masala o’zining murakkabligi bilan sinfda yechilgan masalalarga mos yoki o’xshasa u holda o’quvchilar taklif qilingan masalaning yechilishi yo’lini mustaqil topishga o’rgatish kerak. SHu maqsadda o’quvchilar masalalar yechishga yaqinlashishning eng sodda umumiy usullarini egallashlari lozim. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida masala shartini qisqa va yaqqol yozib olishlari, yechish yo’llari topishni osonlashtirish maqsadida shartini chizma yoki rasm bilan" tasvirlay

olishlari kerak. O’quvchilar yechilayotgan masalada nima ma‘lum nima noma‘lumligini masala shartidan nima kelib chiqishini qanday arfimetik amallar yordamida qanday tartibda masala savoliga javob topish mumkinligini aniq va ravshan tushuntirishga o’rganishlari kerak. O’quvchilar har bir amalni nega tanlaganliklarini anglay olishlari masala bo’yicha ifoda yoki tenglama tuzib olishlari uni yecha olishlari, savolga javob berib, yechimning to’g’riligini tekshirib olishlari lozim. O’n ichida bajariladigan sodda masalalar yechishini o’qitish metodikasi bo’yicha mashq qildirish sodda masalalarni yechishda ko’rgazmali qo’llanmalarni qo’llashda ba‘zi o’quv va malakalarini egalashadi. 2-sinfda masalalar ustida ishlash asosiy o’rinni egallaydi. Bu erda qo’shish va ayirishdan tashqari ko’paytirishga va bo’lishga bir xil qo’shiluvchilarni yig’indisini topishga teng bo’laklarga bo’lishga, sonni bir nyecha martta orttirish va kamaytirishga sonlarni qisqa taqqoslashga amallarning noma‘lum konpanentini topishga doir har xil sodda masalalar shuningdek har xil ko’rinishdagi murakkab masalalar keltirish usuli bilan yechiladigan masalalar ikkita ko’paytmaning yig’indisini topishga doir va bunga teskari masalalar yig’indisini songa ko’paytirish va bo’lishga keltiriladigan masalalar ko’rib chiqiladi. Har xil turdagi masalalar yechishini amallar ma‘nosini ochib berish, u yoki bu tushuncha u yoki bu munosabatlarning shakillanishidan tashqari o’quvchilar bilim doiralarining kengayishiga ba‘zi kattaliklar va ular orasidagi bog’lanishlar bilan chuqurroq tanishtirishga hizmat qiladi. O’quvchilar masalani yechishiga zarur malakalarni egallashlari uchun turli hayotiy hollarda berilgan va izlanayotganlar orasidagi ma‘lum bog’lanishlarni tushungan holda topishga o’rgatish kerak. SHunday qilib masalalar yechishni ustida ishlaganda o’quvchi faqat u yoki bir xil masalani haqidagini o’ylamasdan balki masala yechish malakasini shakllantiruvchi xususiy malakalarni rejali va muntazam ravishda ishlab chiqilishi borasida g’amxo’rlik qilishi kerak. CHunki masala yechishning umumiy murakkab malakasi shu xususuy malakalardan tashkil topadi. Masala ustida ishlash uning mazmunini o’zlashtirishdan boshlanadi. Masala mazmunini yaxshi tushunish uchun o’quvchilarni har biriga uning matnini eshittiribgina qolmay, balki uni mustaqil o’qib chiqishlari ham kerak.Agar masala sharti bosh qotiradigan bo’lsa o’quvchilarga masala mazmunini mustaqil o’yiab ko’rishlari uchun bir-uch minut vaqt berish maqsadiga muvofiqdir. Masala matni ustida ishlaganda o’quvchilarning diqqat e‘tiborini awalo masala matnidagi har bir so’z va har bir son mazmuniga qaratish lozim, masalada tasvirlanayotgan manzarani joyni tasavvur qilishiga yordam berish kerak, masala matn ustida og’zaki ishlagandan keyin masala mazmuni matematik atamalar tiliga o’tkazish va uning matematik tuzilishini qisqa yozuv (sxema, chizma, jadval) shakllarida ifodalash kerak. O’quvchilarda ikkinchi sinfda birinchi sinfdagi kabi yangi masalalar bilan tanishtirishda yoki murakkab masalarni yechishda to’la pridmet ko’rsatmalikda sekin -asta to’liq bo’lmagan ko’rsatmalikka o’tiladi. Masala sharti murakkab berilganlar orasidagi bog’lanishlarni tahlil qilish qiyin bo’lganda shunigdek yangi tipdagi masalalarni yechishda qisqa yozishdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Sodda masalani yechishda amal tanlash masalasiga to’xtalib o’tamiz. Bu malaka 1-sinfda shakllantirib boriladi, o’quvchilarning 2-yilda shakllantirish yana davom ettiriladi. Sodda masalalarni arifmetik, arifmetik ham algebrik usul bilan yechish mumkin. Sodda masala arifmetik usul bilan yechilganda ifoda tuzib uning qiymati topiladi. Masalan: Ahmad bir kuni kitobning 15 betini o’qidi, 2-kuni esa birinchi kuniga qaraganda ikki marta ko’p o’qidi. Ahmad ikkinchi kuni kitobning nyecha betini o’qidi. Masalani yechilishini bunday yozish mumkin: 15-2=30 (bet). Javob: Ahmad ikkinchi kuni 30 bet kitob o’qigan. Masala yechimini tekshirish to’g’ri yoki notug’riligini aniqlashdan iboratdir. Boshlang’ich sinflarda tekshirishning quyidagi