Ekologik muomolar, paydo bo’lishi, oldini olish.

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

161.5 KB

Скачать

Mavzu: Ekologik muomolar, paydo bo’lishi, oldini olish.
REJA:
Ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari.
Ekologik muomolar yechimiga amaliy ishlar orqali erishish.
Ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Global
ekologik muammolar yechimlari
Ekkologik muammolarni yechish yo'llari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari.
Fan texnika inqilobi jamiat va tabiatning o’zaro munosabatida sifat jixatidan
yangi bosqichni boshlab berdi. Bu bosqich tabiiy boyliklarni o’zlashtirish g’oyat
zarurligi sayyoramizdagi mavjud resurslardan misli ko’rilmagamn darajada
foydalanish bilan tavsiflanadi. Fan texnika inqilobi ilgari ma’lum bo’lmagan texnik
va txnologik vositalarni yuzaga keltirdi. Inson fan va texnika inqilobi natijasida
tabiatga munosabat borasidagi erkinlikda yangi bosqichga ko'tarildi, natijada u
o'ziga ilgari buysunmagan ko’pgina kuchlarni jilovlab oldi.
Fan texnikaning shiddatli taraqqiyoti hozirgi vaqtda insonning tabiatga ta'sir
ko’rsatishi doirasi va mikeslarining kengayganligi shunga olib keldiki, antropogen
omillarning ta'sirida tabiiy muhitda o’zgarishlar ro'y bermoqda. Bunday
o’zgarishlar esa hayotning moddiy asoslarini qo'pormoqda. Insonni o'rab
olgan atrof-muhitni, jamiyat hayot faoliyati uchun yaroqsiz holatga aylantirmoqda,
sayyoramizning o'lib borish xavfini tug'dirmoqda. Hayot kechirish vositalarini
saqlab qolish muammosi; Asr mavzusiga aylanib, jahon jamoatchiligi diqqat
markazida turibdi. Ishlab chiqarish jarayonlari oqibatida muhitning
ifloslanishi kelgusi avlodlar uchun mutloqo ochiq-ko’rinib turgan xavf bo’libgina
qolmay, balki u hozirning o'zida ham ijtimoiy halokat yoqasiga kelib qoldi.
Fan texnika inqilobi atrofimizni o'rab turgan tabiatga ijtimoiy ta'sirning kuchayishi
tabiatning jamiyatga ta'siri kuchayishiga olib kelganligini yaqqol ko’rsatmoqda.
Ishlab chiqarish jarayonlarining ro'y berayotgan jadallashuvi xalq xo'jaligiga
tobora o'sib boruvchi miqdorlarda tabiat boyliklarini jalb qilishni taqozo etadi. Bu
bilan jamiyatning tabiatga bevosita qaramligini ham kuchaytiradi. Hozirgi fan
texnika inqilobi davrida insonning tabiat boyliklaridan foydalanish imkoniyatlari
g'oyat kengayadi. Shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishning tabiatga va atrof
muhitga xavfli zararli tasiri ancha ortadi. Keyingi 100 yilda insoniyat energetika
boyliklarini ming barobar ko’paytirdi. Bu esa unga tabiatga jiddiy va oqibatlari
uzoqqa cho'ziladigan tasir o'tkazish imkonini beradi. Fan texnika inqilobi
davomida bu ko’rsatkichlar yana o'sib boradi. Rivojlangan mamlakatlarda tovarlar
va xizmatlarning umumiy hajmi endilikda har 15 yilda 2 barobarga ortmokda.
Shunga muvofiq ravishda atmosferani, suv havzalarini, tuproqni bulg'ovchi xo'jalik
faoliyati chiqindilari miqdori ham 2 barobar ko’paymoqda.
Ishlab chiqarish tabiatdan 100 shartli birlikni oladi, lekin 3-4 qismidan foydalanadi
xolos. qolgani esa ifloslangan modda va chiqindilar ko’rinishida atrof-muhitga
chiqarib tashlanadi. Industriya jihatidan rivojlangan mamlakatlarda tabiatdan har
yili jon boshiga 30 tonna modda chiqarib olinadi, shundan ayrim hollarda 1-1.5 %
etmasa istemol qilinadigan mahsulot shakliga kiradi, qolgani esa ko’pincha tabiat
uchun ham xavfli bo’lgan chiqindiga aylanadi. Fan texnika inqilobi shunga olib
keldiki, birinchidan biosferaning xarakat qilish jarayonlari
jadallashadi, ikkinchidan biosferaning materiya va energiyaning yangi ko’rinishlari

joriy qilinadiki, ular tabiatda tabiiy ko'rinishda bo'lmaydi: uchinchidan tabiat
kuchlari va qonuniyatlari tobora yangi yo'nalishlari harakatga ega bo’lib boradi.
Jamiyatning tabiat bilan munosabatlaridagi uygunlashuv talablari insoniyat oldiga
yangi-yangi muammolarni qo'yaversa, bora-bora muammolar ham ko'ndalang
bcHadi. Hozir atrof muhitga ta'sir o'tkazishning asosiy yo'nalishlari - bu ilmiy
texnika taraqqiyotini industrlashtirish va sanoatning yuqori sur'atlarda o'sishi,
moddiy iste'molning yuqori darajadaligi deb xisoblanmoqda. Keyingi yillarda
ilgari ma'lum bo'lmagan butun bir guruh kasalliklar yuzaga keldi va aniqlandi ,
o'ziga xos epidemiologik hamda amaliyotga ega yuqumli kasalliklar, oldini olish
murakkab bcHgan genetik kasalliklar, endokrin, allergik va
zaharlanish kasalliklari, shu jumladan ilgari bo'lmagan kimyoviy
moddalar massasini ko’payishidan avj oladigan zaharlanishi-allergik kasalliklar
shular jumlasidandir. Shunday qilib atrof muhit aholining sog'lig'ini va umuman
inson rivojini belgilovchi omillar orasida muhim rol o'ynadi. Sog'liqni yaxshilash
va mustahkamlash uchun shart-sharoitlar yaratilsa, uning ta'sirini hazm qilish
mumkin.
Ijtimoiy guruhda odamlar birligi tarixiy shakllari oila, ishlab chiqarish jamoasi,
kasbkorlar guruhi, millat, davlat, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya turli darajalarda
aloqalar va munosabatlarning ijtimoiy tizimini chuqur urganmasdan inson
ekologiyasini tushunib bo'lmaydi. Ekologik vaziyat turli ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiyalarda jamiyat va tabiatning o'zaro ta'siri aniq shakllarining
rivojlanish darajasiga bevosita bog^liqdir. Organizm bilan atrof-muhit
o'rtasidagi munosabat moslashuv negizida ro'y beradi. I.P.Pavlovning fikricha,
jonzot eng umumiy tavsifi shundan iboratki u o'zining muayyan o'ziga xos faoliyati
bilan nafaqat tashqi kuzatuvchilarga balki shuningdek alohida davrida aloqada
bo’lgan boshqa kuzatuvchilarga ham javob beradi. Ya'ni jonli mavjudot moslashish
qobiliyatigaega bo’ladi.
Bu xususiyat turli tarzda namoyon bo"ladi, unga faqat tor ma'noda qaramaslik
kerak. Hayvonot turlarining katta guruxi ob-havo sharoitlariga ham sust va faol
moslashadi. Shu nuqtai nazardan moslashuv shunday jarayondirki, u ham
organizmlarga ham uni o'rab turgan atrof muhitga ta'lluqlidir. Insoniyat jamiyati
o'zining butun tarixi davomida atrof muhit bilan uzliksiz-munosabatda bo’ladi.
Bunda u atrof muhitga muttasil moslashib boradi. Lekin bu moslashuv faol
xarakterga ega bo’ladi. O'z atrofidagi muhitni va turmush tarzini asta-sekin
takomillashtira borish insonning moslashuvida ayni faol shakl hisoblanadi. Inson
atrof muhitga o'z ta'sirini mehnat orqali amalga oshiradi.
U ijtimoiy ishlab chiqarish jamiyatini tabiatdan ajratibgina qolmay, balki jamiyatni
tabiatning qolgan qismi bilan boglaydi ham. Boshqa jonli organizmlardan farqli
o'larok, ayni ishlab chiqarish tabiatni o'zgartiruvchanlik faoliyati o'ziga xos
va insonga xos faoliyatidir. Inson o'z atrofidagi muhitni shakllantiradi. Tabiat va
inson jonli mavjudotlarni tashkil etadi. Jamiyat tabiatdan tashqari o'zining
noorganiq jismida yashay olmaydi. Xorijiy ijtimoiy amaliyotchilar, ijtimoiy

