ЧЕКЛИ ЭЛЕМЕНТЛАР УСУЛИ ЁРДАМИДА ДИФФЕРЕНСИАЛ ТЕНГЛАМАЛАРНИ ЕЧИШ
ЧЕКЛИ ЭЛЕМЕНТЛАР УСУЛИ ЁРДАМИДА ДИФФЕРЕНСИАЛ ТЕНГЛАМАЛАРНИ ЕЧИШ MUNDARIJA КИРИШ §1. Чекли элементлар тушунчаси §2. Баъзи типик локал аниқланган минимал қўллаб - қувватланадиган базис функциялар §3. Дифференциал тенгламалар ечимларини аппроксимациялаш ва силлиқлик талаблари §4. Кучсизланган формулировка ва Галёркин усули §5. Баъзибир бир ўлчовли масалалар ХУЛОСА …………………………………………………………………...…...46 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ………………..………
КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Чекли элементлар усули физика ва техникада учрайдиган дифференсиал тенгламаларни сонли ечиш усули ҳисобланади. Бу усулнинг пайдо бўлиши космик тадқиқотларни ҳал қилиш муаммолари билан боғлиқ (1950). Бу иш биринчи марта Тёрнер, Клуж, Мартин ва Топп томонидан нашр этилган . Бу ишлар бошқа ишларнинг пайдо бўлишига туртки бўлди; чекли элементлар усулини қурилиш механикаси ва туташ муҳитлар механикасига татбиқ қилинган бир қатор мақолалар чоп этилди. Усулни назарий асослаш учун 1963 йил Мелош муҳим ҳисса қушди. У чекли элементлар усулини Релей-Ритс усулининг вариантларидан бири эканлигини кўрсатди. Қурилиш механикасида чекли элементлар усули потесиал энергияни минималлаштириш орқали масалани мувозанатнинг чизиқли тенламалар системасига келтириш имконини беради. Чекли элементлар усулининг минималлаштиришга боғлиқлиги унинг техниканинг бошқа соҳаларидаги муаммоларини ҳал қилишда фойдаланишга олиб келди. Усул Лаплас ёки Пуассон тенгламалари билан тавсифланган муаммоларга нисбатан ҳам қўлланилди. Бу тенгламаларни ечиш ҳам бирор фунционални минималлаштириш билин боғлиқ. Дастлабки нашрларда чекли элементлар усули ёрдамида иссиқлик тарқалиш масалалари ечилди. Сўнгра усул гидромеканика муаммоларига, хусусан, ғовакли муҳитда суюқлик оқими муаммосига нисбатан қўлланилди. Қурилиш механикаси, иссиқлик тарқалиши, гидромеханика масалаларида элементларни аниқловчи тенгламалар вазнли тафовутлар усулининг вариантларидан бири бўлган Галёркин ёки энг кичик квадратлар усули ёрдамида осонгина ҳосил қилиш мумкинлиги исботлангандан сўнг чекли элементлар усулининг қўлланиш соҳаси сезиларли даражада кенгайди. Бу фактнинг ўрнатилиши чекли элементлар усулини назарий асослаш учун муҳим 2
рол ўйнади натижада бу усулни ихтиёрий дифференсиал тенгламани ечишга қўллаш имконини берди. Шундай қилиб чекли элементлар усули қурилиш механикаси муаммоларини сонли ечиш усулидан дифференсиал тенгламаларни ёки дифференсиал тенгламалар системасини сонли ечишнинг умумий усулига айланди Масаланинг қўйилиши. Ушбу малакавий иш иккинчи тартибли оддий дифференсиял тенгламаларни чекли элементлар усули билан ечишга бағишланган . Ишда қаралган учта масалада . узлуксиз бўлакли-чизиқли функциялар қўлланилади. Интеграл остидаги ифодани дифференсиалланиш тартибини пасайтириш учун масалани мос равишда қайта шакллантириш зарурлиги ва шу сабабли Галёркиннинг апроксимация усулидан фойдаланилади. Ишнинг мақсади. Иккинчи тартибли дифференсиал тенгламаларни чекли элементлар усули ёрдамида ечиш , чекли элементлар усули тадбиқини ўрганиш, ҳисоб алгоритмини яратиш, уни амалий масалаларни ечишга қўллаш ва тақрибий ҳисоблашлар натижаларини таҳлил этиш. Ишнинг вазифалари . Чекли элементлар усули ёрдамида иккинчи тартибли дифференсиал тенгламаларни ечиш алгоритмларини ишлаб чиқиш. Илмий-тадқиқотнинг методлари . Ҳисоблаш математикасининг вазнли тафовутлар ёрдамида апроксимациялаш вариантларидан бири бўлган галёркин усули ҳамда чекли элементлар усули . Ишнинг илмий аҳамияти. Чекли элементлар усулини қўллашнинг самарали алгоритмини ишлаб чиқиш, уларни намунавий масалалар ечимларида кўрсатиш. Ишнинг амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишнинг натижаларидан ҳисоблаш усуллари , сонли усуллар фанларидан олиб бориладиган амалий ва лабаратория машғулотларида фойдаланиш мумкун. Ишнинг тузилиши. Битирув малакавий иши кириш, 6 та параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 3
