logo

Elektron tijorat va unda internet marketing

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3348.7255859375 KB
Elektron tijorat va unda internet marketing  
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………… …… 3
I  BOB Elektron tijorat ...…………………………… ….. ………………… . …...
4
1.1-§ Elektron tijorat tarixi va rivojlanish bosqichlari……………………….
4
1.2-§ O'zbekistonda elektron tijorat va elektron tijorat to'g'risidagi qonun…..
8
1.3-§ Elektron tijoratning o'sib borishi  statistikasi va kelajagi  …………….
14
II  BOB Marketing.   An’anaviy   hamda   internet   marketing   tushunchasi.
Marketingning  elektron tijoratda tutgan o’rni ……………………….. 20
2.1-§ Marketing hamda uning vazifalari.......…………  …………………… .. 20
2.2-§ Internet marketing va ananaviy marketing……………………………. 23
2.3- § Elektron tijoratda marketing .....………… . …………………………… 27
III  BOB Yevropa   va   Amerika   bozorida   “Print   on   Demand”   yo’nalishida
ishlaydigan onlayn savdo maydonchasini yaratish  … ……………….... 34
3.1- § “   Print   on   Demand”   yo’nalishida   ishlovchi   elektorn   tijoratni   yo’lga
qo’yishda ishlatilgan dastur va xizmatlar. … .………………………….. 34
3.2- § “Print on Demand” yo’nalishida elektron tijoratni yo’lga qo’yish…….. 36
3.3- § "Print on Demand" elektron savdo yo'nalishida internet marketing…… 48
IV  BOB Hayot faoliyati xavfsizligi ………… …………………………… . …….. 56
4 .1- § Xavfsizlik muammolari ……………………………………… …… . ….. 56
4 .2- § Favqulodda holatlarda xavfsizlik  tadbirlarini  rejalashtirish.................... 58
4 .3- § Favqulodda  holatlar  oqibatlarini  bartarafetish ……………………………. 61
4 .4- § Barqaror rivojlanish shartlari va xavfsizlik masalalari………………… 63
XULOSA …………………………..…………………….. …………...
65
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………….…….. …………..
67
1 Kirish
Elektron   tijorat,   21-asrning   yetakchi   yondashuvchanligi   bo'lib,   iste'molchilar
uchun tovarlar va xizmatlarni internet orqali sotib olish imkoniyatlarini taqdim etadi.
Internet   marketing   esa,   tijorat   kompaniyalarining   onlayn   platformalardan
foydalanarak   doimiy   mijozlar   bilan   aloqani   tashkil   etish,   xaridorlarni   jalb   etish   va
sotishni kengaytirish uchun xizmatlarni yaratish jarayonlarini ifodalaydi.
Elektron   tijorat   va   internet   marketing   sohasidagi   rivojlanish,   teknologiya   va
kommunikatsiya   usullaridagi   o'zgarishlar   bilan   bog'liq   bo'lib,   dunyodagi   tijorat
faoliyatini   va   biznes   modellarni   o'zgartirib   kelmoqda.   Tijorat   korxonalarining
internetdagi   mavjudlik,   onlayn   platformalarda   reklama,   ijtimoiy   tarmoqda   branding
qilish   va   mijozlar   bilan   biron-bir   aloqada   qatnashish   imkoniyatlaridan   foydalanish
kengaymoqda.
Bu   sahifada   biz  elektron   tijoratning  asosiy   afzalliklarini   va  internet   marketing
asosiy qavslarini ko'rib chiqamiz. Elektron tijorat foydalaridan ba'zi quyidagilardir:
Xalqaro   doimiy   mijozlar:   Internet   orqali   sotuvlar   tashkil   etish,   dunyoning   har
bir nuqtasidagi mijozlar bilan bog'liqlik yaratish imkonini beradi.
Osonlik   va   xavfsizlik:   Onlayn   platformalarda   tovarlarni   sotib   olish,   to'lovni
amalga oshirish va yetkazib berish jarayonlari oson va xavfsiz bo'ladi.
Minimal   moliyaviy   o'zgarishlar:   Mahalliy   do'kon   ochish   uchun   kerak   bo'lgan
moliyaviy mablag'lar, elektron tijoratda kamroq bo'lishi mumkin.
Marketing imkoniyatlari: Internetdagi marketing vositalari va analitika tizimlari
orqali, tijorat korxonalarining reklamani targetlangan ravishda yaratish, mijozlar bilan
biron-bir aloqada qatnashish va xaridorlarni jalb etish imkoniyatlari oshadi.
Internet   marketing   esa,   elektron   tijoratning   asosiy   qavslarini   amalga   oshirish
uchun foydalaniladigan strategiyalardan iboratdir. Quyidagi asosiy internet marketing
usullaridan foydalanish mumkin:
SEO (Sayt optimizatsiyasi): Veb-saytning qidiruv tizimlarida yuqori joylashish
uchun muvaffaqiyatli SEO-strategiyalarni qo'llash.
2 SMM (Ijtimoiy tarmoq marketingi): Mijozlarni  ijtimoiy tarmoqlarda jalb etish
va korporativ identitetni kuchaytirish uchun foydalaniladigan tizimlar.
Reklama kampaniyalari: Onlayn reklama platformalarida targetlangan reklama
kampaniyalarini amalga oshirish.
E-pochta   marketingi:   Elektron   pochta   orqali   mijozlarga   xabar   yuborish   va
ularga mahsulotlar va xizmatlardan xabardor bo'lish.
Bu   sahifada,   elektron   tijorat   va   internet   marketingning   asosiy   qavslari   va
ulardan   foydalanishning   foydalari   bilan   tanishib,   bu   sohaga   oid   qo'shimcha
tafsilotlarni o'rganishingiz mumkin.
M а vzuning   d о lz а rbligi.     Elektron   tijoratni   o'rganish   va   uni   amalga   oshirish
davomida ahamiyatli bo'lgan bir nechta dolzarblar mavjud:
Keng   doiradagi   mijozlarni   jonlantirish:   Elektron   tijorat,   savdo   markazlari   va
ishlab   chiqaruvchilar   uchun   potentsial   mijozlar   sonini   kengaytiradi.   Internet   orqali
xalqaro   bozorlarga   kirish,   geografiya   chegarasini   o'chirib   tashlaydi   va   potentsial
mijozlarni xarid qilish imkonini beradi.
Kichik   savdochilarni   ijtimoiy   tijoratga   kirishga   imkon   berish:   Elektron   tijorat
platformalari, kichik bizneslarga, savdochilarga va o'z xizmatlarini doimiy mijozlarga
taqdim etayotgan shaxslarga global bozorlarga kirish imkonini beradi. Bu, savdochilar
uchun   o'z   xizmatlarini   reklama   qilish,   savdo   amaliyotlarini   boshqarish   va   ommaviy
tijoratning takliflarini ishlatishning qulay usullarini taqdim etadi.
Mahsulotlarni tez, oson va qulay tarzda taqsimlash: Elektron tijorat, mijozlarga
mahsulotlarni   tez   yetkazib   berish   va   yetkazish   shartlari   haqidagi   xabarlarini   osonlik
bilan taqdim etish imkonini beradi. Bu, mahsulotlarni ishlab   chiqaruvchilar va savdo
markazlari   bilan   mijozlar   o'rtasida   samarali   va   tez   yetkazib   berish   jarayonini
ta'minlaydi.
Bu faqat bir nechta elektron tijoratning dolzarblaridan faqat bir nechta misollar.
Elektron   tijoratning   to'liq   dolzarbligi   shu   zamon   bo'ylab   rivojlanib   kelmoqda   va
kelajakda kengayish kashf etishi kutilmoqda.
3 Ishning   mаqsаdi .   Ushbu   bitiruv   mаlаkаviy   ishining   аsоsiy   mаqsаdi   Yevropa
va Amerika  bozorida  ishlovchi  electron tijorat  platformasini  tuzishdan   iborat.  Onlay
savdo   platformasi   electron   tijoratning   “Print   on   Demand”   yo’nalishida   ishlaydi   va
B2B hamda B2C biznes modellarini qamrab oladi.
Bitiruv   m а l а k а viy   ishining   t а rkibi:   Ushbu   m а l а k а viy   bitiruv   ishi   t о ’rtt а
b о bd а n, xul о s а , f о yd а l а nilg а n  а d а biy о tl а r v а  il о v а l а rd а n t а shkil t о pg а n.
Birinchi bobda electron tijorat haqida asosiy nazariy ma’lumotlar berilgan.
Ikkinchi   bobda   Marketing.   An’anaviy   hamda   internet   marketing   tushunchasi.
Marketingning  elektron tijoratda tutgan o’rni bayon etilgan.
Uchinchi bobda Yevropa va Amerika bozorida “Print on Demand” yo’nalishida
ishlaydigan onlayn savdo maydonchasini yaratish bo’yicha amaliy ishlar ketma ketligi
yoritilgan.
Tо’rtinсhi   bоbdа   hаyоt   fаоliyаti   xаvfsizligi,   xаvfsizlik   muаmmоlаri,
fаvqulоddа   hоlаtlаrdа   xаvfsizlik   tаdbirlаrini   rejаlаshtirish,   fаvqulоddа   hоlаtlаr
оqibаtlаrini bаrtаrаf etish hаmdа bаrqаrоr rivоjlаnish shаrtlаri vа xаvfsizlik mаsаlаlаri
bаyоn etilgаn.
4 I BOB. Elektron tijorat
1.1 - §  Elektron tijorat tarixi va rivojlanish bosqichlari
Elektron tijorat, ya'ni internet orqali o'tkaziladigan savdo faoliyati, XX asrning
oxiri   va   XXI   asrning   boshida   keng   rivojlangan.   Uning   tarixiy   bosqichlari,
kommunikatsiya   va   texnologiyalarning   rivojlanishi   orqali   o'zgarib   kelganligi
kuzatilishi mumkin.
Elektron   tijoratning   1960   yillar   oxirida   uyg'unlikka   kiritishi   bilan   boshlanadi.
Ushbu davrda, kompyuterlarning rivojlanishi va tarmoqlar orqali ma'lumot almashish
imkoniyatlari kengayib, birinchi tijorat transaktsiyalari amalga oshirildi. Bu dastlabki
elektron   tijorat   shakllari   esa   boshqaruvchi   kompyuterlar   orqali   banklar,
telekommunikatsiya kompaniyalari va boshqa tijorat tashkilotlari orasida o'tkazilgan.
1990-yillarda   internetning   ko'payishi   bilan,   elektron   tijorat   yangi
imkoniyatlarga   ega   bo'ldi.   Internet   xizmat   provayderlarining   ko'pligi   va   biznes
tashkilotlarining   veb-saytlarini   yaratish   imkoniyati,   mahsulotlarni   onlayn   sotish   va
sotib olishni osonlashtirdi. Bu esa tijoratning yangi bosqichiga olib kelishdi.
Elektron tijoratning katta yutuqlari 2000-yillarda kuzatiladi. Amazon, eBay, va
boshqa onlayn do'konlar eng katta tijorat platformalari bo'ldi. Bu platformalar orqali,
mijozlar   dunyoni   bo'ylab   turli   tovarlar   va   xizmatlar   sotib   olish   imkoniyatiga   ega
bo'ldi.
Shu   paytdan   boshlab,   xaridorlar   internet   orqali   onlayn   tovarlarni   sotib   olish
imkoniyatiga ega bo'ldi. Kredit kartalari, elektronik to'lov sistemalari va onlayn to'lov
jarayonlari   kengayib   borib,   tovarlar   xarid   qilinishi   va   to'lovlar   osonlashtirildi.
Shuningdek,   elektronik   savdo   platformalarining   rivojlanishi   va   boshqarish
sistemasining takomillashtirilishi, mijozlar va sotuvchilar o'rtasidagi komunikatsiyani
osonlashtirdi.
5 XXI   asr   boshida   mobil   telefonlar   va   boshqa   mobil   qurilmalar   elektron
tijoratning   yangi   bosqichlarini   ochdi.   Mobil   tarmoqlar   orqali   savdo   tashkilotlari   va
mijozlar   o'rtasidagi   aloqalar   osonlashtirilgan   edi.   Mobil   ilovalar   va   mobil   to'lovlar,
har kuni talabani osonlashtirish va foydalanishni yaxshilashdi.
Hozirgi   kunda,   elektron   tijoratning   rivojlanishi   davom   etmoqda.   Blockchain
texnologiyasi va kriptovalyutalar, to'lov usullarini va ma'lumotlarni xavfsiz saqlashni
osonlashtirishda   katta   ahamiyatga   ega   bo'ldi.   Yaratuvchilik   va   iqtisodiy   qurilmalar,
ijtimoiy tarmoqlar va texnologik rivojlanish elektron tijoratni yanada kuchaytirdi.
Elektron   tijoratning   o'sishi   va   rivojlanishi   bilan   birga,   bir   nechta   muhim
bosqichlar   kuzatilishi   mumkin.   Birinchi   bosqich,   kompyuter   va   tarmoq
texnologiyalarining  o'sishi  va   ulardan  foydalanishning   ko'payishi  edi.  Bu   bosqichda,
kompyuterlarning rivojlanishi, tarmoqlar, elektron pochta xizmati va elektronik savdo
platformalari ko'payib, savdo faoliyati osonlashdi.
Keyinroq,   onlayn   to'lov   sistemalari   va   to'lov   jarayonlarining   rivojlanishi   ham
muhim   bosqichni   tashkil   etdi.   Elektronik   to'lovlar,   xaridorlar   va   sotuvchilar
o'rtasidagi   to'lov   jarayonlarini   osonlashtirib,   savdoni   tezlashtirdi.   Kredit   kartalari,
debet   kartalari,   PayPal,   Payoneer   kabi   elektronik   to'lov   tizimlari,   onlayn   to'lov
jarayonlarining osonlashtirilishida katta ahamiyatga ega bo'ldi.
2000-yillarda onlayn savdo platformalari, onlayn do'konlar va savdo markazlari
elektron   tijoratning   katta   yutuqlarini   kuzatishdi.   Amazon,   eBay,   Alibaba,   Etsy   kabi
platformalar,   turli   tovarlar   va   xizmatlar   uchun   dunyo   bo'ylab   ommaviy   savdo
imkoniyatlarini   osonlashtirdi.   Bu   platformalar   orqali   mijozlar   dunyo   bo'ylab   xarid
qilish,   sotish   va   savdo   bilan   bog'liq   boshqa   jarayonlarni   osonlik   bilan   amalga
oshirishdi.
Shu paytgacha, mobil telefonlar va boshqa mobil qurilmalar elektron tijoratning
yangi   bosqichlarini   ochdi.   Mobil   ilovalar   orqali   savdo   tashkilotlari   mijozlar   bilan
aloqani   osonlashtirishda   muhim   ahamiyatga   ega   bo'ldi.   Shuningdek,   mobil   to'lovlar
6 ham   yanada   osonlashdi,   shu   sababli   xaridorlar   har   kuni   mobil   qurilmalar   orqali
tovarlarni sotib olish imkoniyatiga ega bo'ldi.