gigienachilar fan texnika taraqqiyotining insoniyat taqdiriga ta'sirini baholab, fan
va texnika o'z-o'zidan insoniyatni elektron jannatga olib keladi, deb xisoblaydilar.
Unda hozirgi zamonning barcha ziddiyatlari bartaraf etiladi , odamlar va maorif
rivoji ta'siri ostida eng oliy axloqiy sifatlarga ega bo’ladilar. Keyingi vaqtda
yangi texnikaning umumiy tez rivojlanishi bilan birga xavfsizlikni ta'minlashda
ham sezilarli siljish kuzatilmoqda. Ammo hayotning barcha jabhalari jadal
texnikalashayotgani, texnikaviy uskunalar sonining keskin ko’payishi, ular hayoti
tabiiy sharoitlarini uning sog'lig'i va hayotini muhofaza qilishning samarali
chegaralari jiddiy ravishda keskinlashmoqda.
Bu ziddiyat o'z manbasiga ko’ra ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bilan
bog’liq emas va texnikani keng qo'llaydigan har bir jamiyatda paydo bulaveradi.
Ammo ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bu ziddiyatlarni hal etishning shakl
va usullariga o'z ta'sirini ko’rsatadi. o'tmishdan xulosa chiqarib, ilmiy texnikaviy
va muxandislik loyihalarini chinakamiga va ulkan miqyoslarga ijtimoiy ekspertiza
qilishni yo'lga qo'yish zarur. Bu ishga keng jamoatchilikni jalb etish lozim. Ana
shunda loyihalarni nazoratsiz ishlab chiqish va ularni amalga oshirish oqibatida
ro'y berishi mumkin bo’lgan ekologik va boshqa qusurlarni juda kamaytirish va
qolaversa to'la yo'q qilisb mumkin. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
muammolari jiddiy tus olgan hozirgi davrda tabiat va jamiyat urtasidagi
munasabatlarni muvozanatga keltirish asosiy vazifalardan xisoblanadi.
Tabiat, inson va jamiyat o'rtasidagi o'zaro aloqadorlik muammosi
asosiy masalalardan biridir. Tabiat jamiyatning yashash muhiti , uning moddiy va
ma'naviy ehtiyojlarini qondirish manbai hisoblanadi. Jamiyat tabiat
rivojlanishining oliy bosqichi bo'lib, alohida ijtimoiy mazmunga ega. Tabiat va
jamiyat o'zaro uzviy boglangan bir butun materiyaning ikki qismi, o'ziga xos
ijtimoiy ekosistema hisoblanadi. Tabiat va jamiyatning o'zaro aloqadorlik
tizimida inson markaziy o'rin egallaydi. Inson bir vaqtning o'zida ham tabiat ham
jamiyatning ajralmas qismi bo’lib, ijtimoiy-biologik mohiyatga ega. Modda va
energiya almashinuvi tabiat mavjudligining asosidir. Materiya xarakatning yuqori
shakli bo’lgan jamiyat tabiatning alohida qismi sifatida yashaydi va rivojlanadi.
Jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida uning tabiatga bo’lgan munosabati ham
o'zgarib borgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida insoniyat tabiatga sezilarli ta'sir
o'tkazmagan. quldorlik tuzumida dehqonchilik va chorvachilikning vujudga
kelishi tabiatga ta'sirning kuchayishiga sabab bo’lgan. Feodalizm tuzumida mehnat
vositalarining takomillashuvi, aholi sonining ortib borishi natijasida insonning
ta'sir doirasi va surati o'sib borgan. Kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzum qaror
topishi bilan fan va texnika rivoji, sanoat, transportning vujudga kelishi,
tabiiy boyliklarning tezkor o'zlashtirilishi tabiatga ta'sirning yuqori darajasiga
etkazdi. Atrof muhitning zararli chiqindilar bilan ifloslanishi muammosi kelib
chiqdi. Tabiat va jamiyat o'rtasida o'ziga xos antropogen modda va energiya
almashinuvi vujudga keldi. Antropogen modda almashinuvi yani xom
ashyolarini tabiatdan oshig'i bilan olinishi va zararli chiqindi xolida atrof muhitga

tashlanishi tabial va jamiyat o'rtasidagi azaliy muvozanatning buzilishiga sabab
bo'ldi. Tabiat va jamiyat munosabatlarining rivojlanishida biogen, antropogen va
texnogen (noogen) bosqichlar ajratiladi. Tubiiy muhit holatining inson ta'sirida
o'/garishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli antropogen ta'sir ekologik
muammolarni keltirib chiqaradi. Mahalliy, mintaqaviy va umumjahon ekologik
muammolarni ajratish mumkin. Ayrim yirik shahar, sanoat markazlari joylashgan
alohidaa tumanlarda mahalliy, Orolbo'yi, Chernobilda mintaqaviy ekologik tang
vaziyatlar vujudga kelgan. Ozon tuynuklari muammosi, kislotali yomgirlar, cho'lga
aylanish, dunyo okeanining ifloslanishi va boshqalar umumsayyoraviy ekologik
muammolarhisoblanadi.
Yer yuzida ekologik tang vaziyatli hududlarning keskin ko’payishi ekologik
inqiroz xavfining real ekanligini ko’rsatadi. Agar keyingi 30-40 yil ichida ekologik
muammolarni hal qilish uchun barcha zarur chora tadbirlar ko'rilmasa, ekologik
inqiroz muqarrar bo"lib qolishi mumkin. Tabiat va jamiyatning o'zaro mutanosib
rivojlanishi koevolyutsiya deb ataladi. Bu rivojlanish suratlari o'zaro mos kelmasa
inqirozga olib keladi. Jamiyatning tabiatga ta'sirini meyorga solib turish
lozimdir. Ekologiya deganda organizmlarning o'zaro va muhit bilan
aloqadorligini o'rganadigan biologik fan tushuniladi.
Tabiatni muhofaza qilish deganda barcha avlodlarning extiyojlarini hisobga
olgan xolda tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni mussafo
xolida saqlashga qaratilgan, ilmiy asosda amalga oshiriladigan mahalliy, davlat va
xalqaro tadbirlar majmuasi tushuniladi. Tabiatni muhofaza qilish deganda
kompleks fan ham nazarda tutiladi. Demak, ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
tushunchalari alohida mazmun va maqsadga ega bcHgan tushunchalardir.
Ekologiya tabiatni muhofaza qilishning nazariy asosi xisoblanadi.
Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning cfzgarishi juda tezlik bilan
borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o'zgartirishda katta geologik kuch
sifatida vujudga kelganini V.I.Vernadskiy tomonidan takidlab o'tilgan edi.
Insonning tabiiy jarayonlardan noto'g'ri foydalanishi natijasida XX
asrning o'rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo
deganda insonning tabiatga ko’rsatayotgan ta'siri bilan bog^liq xolda tabiatning
insonga aks ta'siri, ya'ni uning iqtisodiyotida, hayotda xo'jalik ahamiyatiga molik
bo’lgan jarayonlar, tabiiy xodisalar bilan bog'liq bo’lgan har qanday xodisa
tushuniladi. (iqlim o’zgarishi, hayvonlarning yalpi ko'chib ketishi) tabiatdagi
muvozanatning buzilishi oqibatida turli miqyosdagi ekologik muammolar
shakllanmokda.
2. Ekologik muomolar yechimiga amaliy ishlar orqali erishish.
Yurtimizda boshqa sohalar qatori ekologik barqarorlikni ta’minlash, aholining
qulay tabiiy muhitga ega bo‘lishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, tabiiy

resurslardan oqilona va samarali foydalanish, yuzaga kelayotgan ekologik
muammolarning oldini olishva ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish
masalalariga ham jiddiy e’tibor qaratib kelinmoqda.
Prezidentimizning 2017 yil 12 iyuldagi Oliy Majlis palatalari, siyosiy partiyalar va
O‘zbekiston ekologik harakati vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasida
hokimiyat vakillik organlari hamda siyosiy partiyalar va Ekologik harakatning
o‘tgan davrdagi faoliyati tanqidiy ruhda tahlil etilib, islohotlarni chuqurlashtirish
yuzasidan oldimizda turgan muhim vazifalar belgilab berildi. Xususan, Ekologik
harakat hamda uning Qonunchilik palatasidagi deputatlik guruhining istiqboldagi
vazifalari aniq ko‘rsatib o‘tildi.
Xo‘sh, o‘tgan davrda Ekoharakat hamda uning Qonunchilik palatasidagi deputatlar
guruhi bundan qanday xulosalar chiqardi, boshqacha aytganda, faoliyatimizda
qanday ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi?
Avvalo, sohaga oid yangi qonun loyihalari yaratish, mavjudlarini takomillashtirish,
nazorat-tahlil faoliyatini bugungi talab darajasida kuchaytirish, uzluksiz ekologik
ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqish, ekologik nazoratning jamoatchi inspektorlari
tizimini rivojlantirish, aholi ekologik madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan tizimli
ishlarni amalga oshirish, atrof-muhitga zararli ta’sir ko‘rsatuvchi obyektlarni va
suv tozalash inshootlarini inventarizatsiyadan o‘tkazish bo‘yicha chora-tadbirlar
dasturi qabul qilinib, hayotga izchil tatbiq etilmoqda.
O‘tgan davrda Ekoharakat deputatlari guruhi tomonidan qonunchilik tashabbusi
asosida bitta yangi qonun hamda 8 ta qonunni takomillashtirishga qaratilgan qonun
loyihalari ishlab chiqildi. Masalan, yangi tahrirdagi “O‘rmon to‘g‘risida”,
Hayvonot dunyosini va o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va ulardan foydalanish
to‘g‘risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston
Respublikasining ayrim qonunlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqidagi
qonunlarqabul qilindi.
Shuningdek, “Qayta tiklanuvchi energiya manbalari to‘g‘risida”, “Chiqindilar
to‘g‘risida”, “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida”, “Ekologik
ekspertiza to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish haqida”, “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi
qonun loyihalari tayyorlanib, Qonunchilik palatasiga kiritish mo‘ljallanmoqda.
Qonun loyihalarini ishlab chiqish, ular hayotiyligini ta’minlash maqsadida qonun
ijodkorligi jarayoniga keng jamoatchilik, olimlar va ekspertlar jalb qilinayotgani
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Misol uchun, ushbu qonun loyihalarini ishlab
chiqish jarayonida o‘tkazilgan 40 dan ortiq ishchi guruhlari tadbirlarida 230 dan
zi±d taklif va mulohazalar o‘rtaga tashlandi. Birgina yangi tahrirdagi “O‘rmon
to‘g‘risida”gi qonun loyihasi bo‘yicha 2017 yil iyul-avgust oylarida jamoatchilik