Кириш қисмида масаланинг долзарблиги, масаланинг қўйилиши, ишнинг илмий ва амалий аҳамияти, илмий-тадқиқот методлари ҳамда ишнинг тузилиши ва қисқача мазмуни баён қилинган. Биринчи параграфда чекли элементлар усулининг ғояси, ҳамда усулнинг дискретлаштириш жараёнлари тушунчалари қисқача тавсифланган. Иккинчи параграфда локал аниқланган типик базис функциялар ҳақида малумотлар келтирилган , учинчи параграфда Дифференсиал тенглама ечимини аппроксимациялаш ва силлиқлик масалалари қаралган, тўртинчи параграфда кучсизлантирилган шаклдаги галёркин усули баён қилинган. Ишнинг асосий қисми бешинчи параграфда жойлашган. Бунда чекли элементлар усули билан ечиш учун типик масалалар танланган ва уларни ечиш олтинчи параграфда чизиқли тенгламалар системасини Гаусс усули билан ечишга оид тушунчалар ўрганилган, алгоритм, блок-схема ва дастур келтирилган, аниқ мисоллар ечилган, хулосада олинган натижалар таҳлил қилинган. Олинган натижаларнинг қисқача мазмуни (аннотацияси). Мазкур битирув малакавий ишда иссиқлик узатиш жараёнларидаги масалаларни математик моделлаштиришдан ҳосил бўлган амалий масалаларни (иккинчи тартибли дифференсиал тенгламалар учун чегаравий масалаларни) ечиш учун чекли элементлар усулидан самарали фойдаланиш муаммолари ўрганилган. Одатда бундай масалалар ҳисоблашлар ҳажми жуда катта бўлган маълумотлар базаси билан ечилади. Шунга кўра бу масалани самарали ечиш учун чизиқли тенгламалар системасини ечиш зарурати ўрганилган. Бу масалаларни ечиш жараёнида пайдо бўладиган муаммоларни самарали ҳал этишнинг унумли ҳисоб алгоритмлари таҳлил қилиниб, чизиқли тенгламалар системасини Гаусс усули билан ечишга дастурий воситалар яратилган. 4
§1. Чекли элементлар тушунчаси Чекл и э лемент лар усули нинг асосий ғоя си шундан иборатки, исталган узлуксиз миқдорни, масалан: температура , босим ва кўчишни бўлакли- узлуксиз функциялар тўпламида аниқланган дискрет модел билан аппроксимация қилиш мумкин деб ҳисобланади . Бўлакли-узлуксиз функция лар узлуксиз миқдорнинг қаралаётган соҳанинг чекли сондаги нуқталари ёкдамида аниқланади. Умум ий ҳолда , узлуксиз миқдор нинг қиймати олдиндан маълум эмас ва б у миқдор ни соҳанинг баьзи бир ички қийматлар да аниқлаш зарур . Агарда бу миқдорнинг сонли қийматлари соҳанинг ҳар бир ички нуқтасида маьлум деб қабул қилсак, дискрет моделни жуда осон қуриш мумкин. Шундан сўнг биз умумий ҳолатга ўтамиз. Шундай қилиб узлуксиз миқдорнинг дискрет моделини қуриш учун қўйидаги ишларни бажарамиз: 1. Қаралаётган соҳада чекл и сон даги нуқталар белгиланади . Бу нуқталар тугун нуқталар ёки шунчаки тугунлар дейилади . 2. Узлуксиз миқдорнинг ҳ ар бир тугун нуқтада ги қиймат и ўзгарувч и деб ҳисобланади ва аниқланиши зарур . 3. Узлуксиз миқдорни нг аниқлаш соҳаси э лементлар деб аталувчи чекли сондаги қисм соҳаларга бўлинади. Бу э лементлар умумий тугун нуқталарга эга ва биргаликда соҳанинг шаклини аппроксимациялайди . 4. Узлуксиз миқдор ҳ ар бир элемент да бу миқдорнинг тугун нуқталардаги қиймати орқали аниқланган кўпҳад орқали аппроксимацияланади. Ҳар бир элемент учун ўзининг кўпҳади аниқланади, лекин бу кўпҳадлар шундай танланадики узлуксиз миқдорнинг элементнинг чегараси бўйлаб қийматлари узлуксизлигини сақлаши зарур. Вазнли тафовутлар ёрдамида a ппроксимация усулларидаϕ≈ ϕ ¿ = ψ + ∑ m=1 M am N M (1.1) ёйилмага кирган N m базис функциялари бутун Ω соха бўйича битта ифода билан аниқланган ва бу усулнинг тенгламаларида ҳосил бўладиган 5