XXI   asrning   boshida   blockchain   texnologiyasi   va   kriptovalyutalar   elektron
tijoratning rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlarni ochdi. Blockchain, transaktsiyalar
xavfi va ma'lumotlarning maxfiylik muhofazasi uchun muhim bir qavatni ta'minlaydi.
Kriptovalyutalar   esa   global   to'lov   vositalari   sifatida   ishlatilishini   osonlashtirdi.   Bu
rivojlanishlar   elektron   tijoratning   xavfsizlik,   transparansiya   va   anonimlik   muammo-
larini hal qilishda katta o'rin egalladi.
Elektron   tijoratning   rivojlanishi   bilan   birga,   boshqa   muhim   bosqichlar   ham
mavjud.   Masalan,   shaxsiy   ishonch   muhofazasi,   maxfiylik   siyosati,   turli   tahlil   va
statistika   texnikalarining   ishlatilishi,   tijorat   platformalarining   boshqarish   tizimlari,
reklama va marketingning internet asosidagi ahamiyati kabi.
Elektron   tijoratning   rivojlanishida   bir   nechta   muhim   omillar   mavjud.   Aynan
ular   bilan   bog'liq   ravishda,   elektron   tijoratni   kengaytirish   va   rivojlantirish   uchun
quyidagi 15 ta muhim omillar o'rnini oladi:
Internet   va   tezlik:   Internetning   kengayishi   elektron   tijoratning   asosiy   muhim
omili hisoblanadi. Tezlik, iste'molchilar uchun vazifalarni bajarish va xaridorlarga tez
va samarali xizmat ko'rsatish imkonini beradi.
Mobil vositalar va dasturlar: Mobil telefonlar va ularning ilovasi orqali elektron
tijoratning   osonligi   va   kengayishi   amalga   oshirildi.   Xaridorlar   qulaylik   bilan
mahsulotlarni sotib olish, to'lov amalga oshirish va shaxsiy ma'lumotlarni boshqarish
imkoniyatiga ega bo'ldilar.
E-dokumentatsiya: Hujjatlar va elektron imzolar, notarial huquqiylikni oshiradi
va   elektron   tijorat   jarayonlarida   ishga   tushiriladi.   E-dokumentatsiya   jarayonlari,
arizalar,   shartnomalar,   hisobotlar   va   boshqa   hujjatlarni   tez   va   ishonchli   tarzda
almashish imkonini yaratadi.
E-mulokotlar   va   to'lov   tizimlari:   Elektron   tijoratni   rivojlantirishda   to'lov
tizimlari katta ahamiyatga ega. Elektron pul o'tkazmalari, onlayn to'lov shlyuzlari va
7 elektronik   hamyonlar,   xaridorlarga   xavfsiz   va   samarali   to'lovlar   amalga   oshirish
imkonini beradi.
Asbob-uskunalar   va   IoT:   Internet   of   Things   (IoT)   -   mahsulotlar,   xizmatlar   va
asbob-uskunalar   internet   bilan   bog'liq   bo'lgan   holatni   ifodalaydi.   IoT,   elektron
tijoratni   integratsiyalash   va   avtomatlashtirish   imkonini   yaratadi,   mijozlarga
zamonaviy xizmatlar va shunchaki muhim ma'lumotlarni taqdim etadi.
Xavfsizlik va himoya: Elektron tijoratning rivojlanishi bilan birga, xavfsizlik va
himoya   muhim   omillar   hisoblanadi.   Malumotlar   himoyasi,   internet   xavfsizligi   va
shaxsiy   ma'lumotlarni   muhofaza   qilishning   muhimligi   elektron   tijoratning   yaxshi
ishlayishini ta'minlaydi.
Ma'lumotlar  analitikasi:  Ma'lumotlar analitikasi  va boshqaruvning rivojlanishi,
elektron   tijorat   tashkiliy   tizimlarning   ishlarini   optimallashtiradi.   Mijozlar   haqida
ma'lumotlar   to'plami,   sotish,   marketing   va   boshqa   yo'nalishlarda   ma'lumot   analizi
yordamida yaxshi foydalanish imkonini beradi.
B2B   va   B2C   platformalar:   Biznesdan   biznesga   (B2B)   va   biznesdan   mijozga
(B2C)   platformalar   elektron   tijoratning   osonligini   va   kengayishini   ta'minlaydi.   Shu
bilan   birga,   tadbirkorlar   va   xaridorlar   o'rtasidagi   aloqalarni   boshqarish,   sotishlar   va
savdo   muomalalarini   amalga   oshirish   uchun   tashqi   tizimlarga   kirish   imkonini
yaratadi.
Shaxsiylovlilik:   Elektron   tijoratning   rivojlanishida   shaxsiylovlilik   katta
ahamiyatga   ega.   Mijozlar   shaxsiy   ma'lumotlarni   boshqarish,   so'rov   va   arizalarini
yuborish,   istaklarni   aniq   qilish   va   shaxsiy   tahlil   qilish   imkoniyatiga   ega   bo'lgan
elektron platformalardan foydalanishadi.
Sotsial tarmoqlar va influencer marketing: Sotsial tarmoqlar elektron tijoratning
kengayishini   ta'minlaydigan   muhim   platformalardan   biridir.   Ular,   kompaniyalar
uchun   reklama,   mijozlarga   ko'rsatish   va   xaridorlarni   jalb   qilish   imkonini   yaratishda
katta ahamiyatga ega.
8 Avtomatlashtirish:   Elektron   tijorat   jarayonlarini   avtomatlashtirish,   tezlik   va
samarali   xizmat   ko'rsatishni   ta'minlaydi.   Otomatlashtirilgan   buyurtma   olish,
inventarizatsiya,   ombor   boshqarish   va   sotish   jarayonlari,   ommaviy
avtomatlashtirishning muhim qismidir.
Global   o'zgarishlar:   Elektron   tijorat   dunyo   bo'ylab   iste'mol   etiladi,   shuning
uchun   global   o'zgarishlar   elektron   tijoratni   rivojlantirishda   muhim   omil   hisoblanadi.
Global   miqyosda   xaridorlarni   jalb   qilish,   xalqaro   savdo   aloqalarini   rivojlantirish,
miqyosli ishbilarmonlar bilan hamkorlik qilish imkonini yaratadi.
Mobil   hayot   va   onlayn   savdo:   Mobil   vositalarning   kengayishi   va   har   kun
ko'proq   odamlar   tomonidan   internet   orqali   savdo   qilinishi   elektron   tijoratning
kengayishini   ko'rsatadi.   Mobil   hayot,   onlayn   savdo   platformalarining   rivojlanishini
kuchaytiradi va ularni boshqarishning osonligini ta'minlaydi.
E-kompaniyalar   va   sifatli   taminot:   Elektron   tijoratning   kengayishi,   e-
kompaniyalarning rivojlanishiga  olib keladi. Virtual  do'konlar, e-savdo platformalari
va   e-taminot   tizimlari,   mijozlar   uchun   xavfsiz,   samarali   va   sifatli   xizmat   ko'rsatish
imkonini beradi.
Mijoz xizmati va qo'llab-quvvatlash:  Elektron tijoratning muvaffaqiyati, mijoz
xizmati   va   qo'llab-quvvatlashni   samarali   shakllarda   ta'minlashga   bog'liq.   Onlayn
chatlar,   call-centerlar,   onlayn   ma'lumotlar   bazalari   va   boshqa   ko'rsatmalarni   taqdim
etishning yanada rivojlangan shakllari, mijozlar  uchun xizmatlarni yanada yaxshi  va
samarali qiladi.
Bu   muhim   omillar   elektron   tijoratning   rivojlanishida   o'zining   o'ziga   xos
o'rinlarga   ega.   Ularning   integratsiyasi   va   samarali   ishlashlari   elektron   tijoratning
kelajakdagi rivojlanishini ta'minlaydi.
9 1.2 - §  O'zbekistonda elektron tijorat va elektron tijorat to'g'risidagi qonun.
O'zbekistonda raqamli iqtisodiyotning YaIMdagi ulushi 2,2 foizni tashkil etadi.
Shu bilan  birga, o'rtacha  optimal  ko'rsatkich  7-8%  ni  tashkil  qiladi, masalan,  Buyuk
Britaniyada bu 12,4%, Janubiy Koreyada - 8%, Xitoyda - 6,9%, Hindistonda - 5,6%,
shu   bilan   birga   Rossiya   -   2,   8%,   Qozog'iston   -   3,9%.   O'zbekiston   Respublikasining
elektron   hukumat   tizimini   rivojlantirish   konsepsiyasi   loyihasiga   muvofiq,   AKT
xizmatlarining   YaIMdagi   ulushini   2025   yilgacha   5,0   foizgacha,   2030   yilga   kelib   10
foizgacha oshirish rejalashtirilgan.
Prezidentning   2019   yil   8   yanvardagi   "Iqtisodiyotni   yanada   rivojlantirishni
ta'minlash   va   iqtisodiy   siyosat   samaradorligini   oshirishga   doir   qo'shimcha
choratadbirlar to'g'risida" gi Farmoniga muvofiq, "Raqamli O'zbekiston-2030" Milliy
raqamli   iqtisodiyotni   rivojlantirish   Strategiyani   tayyorlash   ko'zda   tutilgan.   Unda
raqamli   iqtisodiyotni   jadal   rivojlantirish   va   mamlakat   aholisi   hayoti   sohalariga
raqamli texnologiyalarni keng joriy etish bo'yicha asosiy vazifalar belgilanadi.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bevosita quyidagi ko'rsatkichlar bilan
 baholanadigan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) rivojlanish
darajasi bilan bevosita bog'liq.
- raqamli iqtisodiyotning YaIMdagi ulushi;
- AKT sanoatiga investitsiyalar hajmi;
-   Internet   tezligi,   mamlakat   hududini   qamrab   olish   darajasi   va   aholi
foydalanishi uchun imkoniyat;
- elektron tijoratni rivojlantirish;
- tashkilotlarni AKT mutaxassislari bilan ta'minlash.
Elektron  tijoratni  rivojlantirish   hukumat   siyosatida   ham   katta  ahamiyatga  ega.
Prezidentning   2018   yil   14   maydagi   "Elektron   tijoratni   jadal   rivojlantirish
choratadbirlari to'g'risida" gi farmoniga muvofiq, elektron tijorat sohasida tadbirkorlik
sub'ektlarini   rag'batlantirish   maqsadida   elektron   tijorat   sub'ektlarining   milliy   reestri
10 tijorat.uz   yaratildi,   hozirda   32   ta   tashkilot   ro'yxatdan   o'tgan.   Yuridik   shaxslar   va
yakka   tartibdagi   tadbirkorlar   Milliy   reyestrga   ixtiyoriy   va   bepul   asosda   kiritilgan
bo'lib, elektron savdo orqali tovar va xizmatlarni  sotishdan  tushadigan  daromad ular
tomonidan sotilgan tovarlar va xizmatlar umumiy hajmining kamida 80 foizini tashkil
etadi. Shu bilan birga, ular 2% stavka bo'yicha yagona soliq to'lovini to'lashlari kerak.
O'zbekistondagi   asosiy   universal   elektron   savdo   maydonchasi   –   bu
Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tomonidan yaratilgan Trade Uzbekistan savdo
maydonchasi (tradeuzbekistan.com veb-sayti). Boshqa elektron savdo maydonchalari
ham   ishga   tushirildi,   masalan,   B2B   formatidagi   to'qimachilik   ishlab   chiqaruvchilari
uchun   uzbtextile.com,   kichik   va   o'rta   biznes   uchun   universal.uz   va   boshqalar.   Shu
bilan   birga,   O'zbekistonda   elektron   elektron   tijoratning   rivojlanish   darajasi   hali   ham
past darajada. Hozirda e-tijorat.uz elektron tijorat sub'ektlari milliy reestrida faqat 32
ta sub'ekt  ro'yxatdan o'tgan. Shu bilan birga, elektron tijorat sohasida ishlaydigan 69
ta   veb-sayt   (2019   yil   noyabr   oyi   holatiga   ko'ra)   www.uz   ma'lumot   olish   milliy
tizimida  mavjud.   2019  yilning  ikkinchi   choragida  elektron   tijorat   operatsiyalari   soni
75,39 millionni, bitimlar hajmi  esa 3,515 trln. so'mni  tashkil  etdi. Birinchi chorakda
ushbu ko'rsatkichlar 73,8 million va 2,516 trln. so'mni tashkil etdi.
Elektron   tijoratni   rivojlantirish   va   uni   dahlsizligini   ta’minlash   maqsadida
“Elektron tijorat to'g'risida” qonun  loyiha ishlab chiqilgan.
Ushbu   Qonunning  maqsadi   va  qo‘llanilish   sohasi:   Ushbu   Qonunning   maqsadi
elektron tijorat sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu Qonunning amal qilishi:
tovarlarning   (ishlarning,   xizmatlarning)   davlat   xaridlari   to‘g‘risidagi
qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladigan davlat xaridlariga; birja faoliyati uchun
litsenziyalarga   ega   bo‘lgan   birjalarda   tuziladigan   kelishuvlarga   nisbatan   tatbiq
etilmaydi.
Elektron   tijorat   to‘g‘risidagi   qonunchilik.   Elektron   tijorat   to‘g‘risidagi
qonunchilik ushbu Qonun va boshqa qonunchilik hujjatlaridan iboratdir.
11 Agar   O‘zbekiston   Respublikasining   xalqaro   shartnomasida   O‘zbekiston
Respublikasining   elektron   tijorat   to‘g‘risidagi   qonunchiligida   nazarda   tutilganidan
boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
raqamli   mahsulotlar   —   intellektual   mulk   obyektlarining   elektron   ko‘chirma
nusxalari   (raqamli   tovarlar),   shuningdek   elektron   axborot   muhitida   moddiy   natijaga
ega   bo‘lmagan   muayyan   harakatlarni   bajarish   yoki   muayyan   faoliyatni   amalga
oshirish, shu jumladan “bulutli texnologiyalar”ni (raqamli xizmatlarni) olishga hamda
ularga obuna bo‘lishga doir xizmatlar;
elektron   savdo   maydonchasi   —   tovarlar   (ishlar,   xizmatlar)   oldi-sotdisini
masofadan turib amalga oshirish imkonini beruvchi axborot tizimi;
elektron   savdo   maydonchasining   operatori   —   elektron   tijorat
ishtirokchilariga elektron savdo maydonchasi xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxs;
elektron   tijorat   —   tovarlarning   (ishlarning,   xizmatlarning)   tadbirkorlik
faoliyati   doirasida   axborot   tizimlaridan   foydalangan   holda   elektron   savdo
maydonchasi orqali tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiriladigan oldi-sotdisi;
elektron   tijorat   operatori   —   elektron   tijoratda   elektron   hujjatlar   va   elektron
xabarlar aylanishi bilan bog‘liq xizmatlar ko‘rsatuvchi yuridik shaxs;
elektron   tijorat   subyektlari   —   elektron   tijorat   ishtirokchilari   va   (yoki)
elektron tijorat operatorlari.