vakillarini jalb etgan holda o‘tkazilganmuhokamalarda 110 dan ortiq takliflar, fikr
va mulohazalar olindi.
Parlament hamda deputatlar faoliyati bilan yoshlarni keng tanishtirish,
ularningEkoharakat deputatlari guruhi bilan doimiy muloqotini o‘rnatish
maqsadida Ekoharakatning “Yoshlar qanoti” va O‘zbekiston ±shlar ittifoqi faollari
bilan ochiq muloqotlar o‘tkazish, ularni guruh yig‘ilishlariga jalb etish ishlari
tizimli ravishda amalga oshirib kelinayotir.
Parlament va deputatlik nazoratini samarali yo‘lga qo‘yish ham doimiy
e’tiborimizda. Shu paytgacha 11 davlat hamda xo‘jalik boshqaruvi organlari
funksional vazifalaridan kelib chiqqan holda, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza
qilish masalalari bilan bog‘liq faoliyati ustidan ana shunday nazorat yo‘lga
qo‘yildi.
Shuningdek, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi bilan
birgalikda ekologik xavfsizlikni ta’minlash, soha qonunchiligini takomillashtirish,
atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish hamda
aholining bu boradagi madaniyatini yuksaltirish bo‘yicha harakatlar dasturi
tasdiqlandi. Shu asosda ekologiya hamda atrof-muhitni muhofaza qilish borasidagi
hujjatlarni takomillashtirish, aholi ekologik madaniyatini yuksaltirish hamda atrof-
muhitni muhofaza qilishda ular faolligini kuchaytirish, sohaga axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, jamoatchilik ekologik nazorati
tizimini rivojlantirish, jamoatchi inspektorlarni o‘qitish va ular malakasini oshirish,
chiqindilar bilan bog‘liq muammolarni hal etish bo‘yicha bir qator samarali ishlar
olib borildi. Masalan, Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini
muvofiqlashtirish bo‘yicha hududiy kengashlar hamkorligida yurtimizdagi 8982 ta
mahalla fuqarolar yig‘inida zarur chora-tadbirlar bajarilib, har bir mahalla bo‘yicha
ekologik nazoratning jamoatchi inspektorligiga nomzodlar zaxirasi shakllantirildi.
Hozirgi paytda ularning sohaga oid bilim va malakasini oshirish choralari
ko‘rilayotir.
Sohaga tegishli qonunlar, davlat dasturlari, Prezident Farmon hamda qarorlari
ijrosini o‘rganish bo‘yicha 10 dan ziyodnazorat-tahlil tadbirlari o‘tkazildi. Shular
asnosida respublikamizning barcha hududini qamrab olgan holda, sayyor
yig‘ilishlar tashkil etilayotir. Misol uchun, Jizzax viloyatida “O‘rmon
to‘g‘risida”gi Qonun ijrosi, Buxoroda Dezinfeksiya stansiyasi bosh vrachi hamda
“Agrokimyohimoya” hududiy aksiyadorlik jamiyati direktorining termitlarga
qarshi kurash va profilaktika chora-tadbirlarining ijrosi to‘g‘risidagi axboroti,
Qoraqalpog‘iston Respublikasida Prezidentimizning 2017 yil 18 yanvardagi qarori
bilan tasdiqlangan “2017 — 2021 yillarda Orolbo‘yi mintaqasini rivojlantirish
Davlat dasturi”ning bajarilishi holatini nazorat-tahlil tartibida o‘rganish yakuni
yuzasidan tashkil etilgan sayyor yig‘ilish ana shular jumlasidan.

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish
to‘g‘risida”gi Qonuni aholining iste’mol, maishiy va boshqa ehtiyojlari uchun suv
obyektlaridan foydalanish qismining ijro etilishi yuzasidan Sog‘liqni saqlash
hamda Uy-joy kommmunal xizmat ko‘rsatish vazirliklari, Ekologiya va atrof
muhitni muhofaza qilish, Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitalari
axboroti yuzasidan parlament eshituvlari bo‘lib o‘tdi. Ayni chog‘da “Xavfli
chiqindilarni transchegaraviy tashish va ularni yo‘q qilish ustidan nazorat qilish
to‘g‘risida”gi Bazel konvensiyasi bajarilishi holati o‘rganilib, Ekologiya va atrof
muhitni muhofaza qilish masalalari qo‘mitasi eshituvi tashkil etildi.
Orol fojiasi oqibatlarini yumshatish, hudud aholisi salomatligini muhofaza qilish,
ularning turmush darajasini yanada yaxshilash, hududning ijtimoiy-iqtisodiy,
ekologik barqarorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga
oshirishda ham harakat va uning deputatlar guruhi faollik ko‘rsatmoqda. Birgina
misol: joriy yil 7-8 iyun kunlari “Orol fojiasi oqibatlarini yumshatish bo‘yicha
hamkorlikdagi harakatlar: yangicha yondashuvlar, innovatsion yechimlar va
investitsiyalar” mavzuida xalqarokonferensiya o‘tkazildi va Toshkent
rezolyutsiyasi qabul qilindi, Orolbo‘yi mintaqasining ekologik hamda ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyatini yaxshilashga yo‘naltirilgan loyihalar to‘plami ma’qullandi.
Yirik sanoat korxonalarida vakillarimizni tayinlash bo‘yicha ham tizimli ishlar
amalga oshirilyapti, ya’ni atrof-muhitga ta’siri bo‘yicha I va II toifaga mansub 593
korxonada vakillarimiz ish boshladi. Qolaversa, 760 dan ortiq korxonalar faoliyati
o‘rganildi. Tanishuvlar jarayonida ularning atrof-muhitga salbiy ta’sirini
kamaytirish, ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiqarishga keng tatbiq etish yuzasidan
zarur tavsiyalar berildi.
Aholining ekologik madaniyatini yuksaltirish, jumladan, yosh avlod ongida ona
tabiatni asrab-avaylash, unga daxldorlik hissini kuchaytirish bo‘yicha ham
muayyan ishlar ro‘yobga chiqarildi. Ekoharakat va uning deputatlari guruhi
tegishli vazirlik hamda idoralar hamkorligida yosh avlodning ekologik
savodxonligini oshirish, ekologik ta’lim va tarbiya jarayonini samarali tashkil
etishga qaratilganO‘zbekiston Respublikasining “Ekologik ta’lim konsepsiyasi”,
uni amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” hamda Vazirlar Mahkamasi
qaroriloyihalari ishlab chiqilib, hukumatga taqdim etildi.
Respublikamizning 7ta hududida Oliy Majlis huzuridagi Nodavlat notijorat
tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash
Jamoat fondi tomonidan ajratilgan ijtimoiy buyurtma doirasida aholining ekologik
madaniyatini oshirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni atrof-muhitni
muhofaza qilish ishlariga jalb etishga qaratilgan 350 dan ortiq targ‘ibot bannerlari
o‘rnatildi. Yoshlarning ekologik madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan ma’ruzalar
to‘plami va boshqa targ‘ibot materiallari tayyorlandi. Shuningdek, suv, chiqindi

muammolariga bag‘ishlangan videoroliklar tayyorlanib, markaziy telekanallarda
namoyish etilmoqda.
Umuman olganda, O‘zbekiston ekologik harakati oldida turgan dolzarb
vazifalardan kelib chiqib, deputatlar guruhi bilan hamkorlikda o‘tgan bir yil
davomida respublikamizning barcha hududida 111300 dan ortiq faollar ishtirok
etgan 2500 ga yaqin amaliy-tahliliy tadbirlar o‘tkazildi.
Vakillarimiz parlament a’zolari tomonidan hududlarda o‘tkazilayotgan
o‘rganishlarda ham faol qatnashmoqda. O‘tgan davrda 3911 xonadonga kirilib,
10701 nafar fuqaro bilan muloqot o‘tkazildi. Natijada aholi tomonidan ko‘tarilgan
1100 dan ortiq muammolarning aksariyat qismi mahalliy davlat hokimiyati
organlari bilan joyida hal etildi.
O‘zbekiston ekologik harakati tomonidan chiqindilarni qayta ishlash jarayoniga
chet el investitsiyalarini jalb etish masalasiga ham katta e’tibor berilmoqda.
Xususan, “SEMAK Equipment’s and Technology” MCHJ bilan hamkorlik
memorandumi imzolandi. Unga muvofiq, Jizzax viloyatida investitsiya qiymati
400 ming AQSH dollariga yaqin, yiliga 25 ming tonna chiqindini qayta
ishlaydigan korxona quriladi. Hozirgi paytda bunyodkorlik ishlari jadal olib
borilyapti.
Erishilgan ushbu yutuqlar o‘zimizniki. Oldimizda esa hali vazifalar ko‘p. Ekologik
ta’lim-tarbiyani rivojlantirishga qaratilgan “Ekologik ta’lim konsepsiyasi”ning
qabul qilinishini jadallashtirish, chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish
bo‘yicha huquqbuzarliklar uchun javobgarlikni yanada kuchaytirishni nazarda
tutuvchi “O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi
kodeksiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi, suv zaxiralarini
muhofaza qilish, suv iste’moli, suvlarning davlat hisobotini yuritish, suv xo‘jaligi
inshootlariga zarar yetkazganlik uchun jismoniy va yuridik shaxslar mas’uliyatini
oshirish bo‘yicha qonun loyihalarini ishlab chiqish shular sirasidandir. Bundan
tashqari, Orol muammosining salbiy ta’sirlarini bartaraf etish, hudud aholisining
yashash sharoitini yanada yaxshilash, bu boradagi mavjud kamchiliklarni xalqaro
hamjamiyat va hamkor davlatlar moliyaviy ko‘magini jalb etgan holda hal etish
istiqboldagi faoliyatimizda muhim yo‘nalishlar hisoblanadi.
Ko‘rinib turibdiki, oldimizda turgan vazifalar nihoyatda zalvorli. Ularni
muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirish har birimizdan bor bilim va mahoratimizni
ishga solishni, yanayam aniqroq aytadigan bo‘lsak, Vatanimiz taraqqiyoti yo‘lida
yonib yashashni talab etadi. Ana shunda xalqimizning bizga bildirgan ishonchini
ma’lum darajada oqlagan bo‘lamiz.

Ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Global
ekologik muammolar yechimlari
Insoniyat sayyoramizdagi faoliyati ko'lami jihatidan eng katta geologik kuch
sifatida namoyon bo'ladi. Va agar biz sayyoramiz hayoti bilan solishtirganda
insonning qisqa vaqtini eslasak, uning faoliyatining ahamiyati yanada aniqroq
namoyon bo'ladi.
Yigirmanchi asrda ilmiy-texnikaviy inqilob, ishlab chiqaruvchi kuchlarning jadal
rivojlanishi va bir vaqtning o'zida tajovuzkor iste'mol jamiyatining rivojlanishi
tabiat va jamiyat o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning tabiatini tubdan o'zgartirishga
olib keldi. Umuman olganda, biosferaga ruxsat etilgan ta'sir miqdori hozirda bir
necha marta oshib ketgan. Zamonaviy tsivilizatsiya va biosfera inson faoliyati
natijasida hosil bo'ladigan xavfli chiqindilar bilan bardosh bera olmaydi va asta-
sekin tanazzulga yuz tutadi. Inson kuchining o'sishi tabiat uchun salbiy
oqibatlarning kuchayishiga olib keladi va pirovardida insonning mavjudligi uchun
xavfli bo'lgan, uning faoliyati oqibatlarining ko'payishiga olib keladi, ularning
ahamiyati endigina tushunila boshlaydi.
Bizning davrimizning o'ziga xos xususiyati insonning tabiiy muhitga ta'sirining
kuchayishi va globallashuvi bo'lib, bu ta'sirning salbiy oqibatlarining misli
ko'rilmagan ko'lami bilan birga keladi. Va agar ilgari insoniyat har qanday
tsivilizatsiyaning o'limiga olib kelishi mumkin bo'lgan mahalliy va mintaqaviy
ekologik inqirozlarni boshdan kechirgan bo'lsa-da, lekin umuman insoniyatning
keyingi taraqqiyotiga to'sqinlik qilmagan bo'lsa, hozirgi ekologik vaziyat global
ekologik inqiroz bilan to'la.
Insoniyat atrof-muhitga beparvo munosabat keltirib chiqaradigan xavf darajasini
tushunish uchun juda sekin. Ayni paytda ekologik muammolar kabi o‘ta og‘ir
global muammolarni hal etish xalqaro tashkilotlar, davlatlar, mintaqalar va
jamoatchilikning zudlik bilan birgalikdagi sa’y-harakatlarini talab qiladi. Mening
ishimning maqsadi - hozirgi zamonning eng keskin global ekologik muammolari,
ularning paydo bo'lishining asosiy sabablari, olib kelgan oqibatlari va ushbu
muammolarni hal qilish yo'llarini ko'rib chiqish.
1. GLOBAL Atrof-muhitni muhofaza qilish muammolari
1.1 Yerning ozon qatlamining emirilishi
Ozon qatlamining ekologik muammosi ilmiy nuqtai nazardan unchalik murakkab
emas. Ma'lumki, Yerdagi hayot sayyoramizning shafqatsiz ultrabinafsha
nurlanishidan qoplagan himoya ozon qatlami hosil bo'lgandan keyingina paydo
bo'lgan. So'nggi o'n yilliklarda ushbu qatlamning intensiv ravishda yo'q qilinishi
kuzatildi.

Ozon qatlami muammosi 1982-yilda, Antarktidadagi Britaniya stantsiyasidan
uchirilgan zond 25-30 kilometr balandlikda ozonning keskin pasayishini
aniqlaganida paydo bo lgan. O'shandan beri Antarktidada har doim turli shakl vaʻ
o'lchamdagi ozon "teshigi" qayd etilgan. 1992 yildagi so'nggi ma'lumotlarga ko'ra,
u 23 million kvadrat metrga teng. km, ya'ni butun Shimoliy Amerikaga teng
maydon. Keyinchalik xuddi shunday "teshik" Kanada Arktika arxipelagi ustida,
Svalbard ustidan, keyin esa Yevroosiyoning turli joylarida topilgan.
Aksariyat olimlar freonlarni yoki xlorftorokarbonlarni atmosferada ozon tuynuklari
deb ataladigan sabablar deb bilishadi. Azotli o‘g‘itlarning qishloq xo‘jaligida
qo‘llanilishi; ichimlik suvini xlorlash, freonlarning sovutgichlarda, yong'inni
o'chirishda, erituvchi va aerozollarda keng qo'llanilishi, millionlab tonna
xlorftormetanlarning rangsiz neytral gaz shaklida atmosferaning quyi qatlamlariga
tushishiga olib keldi. Yuqoriga qarab, xlorfluorometanlar ultrabinafsha nurlanish
ta'sirida bir qator birikmalarga parchalanadi, ulardan xlor oksidi ozonni eng
intensiv ravishda yo'q qiladi. Bundan tashqari, yuqori balandlikda uchadigan
zamonaviy samolyotlarning raketa dvigatellari, shuningdek, kosmik kemalar va
sun'iy yo'ldoshlarni uchirishda juda ko'p ozon parchalanishi aniqlandi.
Ozon qatlamining emirilishi Yerdagi barcha hayotning mavjudligi uchun haqiqiy
tahdiddir. Sayyora ozon qatlamining buzilishi va ultrabinafsha nurlanishning ortib
borayotgan dozalarining kirib borishi Yer-atmosfera tizimining radiatsiya
balansiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi va Yer iqlimi uchun oldindan aytib
bo'lmaydigan oqibatlarga, shu jumladan issiqxona effektining kuchayishiga olib
kelishi mumkin; ekvatorial zonada planktonlarning nobud bo'lishi, o'simliklarning
o'sishini inhibe qilishi, ko'z va saraton kasalliklarining keskin ko'payishi,
shuningdek, odamlarning immunitet tizimining zaiflashishi bilan bog'liq kasalliklar
tufayli okeanning o'rnatilgan biogenezini yo'q qilishga olib keladi. va hayvonlar;
atmosferaning oksidlanish kuchini oshirish, metallarning korroziyasi va boshqalar.
Ushbu tendentsiyadan xavotirda bo'lgan xalqaro hamjamiyat allaqachon Ozon
qatlamini himoya qilish to'g'risidagi Vena konventsiyasi (1985) bilan freon
chiqindilariga cheklovlar kiritgan.
1.2 Kislota yomg'irlari
Zamonamizning eng keskin global muammolaridan biri bu yog'ingarchilik va
tuproq qoplamining kislotaliligini oshirish muammosidir. Har yili Yer
atmosferasiga 200 millionga yaqin qattiq zarrachalar (chang, kuyik va boshqalar),
200 million tonna oltingugurt dioksidi (SO2), 700 million tonna oltingugurt
dioksidi chiqariladi. tonna uglerod oksidi, 150 mln. tonna azot oksidi, bu jami 1
milliard tonnadan ortiq zararli moddalarni tashkil etadi. Kislota yomg'irlari (yoki
to'g'rirog'i), kislotali yog'ingarchilik, chunki zararli moddalarning tushishi yomg'ir
shaklida ham, qor, do'l shaklida ham yuzaga kelishi mumkin, ekologik, iqtisodiy

va estetik zarar keltiradi. Kislota yog'ingarchiliklari natijasida ekotizimlardagi
muvozanat buziladi.
Kislota yomg'irlari inson faoliyati natijasida juda ko'p miqdorda oltingugurt, azot,
uglerod oksidlarining emissiyasi bilan yuzaga keladi. Atmosferaga tushgan bu
oksidlar uzoq masofalarga tashib, suv bilan o'zaro ta'sir qiladi va oltingugurt,
oltingugurt, azot, nitrat va karbon kislotalari aralashmasining eritmalariga
aylanadi, ular quruqlikka "kislota yomg'irlari" shaklida tushadi, ular bilan o'zaro
ta'sir qiladi. o'simliklar, tuproqlar, suvlar.
Kislotali tuproqli hududlar qurg'oqchilikni bilmaydi, lekin ularning tabiiy
unumdorligi pasayadi va beqaror; ular tezda tugaydi va ularning hosildorligi past;
metall konstruktsiyalarning zanglashi; binolar, inshootlar, arxitektura yodgorliklari
va boshqalar buziladi. Oltingugurt dioksidi barglarda adsorbsiyalanadi, ichkariga
kiradi va oksidlanish jarayonlarida ishtirok etadi. Bu o'simliklardagi genetik va
turlarning o'zgarishiga olib keladi. Dunyoning ko'plab mintaqalarida o'rmonlarning
nobud bo'lishining sabablaridan biri kislotali yomg'irdir.
Kislota yomg'irlari nafaqat er usti suvlarining va tuproqning yuqori
gorizontlarining kislotalanishiga olib keladi. Pastga qarab suv oqimi bilan
kislotalilik butun tuproq profiliga tarqaladi va er osti suvlarining sezilarli darajada
kislotalanishiga olib keladi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun atmosferani ifloslantiruvchi birikmalarni
tizimli o'lchash hajmini oshirish kerak.
1.3 Erning iqlim o'zgarishi
XX asrning o'rtalariga qadar. iqlimning o'zgarishi nisbatan kam odamga va uning
iqtisodiy faoliyatiga bog'liq edi. O'tgan o'n yilliklar davomida bu holat keskin
o'zgardi. Antropogen faoliyatning global iqlimga ta'siri bir nechta omillarning
ta'siri bilan bog'liq bo'lib, ulardan eng muhimlari:
Atmosferadagi karbonat angidrid, shuningdek, iqtisodiy faoliyat jarayonida
atmosferaga chiqadigan ba'zi boshqa gazlar miqdorining oshishi;
Atmosfera aerozollari massasining ortishi;
Xo'jalik faoliyati jarayonida hosil bo'ladigan issiqlik energiyasining atmosferaga
kirib borishi miqdorining oshishi.
Yer yuzasida karbonat angidrid, metan, azot oksidi, xlorftorokarbonlar va boshqa
gazlar kontsentratsiyasining oshishi Yer yuzasidan ortiqcha infraqizil nurlanishni
koinotga qaytarmaydigan “gaz pardasi”ning paydo bo‘lishiga olib keladi. Natijada,
energiyaning muhim qismi sirt qatlamida qoladi va "issiqxona effekti" deb ataladi.
Atmosferadagi karbonat angidrid va boshqa issiqxona gazlari miqdorining
bosqichma-bosqich ortib borishi allaqachon Yer iqlimiga sezilarli ta'sir ko'rsatib,

