EKOLOGIK TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI MUNDARIJA Tavsiyalar: ................................................................................................... 18 Takliflar: ...................................................................................................... 18 BIRINCHI BOB: KIRISH Muqaddima. Ekologiya XIX asrning ikkinchi yarmida biologiya fanlari tizmiga kirgan edi. Chunki u tirik organizmlar haqidagi fan tariqasida birinchi bo'lib biologlar tomonidan taklif etilgan. Lekin muayyan davr oralig'ida, fanlar va bilimlar rivojlangani sari ekologiya nafaqat mustaqil fan sohasi, balki fanlar tizimiga aylanib ketdi. Hozirgi kunda mutaxassislarning hisoblariga ko'ra, 80 dan ziyod ekologik fanlar mavjud bo'lib, ulardan biri 1

ekologik turizmdir. 2002-yilda Yoxannesburg shahrida bo'lib o'tgan Barqaror rivojlanish Butunjahon Sammitida qabul qilingan muhim xalqaro hujjatlardan biri Barqaror rivojlanish Butunjahon Sammiti (BRBS)qarorlarini bajarish rejasi ning IV bo'limi 24-26 moddalarida milliy davlat chegarasida va uning tashqarisida atrof-muhitni turizmorqali muhofaza qilish masalasi ko'tarildi. Undan tashqari «Xalqaro ekoturizm yili», «Xalqaro madaniy meros yiliga bag'ishlangan bir qator uchrashuv va anjumanlarda (2002-yil), Kvebek deklaratsiyasi va Butunjahon turizm tashkilotining Global turizm etika kodeksida turizmning eng ommalashayotgan shakli bo'lgan, ekoturizmni ragbatlantirish zarurligi ta'kidlab o'tildi va tegishli qarorlar qabul qilin-di. Ekologik muammolarni hal etib borishning yana bir yangi jihati ekologik turizmni rivojlantirish orqali aholining ekologik ongi va madaniyatini ko'rstarish. Go'zal va betakror tabiiy atrof-muhit insonlarning nafaqat tomosha obyekti, balki yashash makoni ekanligini anglagan kishi atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan ehtiyotkorona foydalanish, buzilganlarini qayta tiklash bugungiva kelajak avlodlar uchun qanchalik zarur ekanligini biladi va ongliravishda unga sarf-xarajatlar qiladi. Ekologik turizm nima o'zi? U boshqa turdagi turizm va servis (xizmat)dan nimasi bilan farq qiladi? Turizm so'zi fransuz tilida tourisme sayohat qilish, dam olish bo'lib, shu bilan bir qatorda sport va umumtarbiyaviy yoki siyosiy-ma'rifiy vazifalarni bajarish degan ma'noni ham anglatadi. 1 Shunday qilib, tor ma'noda ekoturizm - kishilarning tirik organizmlar (jumladan, insonlar) yashaydigan muhitga sayohat qilishlari. Keng ma'noda esa ekoturizm- shaxslarning doimiy yashash joylaridan dam olish, sport bilan shug'ullanish, sog'lomlashish, ma’rifiy- ma'naviy(umumtarbiyaviy) ishlarni amalga oshirish yoki boshqa maqsadlarni ko zlagan holdaʻ atrof tabiatga yoki muayyan tabiiy obyektlarga ekologik maqsadlardagi sayohatlari tushuniladi. Loyihaning muhimligi. Ekologik turizm (eko-turizm) bugungi kunda turizmning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Eko-turizmning asosiy maqsadi tabiatni asrash, mahalliy madaniyat va an’analarni qo‘llab-quvvatlash hamda barqaror iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shishdir. Ushbu turizm turi, tabiat va madaniy merosni saqlab qolish bilan birga, turistlarga unutilmas tajriba taqdim etishni ham ko‘zda tutadi. Ekologik turizmni rivojlantirish orqali nafaqat tabiat va madaniy merosni saqlash, balki iqtisodiy rivojlanishga ham sezilarli hissa qo‘shish mumkin. Bu jarayonda barcha manfaatdor 1 M.: Izd.inostr.i nas.slovarey», 1958. B.404 2