Elektron tijoratning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
elektron tijorat sohasida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish erkinligi;
elektron tijoratda shartnomalar tuzishning ixtiyoriyligi;
elektron tijoratda ishtirok etish shart-sharoitlarining tengligi;
elektron   tijorat   subyektlarining   huquqlarini   va   qonuniy   manfaatlarini   himoya
qilish;
tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tegishli darajadagi sifatini ta’minlash;
elektron tijoratda jarayonlarning ochiqligi va shaffofligi;
12 elektron tijoratda axborot xavfsizligini ta’minlash.
Elektron   tijorat   sohasidagi   davlat   siyosatining   asosiy   yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat:
elektron   tijorat   sohasida   amalga   oshiriladigan   tadbirkorlik   faoliyatini   qo‘llab-
quvvatlash va rag‘batlantirish;
elektron   tijorat   sohasida   amalga   oshiriladigan   tadbirkorlik   faoliyatiga
investitsiyalarni,   zamonaviy   texnologiyalarni   va   asbob-uskunalarni   jalb   etish   uchun
shart-sharoitlar yaratish;
elektron   tijoratni   rivojlantirish   uchun   qulay   muhitni   yaratish,   zarur   texnik   va
logistika infratuzilmasini shakllantirish;
elektron   tijorat   subyektlarining   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlari   himoya
qilinishini ta’minlash;
elektron tijorat sohasida raqobat muhiti uchun zarur shart-sharoitlar yaratish;
tadbirkorlik faoliyati subyektlarini ularning elektron tijorat sohasidagi faoliyati
uchun   zarur   bo‘lgan   huquqiy,   iqtisodiy,   statistik,   ishlab   chiqarish-texnologik,   ilmiy-
texnikaviy va boshqa axborot bilan ta’minlash;
elektron   tijorat   sohasidagi   ilmiy-texnika   tadqiqotlarini   rag‘batlantirish,
kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
elektron tijorat sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirish.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
elektron tijorat sohasida yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlaydi;
elektron tijorat sohasidagi davlat dasturlarini tasdiqlaydi va amalga oshiradi;
davlat organlarining elektron tijorat sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtiradi;
elektron   tijorat   sohasidagi   normativ-huquqiy   hujjatlarni   o‘z   vakolatlari
doirasida qabul qiladi;
elektron   tijoratda   amalga   oshirish   chog‘ida   muomaladan   olib   qo‘yilgan   yoki
muomalasi cheklangan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ro‘yxatini tasdiqlaydi;
elektron tijorat sohasidagi xalqaro hamkorlikni ta’minlaydi.
13 O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi   qonunchilikka  muvofiq boshqa
vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.
O‘zbekiston   Respublikasi   Axborot   texnologiyalari   va   kommunikatsiyalarini
rivojlantirish   vazirligi   elektron   tijorat   sohasidagi   vakolatli   davlat   organidir   (bundan
buyon matnda vakolatli davlat organi deb yuritiladi).
Vakolatli davlat organi:
elektron   tijorat   sohasini   tartibga   solishni   amalga   oshiradi   va   mazkur   sohadagi
davlat siyosatini ro‘yobga chiqaradi;
elektron   tijorat   sohasidagi   davlat   dasturlarini   shakllantirish   va   amalga
oshirishda ishtirok etadi;
boshqa   manfaatdor   davlat   organlari   va   o‘zga   tashkilotlar   bilan   birgalikda
elektron tijorat sohasidagi standartlar, normalar va qoidalarni o‘z vakolatlari doirasida
ishlab chiqadi hamda tasdiqlaydi;
elektron tijoratni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha takliflar
ishlab chiqadi;
elektron   tijorat   subyektlarining   huquqlarini   va   qonuniy   manfaatlarini   himoya
qilish chora-tadbirlarini ko‘radi;
elektron tijorat to‘g‘risidagi qonunchilikni takomillashtirishda va uning ijrosini
ta’minlashda ishtirok etadi;
elektron tijorat sohasidagi  tadqiqotlarni va mazkur sohadagi normativ-huquqiy
hujjatlarning bajarilishi monitoringini tashkil etadi;
elektron tijorat sohasiga axborot tizimlarini va axborot resurslarini joriy etishga
ko‘maklashadi;
elektron   tijorat   subyektlariga   xizmat   qiladigan   logistika   infratuzilmasini
rivojlantirishga ko‘maklashadi;
elektron   tijorat   sohasiga   elektron   to‘lovlarning   samarali   usullari   va   tizimlarini
joriy etishda manfaatdor tashkilotlar bilan birgalikda ishtirok etadi;
14 aholi   va   tadbirkorlik   subyektlari   o‘rtasida   elektron   tijoratni   targ‘ib   qilishni
hamda ommalashtirishni tashkil etadi.
1.3 - §  Elektron tijoratning o'sib borishi  statistikasi va kelajagi
Elektron   tijorat,   global   moliyaviy   sohalarda   katta   ahamiyatga   ega   bo'lgan
modern   biznes   modelidir.   O'sishi   va   rivojlanishi,   internetning   ulkan   tarqalishi   bilan
bog'liqdir.   Elektron   tijorat,   mahalliy   va   xalqaro   bozorda   har   xil   xizmatlarni   olib
borishni   o'z   ichiga   oladi.   O'sishning   tizimli   statistikasini   o'rganish   va   uning   kelajagi
hozirgi   kunda   e'tirof   etilgan   mavzular   bo'lib,   ularning   muhimligini   tushunish   juda
muhimdir.
Elektron tijoratning o'sishi   statistikasi   va kelajagi,  moliyaviy institutlar,  tijorat
markazlar,   va   boshqa   tahlilchilar   tomonidan   amalga   oshirilgan   o'zbekistondagi
elektron tijoratning holatini o'rganish yordam beradi. Ularning hisobotlari va tahlillari,
tijorat bozoridagi o'zgarishlarni tushunishda asosiy manbalar hisoblanadi.
Statistik   ma'lumotlar,   elektron   tijoratni   o'rganishda   o'ziga   xos   ko'rinishda
yoritiladi.   Bu,   internet   orqali   amalga   oshiriladigan   savdo   operatsiyalarining,   onlayn
savdo platformalaridagi tijorat mahsulotlarining, valyutalar o'rtacha qiymatlarining va
tushumlar   statistikasining   ko'rsatilishi   yoki   monitor   qilinishini   o'z   ichiga   oladi.   Bu
statistik   ma'lumotlar,   tijorat   tahlilchilariga   va   tijorat   institutlariga   kelajakni   bashorat
qilishda muhim yordam beradi.
Elektron   tijoratning   o'sishi   statistikasiga   qaratilgan   o'zgarishlar   o'z   ichiga
tizimli   bozorda   yangiliklarni   o'z   ichiga   oladi.   Mijozlar,   onlayn   platformalardan
mahsulotlarni   sotib   olish,   xaridorlar,   elektron   savdo   to'g'risida   o'z   fikrini   ifoda
qilishlari,   to'lovlar   va   yetkazib   berish   usullari   haqida   ma'lumot   berishlari   kabi   bir
nechta asosiy statistik ma'lumotlarga erishishadi.
Elektron   tijoratning   o'sish   statistikasi,   biznesni   shaxsiylik   va   mijozlarga
yo'naltirishda ahamiyatli rolni bajaradi. Ushbu ma'lumotlar, kompaniyalar tomonidan
15 xaridorlarning   talablari,   e'tiborga   olingan   mahsulotlarga   bo'lgan   qiziqishlari   va
o'zgaruvchilarning   yaxlitlarini   aniqlashda   foydalaniladi.   Shuningdek,   elektron
tijoratning   o'sishi   statistikasi,   bozor   analizlari   va   biznes   strategiyalarini
shakllantirishda yordam beradi.
Elektron   tijoratning   kelajagi,   texnologik   rivojlanish,   mahalliy   va   xalqaro
bozorlardagi   o'zgarishlar,   valyuta   ishlashidagi   yangiliklar   va   mijoz   talablari   asosida
shakllanadi.   Internetning   dunyoviy   tarqalishi   va   mobil   qurilmalar   sohasidagi
rivojlanish,   elektron   tijoratning   o'sishini   davom   ettirishga   yordam   beradi.   Bunda,
ma'lumotlar   tizimining   yaxlitlari,   to'lov   tizimlari   va   xaridorlarga   tayyorlangan
bozorlash usullari katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Kelajakda, elektron tijoratning o'sishini davom ettirish uchun tijorat sohasidagi
innovatsiyalar,   kiberxavfsizlik,   axborotlar   va   kommunikatsiyalar   texnologiyalaridagi
yangiliklar,   huquqiy   muammolar   va   tulov   tizimlaridagi   rivojlanishlar   katta
ahamiyatga   ega   bo'ladi.   Bu   xususiyatlarning   bir   nechta   tomonlari,   hozirgi   kunda
elektron   tijoratning   kelajagini   belgilab   beradi   va   uni   o'rgatish   uchun   hamda   uni
rivojlantirish uchun yo'l harakat qilishga imkon beradi.
Aslida,   elektron   tijoratning   o'sishi   va   kelajagi,   biznesning   o'zgarishlarga   mos
kelishiga va yangi imkoniyatlarni qo'llab-quvvatlashiga tegishli muhim ma'lumotlarni
o'z   ichiga   oladi.   Bu   holat,   biznes   tahlilchilari,   moliyaviy   institutlar   va   biznesni
rivojlantirishga   qaratilgan   strategiya   yaratuvchilari   uchun   ko'p   yondashuvchi   va
maqsadga   muvofiq   bo'lgan   tahlillarni   olishga   yordam   beradi.   Elektron   tijoratning
o'sishining   statistikasi   va   kelajagi,   biznesning   kelajakda   muvaffaqiyat   qozonishini
ta'minlash uchun tushunchalar va tadqiqotlarni yanada oshiradi.
Dunyoning   deyarli   barcha   davlatlarining   tashqi   iqtisodiy   faoliyati   an’anaviy
savdo aloqalaridan uzoqqa chiqib ketishga ulgurdi. Elektron tijoratning rivojlanishi va
Internetda   savdo   platformalarining   paydo   bo‘lishi   tufayli   yuzma-yuz   uchrashuvlarga
bo‘lgan   ehtiyoj   yo‘qolib   bormoqda.   Har   qanday   mahsulotni   sotib   olish   uchun   hatto
oddiy   iste’molchi   ham   uydan   chiqmay   turib   tovar   va   xizmatlarni   masofadan   xarid
16 qilish imkonini yaratadi. Bu nafaqat o‘z shahringiz yoki mamlakatingizda xarid qilish,
balki   boshqa   mamlakatlardan   tovarlarga   buyurtma   berish   va   yetkazib   berish
imkoniyati mavjudligini anglatadi. Yangi texnologiyalardan foydalanish ommabopligi
tufayli iste’molchilar huquqlarini himoya qilish zarurati ortib bormoqda.
Elektron tijorat  hamda  marketpleyslardan  foydalanish  tranzaksiya   xarajatlarini
kamaytirishi, butun dunyo bo‘ylab yetkazib beruvchilar va xaridorlarni bog‘laydigan
savdo   kanali   bo‘lib   xizmat   qilishi   mumkin.   Bugungi   kunda   biznes   uchun   elektron
tijoratning   qiymatini   baholab   bo‘lmaydi:   u   kompaniyalarning   iste’molchilar
ehtiyojlarini tushunishini yaxshilaydi, mahsulot va xizmatlarni jahon bozoriga taqdim
etadi.   Hozirgi   vaqtda   jahon   iste’mol   tovarlari   savdosining   qariyb   12   foizi   xalqaro
elektron tijorat orqali amalga oshirilib kelinmoqda va bu ko‘rsatkich doimiy ravishda
o‘sib   bormoqda.   Yevropa   Komissiyasi   o z   tadqiqotida   ta kidlaganidek,   onlaynʻ ʼ
platformalar   Yevropa   Ittifoqi   va   butun   dunyoning   kelajakdagi   iqtisodiy   o sishini	
ʻ
ta minlovchi “raqamli qiymat”ni yaratishda yetakchi rol o ynaydi.	
ʼ ʻ
Elektron   tijorat   platformalari   katta   hajmdagi   ma’lumotlarni   jamlaydi,   ularning
sifatli   tahlili,   biznes   modellarini   takomillashtirish   uchun   muhim   ahamiyat   kasb
etmoqda,   elektron   tijorat   oqimlarini   yaxshiroq   tahlil   qilish   va   iste’molchilar
huquqlarini   himoya   qilishning   tegishli   darajasini   ta’minlashdagi   zaif   tomonlarni
aniqlash   imkonini   beradi.   Anonimlashtirilgan   ma’lumotlardan   bepul   foydalanish
imkoniyatini   va   subyektning   shaxsiy   ma’lumotlarini   qayta   ishlashga   roziligini
olishning   muqobil   usullarini   ishlab   chiqishni   nazarda   tutadigan   katta   ma’lumotlarni
tahlil qilish texnologiyalarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish kerak, ya’ni
(subyekt   taqdim   etganda).   Bir   necha   maqsadlarda   ma’lumotlarni   qayta   ishlashga   bir
martalik   rozilik   berish   kifoya   bo‘ladi.   Platformalar,   shuningdek,   davlat   idoralariga
elektron   tijorat   muhitida   savdo   haqida   ma’lumot   olishga   yordam   berishda,   shu
jumladan   soliq   maqsadlari   uchun   ham.   Misol   uchun,   Estoniyada   hozirda   bir   nechta
platforma   operatorlari   soliq   organlari   bilan   platformalar   orqali   soliqlarni   to‘g‘ridan-
to‘g‘ri   ushlab   qolish   va   soliq   yig‘ishni   osonlashtirish   uchun   platformalar   va   soliq
17 o‘rganlari o‘rtasida ma’lumotlar almashinuvini yaxshilash uchun yechim topish ustida
ishlashmoqda.   Eng   dolzarb   savollardan   biri   –   onlayn   platformalar   xizmatlaridan
foydalanib   kelayotgan   iste’molchilar   huquqlarini   qanday   himoya   qilish   mumkin?
degan   savol   o‘rinli   bo‘ladi.   Ochiq   Internet   sharoitida   iste’molchilar   uchun   faqat
Internetda   taqdim   etilgan   ma’lumotlarga   tayanib,   tovar   yoki   xizmatlar   yetkazib
beruvchini   tanlash   juda   qiyin.   Tadqiqotlarga   ko‘ra,   iste’molchilarning   faqatgina   36
foizi   oflayn   rejimda   bo‘lgani   kabi,   onlayn   rejimda   ham,   bir   xil   huquq   va   himoyaga
ega ekanligiga ishonishadi.