uni isish tomon o'zgartirmoqda. Oxirgi 100 yil ichida Yerdagi o rtacha haroratʻ
0,6°C ga ko tarildi. Olimlarning hisob-kitoblari shuni ko'rsatadiki, issiqxona
ʻ
effektining rivojlanishi bilan u har 10 yilda 0,5 ° C ga oshishi mumkin. Erdagi
haroratning oshishi qaytarib bo'lmaydigan jarayonlarga olib kelishi mumkin:
Muzliklar va qutb muzlarining erishi natijasida Jahon okeani sathining ko'tarilishi,
o'z navbatida, hududlarni suv bosishi, botqoqliklar va pasttekisliklar
chegaralarining siljishi, daryolar og'izlarida suvning sho'rlanishining oshishi,
odamlarning nobud bo'lishiga olib keladi. turar joy;
Permafrostning geologik tuzilmalarining buzilishi;
Suv resurslarining gidrologik rejimining, miqdori va sifatining o'zgarishi;
Ekologik tizimlarga, qishloq va o'rmon xo'jaligiga ta'siri (iqlim zonalarining
shimolga siljishi).
Issiqlik tendentsiyasi kuchaygan sari ob-havo sharoitlari o'zgaruvchan bo'lib, iqlim
ofatlari yanada halokatli bo'ladi. 20-asr oxirida insoniyat iqlim o zgarishi bilan
ʻ
bog liq eng murakkab va o ta xavfli ekologik muammolardan birini hal qilish
ʻ ʻ
zarurligini anglab yetdi va 1970-yillarning o rtalarida bu yo nalishda faol ishlar
ʻ ʻ
boshlandi. Jenevada bo lib o tgan Butunjahon iqlim konferensiyasida (1979)
ʻ ʻ
Butunjahon iqlim dasturiga asos solindi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh
Assambleyasining global iqlimni muhofaza qilish to'g'risidagi rezolyutsiyasiga
muvofiq, BMTning iqlim o'zgarishi bo'yicha doiraviy konventsiyasi (1992) qabul
qilindi. Konventsiyaning maqsadi atmosferadagi issiqxona gazlari
kontsentratsiyasini global iqlim tizimiga xavfli ta'sir ko'rsatmaydigan darajada
barqarorlashtirishdir. Kiotoda bo lib o tgan BMTning iqlim o zgarishi bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
doiraviy konventsiyasini (UNFCCC) imzolagan davlatlarning III konferensiyasida
sanoatlashgan mamlakatlar va mamlakatlar uchun issiqxona gazlari emissiyasini
kamaytirish bo yicha ma lum miqdoriy majburiyatlarni belgilab beruvchi
ʻ ʼ
BMTning iqlim o zgarishi bo yicha Kioto protokoli (1997) qabul qilindi. o'tish
ʻ ʻ
davridagi iqtisodiyotlar. Kioto protokolini global isish jarayonini sekinlashtirish va
uzoq muddatli istiqbolda - global iqlim o'zgarishi xavfini kamaytirish uchun nima
qilish kerakligi tomon harakatning boshlanishi sifatida ko'rish mumkin.
1.4 Chuchuk suvning kamayishi
1900 yildan 1995 yilgacha bo'lgan davrda dunyoda chuchuk suv iste'moli 6
barobar oshdi, bu aholining o'sish sur'atidan 2 baravar ko'pdir. Deyarli hozirmi?
Dunyo aholisi toza suvga ega emas. Agar chuchuk suv iste'molining hozirgi
tendentsiyalari davom etsa, 2025 yilga kelib Yer yuzidagi har uch kishidan ikki
nafari suv tanqisligi sharoitida yashaydi.
Insoniyatni chuchuk suv bilan ta'minlashning asosiy manbai, umuman olganda,
faol qayta tiklanadigan er usti suvlari bo'lib, taxminan 39 000 km? yilda. 1970-

yillarda har yili qayta tiklanadigan bu ulkan chuchuk suv resurslari Yer sharining
bir aholisini o rtacha 11 ming m ga yaqin suv resurslari bilan ta minladi? vaʻ ʼ
yigirmanchi asrning oxiriga kelib - yiliga 6,5 ming m? gacha. 2050 yilga kelib Yer
aholisining o'sishi (9 milliardgacha) prognozini hisobga olgan holda, suv ta'minoti
yiliga 4,3 ming m? gacha kamayadi. Biroq, berilgan o'rtacha ma'lumotlar
umumlashtirilgan xarakterga ega ekanligini hisobga olish kerak. Aholining va suv
resurslarining butun dunyo bo'ylab notekis taqsimlanishi ba'zi mamlakatlarda
aholining yillik chuchuk suv bilan ta'minlanishi yiliga 2000-1000 m? (Janubiy
Afrika mamlakatlari) ga kamayishi yoki 100 ming m gacha ko'tarilishiga olib
keladi? / yil (Yangi Zelandiya).
Er osti suvlari ehtiyojni qondiradimi? yer aholisi. Ulardan noratsional foydalanish
va ekspluatatsiya qilish usullari insoniyatni alohida tashvishga solmoqda.
Dunyoning ko'plab mintaqalarida er osti suvlarini qazib olish tabiatning ularni
yangilash qobiliyatidan sezilarli darajada oshib ketadigan hajmlarda amalga
oshiriladi. Arabiston yarim orolida, Hindiston, Xitoy, Meksika, MDH
mamlakatlari va AQShda keng tarqalgan. Er osti suvlari sathi yiliga 1-3 m ga
pasayib boradi.
Suv resurslarining sifatini muhofaza qilish qiyin vazifadir. Suvdan iqtisodiy
maqsadlarda foydalanish suv aylanishining bo'g'inlaridan biridir. Ammo tsiklning
antropogen aloqasi tabiiydan sezilarli darajada farq qiladi, chunki bug'lanish
jarayonida inson tomonidan ishlatiladigan suvning faqat bir qismi atmosferaga
qaytadi. Uning yana bir qismi, ayniqsa, shaharlar va sanoat korxonalarini suv bilan
ta’minlashda sanoat chiqindilari bilan ifloslangan oqava suvlar holida qaytadan
daryo va suv omborlariga quyiladi. Bu jarayon ming yillar davomida davom
etmoqda. Shahar aholisining ko'payishi, sanoatning rivojlanishi, qishloq xo'jaligida
mineral o'g'itlar va zararli kimyoviy moddalarning qo'llanilishi, er usti chuchuk
suvlarining ifloslanishi global miqyosda bo'ldi. Eng jiddiy muammo shundaki, 1
milliarddan ortiq odam toza ichimlik suviga ega emas, dunyo aholisining yarmi esa
tegishli sanitariya va gigiyena xizmatlaridan foydalana olmaydi. Ko'pgina
rivojlanayotgan mamlakatlarda yirik shaharlardan oqib o'tadigan daryolar
kanalizatsiya hisoblanadi va bu aholi salomatligi uchun xavf tug'diradi.
Jahon okeani - Yer sayyorasining eng katta ekologik tizimi bo'lib, barcha o'zaro
bog'langan qo'shni dengizlar bilan to'rtta okeanning (Atlantika, Hind, Tinch okeani
va Arktika) suv zonalarini ifodalaydi. Dengiz suvi butun gidrosferaning 95% ni
tashkil qiladi. Suv aylanishining muhim bo'g'ini bo'lib, u muzliklar, daryolar va
ko'llarni oziq-ovqat bilan ta'minlaydi va shu bilan o'simlik va hayvonlarning
hayotini ta'minlaydi. Dengiz okeani sayyoramizda hayot uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratishda juda katta rol o'ynaydi, uning fitoplanktoni tirik mavjudotlar
tomonidan iste'mol qilinadigan umumiy kislorodning 50-70% ni ta'minlaydi.

Ilmiy-texnik inqilob Jahon okeani resurslaridan foydalanishda tub o'zgarishlar olib
keldi. Shu bilan birga, ko'plab salbiy jarayonlar ilmiy-texnik inqilob bilan ham
bog'liq bo'lib, ular orasida Jahon okeani suvlarining ifloslanishi ham bor.
Okeanning neft, kimyoviy moddalar, organik qoldiqlar, radioaktiv sanoat
korxonalari ko'milgan joylari va boshqalar bilan ifloslanishi halokatli darajada
ortib bormoqda. Hisob-kitoblarga ko'ra, ifloslantiruvchi moddalarning asosiy
qismini Jahon okeani o'ziga oladi. Xalqaro hamjamiyat dengiz muhitini samarali
himoya qilish yo‘llarini faol izlamoqda. Hozirgi kunda 100 dan ortiq
konventsiyalar, bitimlar, shartnomalar va boshqa huquqiy hujjatlar mavjud.
Xalqaro shartnomalar Jahon okeanining ifloslanishining oldini olishni
belgilaydigan turli jihatlarni tartibga soladi, jumladan:
Oddiy ish paytida hosil bo'lgan ifloslantiruvchi moddalarning chiqishini ma'lum
sharoitlarda taqiqlash yoki cheklash (1954);
Kemalardan, qisman statsionar va suzuvchi platformalardan ekspluatatsiya
chiqindilari bilan dengiz muhitini ataylab ifloslanishining oldini olish (1973);
Chiqindilarni va boshqa materiallarni tashlashni taqiqlash yoki cheklash (1972);
Baxtsiz hodisalar va falokatlar natijasida ifloslanishning oldini olish yoki uning
oqibatlarini kamaytirish (1969, 1978).
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Dengiz huquqi to'g'risidagi konventsiyasi
(1982 yil) Jahon okeanining yangi xalqaro huquqiy rejimini shakllantirishda
etakchi o'rinni egallaydi, u zamonaviy sharoitlarda Jahon okeanini muhofaza qilish
va undan foydalanish muammolari majmuasini o'z ichiga oladi. ilmiy va
texnologik inqilob. Konventsiya xalqaro dengiz tubi hududi va uning boyliklarini
insoniyatning umumiy merosi deb e'lon qildi.
1.5 Yerning tuproq qoplamining buzilishi
Er resurslari muammosi nafaqat er fondining cheklanganligi, balki tuproq
qoplamining biologik mahsulotlar ishlab chiqarish uchun tabiiy qobiliyatining har
yili nisbatan kamayib borishi sababli ham eng o'tkir global muammolardan biriga
aylandi. dunyo aholisi) va mutlaqo (odam faoliyati natijasida tuproqning yo'qotish
va degradatsiyasining ko'payishi tufayli).
Insoniyat o'z tarixida butun dunyoda haydalganidan ko'ra ko'proq unumdor yerlarni
qaytarib bo'lmaydigan darajada yo'qotdi, bir vaqtlar unumdor ekin maydonlarini
cho'llarga, cho'llarga, botqoqlarga, butazorlarga, er-xotinlar va jarlarga aylantirdi.
Yer resurslari sifatining yomonlashuvining asosiy sabablaridan biri tuproq
eroziyasi - eng unumdor gorizontlarning yuqori qismi va uning ostida joylashgan
tuproq hosil qiluvchi jinslarning yer usti suvlari va shamol ta'sirida vayron
bo'lishidir. Insonning iqtisodiy faoliyati ta'siri ostida tezlashtirilgan eroziya yuzaga
keladi, bu ko'pincha tuproqning to'liq yo'q qilinishiga olib keladi. 20-asrda yer