tomonlar – davlat, mahalliy aholi, turistik kompaniyalar va turistlar – birgalikda harakat qilishi zarur. Ekologik turizmning tashkil etilishi va rivojlanishi bugungi kunda global muammolar vaqtida juda aham mesele bo'lib chiqmoqda. Bu mavzuda insho yozish, insonlarning tabiatga munosib muomala bilan qanday o'tishini aks ettirish, uning qadriyatini oshirish va turizm sohasini ijtimoiy va ekologik mas'uliyat bilan birgalikda olib borishga qaratilgan yangi yo'nalishlar haqida gaplashish imkonini beradi.Ekologik turizm, tabiatni qadrlash, uning yashil resurslarini saqlash va o'ziga xos tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan turizm turi hisoblanadi. Bu turizmning asosiy maqsadi insonlarning tabiatga e'tiborini ko'paytirish, biologik zavqlarni saqlash va jahon ekologiyasiga ta'sir ko'rsatmaydigan tarzda sayohat qilishdir. Shuningdek, bu turizm turi o'z ichiga tabiatni o'rganish, uning ekosistemalarini tushunish va mamlakatlararo hamkorlikni kuchaytirish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.Ekologik turizmning tashkil etilishi va rivojlanishida eng muhim asos bu sohadagi ilmiy, ijtimoiy va iqtisodiy resurslarni samarali ishlatishdir. Tabiatni muhofaza qilish, ekologik turizm ob'ektlarini rivojlantirish va sayohatchilarga tabiatning qadriyatini o'rgatish uchun o'zaro ko'p tomonlama hamkorlik shartlarini yaratish talab etiladi.Yana bir muhim nuqta, ekologik turizmning o'ziga xosliklarini, masalan, avtomobil transporti o'rniga velosipedlar, peshona sayohat, yuruyish turlari kabi yengil transport vositalari bilan birlashtirishdir. Bu usullar tabiatga kam ta'sir ko'rsatadi va sayohatchilar uchun original tajribalar yaratadi.Ekologik turizmning tashkil etilishi va rivojlanishi davlatlar, jamoat tashkilotlari, soha o'qituvchilari va axborot texnologiyalari bilan birgalikda amalga oshirilishi lozim bo'lgan jadval va strategiyalarga asoslanadi. Bu, tabiatni muhofaza qilish, ijtimoiy ma'naviyatlarni o'rgatish va ekologik turizmni ommaviy qabul qilishga yo'l boyicha samarali ishlarni amalga oshirish uchun juda muhimdir. Maqsad va vazifalar. Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlantirishning maqsad va vazifalari quyidagi asosiy yo‘nalishlarni qamrab oladi: Maqsad. O’zbekiston Respublikasida Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlantirishning bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Belgilangan maqsad asosida quyidagi vazifalar belgilandi:  Ekologik turizm tushunchasini nazariy mazmunini ko‘rib chiqish, bu boradagi adabiyotlarni o‘rganish;  Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlantirish bo‘yicha xorij tajribasini o’rganish;  Mamlakatda Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlarini belgilash. 3

Ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish orqali ekologik turizmni rivojlantirish va tashkil etish jarayoni yanada samarali va muvaffaqiyatli bo‘ladi. Bu nafaqat tabiatni asrashga, balki mahalliy aholi va iqtisodiyotga ham sezilarli foyda keltiradi. Metodologiya. Xalqaro maydonda ko'plab turli tashkilotlar ekoturizm bilan bog'liq muammolarni hal qiladi. Jahon turizm tashkiloti (JST) ekoturizmni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi (UNDP) o'zining xalqaro rivojlanishga yordam dasturi orqali ekoturizm bilan shug'ullanuvchi yana bir xalqaro hukumat tashkilotidir. JST va BMTTD ekoturizm bilan bog‘liq xalqaro hukumat tashkilotlari ekoturizmni barqaror rivojlanish vositasiga aylantirishda qanday rol o‘ynashi mumkinligiga ikkita misoldir. Xalqaro miqyosda NNTlar ham rol o'ynaydi. Turizm konserni, Buyuk Britaniyada joylashgan, turizmning adolatli va barqaror biznes shakli bo'lishini ta'minlashga bag'ishlangan NNT turizmni yanada barqaror qilish uchun ko'p yillar davomida ishladi. AQShda joylashgan TES faqat ekoturizm biologik xilma-xillikni saqlash va jamiyatni rivojlantirish uchun yaroqli vosita ekanligini ta'minlashga bag'ishlangan. Milliy tashkilotlar:Hukumat milliy maydonda muhim rol o'ynaydi. Ushbu darajadagi hukumatga tegishli ekoturizm tashkiloti odatda hududlardan keladi: bog'larni boshqarish agentliklari, universitetlar, turizm vazirliklari va atrof-muhit yoki tabiiy resurslar vazirliklari; Masalan, Keniyada davlat tomonidan milliy darajada ekoturizm bilan bog'liq ko'plab tadbirlar Keniya Wildlife Services (KYS) tomonidan amalga oshiriladi, uning vakolati mamlakatdagi yovvoyi tabiatni boshqarish bo'lgan kvazi-davlat tashkiloti. Har bir mamlakatda tabiiy resurslarni saqlash va saqlash va ekoturizm bo'yicha o'z milliy tashkilotlari mavjud. Submilliy tashkilotlar Milliy darajadan pastroqda harakat qilish uchun mintaqaviy, shtat va mahalliy hududlar mavjud. Ushbu darajalarning har birida ekoturizm tashkilotlari rol o'ynaydi. Kvinslend turizmi va Saskachevan turizmi davlat darajasidagi ekoturizm tashkilotlarining ikkita namunasidir. Avstraliyada Kvinslend turizmining atrof-muhit bo'limi har chorakda sanoat, NNTlar, universitetlar va davlat sektoriga ekoturizm bilan bog'liq tadbirlar, akkreditatsiya oluvchilar, bo'lim tadqiqotlari va siyosati haqida ma'lumot beruvchi EcoTrends nomli axborot byulletenini nashr etadi.Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlantirish istiqbollari metodologiyasi o‘zida ko’plab bosqichlarni o‘z ichiga oladi va holatni tahlil qilib, belgilangan 4

maqsadlarga qarab amaliy ishlar tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Ushbu metodologiya turizm sohasining turli jihatlarini o’rganish va rivojlantirish uchun amalda qo’llaniladi. 5