Elektron   tijoratga   ishonchni   mustahkamlashning   muhim   vositasi,
iste’molchilarga xizmat ko‘rsatadigan onlayn platformalarning o‘zini o‘zi boshqarish
tizimini   rivojlantirish   hisoblanadi.   Masalan,   Yevropa   Ittifoqida   Yevropadagi
iste’molchilarga   tovarlar   va   /   yoki   xizmatlarni   onlayn   sotadigan   kompaniyalarni
birlashtirgan   “Ecommerce   Europe”   assotsiatsiyasi   yaratilgan.   Uyushma   yevropalik
iste’molchilarning elektron tijoratga ishonchini  ta’minlaydi, Yevropa Ittifoqi  va a’zo
mamlakatlarning   tartibga   solish   organlari   bilan   muloqotni   yo‘lga   qo‘yadi.   Elektron
tijorat   subyektlari   va   bozorlarga   ishonchni   mustahkamlash   uchun   elektron   tijorat
platformalari   iste’molchilarning   huquqlarini   himoya   qilish   bo‘yicha   ko‘rsatmalar
tartibga   soluvchilar   va   manfaatdor   tomonlar   bilan   birgalikda   ishlab   chiqilishi   kerak.
Bunday chora-tadbirlar quyidagi jihatlarni o‘z ichiga olishi lozim: iste’molchilarning
huquqlarini   va   ularni   qanday   himoya   qilish   to‘g‘risida   xabardor   qilish;
iste’molchilarning   shaxsiy   ma’lumotlarining   xavfsizligini   ta’minlash   vazifalarini
belgilash;   sotuvchilarni   aniqlash   va   tekshirishni   amalga   oshirish,   nizolarni   hal
qilishning   muqobil   usullarini   taqdim   etish;   reyting   va   mijozlar   sharhlaridan
foydalanish;   foydalanuvchilarning   fikr   va   mulohazalarini   hisobga   olishning
shaffofligini   ta’minlash   nuqtai   nazaridan   o‘zini   o‘zi   tartibga   solish   vazifalarini
belgilash;   kontrafakt   mahsulotlarni   sotishga   qarshi   choralar   ko‘rish,   shu   jumladan,
mahsulotni   markalash   talablarini   belgilash   orqali   iste’molchilar   huquqlarini   himoya
qilish lozim.
18 Elektron tijoratning xalqaro statistik ma’lumotlari
Dunyo   bo‘ylab   26   milliondan   ortiq   elektron   tijorat   saytlari   mavjud   bo‘lib,
ularning soni kundan-kunga ortib bormoqda;
Birgina   AQShda   9,5   milliondan   ortiq   elektron   tijorat   saytlari   mavjud   bo‘lib,
ular kundan-kunga o’sib kelmoqda.
2021 yilda butun dunyo bo‘ylab elektron tijorat chakana savdosi  taxminan 4,9
trillion dollarni tashkil etdi.
Mobil elektron tijorat savdosi 2021 yilda 3,56 trillion dollarga yetdi, bu o‘tgan
yilga nisbatan 15,2 foizga ko‘p.
2021-yilda 2,14 milliard raqamli xaridorlar bor edi. Bu dunyodagi 7,74 milliard
kishining 27,6 foizini tashkil qiladi.
Dunyodagi 10 ta eng yirik elektron tijorat bozorlari 2021 yil yakuniga:
Xitoy: 2,779 milliard dollar
Qo’shma Shtatlar: 843 milliard dollar
Buyuk Britaniya: 169 milliard dollar
Yaponiya: 144 milliard dollar
Janubiy Koreya: 121 milliard dollar
Germaniya: 102 milliard dollar
Frantsiya: 80 milliard dollar
Hindiston: 68 milliard dollar
Kanada: 44 milliard dollar
Ispaniya: 37 milliard dollar
Elektron tijorat korxonalari uchun o‘rtacha konversiya darajasi 1,53% ni tashkil
etdi.
Marketpleyslardagi savatchalarning 69,57 % tashlab ketilgan.
Yuqori   qo‘shimcha   xarajatlar   xaridorlarning   aravadan   yoki   savatchadan   voz
kechishining №1 sababidir.
19 Shopify   –   bu   eng   mashhur   elektron   tijorat   saytlarini   yaratish   texnologiyasi
bo‘lib, bozor ulushi 15% dan oshadi va undan 4 millionga yaqin sayt foydalanadi.
Elektron   tijorat   ite’molchilari   o’rtasida,   Internet   maydonida   nima   uchun
elektron   tijorat   saytlari   orqali   onlayn   xarid   qilasiz   degan   so’rov   o’tkazilganda,
respondentlar   bu   savolga   quyidagicha   javob   berishdi,   iste’molchilarning   yarmidan
ko’pi   (50,7%)   bu   elektron   tijorat   do’konlari   tomonidan   taklif   qilinadigan   bepul
yetkazib   berish   ekanligini   aytishdi.   Boshqa   asosiy   sabablar   qatoriga   kuponlardan
foydalanish va chegirmalarni qo’llash (41%), boshqa xaridorlarning sharhlarini o’qish
(35%),   tovarlarni   osonlik   bilan   qaytarish   (33%)   va   mahsulotlarni   tezda   buyurtma
berish imkoniyati (30%), ite’molchilar tomonidan javob berildi.
20 II BOB. Marketing. An’anaviy hamda internet marketing tushunchasi.
Marketingning  elektron tijoratda tutgan o’rni.
2.1 - §  Marketing hamda uning vazifalari
Marketing   -   bu   biznesning   hamkorlikni   o'rnatish,   savdo   sotish   va   brandlarni
rivojlantirishga qaratilgan strategiyalar  va amaliyotlar jamlanmasidir. Bu so'z tarixiy
ravishda   "bozorga   chiqish"   yoki   "savdo"   degan   ma'noni   anglatardi.   Lekin,   bugungi
kunda   marketingning   konseptsiyasi   va   tushunchalari   kengayib,   so'nggi   qarashlarni
qamrab olgan bo'lib, "tovar, narx va joy"ning tashkil etuvchisi ekanligini tushuntiradi.
Marketingning   asosiy   maqsadi   mijozlarga   mahsulotlarni   sotishga   qiziqish
uyandirish,   sotishning   o'sishiga   yordam   berish   va   kompaniya   xavflarini
minimalizatsiyalashdir. Bu esa, bir kompaniya yoki tashkilotning omma bilan aloqada
bo'lishini va iste'molchilarga ko'proq foyda olish imkoniyatlarini oshiradi.
Marketingning   amaliyoti   turli   qadamlardan   iboratdir.   Birinchi   navbatda,   tahlil
va   tadqiqotlar   asosida   o'z   mijozlarini   tushunish,   ularning   talablarini   va   xohishlarini
aniqlash kerak. Bu holatda, mijozlar segmentiga qarab, ularning faoliyat yoki iste'mol
sirlarini tushuntirib, ularni ta'riflash uchun birinchi qadamni o'tkazish kerak.
Keyingi qadam - rivojlanayotgan strategiya va marketing rejalari tuzishdir. Bu,
kompaniyaning mijozlar bilan o'zaro munosabatlarini o'rnatish, tovar va xizmatlarini
sotishga ko'rsatish va markani oshirish uchun reklama, PR kampaniyalari, turli turdagi
marketing kommunikatsiyalari va boshqa usullaridan foydalanishni o'z ichiga oladi.
Bundan tashqari, kompaniya doirasida yangi mahsulotlar va xizmatlar yaratish,
mavjud   mahsulotlar   va   xizmatlarni   yangilash,   narxlarni   va   sotish   sharoitlarini
belgilash ham marketingning bir qismi hisoblanadi.
Marketing faoliyatini baholash ham muhim bo'lib, mijozlarning reaksiyasini va
mijozlar   tomonidan   ishlab   chiqarilgan   marketing   strategiyalarining   samaradorligini
21 aniqlashga   imkon   beradi.   Natijada,   kompaniya   o'z   faoliyatini   yaxshilash   uchun   o'z
marketing strategiyalarini doimiy ravishda yangilash va takomillashtirishga intiladi.
Marketingning   asosiy   komponentlari   4P   deb   nomlanadi.   4P,   product
(mahsulot),   price   (narx),   place   (joy)   va   promotion   (tashqi   tashkilotlar   bilan   ishlash)
so'zlarining   birinchi   harflaridan   oladi.   Bu   komponentlar,   kompaniya   tomonidan
mahsulot yoki xizmatlarni iste'molchilarga sotish uchun qo'llaniladigan strategiyalarni
tashkil   etishga   yordam   beradi.   Quyidagi   qismlarda   4P   komponentlari   to'liq
ma'lumotlar berilgan:
1. Mahsulot (Product):
Mahsulot   marketingning   asosiy   qismidir.   Bu   komponent   mahsulotning   o'ziga
xos   xususiyatlari,   qulayliklari,   foydali   xususiyatlari   va   iste'molchilar   uchun   taklif
etilgan   foydalarini   o'z   ichiga   oladi.   Mahsulotni   tarkibiy   qismlari,   xususiyatlari,
dizayni, sifati, xizmat ko'rsatish va garantiya shartlari ham bu komponentga kiradi.
2. Narx (Price):
Narx,   mahsulot   yoki   xizmat   uchun   olingan   to'lov   miqdori   hisoblanadi.   Narx
belgilash paytida, mahsulotning tayyorlash va tarqatish xarajatlari, savdo daromadlari,
so'nggi   narxlar,   bozorga   kirish   va   talabni   qondirishni   o'z   ichiga   oluvchi   faktorlar
ko'rsatiladi.   Narxning   to'g'ri   belgilanishi,   iste'molchilar   bilan   muvozanat   qilish   va
kompaniya uchun foydali bo'lmasi muhimdir.
3. Joy (Place):
Joy,   mahsulotni   iste'molchilarga   taqdim   etishning   asosiy   tashqi   holati,   yani,
mahsulotni   sotish   uchun   ishlatiladigan   tarqatish   tarmog'i   yoki   distributsiya   tarmog'i
hisoblanadi.  Bu,  mahsulotni   sotish  uchun  qayerdan va  qanday  usulda  taqdim  etishni
o'z   ichiga   oladi.   Distributsiya   kanallari,   savdo   markazlari,   onlayn   platformalar,
do'konlar va boshqa joylar joy komponentiga kiradi.
4. Tashqi tashkilotlar bilan ishlash (Promotion):
Tashqi tashkilotlar bilan ishlash, kompaniya tomonidan mahsulotlarni sotishga
qo'llanadigan   reklama,   PR   kampaniyalari,   sotishning   mustahkamlanishi,   axborot
22 oqimlari,   reklama   filmi,   ijtimoiy   media   va   boshqa   kommunikatsiya   vositalarini   o'z
ichiga   oladi.   Bu   komponent,   mahsulotlarni   tanitish,   sotib   olishga   ergashish   va
markani oshirishga qaratilgan strategiyalarni o'z ichiga oladi.
4P   komponentlari   bir-biriga   aloqador   bo'lib,   kompaniya   sotish   strategiyasini,
mahsulotning   iste'molchilarga   taqdim   etilishini,   narxni   belgilashni   va   turli   xil
kommunikatsiya   vositalaridan   foydalanishni   o'z   ichiga   oladi.   Bu   komponentlar
kompaniya   tomonidan   birgalikda   qo'llaniladi,   bu   esa   muvaffaqiyatli   marketing
strategiyasini tashkil etishga imkon beradi.
Mijoz   portretining   marketingdagi   o'rni,   mahsulotlarni   sotish   uchun   targ'ibot
strategiyalarini   shakllantirishda   mijozlarni   tushunish,   ularning   talablari   va   xohishlari
haqida ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va mijoz segmentlarini belgilash jarayonini
o'z   ichiga   oladi.   Bu,   kompaniyalar   uchun   muhimdir,   chunki   bu   bilgilar   marketing
kampaniyalarini nafaqat eng yaxshi xaridorlarga yo'naltirish, balki xususiy marketing
xavflarni   minimalizatsiya   qilish   va   mijozlar   bilan   eng   yaxshi   aloqani   o'rnatishga
yordam beradi.
Mijoz   portretini   tuzish   uchun,   quyidagi   ma'lumotlar   to'plangan   va   tahlil
qilingan:
Demografiya: Bu, mijozlar guruhini yosh, jins, ma'muriyat, oila holati, ijtimoiy
va   iqtisodiy   manbalar,   yashash   joyi,   milliy-etnik   ususiyatlari   va   boshqa   demografik
faktorlar asosida tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
Psixografik   ma'lumotlar:   Bu,   mijozlar   tomonidan   o'tkaziladigan   g'oyalar,
xayollar,   tajriba   va   shaxsiylik   turlari   bilan   bog'liq   ma'lumotlarni   tahlil   qilishni   o'z
ichiga oladi. Bu, xaridorlarining qo'llab-quvvatlash sifati, qiziqishlari, qadr-qimmatini
tushuntirish va ularning sotish muhitiga ta'siri haqida ma'lumot beradi.
Sotish   oqimlari:   Mijozlar   xaridorlari   va   sotish   jarayonlari   bilan   bog'liq
ma'lumotlar tahlil qilinadi. Bu, ularning sotish yo'nalishlarini, preferansiyalarini, xarid
qilish davrini va qanday qilib xarid qilishni o'rganishlarini o'z ichiga oladi.
23 Tahlili   va   tadqiqotlar:   Mijozlar   bilan   o'rtacha   aloqalar,   o'zaro   ta'sir,
xaridorlarning   ruxsat   etgan   qiyinliklari   va   to'g'ridan-to'g'ri   fikr   so'rovlari   va   qayta
sotib olish qatnashchilarining sharhi tahlil qilinadi.
Media   va   kommunikatsiya   kanallari:   Bu,   mijozlar   tomonidan   ishlatiladigan
media platformalari, ijtimoiy tarmoqlar, reklama kanallari va kommunikatsiya usullari
haqida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bu, reklama va marketing xavflarni aniqlashda
yordam beradi.
2.2 - §   Internet marketing va ananaviy marketing
Internet   marketing   va  ananaviy   marketing,   turli   usullarda   mahsulotlarni   sotish
va   reklamalashning   iqtisodiy   modellari   bo'lib,   ularga   aloqador   turli   vositalar   va
kanallar ishlatiladi.
Internet   marketing,   internet   orqali   amalga   oshiriladigan   reklama   faoliyatini
ifodalaydi. Bu usul, veb-saytlar, ijtimoiy tarmoqlar, elektron pochta, bloglar, tartibga
solinadigan   hamma   tashkilotlarning   onlayn   platformalari,   qidiruv   tizimlari,   qidiruv
reklamalari   va   boshqa   onlayn   vositalardan   foydalanishni   o'z   ichiga   oladi.   Internet
marketing   strategiyalari,   target   qo'shimchalarni   ma'lumotlarga,   reklama
kampaniyalarini   tuzishga,   mijozlarni   jalb   qilishga   va   omonatlilikka   erishishga
qaratiladi. Bu usul, ijtimoiy tarmoqlar, ommaviy axborot tarmoqlari va onlayn savdo
platformalari   orqali   mavjud   bo'lgan   eng   keng   tarqalgan   marketing   usullaridan   biri
hisoblanadi.