sharida tuproq eroziyasi natijasida bir necha o n million gektar ekin maydonlariʻ
qishloq xo jaligi aylanmasidan chiqib ketdi va bir necha yuz million gektar
ʻ
eroziyaga qarshi chora-tadbirlarga muhtoj.
Erning ko'plab mintaqalarida qurg'oqchilik kuchaymoqda - keng maydonlarda
namlik miqdori kamaymoqda. Cho'llarning tarqalish xavfi ostida erning 1/5 qismi.
BMT hisob-kitoblariga ko'ra, 20-asrning ikkinchi yarmida Sahroi Kabirning
maydoni 650 ming kvadrat kilometrga o'sdi, uning chekkasi yiliga 1,5-10 km,
Liviya cho'li esa yiliga 13 km gacha ko'tarildi. . Sug'orma dehqonchilikning
qurg'oqchil iqlim sharoitida uzoq qurg'oqchilik davri bilan rivojlanishi tuproqning
ikkilamchi sho'rlanishiga olib keladi. Dunyodagi sug'oriladigan yerlarning
taxminan 50% sho'rlanishga ta'sir qiladi. Rio-de-Janeyroda (1992) bo'lib o'tgan
BMTning atrof-muhit va rivojlanish bo'yicha konferentsiyasida birinchi marta
cho'llanishga qarshi kurashish sohasida dunyoning barcha mamlakatlari tomonidan
kelishilgan va kelishilgan harakatlar zarurligi haqidagi g'oya ilgari surildi.
Yerlarning vayron bo lishining oldini olish va qurg oqchilik oqibatlarini
ʻ ʻ
yumshatish uchun davlatlar va aholining sa y-harakatlarini birlashtirishga
ʼ
qaratilgan cho llanishga qarshi kurash bo yicha BMTning maxsus konventsiyasini
ʻ ʻ
ishlab chiqish taklif etildi (1994-yilda qabul qilingan). Konventsiya turli geoiqlim
zonalarida, shu jumladan Yevropada er degradatsiyasining barcha shakllariga
qarshi kurashishga qaratilgan.
Tuproqning fizik, fizik-kimyoviy, kimyoviy, biologik va biokimyoviy
xususiyatlarining buzilishiga olib keladigan har qanday harakatlar uning
ifloslanishiga olib keladi. Tuproqning ifloslanishi keng miqyosda sodir bo'ladi:
ochiq usulda qazib olish jarayonida, noorganik chiqindilar va sanoat chiqindilari,
qishloq xo'jaligi, transport va kommunal xizmatlar natijasida. Eng xavflisi - erning
radioaktiv ifloslanishi.
Er, er osti va er usti suvlari, atmosfera havosining ifloslanishi ishlab chiqarish,
iqtisodiy faoliyat va kundalik hayot jarayonida hosil bo'ladigan chiqindilarning
to'planishi bilan tobora ko'proq bog'liq. Dunyoda har yili chiqindilar miqdori ortib
bormoqda va ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, 30 milliard tonnaga yetdi (barcha turdagi
chiqindilar). Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyalari tahlili shuni
ko'rsatadiki, chiqindilar miqdori har 10-12 yilda ikki barobar ortib bormoqda.
Chiqindilarni yo'q qilish uchun ko'proq erlar xo'jalik muomalasidan olib
tashlanmoqda. Ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilarining shakllanishi va
to‘planishi tabiiy muhitning ekologik muvozanatining buzilishiga olib keladi va
inson salomatligiga real xavf tug‘diradi.
Chiqindilarni boshqarish sohasidagi ustuvor yo'nalishlar quyidagilar deb e'tirof
etilishi mumkin:
resurslarni tejovchi va kam chiqindili texnologiyalarni joriy etish hisobiga chiqindi
hosil qilish hajmini qisqartirish;

ularni qayta ishlash darajasini oshirish, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va
joriy etishni ta’minlash, zaharli ishlab chiqarish chiqindilarini utilizatsiya qilish,
zararsizlantirish va utilizatsiya qilish komplekslarini yaratish, maishiy chiqindilarni
qayta ishlashning sanoat usullarini joriy etish;
Chiqindilarni poligonlarda nazorat ostida utilizatsiya qilishni tashkil qilishni
nazarda tutuvchi ekologik xavfsiz utilizatsiya, mavjud poligonlar ustidan nazoratni
yaxshilash va yangilarini qurish.
1.6 Biologik xilma-xillikni saqlash
Ilmiy-texnika inqilobi davrida inson o'simlik va hayvonot dunyosini o'zgartiruvchi
asosiy kuchdir. So'nggi o'n yilliklardagi inson faoliyati hayvonot olamining ko'plab
turlarining, birinchi navbatda, sutemizuvchilar va qushlarning yo'q bo'lib ketish
darajasi ancha kuchliroq bo'lib, oldingi ming yilliklardagi turlarning yo'qolishining
hisoblangan o'rtacha darajasidan sezilarli darajada oshib ketishiga olib keldi.
Biologik xilma-xillikka bevosita tahdidlar odatda ijtimoiy-iqtisodiy omillarga
asoslanadi. Shunday qilib, aholining o'sishi oziq-ovqatga bo'lgan ehtiyojning
oshishiga, qishloq xo'jaligi erlarining mos ravishda kengayishiga, erdan
foydalanishning faollashishiga, binolar uchun erdan foydalanishga, iste'molning
umumiy o'sishiga va tabiiy resurslarning degradatsiyasining kuchayishiga olib
keladi.
BMT ekspertlari tomonidan tuzilgan so nggi so rovlarga ko ra, chorak milliongaʻ ʻ ʻ
yaqin o simlik turi, ya ni har sakkizinchi turi yo qolib ketish xavfi ostida. Barcha
ʻ ʼ ʻ
sutemizuvchilar turlarining taxminan 25% va qushlar turlarining 11% ning omon
qolishi ham muammoli. Jahon okeanida baliqchilikning kamayishi davom
etmoqda: so'nggi yarim asrda baliq ovlash deyarli besh baravar ko'paydi,
okeandagi baliqchilikning 70 foizi chegaragacha yoki undan tashqarida
foydalanilmoqda.
Biologik xilma-xillikni saqlash muammosi asosan o'rmon resurslarining tanazzulga
uchrashi bilan bog'liq. O'rmonlar dunyodagi biologik xilma-xillikning 50% dan
ortig'ini o'z ichiga oladi, landshaft xilma-xilligini ta'minlaydi, tuproqlarni
shakllantiradi va himoya qiladi, suvni saqlash va tozalashga yordam beradi,
kislorod ishlab chiqaradi va global isish xavfini kamaytiradi. Aholi sonining
ko'payishi va jahon iqtisodiyotining rivojlanishi o'rmon mahsulotlariga global
talabning oshishiga olib keldi. Natijada so‘nggi 300 yil ichida sayyoramizning
o‘rmon maydonining 66-68 foizi vayron bo‘lgan. Cheklangan miqdordagi turlarni
kesish katta o'rmon maydonlarining tur tarkibining o'zgarishiga olib keladi va
biologik xilma-xillikning umumiy yo'qolishining sabablaridan biridir. 1990-2000
yillarda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda o rmonzorlarning haddan tashqari
ʻ
kesilishi, qishloq xo jaligi erlariga aylanishi, kasallik va yong inlar natijasida o n
ʻ ʻ ʻ
millionlab gektar o rmon yerlari yo qolgan. Tropik o'rmonlarda ayniqsa xavfli
ʻ ʻ
vaziyat yuzaga keldi. 21-asrda o'rmonlarni kesishning hozirgi sur'ati bilan ba'zi

mintaqalarda (Malayziya, Indoneziya) o'rmonlar butunlay yo'q bo'lib ketishi
mumkin.
Biologik xilma-xillikning oldindan aytib bo'lmaydigan qiymatini bilish, uning
tabiiy evolyutsiyani saqlash va biosferaning barqaror ishlashi uchun ahamiyati
insoniyatni inson faoliyatining ayrim turlari natijasida yuzaga keladigan biologik
xilma-xillikning pasayishi tahdidini tushunishga olib keldi. Jahon hamjamiyatining
tashvishi bilan birgalikda BMTning atrof-muhit va rivojlanish bo'yicha
konferentsiyasi (1992) boshqa muhim hujjatlar qatorida Biologik xilma-xillik
to'g'risidagi konventsiyani qabul qildi. Konventsiyaning asosiy qoidalari tabiiy
biologik resurslardan oqilona foydalanish va ularni asrash bo‘yicha samarali chora-
tadbirlarni amalga oshirishga qaratilgan.
4. EKKOLOGIK MUAMMOLARNI YECHISH YO'LLARI
Ko'rib chiqilayotgan global muammolarning har biri qisman yoki to'liq hal qilish
uchun o'z imkoniyatlariga ega. Ekologik muammolarni hal qilishda ma'lum
umumiy yondashuvlar to'plami mavjud.
Atrof-muhit sifatini yaxshilash bo'yicha chora-tadbirlar:
1. Texnologik:
Yangi texnologiyalarni ishlab chiqish,
davolash inshootlari,
yoqilg'i o'zgarishi,
Ishlab chiqarish, hayot, transportni elektrlashtirish.
2. Arxitektura-rejalashtirish faoliyati:
Aholi punkti hududini rayonlashtirish,
Aholi punktlarini obodonlashtirish,
Sanitariya muhofazasi zonalarini tashkil etish.
3.Iqtisodiy.
4. Yuridik:
Atrof-muhit sifatini saqlash uchun qonun hujjatlarini yaratish.
Bundan tashqari, o'tgan asrda insoniyat ekologik muammolarni hal qilishning bir
qancha original usullarini ishlab chiqdi. Ushbu usullar qatoriga turli xil "yashil"
harakatlar va tashkilotlarning paydo bo'lishi va faoliyatini kiritish mumkin.
Faoliyat doirasi bilan ajralib turadigan “Green Peacea”dan tashqari, bevosita
ekologik aksiyalarni amalga oshiruvchi shu kabi tashkilotlar ham mavjud.

