1Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga 100 ichida sonlarni o‘rgatishda ped- texnologiyalarni qo‘llash M U N D A R I J A KIRISH ...................................................................................................3 I BOB . BOSHLANG‘ICH SINFLARDA 100 GACHA BO‘LGAN SONLARNI O‘RGATISHNING NAZARIYASI 1.1 1 dan 100gacha sonlarni o‘rgatishning darsliklar asosida tahlili va ahamiyati..........................................................................................11 Boshlang‘ich sinfda matematika darsi va o‘qitishning turli shakllari.....................................................................................18 II BOB . 100 GACHA SONLARNI O‘RGATISHDA INNOVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR 2.1 O‘nlik mavzusida sonlar va ular ustida amallarni o‘rgatish ped- texnologiyasi..........................................................................................34 2.2 11 dan 20 gacha bo‘lgan sonlar va ularning tarkibini o‘rgatish texnologiyasi...................................................................................................46 2.3 21 dan 100 gacha sonlarni o‘rgatish texnologiyalari............................52 III BOB . PEDAGOGIK TAJRIBA VA UNING NATIJALARI 3.1 Tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va o‘tkazish metodikasi..60 3.2 Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari………………..61 XULOSA ...........................................................................................66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................69

2 KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan “Davlat ta’lim standarti to‘g‘risidagi Nizom”ga binoan umumiy o‘rta ta’lim, shu jumladan, boshlang‘ich ta’lim bosqichi uchun ham alohida-alohida davlat ta’lim standarti talablari va me’yoriy ko‘rsatkichlari belgilab qo‘yadi. Maktabning birinchi sinfiga bolalar olti-yetti yoshdan qabul qilinadi. “Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi”da e’tirof etilganidek, olti yoshga to‘lgan har qanday bola aqliy, ruhiy hamda jismoniy jihatdan maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lganida, maktabning moddiy-texnik bazasi bunday bolalarga ta’lim berish uchun yetarli deb hisoblanganda hamda o‘qituvchilar pedagogik va psixologik jihatdan olti yoshli bolalarni o‘qitishga qodir deb topilganda maktabga qabul qilinadilar.(I.2.27) “O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risida”gi Nizomda ta’kidlanganidek: “Boshlang‘ich ta’lim o‘qish, yozish, sanash, o‘quv faoliyatining asosiy malaka va ko‘nikmalari, ijodiy fikrlash, o‘zini-o‘zi nazorat qilish uquvi, nutq va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiyena va sog‘lom turmush tarzi asoslarining egallab olishini ta’minlashga da’vat etilgan. Shunday ekan, ushbu asosda boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning umummadaniy va axloqiy ko‘nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantirilishi lozim. Boshlang‘ich ta’lim jarayoni bolalarning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, duyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va o‘z- o‘zini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sog‘lom bo‘lishga, moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga, go‘zallik va nafosatdan zavqlana

3olish, milliy urf-odatlarni o‘ziga singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga o‘rgatadi. Boshlang‘ich ta’lim bosqichi oldiga qo‘yilgan vazifalarning bajarilishini nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. Ta’lim standarti asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilaridan standartda belgilab qo‘yilgan ko‘rsatkichga erishishni talab qiladi va o‘z navbatida, bu ko‘rsatkichlarga erishish uchun zarur bo‘lgan ta’limiy xizmatlar va vositalar bilan ta’minlaydi. Boshlang‘ich ta’lim bosqichiga davlat va jamiyat tomonidan qo‘yilgan talabda ta’lim sohalari bo‘yicha o‘zaro muvofiqlik, mutanosiblik, uyg‘unlik to‘la ta’minlangan bo‘lmog‘i kerak. O‘zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatiga integratsiya ta’lim sohasida nafaqat yangi imkoniyatlarni ochdi,balki o‘quvchi yoshlarga ta’lim va tarbiya berishda yuqori sifatga erishishni ta’minlashni taqazo etdi. Bu natijalarga erishish uchun o‘z vaqtida O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”qabul qilingandir.”Ta’lim to‘g‘risidagi qonunning 7-moddasida belgilab berilganidek, “Davlat ta’lim standartlari umumiy o‘rta,o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi. Yoshlarda matematika faniga qiziqishni kuchaytirish, iqtidorli bolalarni seleksiya qilib, ixtisoslashtirilgan maktablar va keyinchalik oliy ta’lim muassasalariga qamrab olish ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish kerakligi ta’kidlandi. Bolalar uchun mazkur fandan oddiy va tushunarli tilda yozilgan ommabop darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratish, matematik ongni, kerak bo‘lsa, bog‘chadan boshlab shakllantirish vazifasi qo‘yildi. “Matematika hamma aniq fanlarga asos. Bu fanni yaxshi bilgan bola aqlli, keng tafakkurli bo‘lib o‘sadi, istalgan sohada muvaffaqiyatli ishlab ketadi”,deydi prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev.(I.3) Matematika fani bo‘yicha o‘quvchi, talaba va o‘qituvchilar o‘rtasida turli tanlovlar o‘tkazib, g‘oliblarni munosib rag‘batlantirish, olimpiada tizimini takomillashtirgan holda sovrindorlarga