Ananaviy   marketing   esa,   offlayn   muhitda,   masalan,   televizor,   radio,   gazeta,
jurnallar,   hujjatlar,   plakatlar,   reklama   panellari   va   boshqa   tashkilotlar   tomonidan
amalga   oshiriladigan   reklama   faoliyati   hisoblanadi.   Bu   turdagi   marketing   usulida
sotuv   o'rtasida   televizion   va   radiolarga   reklama   jo'natish,   gazeta   va   jurnallarda
reklama   joylash,   do'konlarda   plakat   va   affishalar   bilan   mahsulotlarni   reklamalash,
jamoatchilikdagi   tadbirlarda   tashkilotlar   va   kompaniyalar   tomonidan   tayyorlangan
24 reklama materiallari qo'llanilishi kabi qo'llaniladi. Ananaviy marketing, masov media,
ommaviy axborot vositalari va traditsionallik bilan bog'liq kanallardan foydalanishni
o'z ichiga oladi.
Hozirgi   vaqtda,   internet   marketing   va   ananaviy   marketing   bir-biridan   ajralib
turishmaydi,   balki   katta   bir   marketing   strategiyasining   qismi   sifatida   ko'rinadi.
Ko'plab   kompaniyalar   va   tashkilotlar,   onlayn   platformalar,   ijtimoiy   tarmoqlar   va
traditsionallik   bilan   bog'liq   kanallarni   birlikda   ishlatish   orqali   o'z   reklama
kampaniyalarini   yuritishadi.   Bu,   marketingning   boshqa   yo'llarini   qo'llab-quvvatlash,
mahsulotlarni keng tarqalgan obro'shga olib chiqish, target qo'shimchalarni jalb qilish
va brendni rivojlantirish uchun yaxshi strategiya hisoblanadi.
Internet marketing va ananaviy marketing afzalliklari va kamchiliklari:
Internet marketingning afzalliklari:
1. Target   qo'shimchalarga   eng   yaxshi   yetkazib   berish:   Internet   orqali
marketing   qilish,   target   qo'shimchalarni   eng   mo'ljallangan   kanallarda   va   vositalarda
topish imkoniyatini beradi. Bu, reklamangizni juda yoqimli bir nishaga yo'lga qo'yish
imkonini   beradi   va   aynan   sizning   mavjud   bo'lgan   doimiy   mijozlaringizga   yaxshi
nazorat qilishingizni oshiradi. 
2. Yirik yetkazib beruvchilar yo'q: Internet marketing, reklama xizmatlarini
boshqalar   orqali   yetkazib   berish   talabini   kamaytiradi.   Siz   o'z   reklamalaringizni
o'zingiz   boshqarishingiz,   to'lov   tizimlarini   o'zingiz   belgilashingiz   va   reklama
kampaniyalaringizni   o'z   vaqtida   va   o'z   ushbu   maqsadlaringizga   muvofiq
optimallashtirishingiz mumkin.
3. Real   vaqt   statistikasi:   Internet   marketingda,   reklama
kampaniyalaringizning   natijalarini   aniqroq   va   to'liq   baho   bilan   baholash   imkoniyati
mavjud.   Statistik   ma'lumotlar   yordamida,   reklama   ishlab   chiqish   jarayonini
o'zgartirishingiz   va   natijalarni   baho   bilan   baholash   orqali   to'g'ri   yo'lga
yo'naltirishingiz mumkin.
25 Ananaviy marketingning afzalliklari. 
1. Traditsionallik va ommaviy tasvir: Ananaviy marketing, televizor, radio,
gazeta   va   boshqa   traditsionallik   bilan   bog'liq   vositalar   orqali   yetkazib   beriladi.   Bu
usul, ommaviy tasvirlash va marka taninişligini oshirish imkonini beradi. 
2. Hamkorliklar   va   hamkorlik:   Ananaviy   marketingda,   bir   nechta   media
kompaniyalari, gazeta va jurnallar bilan hamkorlik qilish, reklamalarni keng qo'llash
va reklama yo'llanmalarini ko'p mijozlarga yetkazish imkonini beradi.
3. Tezlik   va   keng   tarqalganlik:   Ananaviy   marketing,   televizor   va   radioda
reklama   yuborish,   gazeta   va   jurnal   reklama   joylash,   affishalar   o'rnatish   va   boshqa
traditsionallik usullarini qo'llash orqali tez, keng tarqalganlikni kafolatlaydi.
Internet   marketing   va   ananaviy   marketingning   kamchiliklari   esa   quyidagilar
bo'lishi mumkin:
Eng   yaxshi   natijalar   uchun   integratsiya:   Internet   marketing   va   ananaviy
marketingni   bir-biriga   integratsiya   qilish   va   qo'llab-quvvatlash   muhimdir.   Agar   siz
faqat internet marketingga e'tibor qaratishda yoki ananaviy marketingga yutuq qilgan
bo'lsangiz, potensial mijozlaringizning bir qismini yo'qotishingiz mumkin.
Reklama   haqida   ko'proq   ma'lumot:   Internet   marketing,   mijozlar   haqidagi
ko'plab   ma'lumotlarni   yig'ib   olish   imkonini   beradi.   Bu   esa   foydalanuvchilar   haqida
ma'lumotlarni   to'plash,   ularning   shaxsiylik   haklarini   himoya   qilish   va   maxfiylikga
rioya   qilish   zarurati   tug'diradi.   Ananaviy   marketing   esa   shu   ma'lumotlarni   kamroq
yig'ib olish imkonini beradi.
Traditsionallikning   cheklanishi:   Ananaviy   marketingning   cheklovchilari,
masalan,   reklama   yo'llanmalarining   yuqori   narxlari,   nishonlash   kabi   faktorlar
o'zgarishga   uchraydi.   Internet   marketing   esa,   narxlarning   pastligi,   target
qo'shimchalarga   mos   holda   sifatli   reklama   tayyorlash   va   reklama   kampaniyalarini
juda qisqa vaqt davomida to'g'ri yo'lga qo'yish imkonini beradi.
Aslida,   eng   yaxshi   natijalarni   erishish   uchun   internet   marketing   va   ananaviy
marketingni birlashtirish va ularni bir-biri bilan integratsiya qilish juda muhimdir. Bu
26 usul,   turli   marketing   vositalaridan   va   kanallaridan   samarali   foydalanish   imkonini
beradi   va   mahsulotingizning   yuqori   darajada   ko'p   mijozlarga   yetkazilishini
ta'minlaydi.
Marketingdagi bugungi trendlar
1. Mijozlar bilan bog'liq yaratuvchi turli muhitlar: Bugungi kunda, marketingda
mijozlar   bilan   bog'liqlikni   yaratish   va   ularga   qiziqishni   jalb   qilish   katta   ahamiyatga
ega. Shuning uchun, brendlarning o'z foydalanuvchilari bilan interaksiyalarda bo'lishi
va ular bilan qatnashishlari uchun ijtimoiy tarmoqlardan va shaxsiy kommunikatsiya
vositalaridan samarali foydalanishning yo'qotilmasligi zarur.
2.  Bepul  tartibda  turli  vositalardan   foydalanish:   Internet  marketing  orqali  turli
xil   vositalardan   bepul   foydalanishning   o'rnatilishi   katta   ahamiyatga   ega.   Bepul
kontentlar   (masalan,   bloglar,   videolar,   podcastlar),   bepul   trial   versiyalari   va   bepul
yangilanishlar orqali mijozlarni jalb qilish va ularning e'tiborini jalb qilishga harakat
qilish keng tarqalgan usuldir.
3.   Shaxsiylik   va   maxfiylik:   Shaxsiylik,   marka   va   mijozlar   o'rtasidagi
munosabatlarda katta muhim ahamiyatga ega bo'lgan bugungi marketing trendlaridan
biridir.   Mijozlarning   maxfiylik   va   shaxsiylik   haklarini   himoya   qilish,   ularning
ma'lumotlarini   himoya   qilish   va   ular   bilan   ozod   kommunikatsiyada   bo'lishning   eng
yaxshi   usullari   qidiruv   reklamalari,   hedeflangan   tartib,   va   foydalanuvchilarning
ma'lumotlari   to'plami   vaqtincha   turib   tushirish,   shuningdek,   hujjatlarning   maxfiylik
qoidalari bilan amalga oshirishni o'z ichiga oladi.
4. Qidiruv optimizatsiyasi  va SEO: Qidiruv optimizatsiyasi  (SEO), veb-saytlar
va   onlayn   platformalar   uchun   birinchi   tartibga   solishni,   sayt   trafikini   oshirishni   va
markaning   onlayn   ko'rinishini   yaxshilashni   talab   qiladi.   So'z   yoki   so'z   birikmalarini
qidiruv   mashinalarida   yuqori   natijalarni   olish   uchun   veb-saytlar   va   tartiblangan
maqolalarni muvaffaqiyatli ko'rsatishga erishish zarur.
5.   Influencer   marketing:   Influencer   marketingi,   ommaviy   shaxslar   yoki
"influencerlar"dan   foydalanishni   qamrab   olishni   o'z   ichiga   olgan   marketing   usulidir.
27 Ular,   o'z   foydalanuvchilari   orasida   ahamiyatga   ega   bo'lgan   katta   obro'sh   va   kuchli
ijtimoiy tarmoqlar yordamida markalarni reklamalash va xalqaro targ'ibotni jalb qilish
uchun ishlatiladi.
6.   Videolar   va   interaktiv   kontentlar:   Video   kontentlar   marketingdagi   katta
trendlar   orasida   o'rin   olgan.   Videolar,   enggina   e'tibor   va   anglatuvchilikni   jalb   qilish
uchun samarali vosita sifatida foydalaniladi. Interaktiv kontentlar (masalan, interaktiv
infografikalar,   kvizlar,   muloqotlar)   esa   foydalanuvchilar   bilan   interaksiyaga   chiqish
va ularga engagiyo yangiliklar hissiyatini berish uchun ishlatiladi.
7.   Ma'lumot   tahlili   va   ishlatish:   Ma'lumotlar   tahlili,   markalar   uchun   katta
yordamchi   bo'lib,   marketing   strategiyalarini   tasdiqlash   va   optimallashtirish   uchun
foydalaniladi.   Ma'lumotlardan   foydalanish,   reklama   kampaniyalarini   yo'nalishini
belgilash,   mijozlar   haqidagi   ma'lumotlarni   tahlil   qilish   va   foydalanuvchilarga   mos
holda   maxfiy   va   shaxsiy   reklamalarni   taqdim   etish   uchun   asosiy   qo'llanmalardan
biridir.
2.3 - §  Elektron tijoratda marketing
Elektron tijoratda marketing, internet orqali mahsulot yoki xizmatlarni sotish,
reklama   qilish   va   mijozlar   bilan   bog'liqlikni   yaratishni   o'z   ichiga   olgan   marketing
faoliyatlarining   jamlanmasidir.   Elektron   tijoratning   o'sishiga   hamkorlik   qilgan
ravishda, internetning keng tarqalganlik va ko'plab foydalanuvchilarga ega bo'lishi bu
usulni kuchli marketing vositasi qilgan.
Elektron tijoratda marketingning muhim qismlari va usullari quyidagilardir:
Veb-saytlar:  Veb-sayt,  brendingiz, mahsulotlaringiz  va  xizmatlaringiz  haqida
ma'lumotlarni   taqdim   etishning   asosiy   vositasi   hisoblanadi.   Bir   qancha   veb-saytlar
foydalanuvchilar   bilan   bog'liqlikni   o'rnatish,   onlayn   ma'lumotlar   to'plamini   yig'ish,
to'lov jarayonlarini amalga oshirish va mijozlar bilan kommunikatsiya o'rnatish uchun
foydalaniladi.
28 Sotsial   media   marketing:   Sotsial   media   platformalari,   brendingizning   eng
keng   tarqalgan   va   mijozlarning   kutishini   hisobga   olishi   mumkin   bo'lgan   joylardan
biridir. Sotsial mediada reklama kampaniyalari tashkil etish, organik tashriflarni jalb
qilish,   mijozlar   bilan   interaksiya   qilish,   brand   ambassadorlar   bilan   hamkorlik   qilish
kabi usullar sotsial media marketingning bir qator vositalaridir.
E-mail   marketing:   E-mail   marketing,   potensial   va   mavjud   mijozlarga
ma'lumotlarni   va   reklama   xabarlarni   elektron   pochta   orqali   yetkazishga   asoslangan
marketing   usulidir.   Mijozlarning   e-mail   manzillari   orqali   personalizatsiya   qilingan
xabarlarni yuborish, yangiliklar va chegirmalarni taqdim etish, mijozlar bilan aloqani
saqlash va ularga mahsulotlaring yangilanishlari haqida xabar berish uchun ishlatiladi.
Qidiruv   tizimlari   optimizatsiyasi   (SEO):   SEO,   veb-saytlarning   qidiruv
tizimlarida   yuqori   o'rinlarga   chiqishini   ta'minlash   uchun   veb-saytlarni
optimallashtirish  jarayonidir. Bu,  to'g'ri   kalit  so'zlar,  maqolalar, URL-strukturalar   va
boshqa SEO prinsiplari asosida veb-sayt trafikini oshirishga yordam beradi.
Pay per click (PPC) reklama: PPC reklama, reklama kliki bo'yicha to'lov qilish
tizimi   orqali   xususiy   kalit   so'zlarga   asoslangan   reklamalarni   ko'rsatishga   asoslanadi.
Bunda,   reklam   beruvchilar   faqat   reklamalar   ustiga   to'lov   qiladilar,   mijozlar   reklama
kabi natijalarni ko'rish uchun to'lov qilishadi.
Influencer marketing: Influencer marketingida, onlayn shaxslar (influencerlar)
orqali   brendingiz   va   mahsulotlaringiz   reklamalash   yoki   ta'rifi   olinadi.   Influencerlar
ko'plab obro'shga  ega bo'lgan va foydalanuvchilarning e'tiborini  jalb qilishi  mumkin
bo'lgan   ijtimoiy   tarmoqlar   orqali   biror   brendning   xalqaro   targ'ibotini   oshirishda
ishlatiladi.
Analitika   va   ma'lumot   tahlili:   Elektron   tijoratda   ma'lumotlar   va   analitika
muhim   ahamiyatga   ega.   Ma'lumotlar   tahlili   yordamida   reklama   kampaniyalarining
natijalari,   mijozlarning   xaridorlik   yo'nalishlari   va   o'zgarishlari,   veb-sayt   trafigi   va
boshqa   muhim   metrikalar   haqida   ma'lumotlar   to'plami   yig'iladi.   Bu   ma'lumotlar
marketing strategiyalarini tahlil qilish va optimallashtirish uchun foydalaniladi.