Ekologik tashkilotning yana bir turi mavjud: ekologik faoliyatni rag'batlantiruvchi
va homiylik qiluvchi tuzilmalar (Yovvoyi tabiat fondi).
Atrof-muhit muammolarini hal qilish sohasida turli xil uyushmalarga qo'shimcha
ravishda, bir qator davlat yoki jamoat ekologik tashabbuslari mavjud: Rossiya va
dunyoning boshqa mamlakatlaridagi ekologik qonunchilik, turli xalqaro
shartnomalar yoki "Qizil kitoblar" tizimi.
Ekologik muammolarni hal etishning eng muhim yo'llari qatorida ko'pchilik
tadqiqotchilar ekologik toza, kam chiqindi va chiqindisiz texnologiyalarni joriy
etish, tozalash inshootlarini qurish, ishlab chiqarishni oqilona taqsimlash va tabiiy
resurslardan foydalanishni ham alohida ta'kidlaydilar.

XULOSA
Ushbu ishda men asosiy ekologik muammolarni va ularni hal qilish yo'llarini ko'rib
chiqishga harakat qildim. Ekologik vaziyatni tahlil qilish asosida biz global
ekologik muammolarni yakuniy va mutlaq hal qilish haqida emas, balki hal qilish
ko'lamini kamaytirishga yordam beradigan muayyan muammolarning o'zgarishi
istiqbollari haqida gapirishimiz kerak degan xulosaga kelishimiz mumkin. global
bo'lganlar.
Tabiatni muhofaza qilish asrimizning vazifasi, ijtimoiy muammoga aylangan
muammodir. Atrof-muhitga tahdid solayotgan xavf haqida qayta-qayta eshitamiz,
lekin baribir ko'pchiligimiz ularni tsivilizatsiyaning yoqimsiz, ammo muqarrar
mahsuli deb hisoblaymiz va biz hali ham yuzaga kelgan barcha qiyinchiliklarni
engish uchun vaqtimiz borligiga ishonamiz. Biroq, insonning atrof-muhitga ta'siri
dahshatli darajada bo'ldi. Vaziyatni tubdan yaxshilash uchun butun insoniyatning
maqsadli va puxta o'ylangan harakatlari kerak bo'ladi. Atrof-muhitga nisbatan
mas'uliyatli va samarali siyosat atrof-muhitning hozirgi holati to'g'risida ishonchli
ma'lumotlarni, muhim ekologik omillarning o'zaro ta'siri to'g'risida asosli
bilimlarni to'plagandagina, tabiatga inson tomonidan etkazilayotgan zararni
kamaytirish va oldini olishning yangi usullarini ishlab chiqqandagina mumkin
bo'ladi. .

ADABIYOTLAR
1. Akimova, T.A. Ekologiya: Tabiat-Inson-Texnologiya: Universitetlar uchun
darslik T.A. Akimova, A.P. Kuzmin, V.V. Haskin. - M .: Birlik, 2001. - 343 b.
2. Bobylev, S.N. BMTning Mingyillik rivojlanish maqsadlari va Rossiyaning
ekologik barqarorligini ta'minlash S.N. Bobylev // Ekologiya va huquq. - 2006. - 1-
son
3. Brodskiy, A.K. Umumiy ekologiyaning qisqa kursi: A.K. Brodskiy. - 3-nashr. -
Sankt-Peterburg: DEAN, 1999 yil. - 223s.
4. Tabiatni muhofaza qilish: darslik N.D. Gladkov va boshqalar. - M.: Ma'rifat,
1975. - 239s.
5. Gorelov, A.A. Ekologiya: darslik A.A. Gorelov. - M.: Markaz, 1998 -238-yillar.
Allbest.ru saytida joylashgan

Mavzu: Ekologik muomolar, paydo bo’lishi, oldini olish. REJA: Ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari. Ekologik muomolar yechimiga amaliy ishlar orqali erishish. Ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Global ekologik muammolar yechimlari Ekkologik muammolarni yechish yo'llari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari. Fan texnika inqilobi jamiat va tabiatning o’zaro munosabatida sifat jixatidan yangi bosqichni boshlab berdi. Bu bosqich tabiiy boyliklarni o’zlashtirish g’oyat zarurligi sayyoramizdagi mavjud resurslardan misli ko’rilmagamn darajada foydalanish bilan tavsiflanadi. Fan texnika inqilobi ilgari ma’lum bo’lmagan texnik va txnologik vositalarni yuzaga keltirdi. Inson fan va texnika inqilobi natijasida tabiatga munosabat borasidagi erkinlikda yangi bosqichga ko'tarildi, natijada u o'ziga ilgari buysunmagan ko’pgina kuchlarni jilovlab oldi. Fan texnikaning shiddatli taraqqiyoti hozirgi vaqtda insonning tabiatga ta'sir ko’rsatishi doirasi va mikeslarining kengayganligi shunga olib keldiki, antropogen omillarning ta'sirida tabiiy muhitda o’zgarishlar ro'y bermoqda. Bunday o’zgarishlar esa hayotning moddiy asoslarini qo'pormoqda. Insonni o'rab olgan atrof-muhitni, jamiyat hayot faoliyati uchun yaroqsiz holatga aylantirmoqda, sayyoramizning o'lib borish xavfini tug'dirmoqda. Hayot kechirish vositalarini saqlab qolish muammosi; Asr mavzusiga aylanib, jahon jamoatchiligi diqqat markazida turibdi. Ishlab chiqarish jarayonlari oqibatida muhitning ifloslanishi kelgusi avlodlar uchun mutloqo ochiq-ko’rinib turgan xavf bo’libgina qolmay, balki u hozirning o'zida ham ijtimoiy halokat yoqasiga kelib qoldi. Fan texnika inqilobi atrofimizni o'rab turgan tabiatga ijtimoiy ta'sirning kuchayishi tabiatning jamiyatga ta'siri kuchayishiga olib kelganligini yaqqol ko’rsatmoqda. Ishlab chiqarish jarayonlarining ro'y berayotgan jadallashuvi xalq xo'jaligiga tobora o'sib boruvchi miqdorlarda tabiat boyliklarini jalb qilishni taqozo etadi. Bu bilan jamiyatning tabiatga bevosita qaramligini ham kuchaytiradi. Hozirgi fan texnika inqilobi davrida insonning tabiat boyliklaridan foydalanish imkoniyatlari g'oyat kengayadi. Shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishning tabiatga va atrof muhitga xavfli zararli tasiri ancha ortadi. Keyingi 100 yilda insoniyat energetika boyliklarini ming barobar ko’paytirdi. Bu esa unga tabiatga jiddiy va oqibatlari uzoqqa cho'ziladigan tasir o'tkazish imkonini beradi. Fan texnika inqilobi davomida bu ko’rsatkichlar yana o'sib boradi. Rivojlangan mamlakatlarda tovarlar va xizmatlarning umumiy hajmi endilikda har 15 yilda 2 barobarga ortmokda. Shunga muvofiq ravishda atmosferani, suv havzalarini, tuproqni bulg'ovchi xo'jalik faoliyati chiqindilari miqdori ham 2 barobar ko’paymoqda. Ishlab chiqarish tabiatdan 100 shartli birlikni oladi, lekin 3-4 qismidan foydalanadi xolos. qolgani esa ifloslangan modda va chiqindilar ko’rinishida atrof-muhitga chiqarib tashlanadi. Industriya jihatidan rivojlangan mamlakatlarda tabiatdan har yili jon boshiga 30 tonna modda chiqarib olinadi, shundan ayrim hollarda 1-1.5 % etmasa istemol qilinadigan mahsulot shakliga kiradi, qolgani esa ko’pincha tabiat uchun ham xavfli bo’lgan chiqindiga aylanadi. Fan texnika inqilobi shunga olib keldiki, birinchidan biosferaning xarakat qilish jarayonlari jadallashadi, ikkinchidan biosferaning materiya va energiyaning yangi ko’rinishlari