4beriladigan mukofotlarni ko‘paytirish muhimligi qayd etildi. O‘qitish sifatini yangi bosqichga ko‘tarish, matematika fanidan bilimlarni baholash bo‘yicha milliy sertifikatlash tizimini joriy etish zarurligi aytildi. Bunday sertifikat egasiga oliy o‘quv yurtiga o‘qishga kirishda matematika fanidan maksimal ball beriladi. Yuqori malakali pedagoglar va ilmiy darajali kadrlar tayyorlash tizimi samarasini oshirish, Matematika institutida ilmiy daraja beruvchi kengashga to‘liq mustaqillik berish lozimligi ko‘rsatib o‘tildi. Barchamizga ma’lumki matematika fani insonning aqlini o‘stiradi, uning diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun o‘zida qat’iyat va irodani tarbiyalaydi, o‘zidagi algoritmik tarzdagi tartib-intizomlilikni ta’minlaydi va eng muhimi, uning tafakkurini kengaytiradi. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasini takomillashtirishga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlili psixologik-pedagogik tadqiqotlarda boshlang‘ich sinflarda matematik o‘qitish samaradorligini oshirishning ilmiy tahlili axborotlarni boyitib borish orqali ta’lim mazmunini o‘zgartirish (B.P.Erdniyev), har bir fanning asosiy g‘oyasini ajratish ( I.D.Zverev, V.N/Maksimovna, R.A.Mavlonova, A.Abduqodirov, A.M.Markushevich), nazariy bilimlarning rolini oshirish ( V.V.Davidov, A.K.Markova, J.Ikromov, A.M.Pishkalo, L.SH. Levenberg, N.U.Bekbayeva, E.Yangibayeva, M.Axmedov) yo‘nalishlarida amalga oshirilgan. Boshlang‘ich sinf uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalari ( K.Qosimova, R.A.Mavlonova, L.SH.Levenberg), o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalar (M.I.Mopo, A.M.Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva) va o‘quvchilar uchun tajriba sinov materiallari (M.Ahmedova, N.Abdurahmonova, R.Ibragimov, Y.M.Kolyagin, P.M.Erdniyev) orqali boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining bilish faoliyatini shakllantirish mumkinligiga to‘xtalib o‘tilgan. Ta’lim metodikasiga bag‘ishlangan ishlarda (P.M.Erdniyev,N.U.Bikbayeva, L.SH.Levenberg, R.A.Mavlonova, K.Qosimova va boshqalar) 100 gacha sonlarni o‘qitish muammosi umumiy holatda ko‘zda tutiladi, biroq maxsus

5tadqiqot predmeti sifatida ajratib olinmagan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematika fanidan o‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajasini TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study) xalqaro baholash dasturiga uyg‘unlashtirish asosida tayanch va fanga oid kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirish hozirgi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bunda o‘quvchilarning matn, tasvir, raqam ko‘rinishidagi o‘quv materiallarini tahlil qilish, qayta ishlash, imitatsiyalarini yaratish, interpretatsiya qila olish asosida o‘quv topshiriqlari bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishning pedagogik imkoniyatlarini o‘rganish zarur. Matematika fanini o‘qitishning didaktik imkoniyatlarini o‘quvchilarni algoritmik axborot almashinish faoliyatiga bosqichma-bosqich yo‘naltirish asosida oshirish o‘quvchilarning ta’lim jarayonidagi faolligini ta’minlaydi. Matematika darsligini yaratishda mana shunday bir qancha muhim jihatlar inobatga olindi. Xususan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hayotiy faoliyatlari davomida o‘quv materiallarining ahamiyatini anglab yetishlari uchun o‘quv materialini tanlash yoki tayyorlashda hayotiyligi va ko‘rgazmaliligiga ahamiyat berildi. O‘quv materiali qanchalik ahamiyatli bo‘lmasin, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining diqqati barqaror emasligi tufayli qiziqishni doimiy saqlab tura olmaydi. Shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining xotirasi ko‘proq tasvirli materiallarni eslab qolish xususiyatiga ega bo‘lib, o‘quv materiallarining tasviriy ifodalanganligi muhim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining idroki amaliy faoliyat bilan bevosita bog‘liq. Shuning uchun darslikda mavzularni yoritishda hayotiy, tasviriy, abstrakt materiallar ketma-ketligidan foydalanilgan. Bu, ayniqsa, murakkab mavzularni yoritib berishda katta ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon aniq hayotiy materiallardan tasviriy materiallarga o‘tishni, tasviriy materiallardan abstrakt materiallarga o‘tishni o‘z ichiga oladi. Bunday materiallar bilan ishlash uch bosqichda amalga oshiriladi. 1-bosqichda O‘quv materiallarida hayotiy namunalar keltiriladi.