29 Elektron tijoratda marketingning yo'qotilmasligi  va tushunchalarining yanada
rivojlanishi kutilmoqda. Bu usul bilan, brendingiz va mahsulotingizni keng obro'shga
ega bo'lish imkoniyati va mijozlar bilan engari bog'liqlikni yaratish osonlashadi.
Bir   mahsulotni   sotadigan   internet   do'koni   uchun   muvaffaqiyatli   marketing
strategiyasi quyidagi elementlardan iborat bo'ladi:
Mijozlar   bazasini   tuzish:   Muvaffaqiyatli   bir   marketing   strategiyasi   uchun
mijozlar   bazasini   tuzish   muhimdir.   Bu,   potensial   mijozlarni   identifikatsiya   qilish,
ularga   ma'lumotlar   to'plash,   ularning   talablarini   va   xaridorlik   odatlari   haqida   tahlil
qilishni   o'z   ichiga   oladi.   Mijozlar   bazasini   tuzish,   target   qo'shimchalarni   aniqlash,
xususiy   kalit   so'zlarni   identifikatsiya   qilish   va   mijozlar   bilan   aloqani   saqlashga
yordam beradi. 
Veb-saytni optimallashtirish: Veb-sayt, internet do'konning asosiy markazi va
mijozlarning   do'kon   bilan   bog'liqlik   qilish   uchun   o'rnak   bo'ladi.   Veb-saytning   eng
ko'p   tashriflar   qiladigan   qidiruv   tizimlarida   yuqori   o'rinlarga   chiqishi   uchun   qidiruv
optimizatsiyasi   (SEO)   muhimdir.   Maqolalar,   kalit   so'zlar,   veb-dizayn,   tajribalar   va
to'lov   jarayonlari   optimallashtirish,   mijozlar   uchun   foydalanuvchi   do'stlari   sayti
yaratish, va o'zaro aloqalar bilan foydalanuvchilarni bog'lash muhim elementlardir.
Onlayn   reklama   kampaniyalari:   Onlayn   reklama   kampaniyalari,   reklam
xarajatlaringizni berkitish va mahsulotingizni target qo'shimchalarga taqdim etishning
samarali   usulidir.   Google   Ads,   sosial   media   reklamalari   va   boshqa   reklama
platformalari  orqali  mijozlarga mos keladigan  reklamalar  tayyorlash,  cilenti  qavatini
targetlash va takrorlanuvchi mijozlarni jalb qilish uchun asosiy qo'llanmalardir.
Sotsial   media   marketing:   Sotsial   media   platformalari,   to'plumning   katta
qismiga ega bo'lgan eng ko'p tashriflarni olishning samarali usuli hisoblanadi. Sizning
mahsulotingiz   uchun   mos   bo'lgan   sotsial   media   tarmoqlarini   tanlash   va   ularni
strategik   ravishda   ishlatish,   ma'lumotlarni   joylashtirish,   mijozlarni   jalb   qilish   va
ularga xizmat ko'rsatishning bir qator vositalarini o'z ichiga oladi.
30 E-mail   marketing:   E-mail   marketing,   elektron   pochta   orqali   mijozlarga
ma'lumotlarni   yuborishning   samarali   usulidir.   Mijozlar   bilan   aloqani   saqlash,
chegirmalarni taqdim etish.
Dropshipping,   mahsulotlarni   to'lov   jarayonlari   va   inventarizatsiyaga
bo'ysunish  shart  emas,  balki  xaridorlar  buyurtma berishi  bilan bog'liq  e-tijorat  usuli.
Bu   usulda   marketing   strategiyasining   asosiy   maqsadi,   qo'shimcha   mijozlarni   jalb
qilish   va   maxsus   mijoz   segmentlari   orqali   savdo   amalga   oshirishdir.   Quyidagilar
Dropshipping xizmatida muvaffaqiyatli marketing strategiyasining muhim elementlari
bo'lishi mumkin:
Target   qo'shimchalarni   aniqlash:   Mahsulotingiz   uchun   hammasi   to'liq   qat'iy
emas.   Xaridorlar   bilan   bog'liqlik   qurish   uchun   qaysi   turdagi   mahsulotlarga   e'tibor
beradigan   va   kimdirga   muvaffaqiyatli   sotish   imkonini   ko'rsatishga   qaratilgan
qo'shimcha   mijoz   segmentlarini   aniqlang.   Misol   uchun,   niqoblar,   sport   mahsulotlari
yoki   elektronik   buyumlarga   qiziqish   ko'rsatgan   yoshli   obro'shlar   bilan   hamkorlik
qilish mumkin.
Qo'shimcha   ko'rsatmalar   va   tarqatish:   Mahsulotingizni   sotish   uchun   unikal
bo'lishini   va   mavjud   mijozlar   qo'shimchalari   tomonidan   qanchalik   ehtiyoj
ko'rsatilganini tushunishingiz kerak. Mijozlarni jalb qilish uchun, tarqatish yo'llarini,
qo'shimcha imkoniyatlarni va chegirmalarni kuzatib boring. Misol uchun, eng yaxshi
natijalarni   olish   uchun   YouTube   reklamalari   yoki   influencer   marketingdan
foydalanish mumkin.
Sotsial   media   marketing:   Sotsial   media   platformalari,   dropshipping
do'koningiz   uchun   samarali   marketing   vositasi   bo'lishi   mumkin.   Sizning
mahsulotlaringiz   uchun   mos   bo'lgan   sotsial   media   tarmoqlarini   aniqlang   va   ulardan
foydalanish, ko'plab obro'sh jalb qilish, mijozlarni yagona tashrifdan ko'proq olish va
ularga xizmat ko'rsatishga yordam beradi.
Mijozlar   bilan   aloqani   saqlash:   Dropshippingda,   etkazib   berish   jarayoniga
tegishli   xaridorlar   bilan   yaxshi   aloqa   o'rnatish   muhimdir.   Mijozlar   bilan   interaksiya
31 qilish,   ularning   savollariga   javob   berish,   ularga   yordam   berish   va   ularga   shaxsiy
tilaklar berish, ularning sizning do'koningizga qaytishini va tavsiyalarini oshiradi.
Tahlil   va   optimallashtirish:   Ma'lumotlar   tahlili   va   marketing
kampaniyalaringizni optimallashtirish, dropshipping do'koningizning muvaffaqiyatini
ta'minlashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Ma'lumotlar   tahlili   asosida,   reklama
kampaniyalaringizning   natijalari,   mijozlar   tomonidan   keltirilayotgan   talablar   va
o'zgarishlarni   kuzatib   borishingiz   mumkin.   Bu,   marketing   strategiyalaringizni
optimallashtirish,   do'koningizdagi   muammo   va   qiyinchiliklarni   aniqlash   va   ularga
to'g'ri hal topishga imkon beradi.
Reputatsiyani   oshirish:   Dropshippingning   muvaffaqiyati   qismen   ham   sizning
brendingiz   va   reputatsiyangizga   bog'liq.   Mijozlarga   yuqori   sifatli   mahsulotlar   va
xizmatlar taqdim etish, ularga sodda va tez yetkazib berish, mijozlar tomonidan qaytib
kelishlarni   yuqori   qilib   borish   va   ularga   fidoyilikni   oshirish   uchun   foydalaniladigan
qo'shimcha yordam maqsadga muvaffaqiyatli bo'lishingizga yordam beradi.
Bu strategiyalar asosida, dropshipping do'koningizning tanlovlari orqali to'liq
mijozlar   tashrifiga   ega   bo'lishi   va   xaridorlarga   yoqimli   savdo   amalga   oshirish
imkonini oshirishingiz mumkin. Shuningdek, do'koningizning rivojlanishi bilan birga,
marketing strategiyalaringizni to'liqanalashtirish va yangi vaqtga moslashtirishni ham
unutmang.
Print on Demand (POD) - bu xizmat turi, qo'shimcha ko'rsatmalar bilan birga
mahsulotlarni  ishlab  chiqarishni   o'z  ichiga  oladi.  POD  do'konlari   o'zlarining maxsus
mahsulotlari   va   dizaynlari   asosida   buyurtmalar   qabul   qiladi   va   mahsulotlarni
buyurtmachilarga   yuboradi.   Muvaffaqiyatli   bir   marketing   strategiyasi   POD   do'kon
uchun quyidagi elementlardan iborat bo'ladi:
Nishani   aniqlash:   Nishani   aniqlash,   POD   do'koningizning   muvaffaqiyati
uchun muhimdir. Tug'ilgan nishani tayinlash uchun keng segmentlarni tahlil qiling va
potensial mijozlar uchun maxsus dizaynlarni aniqlang. Misol uchun, spordagi modada
32 fokuslanishingiz,   yoshlarga   mo'ljallangan,   to'y   kiyimlari,   yoki   zamonaviy   dizaynga
e'tibor berishingiz mumkin.
Mahsulot   portfeli   va   dizaynlar:   POD   do'konlari   xususiy   dizaynlarga   va
mahsulotlarga ega bo'lishi bilan ajralib turadi. Mahsulotlaringizni va dizaynlaringizni
qo'llab-quvvatlayadigan   keng   do'kon   portfelini   tuzing.   Bir   nechta   kategoriyalardagi
mahsulotlar   va   dizaynlarni   taqdim   etish   orqali,   keng   mijozlarni   jalb   qilish   imkonini
oshiring.
Veb-sayt   optimallashtirish:   Veb-saytingiz   POD   do'koningizning   markaziy
asosidir,   shuning   uchun   uning   optimallashtirishini   tahlil   qiling.   Veb-saytining
foydalanuvchi tomonidan dostona va qulay bo'lishi, SEO tizimlari bilan to'g'ri ishlash
va navigatsiyani yaxshilash kabi jarayonlarga e'tibor berish juda muhimdir.
Sotsial   media   marketing:   Sotsial   media   platformalaridan   foydalanish,   POD
do'kon uchun samarali marketing vositasi bo'lishi mumkin. Mijozlar bilan bog'liqlikni
o'rnatish,   potensial   sotuvlarni   jalb   qilish   va   kompaniya   bilan   interaksiyada   bo'lish
uchun   sotsial   media   platformalarini   strategik   ravishda   ishlatishdan   foydalaning.   Eng
yaxshi natijalarni olish uchun yaratuvchi kontentlar, to'lov jarayonlari va chegirmalar
kabi vositalardan foydalaning.
E-mail   marketing:   E-mail   marketing,   POD   do'konlari   uchun   qo'shimcha
mijozlarni   jalb   qilish   va   ularga   maxsus   chegirmalar   taqdim   etishning   samarali
usulidir.   Elektron   pochta   ro'yxatlarini   to'playish,   mijozlarga   hamyonlik   va   chegirma
xabarlari yuborish, yangi mahsulotlar va dizaynlarni taklif etish orqali ularga ulangan
harakatlarni kuzatish uchun foydalaning.
Influencer   marketing:   POD   do'koni   uchun   influencer   marketingdan
foydalanish   ham   samarali   bo'lishi   mumkin.   Mavjud   influencerlarni   tanlash   va   ular
bilan xizmat  ko'rsatish va ularga maxsus  chegirmalar  taklif  qilish orqali  xaridorlarni
jalb   qilishingiz   mumkin.   Shuningdek,   ularning   do'koningiz   haqida   kontentlar
yaratishini ham talab qiling.
33 Bu strategiyalar POD do'konlari uchun asosiy bo'lishi mumkin, ammo har bir
do'konning   xususiyatlari   va   maqsadlari   bo'lishi   mumkin.   Do'koningizning
xususiyatlarini   va   sotuv   rejalarini   qarab,   strategiyalaringizni   shakllantiring   va   ularni
o'zgartirishga ochiq bo'ling.
34 III Bob. Yevropa va Amerika bozorida “Print on Demand ” yo’nalishida
ishlaydigan onlayn savdo maydonchasini yaratish.
3.1 - §  “ Print on Demand” yo’nalishida ishlovchi elektorn tijoratni yo’lga
qo’yishda ishlatilgan dastur va xizmatlar
Ushbu   amaliy   bobimizni   boshlashdan   oldin,   Print   on   Demand   yo’nalishi
qanday yo’nalish ekanligi  va uni  yo’lga qo’yishda bizga qanday dastur  va xizmatlar
kerakligini ko’rib o’tsak.
Print   on   Demand   (POD)   yo'nalishi   mahsulotlarni   faqat   talabga   asoslangan
holda   va   birortasini   o'zlashtirish   uchun   yaratish   tizimidir.   Bu   model   asosan   internet
orqali faoliyat yuritadigan to'g'ridan-to'g'ri tarzda talabga javob berishga yo'naltirilgan
onlayn do'konlarda amalga oshiriladi.
POD   yo'nalishida,   siz   mahsulotlarni   yo'qotish   va   inventarizatsiya   qilish
jarayonlari   bilan   shug'ullanmasdan,   foydalanuvchilar   buyurtma   berishidan   so'ng
mahsulotni   yaratish   imkoniyatiga   ega   bo'lasiz.   Sizning   mahsulotlar   to'g'risidagi
ma'lumotlar   (masalan,   dizaynlar,   rasm,   matn)   onlayn   platformaga   yuklanadi   va
foydalanuvchilar sizning mahsulotlaringizni tanlaydigan va buyurtma beradigan holda
sizning mahsulotlaringizni biriktiradi.
Mahsulot  buyurtma olindikdan so'ng, mahsulotlar print qilinishi, shuningdek,
paketlangan   va   etkazib   berilishi   tomonidan   POD   xizmati   ta'minlash   uchun   xizmat
sotuvchisiga yoki xizmat ko'rsatuvchisiga bog'liq bo'ladi. Bunda siz inventarizatsiya,
logistika va sotish jarayonlaridan tashqari boshqa muammolar bilan shug'ullanmasiz.
POD yo'nalishining asosiy afzalliklari quyidagilardir:
1. To'liq   yaratish   erkinligi:   Siz   o'zingizning   dizaynlaringiz,   rasm   va
matnlaringiz asosida mahsulotlarni yarata olasiz.
2. Inventarizatsiya   va   logistika   xizmatlari:   Siz   mahsulotlar   uchun
inventarizatsiya   qilish   va   olib   borish,   mahsulotlarni   print   qilish,
35 paketlangan   va   etkazib   berish   jarayonlarini   o'z   xizmatingiz   uchun
maksimal   darajada   yoki   xizmat   sotuvchisi   yordamida   bepul   ishlatishingiz
mumkin.
3. Tashqi   yoki   onlayn   platformlar:   Sizning   mahsulotlaringizni   sotish   uchun
tashqi   onlayn   do'konga   o'tkazishingiz   yoki   o'zingizning   onlayn
platformangizda mahsulotlaringizni taklif qilishingiz mumkin.