joriy qilinadiki, ular tabiatda tabiiy ko'rinishda bo'lmaydi: uchinchidan tabiat kuchlari va qonuniyatlari tobora yangi yo'nalishlari harakatga ega bo’lib boradi. Jamiyatning tabiat bilan munosabatlaridagi uygunlashuv talablari insoniyat oldiga yangi-yangi muammolarni qo'yaversa, bora-bora muammolar ham ko'ndalang bcHadi. Hozir atrof muhitga ta'sir o'tkazishning asosiy yo'nalishlari - bu ilmiy texnika taraqqiyotini industrlashtirish va sanoatning yuqori sur'atlarda o'sishi, moddiy iste'molning yuqori darajadaligi deb xisoblanmoqda. Keyingi yillarda ilgari ma'lum bo'lmagan butun bir guruh kasalliklar yuzaga keldi va aniqlandi , o'ziga xos epidemiologik hamda amaliyotga ega yuqumli kasalliklar, oldini olish murakkab bcHgan genetik kasalliklar, endokrin, allergik va zaharlanish kasalliklari, shu jumladan ilgari bo'lmagan kimyoviy moddalar massasini ko’payishidan avj oladigan zaharlanishi-allergik kasalliklar shular jumlasidandir. Shunday qilib atrof muhit aholining sog'lig'ini va umuman inson rivojini belgilovchi omillar orasida muhim rol o'ynadi. Sog'liqni yaxshilash va mustahkamlash uchun shart-sharoitlar yaratilsa, uning ta'sirini hazm qilish mumkin. Ijtimoiy guruhda odamlar birligi tarixiy shakllari oila, ishlab chiqarish jamoasi, kasbkorlar guruhi, millat, davlat, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya turli darajalarda aloqalar va munosabatlarning ijtimoiy tizimini chuqur urganmasdan inson ekologiyasini tushunib bo'lmaydi. Ekologik vaziyat turli ijtimoiy- iqtisodiy formatsiyalarda jamiyat va tabiatning o'zaro ta'siri aniq shakllarining rivojlanish darajasiga bevosita bog^liqdir. Organizm bilan atrof-muhit o'rtasidagi munosabat moslashuv negizida ro'y beradi. I.P.Pavlovning fikricha, jonzot eng umumiy tavsifi shundan iboratki u o'zining muayyan o'ziga xos faoliyati bilan nafaqat tashqi kuzatuvchilarga balki shuningdek alohida davrida aloqada bo’lgan boshqa kuzatuvchilarga ham javob beradi. Ya'ni jonli mavjudot moslashish qobiliyatigaega bo’ladi. Bu xususiyat turli tarzda namoyon bo"ladi, unga faqat tor ma'noda qaramaslik kerak. Hayvonot turlarining katta guruxi ob-havo sharoitlariga ham sust va faol moslashadi. Shu nuqtai nazardan moslashuv shunday jarayondirki, u ham organizmlarga ham uni o'rab turgan atrof muhitga ta'lluqlidir. Insoniyat jamiyati o'zining butun tarixi davomida atrof muhit bilan uzliksiz-munosabatda bo’ladi. Bunda u atrof muhitga muttasil moslashib boradi. Lekin bu moslashuv faol xarakterga ega bo’ladi. O'z atrofidagi muhitni va turmush tarzini asta-sekin takomillashtira borish insonning moslashuvida ayni faol shakl hisoblanadi. Inson atrof muhitga o'z ta'sirini mehnat orqali amalga oshiradi. U ijtimoiy ishlab chiqarish jamiyatini tabiatdan ajratibgina qolmay, balki jamiyatni tabiatning qolgan qismi bilan boglaydi ham. Boshqa jonli organizmlardan farqli o'larok, ayni ishlab chiqarish tabiatni o'zgartiruvchanlik faoliyati o'ziga xos va insonga xos faoliyatidir. Inson o'z atrofidagi muhitni shakllantiradi. Tabiat va inson jonli mavjudotlarni tashkil etadi. Jamiyat tabiatdan tashqari o'zining noorganiq jismida yashay olmaydi. Xorijiy ijtimoiy amaliyotchilar, ijtimoiy

gigienachilar fan texnika taraqqiyotining insoniyat taqdiriga ta'sirini baholab, fan va texnika o'z-o'zidan insoniyatni elektron jannatga olib keladi, deb xisoblaydilar. Unda hozirgi zamonning barcha ziddiyatlari bartaraf etiladi , odamlar va maorif rivoji ta'siri ostida eng oliy axloqiy sifatlarga ega bo’ladilar. Keyingi vaqtda yangi texnikaning umumiy tez rivojlanishi bilan birga xavfsizlikni ta'minlashda ham sezilarli siljish kuzatilmoqda. Ammo hayotning barcha jabhalari jadal texnikalashayotgani, texnikaviy uskunalar sonining keskin ko’payishi, ular hayoti tabiiy sharoitlarini uning sog'lig'i va hayotini muhofaza qilishning samarali chegaralari jiddiy ravishda keskinlashmoqda. Bu ziddiyat o'z manbasiga ko’ra ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bilan bog’liq emas va texnikani keng qo'llaydigan har bir jamiyatda paydo bulaveradi. Ammo ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bu ziddiyatlarni hal etishning shakl va usullariga o'z ta'sirini ko’rsatadi. o'tmishdan xulosa chiqarib, ilmiy texnikaviy va muxandislik loyihalarini chinakamiga va ulkan miqyoslarga ijtimoiy ekspertiza qilishni yo'lga qo'yish zarur. Bu ishga keng jamoatchilikni jalb etish lozim. Ana shunda loyihalarni nazoratsiz ishlab chiqish va ularni amalga oshirish oqibatida ro'y berishi mumkin bo’lgan ekologik va boshqa qusurlarni juda kamaytirish va qolaversa to'la yo'q qilisb mumkin. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish muammolari jiddiy tus olgan hozirgi davrda tabiat va jamiyat urtasidagi munasabatlarni muvozanatga keltirish asosiy vazifalardan xisoblanadi. Tabiat, inson va jamiyat o'rtasidagi o'zaro aloqadorlik muammosi asosiy masalalardan biridir. Tabiat jamiyatning yashash muhiti , uning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish manbai hisoblanadi. Jamiyat tabiat rivojlanishining oliy bosqichi bo'lib, alohida ijtimoiy mazmunga ega. Tabiat va jamiyat o'zaro uzviy boglangan bir butun materiyaning ikki qismi, o'ziga xos ijtimoiy ekosistema hisoblanadi. Tabiat va jamiyatning o'zaro aloqadorlik tizimida inson markaziy o'rin egallaydi. Inson bir vaqtning o'zida ham tabiat ham jamiyatning ajralmas qismi bo’lib, ijtimoiy-biologik mohiyatga ega. Modda va energiya almashinuvi tabiat mavjudligining asosidir. Materiya xarakatning yuqori shakli bo’lgan jamiyat tabiatning alohida qismi sifatida yashaydi va rivojlanadi. Jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida uning tabiatga bo’lgan munosabati ham o'zgarib borgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida insoniyat tabiatga sezilarli ta'sir o'tkazmagan. quldorlik tuzumida dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi tabiatga ta'sirning kuchayishiga sabab bo’lgan. Feodalizm tuzumida mehnat vositalarining takomillashuvi, aholi sonining ortib borishi natijasida insonning ta'sir doirasi va surati o'sib borgan. Kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzum qaror topishi bilan fan va texnika rivoji, sanoat, transportning vujudga kelishi, tabiiy boyliklarning tezkor o'zlashtirilishi tabiatga ta'sirning yuqori darajasiga etkazdi. Atrof muhitning zararli chiqindilar bilan ifloslanishi muammosi kelib chiqdi. Tabiat va jamiyat o'rtasida o'ziga xos antropogen modda va energiya almashinuvi vujudga keldi. Antropogen modda almashinuvi yani xom ashyolarini tabiatdan oshig'i bilan olinishi va zararli chiqindi xolida atrof muhitga

tashlanishi tabial va jamiyat o'rtasidagi azaliy muvozanatning buzilishiga sabab bo'ldi. Tabiat va jamiyat munosabatlarining rivojlanishida biogen, antropogen va texnogen (noogen) bosqichlar ajratiladi. Tubiiy muhit holatining inson ta'sirida o'/garishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli antropogen ta'sir ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Mahalliy, mintaqaviy va umumjahon ekologik muammolarni ajratish mumkin. Ayrim yirik shahar, sanoat markazlari joylashgan alohidaa tumanlarda mahalliy, Orolbo'yi, Chernobilda mintaqaviy ekologik tang vaziyatlar vujudga kelgan. Ozon tuynuklari muammosi, kislotali yomgirlar, cho'lga aylanish, dunyo okeanining ifloslanishi va boshqalar umumsayyoraviy ekologik muammolarhisoblanadi. Yer yuzida ekologik tang vaziyatli hududlarning keskin ko’payishi ekologik inqiroz xavfining real ekanligini ko’rsatadi. Agar keyingi 30-40 yil ichida ekologik muammolarni hal qilish uchun barcha zarur chora tadbirlar ko'rilmasa, ekologik inqiroz muqarrar bo"lib qolishi mumkin. Tabiat va jamiyatning o'zaro mutanosib rivojlanishi koevolyutsiya deb ataladi. Bu rivojlanish suratlari o'zaro mos kelmasa inqirozga olib keladi. Jamiyatning tabiatga ta'sirini meyorga solib turish lozimdir. Ekologiya deganda organizmlarning o'zaro va muhit bilan aloqadorligini o'rganadigan biologik fan tushuniladi. Tabiatni muhofaza qilish deganda barcha avlodlarning extiyojlarini hisobga olgan xolda tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni mussafo xolida saqlashga qaratilgan, ilmiy asosda amalga oshiriladigan mahalliy, davlat va xalqaro tadbirlar majmuasi tushuniladi. Tabiatni muhofaza qilish deganda kompleks fan ham nazarda tutiladi. Demak, ekologiya va tabiatni muhofaza qilish tushunchalari alohida mazmun va maqsadga ega bcHgan tushunchalardir. Ekologiya tabiatni muhofaza qilishning nazariy asosi xisoblanadi. Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning cfzgarishi juda tezlik bilan borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o'zgartirishda katta geologik kuch sifatida vujudga kelganini V.I.Vernadskiy tomonidan takidlab o'tilgan edi. Insonning tabiiy jarayonlardan noto'g'ri foydalanishi natijasida XX asrning o'rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko’rsatayotgan ta'siri bilan bog^liq xolda tabiatning insonga aks ta'siri, ya'ni uning iqtisodiyotida, hayotda xo'jalik ahamiyatiga molik bo’lgan jarayonlar, tabiiy xodisalar bilan bog'liq bo’lgan har qanday xodisa tushuniladi. (iqlim o’zgarishi, hayvonlarning yalpi ko'chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning buzilishi oqibatida turli miqyosdagi ekologik muammolar shakllanmokda. 2. Ekologik muomolar yechimiga amaliy ishlar orqali erishish. Yurtimizda boshqa sohalar qatori ekologik barqarorlikni ta’minlash, aholining qulay tabiiy muhitga ega bo‘lishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, tabiiy

Ekologik muomolar, paydo bo’lishi, oldini olish.

12.08.2023

0

161.5 KB

Похожие