4. Talabga   asoslangan   produksiya:   Mahsulotlar   faqat   foydalanuvchilar
buyurtma   berishidan   so'ng   yaratiladi,   shuning   uchun   talab   va   sotishni
o'rganish uchun minimal rivojlanish darajasiga ega bo'lasiz.
POD   yo'nalishida,   sizning   mahsulotlar   to'g'risidagi   ma'lumotlarni   saqlash   uchun
onlayn   platformlar,   dizayn   vositalari,   print   xizmatlari   va   logistika   xizmatlari   bilan
ishlash   imkoniyati   beriladi.   Bu   sizga   o'zingizning   dizaynlaringiz   va
mahsulotlaringizni   onlayn   do'koningiz   orqali   engillash,   savdo   qilish   va   turli
xizmatlarni taklif qilishga imkon beradi.
Amerika va Yevropa bozorlarida POD mahsulotlarini sotish uchun bizga ba’zi
dasturlar   va   xizmatlar   kerak   bo’ladi.   Bu   dastur   va   xizmatlar   sizning   internet
do'koningizni   tayyorlash,   mahsulotlarni   yaratish   va   ularga   bo'sh   maqolalar   yuklash
imkonini beradi. Quyidagi dastur va xizmatlardan foydalanishingiz mumkin:
Printful:   Bu   Shopify-integritedir   va   bir   nechta   mahsulotlarni   print   qilish,   xususan,
kiyim-kechak,   qozon,   telefon   holatlarini   yaratish   va   ko'p   holatlar   bilan   boshqa
xizmatlarni taklif qiladi.
Shopify   veb   sayt   konstruktori.   Bu   konstruktor   orqali   internet   do’konni   hech
qanday dasturlash tillarisiz yaratish mumkin. 
Canva:   Print   on   Demand   mahsulotlarini   yaratishda   ularning   dizaynini
tayyorlash uchun kerak bo’ladigan onlayn xizmat.
Printify:   Bu   ham   Shopify-integritedir   va   xizmat   sotuvchilari   tomonidan   taklif
etilgan  ko'p   xil   print   qilish   xizmatlari   orqali   mahsulotlarni   yaratish   imkonini   beradi.
36 Kiyim-kechak,   aksessuarlar,   ko'plik   bilan   boshqa   mahsulotlar   kiritish   uchun   keng
imkoniyatlarga ega.
Gooten: Bu ham Shopify bilan integratsiya qilinadi va keng turdagi print qilish
xizmatlarini   taklif   qiladi.   Kiyim-kechak,   muloqot   vositalari,   hayvon   soatlari,
yopishlar, stikerlar kabi mahsulotlarni yaratish uchun foydalanish mumkin.
Print Aura: Bu dastur xususiy Shopify-integratsiyasi bilan keladi va print qilish,
xususan,   kiyim-kechak,   telefon   g’iloflarini   yaratish   va   boshqa   xizmatlarni   taklif
qiladi.
Scalable Press:  Bu dastur Shopify bilan integratsiya qilinadi va kiyim-kechak,
aksessuarlar,   stikerlar,   ko'plik   bilan   boshqa   mahsulotlar   yaratish   uchun   print   qilish
xizmatlarini taklif qiladi.
Bu dastur va xizmatlar sizga mahsulotlarni yaratish, buyurtma berish va ularga
print   qilish   imkonini   beradi.   Har   bir   dasturning   o'zining   afzalliklari,   tariflar   va
integratsiya   imkoniyatlari   mavjud   bo'lishi   mumkin,   shuning   uchun   tanlovlaringizni
jiddiy talablar va afzalliklar  asosida bajarishingiz kerak.
3.2 - §   “Print on Demand” yo’nalishida  elektron tijoratni yo’lga qo’yish
Bitiruv malakaviy ishimizning bu qismida, Elektron tijoratning Print on 
Demand yo’nalishida ishlovchi onlayn do’konimizni ishga turishish bosqichlarini 
amaliy ko’rib chiqamiz. 
Onlayn do'konimizni Shopify sayt konstruktori orqali yasab olamiz. Buning 
uchun shopify.com sayti orqali ro'yxatdan o'tishimiz kerak. Shopify.com saytining 
bosh sahifasida Sign Up now tugmasini bosib ro’yxatdan o’tamiz. (3.1-rasm). 
Ro’yxatdan o’tish vaqtida bizdan bir necha savollarga javob berishimiz so’ralishi 
mumkin.
37 (3.1-rasm. Shopify dasturing bosh sahifasi)
Shopify tizimiga ro’yxatdan o’tganimizdan so’ng tizimga kirib olamiz. Tizim 
bir necha boshqaruv panellaridan iborat oynani ochadi (3.2-rasm).
38 (3.2-rasm. Shopify tizimiga kirgandagi bosh sahifa)
Bosh sahifada biz qilishimiz kerak bo’lgan ishlarni bizga o’rgatib turadigan 
yo’l xaritasini ko’rishingiz mumkin. (3.3-rasm) Biz mana shu topshiriqlarni birin 
ketin bajarishimiz kerak.
 
(3.3- rasm
Asosiy
oynada chiqib turuvchi yo’l xaritasi)
Yuqoridagi rasmda ko’rib turganingizdek bizda 6 ta topshiriq mavjud ularni 
quyidagilar.
1. Birinchi mahsulotimizni qo’shish.
2. Onlayn do’konimiz dizaynlarini tahrirlash.
3. Onlayn do’konimizga sahifalar qo’shish.
4. Onlayn do’konimizning yo’nalishini tashkillashtirish
5. Onlayn do’konimizga domen ulash
6. Do’konimzga nom qo’yish.
39 Hozir mana shu bosqichlarni amalga oshiramiz. Birinchi navbatda Shopifay 
tiziming ichidagi Printify dasturini yuklab olamiz. Shopify App Store bo’limiga
kirib bu dasturni yuklaymiz va ro’yxatdan o’tamiz. (3.4-rasm)
(3.4-rasm Shopify tiziming App Store bo’limi.)
App Storedan Printify dasturini yuklab, ro’yxatdan o’tib olamiz. Ro’yxatdan 
o’tganimizdan so’ng, Printifyning asosiy sahifasidagi Start for free buyrug’ini bosib 
do’konimzga yuklash uchun birinchi mahsulotimizni tanlab olamiz. Birinchi mahsulot
sifatida futbolka tanlandi. Endi mana shu mahsulotni yaratish va do’konga yuklash 
bosqichlarini boshlaymiz. (3.5-rasm)
40 (3.5-rasm. Birinchi mahsulot sifatida futbolka tanlandi.)
Futbolkamizga dizayn chizish uchun canva.com saytiga kirib ro’yxatdan o’tib olamiz.
Tizimga kirganimizdan keyin, o’ng tomondagi Создать дизайн tugmasini bosib 
1080x1080 o’lchamlarini belgilaymiz. (3.6-rasm)
41 (3.6-rasm)
Ochilgan yangi oynadan futbolkamiz uchun dizaynni yasaymiz va uni saqlab olamiz. 
(3.7-rasm)
(3.7-rasm. Mahsulotimiz uchun canva tizimida yasalgan dizayn)
42 Futbolkamiz dizayni tayyor bo’lgach Printify dasturiga qaytib tanlagan futbolkamizga
dizayn tushirish jarayonini boshlaymiz. Buning uchun star designing tugmasini 
bosamiz. (3.8-rasm)
(3.8- rasm)
Yangi ochilgan sahifaga tayyorlagan dizaynimizni yuklab olamiz va futbolkani
mos   tomonlariga   to’g’irlab   olamiz.   Tayyor   bo’lgan   mahsulotimiz   haqida
ma’lumotlarni   yozib   save   product   tugmasini   bosish   orqali   mahsulotimizni   saqlab
olamiz. (9-rasm)
43 (3.9-rasm. Tayyor bo’lgan futbolkani saqlash jarayoni)
Dizayn tayyor bo’lgach futbolkamizni narxlab olamiz. Bunda barcha 
o’lchamdagi futbolkalarimizning tannarxini 30% ga oshirib qo’yamiz va 
mahsulotimizni do’konga chiqarish uchun Publish tugmasini bosamiz.(3.10-rasm)
 
(3.10-rasm)
44 Shu ketma ketlikda boshqa mahsulotlarni ham dizaynini qilib, do’konimzga qo’shib 
boramiz.
Keyingi vazifamiz do’konimzning dizaynlarini sozlash va unga sahifa va 
domenlarni o’rnatish. Bularning barchasini yo’l xaritada ko’rsatilgan ketma ketlikda 
bajaramiz va tayyor natijani ko’ramiz. (3.11-rasm)
(3.11-Rasm. Barcha topshiriqlar bajarildi.)
Mahsulotlarni sotishimiz natijasida ishlaydigan pulni hisob raqamimizga 
o’tkizish uchun saytimizga to’lov tizimlaridan birini ulashimiz kerak. To’lov tizimini 
ulash uchun sozlamalar qismidan Payments  bo’limi tanlanadi va Stripe to’lov 
tizimiga ulanadi. (3.12-rasm)
45 (3.12-rasm. Stripe to’lov tizimiga ulanish jarayoni)
To’lov tizimi ulangach yetkazib berish xizmati mavjud bo’lgan mamlakatlar 
ro’yxati tanlanadi. Buning uchun sozlamalar qismidan Shipping and delivery bo’limi 
tanlanadi. (3.13-rasm)
(3.13-rasm)
46 Do’konimiz ishlayotganini bilish uchun yetkazib berish xizmatini o’z ichiga 
oladigan mamlakatlar qatoriga O’zbekistonni ham kiritib, sinov buyurtmasini berib 
ko’ramiz. (3.14-rasm)
(3.14-rasm. Yetkazib berish xizmati mavjud bo’lgan mamlakatlar qatoriga
O’zbekistonni kiritish jarayoni
Do'konimizga qaytib mahsulotni xarid qilish jarayonini boshlaymiz va yetkazib
berish manziliga o’z manzilimizni kiritamiz. (3.15-rasm)
47 (3.15-rasm)
Karta ma'lumotlarini kiritgach xarid qilish tugmasini bosamiz. Agar xarid 
muvaffaqiyatli amalga oshsa, Your order is confirmed xabarini ko’ramiz. (3.16-rasm)
(3.16-rasm. Buyurtmamiz qabul qilindi)
48 Shu tariqa bizning Print on Demand yo’nalishida ishlaydigan electron do’konimiz 
tayyor bo’ldi. Endi Yevropa va Amerika bozorini tahlil qilib, mahsulotlar ishlab 
chiqishni boshlasak bo’ladi. 
3.3  "Print on Demand" elektron savdo yo'nalishida internet marketing.
Print on Demand yo’nalishida savdolarni hajmini oshirish uchun bir necha xil 
marketing usullaridan foydalaniladi.Bular quyidagilar:
1. Contextual advertising (Qidiruv tizimlarida reklama berish)
2. Social Media advertising (Ijtimoiy tarmoqlarda reklama berish)
3. Affiliate va influencer marketing (Mashhur shaxslar va blogerlar orqali 
reklama berish)
4. Organic traffic (Sotuv saytingizga pul sarflamasdan mijozlarni jalb qilish)
1. Kontekstli   reklama   maqsadli   reklama   turlaridan   biri   hisoblanadi,   bunda
reklamalar   foydalanuvchilarga   ular   hozir   ko'rayotgan   kontent   yoki   ularning
onlayn   faoliyati   konteksti   asosida   ko'rsatiladi.   Maqsad   reklama   qilinayotgan
mahsulot   yoki   xizmatlarga   qiziqishi   mumkin   bo'lgan   foydalanuvchilarga
tegishli reklamalarni ko'rsatishdir.
Kontekstli   reklama   sahifa   nima   haqida   ekanligini   aniqlash   uchun   veb-sahifa
mazmunini   yoki   undagi   kalit   so'zlarni   tahlil   qilishga   tayanadi.   Reklamachilar
keyinchalik   kontentga   mos   keladigan   reklamalarni   namoyish   qilishlari   mumkin,   bu
esa jalb qilish va konvertatsiya qilish ehtimolini oshiradi.
Kontekstli reklamani amalga oshirishning bir necha yondashuvlari mavjud:
1.   Kalit   so'zga   asoslangan:   reklamalar   kontentdagi   muayyan   kalit   so'zlar   yoki
iboralarga   moslashtiriladi.   Misol   uchun,   agar   foydalanuvchi   bog'dorchilik   haqidagi
maqolani  o'qiyotgan bo'lsa,  kontekstli  reklama tizimlari  bog'dorchilik vositalari  yoki
jihozlari bilan bog'liq reklamalarni ko'rsatishi mumkin.
49 2.   Semantik   tahlil:   Bu   usul   oddiy   kalit   so'zlarni   moslashtirishdan   tashqariga   chiqadi
va   mazmunning   ma'nosi   va   kontekstini   tahlil   qilishni   o'z   ichiga   oladi.   U   tegishli
reklamalarni   ko'rsatish   uchun   sahifaning   umumiy   mavzusi,   kayfiyati   va   niyati   kabi
omillarni hisobga oladi.
3.   Xulq-atvor   maqsadliligi:   Kontentni   tahlil   qilishdan   tashqari,   kontekstli   reklama
foydalanuvchining   ko'rish   harakati   va   tarixini   ham   ko'rib   chiqishi   mumkin.
Foydalanuvchining   qiziqishlari   va   afzalliklarini   tushunish   orqali   reklamalarni   mos
ravishda sozlash mumkin.
Kontekstli   reklama   turli   kanallar,   jumladan,   veb-saytlar,   mobil   ilovalar   va
ijtimoiy   media   platformalari   orqali   amalga   oshirilishi   mumkin.   U   ko'pincha   klik
uchun   to'lov   (PPC)   reklama   modellari   bilan   birgalikda   qo'llaniladi,   bu   erda   reklama
beruvchilar faqat foydalanuvchi o'z reklamalarini bosganda to'laydilar.
Kontekstli reklamaning afzalliklaridan biri uning foydalanuvchilarga juda mos
keladigan reklamalarni yetkazib berish qobiliyatidir, bunda ishtirok etish ehtimoli va
konvertatsiya stavkalari oshadi. Bu, shuningdek, reklama beruvchilarga faqat shaxsiy
ma'lumotlarga   tayanmasdan   maqsadli   auditoriyaga   erishish   imkonini   beradi,   bu   esa
maxfiylik bilan bog'liq muammolarni hal qilishi mumkin.
Biroq,   kontekstli   reklama   o'z   cheklovlariga   ega.   U   ba'zan   kontentning
kontekstini   yoki   maqsadini   to'g'ri   talqin   qila   olmaydi,   natijada   foydalanuvchiga
tegishli  bo'lmagan reklamalar  paydo bo'ladi. Bundan tashqari, u maqsadli  maqsadlar
uchun   qimmatli   bo'lishi   mumkin   bo'lgan   foydalanuvchi   haqidagi   demografik   yoki
psixografik ma'lumotlarni hisobga olmaydi.
2. Ijtimoiy   media   reklamasi   ijtimoiy   media   platformalarida   pulli   reklama   orqali
mahsulot,   xizmatlar   yoki   brendlarni   ilgari   surish   amaliyotini   anglatadi.   Bu
foydalanuvchilarga   ularning   demografiyasi,   qiziqishlari   va   onlayn   xatti-
harakatlari asosida ko'rsatiladigan maqsadli reklama kampaniyalarini yaratishni
o'z ichiga oladi.
50 Facebook,   Instagram,   Twitter,   LinkedIn   va   Snapchat   kabi   ijtimoiy   media
platformalari korxonalarga katta auditoriyani qamrab olish va foydalanuvchilar bilan
yanada   interaktiv   va   shaxsiylashtirilgan   tarzda   muloqot   qilish   imkonini   beruvchi
mustahkam reklama tizimlarini taklif etadi.
Ijtimoiy media reklamasining ba'zi asosiy jihatlari:
1.   Reklama   formatlari:   Ijtimoiy   media   platformalari   turli   xil   reklama   formatlarini
taqdim   etadi,   jumladan,   rasmli   reklamalar,   video   reklamalar,   karusel   reklamalari
(slayd-shou formatidagi bir nechta rasm yoki videolar), homiylik postlari va hikoyalar
reklamalari. Har bir platformaning o'ziga xos reklama formatlari va spetsifikatsiyalari
mavjud.
2.   Maqsadli   variantlar:   Ijtimoiy   media   reklamasi   muayyan   demografiya   va
qiziqishlarga   erishish   uchun   ilg'or   maqsadli   variantlarni   taklif   qiladi.   Reklama
beruvchilar   yoshi,   jinsi,   joylashuvi,   tili,   qiziqishlari,   xatti-harakati   va   aloqalari   kabi
omillarga asoslangan foydalanuvchilarni nishonga olishlari mumkin.
3. Moslashtirish va ijodkorlik: Ijtimoiy media reklamalari yuqori darajada sozlanishi
mumkin,   bu   esa   korxonalarga   vizual   jihatdan   jozibali   va   jozibali   kontent   yaratish
imkonini beradi. Reklamachilar interaktiv elementlar, filtrlar, sarlavhalar va harakatga
chaqiruv   tugmalari   kabi   xususiyatlardan   foydalanuvchilarning   o‘zaro   ta’sirini
rag‘batlantirishlari mumkin.
4.   Ishtirok   etish   va   o'zaro   ta'sir:   Ijtimoiy   media   reklamalari   foydalanuvchilarga
reklamalarni   yoqtirish,   sharhlash,   baham   ko'rish   yoki   reklamalarni   bosish   orqali
kontent   bilan   shug'ullanish   imkonini   beradi.   Ushbu   o'zaro   ta'sir   korxonalar   uchun
brend   xabardorligini   oshirish,   etakchilarni   yaratish   va   veb-saytlar   trafigini   oshirish
imkoniyatlarini beradi.
5.   Ishlashni   kuzatish   va   tahlil   qilish:   Ijtimoiy   media   platformalari   reklama
kampaniyalari samaradorligini o'lchash uchun tahliliy va kuzatuv vositalarini taqdim
etadi.   Reklamachilar   o'z   kampaniyalarini   optimallashtirish   va   yaxshi   natijalarga
51 erishish   uchun   taassurotlar,   bosishlar,   konvertatsiyalar,   ishtirok   stavkalari   va
investitsiya daromadi (ROI) kabi ko'rsatkichlarni kuzatishi mumkin.
6.   Remarketing:   Ijtimoiy   media   reklamasi   korxonalarga   avval   o'z   veb-sayti   bilan
aloqada bo'lgan yoki ijtimoiy media profillari bilan shug'ullangan foydalanuvchilarni
qayta   yo'naltirish   imkonini   beradi.   Ushbu   foydalanuvchilarga   tegishli   reklamalarni
ko'rsatish   orqali   korxonalar   konvertatsiya   qilish   va   sotish   imkoniyatlarini   oshirishi
mumkin.
Ijtimoiy   tarmoqlardagi   reklama   korxonalar   uchun   bir   qator   afzalliklarni   taklif   etadi,
jumladan:
- Keng qamrov: Ijtimoiy media platformalari milliardlab faol foydalanuvchilarga ega
bo'lib, biznes maqsadli auditoriyani taqdim etadi.
-   Maqsadli   reklama:   Kengaytirilgan   maqsadli   variantlar   korxonalarga   ularning
demografiyasi  va qiziqishlaridan kelib chiqqan holda kerakli  auditoriyaga erishishga
yordam beradi va potentsial mijozlarga erishish imkoniyatlarini oshiradi.
- iqtisodiy samaradorlik: Ijtimoiy tarmoqlardagi reklama an'anaviy reklama usullariga
nisbatan   ancha   tejamkor   bo'lishi   mumkin,   chunki   reklama   beruvchilar   o'z   byudjeti
ustidan nazoratga ega va savdo strategiyalarini belgilashlari mumkin.
- Ishtirok etishning ortishi: Ijtimoiy media reklamalari boshqa reklama kanallari bilan
solishtirganda   yuqori   darajadagi   ishtirok   va   o'zaro   ta'sirni   yaratishi   mumkin.
Foydalanuvchilar   reklamalarni   yoqtirishlari,   sharhlashlari,   baham   ko'rishlari   va   ular
bilan o'zaro aloqada bo'lishlari mumkin, bu esa biznesga brendga sodiqlik va mijozlar
bilan munosabatlarni o'rnatish imkonini beradi.
-   Batafsil   tahlil:   Ijtimoiy   media   platformalari   batafsil   tahlil   va   hisobot   vositalarini
taqdim etadi, bu esa korxonalarga reklama kampaniyalari samaradorligini kuzatish va
optimallashtirish   bo'yicha   ma'lumotlarga   asoslangan   qarorlar   qabul   qilish   imkonini
beradi.
52 3. Hamkorlik marketingi va ta'sir o'tkazuvchi marketing - bu o'z mahsulotlari yoki
xizmatlarini targ'ib qilish va sotishni rivojlantirish uchun korxonalar tomonidan
qo'llaniladigan   ikkita   mashhur   strategiya.   Ularning   o'xshash   tomonlari   bo'lsa-
da,   ularning   yondashuvlari   va   ishtirok   etgan   shaxslarning   rolida   aniq   farqlar
mavjud.
 Hamkorlik marketingi:
Hamkorlik   marketingi   -   bu   samaradorlikka   asoslangan   marketing   strategiyasi   bo'lib,
unda   korxonalar   o'z   mahsulotlari   yoki   xizmatlarini   ilgari   surish   uchun   filiallar   bilan
hamkorlik   qiladi.   Hamkorlar   o'zlarining   tavsiyanomalari   orqali   yaratilgan   har   bir
savdo yoki harakat uchun komissiya oladilar.
Hamkorlik marketingining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
-   Hamkorlik   tarmoqlari:   Hamkorlik   tarmoqlari   korxonalar   va   filiallar   o'rtasida
vositachi sifatida ishlaydi. Ular korxonalar o'zlarining sheriklik dasturlarini ro'yxatga
olishlari mumkin bo'lgan platformani  taqdim etadilar  va filiallar  ro'yxatdan o'tishlari
va qo'shilish uchun mos dasturlarni topishlari mumkin.
-   Komissiya   tuzilmasi:   Filiallar   oldindan   belgilangan   mezonlar   asosida   komissiya
oladilar, masalan, sotish summasining foizi, sotuv uchun belgilangan to lov yoki harʻ
bir harakat uchun xarajat (masalan, shaklni to ldirish yoki axborot byulleteniga obuna	
ʻ
bo lish).	
ʻ
-   Kuzatuv   va   atribut:   Hamkorlik   marketingi   sotuvlar   yoki   harakatlarni   muayyan
filiallarga   tegishli   qilish   uchun   kuzatish   texnologiyasiga   tayanadi.   Noyob   kuzatuv
havolalari   yoki   promo-kodlar   qaysi   filial   tomonidan   tavsiya   etilganligini   aniqlash
uchun ishlatiladi.
-   Turli   xil   sheriklik   turlari:   Hamkorlar   jismoniy   shaxslar,   bloggerlar,   ta'sir
o'tkazuvchilar, kontent yaratuvchilar yoki hatto sheriklik marketingiga ixtisoslashgan
kompaniyalar   bo'lishi   mumkin.   Ular   veb-saytlar,   bloglar,   ijtimoiy   media,   elektron
53 pochta marketingi yoki ko'rib chiqish platformalari kabi turli kanallar orqali mahsulot
yoki xizmatlarni targ'ib qiladi.
 Influencer marketing:
Influencer marketing - bu alohida shaxslarning (ta'sir qiluvchilarning) mashhurligi va
ta'siridan   mahsulot   yoki   xizmatlarni   o'z   bag'ishlangan   auditoriyasiga   targ'ib   qilish
uchun foydalanadigan strategiya. Influencerlar odatda ma'lum bir soha yoki sohadagi
mutaxassislar yoki ishqibozlar bo'lib, sodiq va faol izdoshlariga ega.
Ta'sir qiluvchi marketingning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
-   Ta'sir   etuvchini   tanlash:   korxonalar   o'zlarining   brend   qadriyatlari,   maqsadli
auditoriyasi   va   o'z   joylariga   mos   keladigan   ta'sirchanlarni   aniqlaydilar.   Ular   ta'sir
qiluvchining   izdoshlari   demografiyasi,   jalb   qilish   darajasi,   kontent   sifati   va   obro'si
kabi omillarni hisobga olishlari mumkin.
-   Haqiqiy   kontent   yaratish:   Influencerlar   brend   mahsulotlari   yoki   xizmatlarini   o‘z
postlari,   videolari   yoki   hikoyalariga   muammosiz   birlashtirgan   kontent   yaratadilar.
Kontent   ko'pincha   haqiqiy,   shaxsiylashtirilgan   va   tomoshabinlar   bilan   rezonanslash
uchun moslashtirilgan.
-   Ishonch   va   ta'sir:   Ta'sir   qiluvchilar   o'z   izdoshlari   orasida   ishonch   va   ishonchni
mustahkamlab, o'zlarining tavsiyalarini ta'sirchan qilishdi. Ularning ma'qullashlari o'z
izdoshlarining sotib olish qarorlariga ta'sir qilishi va brend xabardorligi va savdosini
kuchaytirishi mumkin.
- Ijtimoiy media ustunligi: Influencer marketingi asosan Instagram, YouTube, TikTok
yoki   Twitter   kabi   ijtimoiy   media   platformalarida   amalga   oshiriladi.   Biroq,   ta'sir
o'tkazuvchilar ham bloglarda yoki boshqa kanallarda tarkib yaratishi mumkin.
-   Kompensatsiya   modellari:   Influencerlar   har   xil   vositalar,   jumladan,   tekis   to'lovlar,
bepul   mahsulot  yoki  xizmatlar,  sheriklik  komissiyalari  yoki  ularning  kombinatsiyasi
54 orqali kompensatsiya qilinadi. Kompensatsiya ta'sir etuvchining ta'sir doirasi, ishtiroki
va hamkorlik doirasi kabi omillarga bog'liq.
Hamkorlik   marketingi   ham,   ta'sir   ko'rsatuvchi   marketing   ham   sotuvlar   va
mahsulotlarni   ilgari   surishni   maqsad   qilgan   bo'lsa-da,   asosiy   farq   jalb   qilingan
shaxslar o'rtasidagi munosabatlardadir. Hamkorlik marketingida asosiy e'tibor biznes
va   filial   o'rtasidagi   o'zaro   manfaatli   hamkorlikka   qaratilgan   bo'lib,   sotuvni   oshirish
uchun   sheriklik   daromadi   komissiyalari   bilan.   Ta'sir   qiluvchi   marketingda
mahsulotlarni   ma'qullash   va   targ'ib   qilish   uchun   ta'sir   qiluvchining   mashhurligi,
ishonchliligi   va   o'z   auditoriyasi   bilan   munosabatlaridan   foydalanishga   e'tibor
qaratiladi.
4. Organik   trafik   deganda   veb-saytga   to'lanmagan,   tabiiy   yoki   "organik"   qidiruv
tizimining natijalari orqali tashrif buyuruvchilar tushuniladi. Bu onlayn reklama
kabi   manbalardan   keladigan   pulli   trafikning   aksidir.   Organik   trafik   qidiruv
tizimini optimallashtirish (SEO) sa'y-harakatlari bilan boshqariladi va veb-sayt
tegishli   kalit   so'zlar   uchun   qidiruv   tizimining   natijalari   sahifalarida   (SERPs)
yuqori o'rinlarni egallaganida paydo bo'ladi.
Mana organik trafikning asosiy jihatlari:
1. Qidiruv tizimini optimallashtirish (SEO): SEO qidiruv tizimlarida uning ko'rinishi
va   reytingini   yaxshilash   uchun   veb-sayt   tarkibini,   tuzilishini   va   texnik   jihatlarini
optimallashtirishni  o'z ichiga  oladi.  Tegishli  kalit  so'zlarni  yo'naltirish, meta teglarni
optimallashtirish, yuqori sifatli kontent yaratish, veb-sayt ish faoliyatini yaxshilash va
qayta havolalarni olish orqali veb-sayt  egalari  SERP-larda yuqori o'rinni  egallash  va
organik trafikni jalb qilish imkoniyatlarini oshirishlari mumkin.
2.   Foydalanuvchi   maqsadi:   Qidiruv   mexanizmlari   foydalanuvchilarga   ularning
qidiruv so rovlari asosida eng mos va qimmatli natijalarni taqdim etishga qaratilgan.ʻ
Shu   sababli,   organik   trafik   veb-sayt   tarkibini   foydalanuvchilarning   maqsadi   va
55 ehtiyojlariga   moslashtirish   orqali   boshqariladi.   Foydalanuvchi   niyatini   tushunish   va
ularning qidiruv so'rovlarini qondiradigan kontent yaratish organik trafikni jalb qilish
uchun juda muhimdir.
3. Uzoq muddatli barqarorlik:  Organik trafik pullik trafikga nisbatan ancha barqaror
va tejamkor trafik manbai hisoblanadi. Veb-sayt qidiruv tizimlarida o'z mavjudligini
va reytingini o'rnatgandan so'ng, u uzoq vaqt davomida doimiy reklama xarajatlarisiz
organik trafikni olishni davom ettirishi mumkin.
4. Ishonch va ishonchlilik: Organik qidiruv natijalarida yuqori o'rinni egallagan veb-
saytlar   ko'pincha   foydalanuvchilar   o'rtasida   ishonch   va   ishonchni   oshirishdan   foyda
ko'radi.   Foydalanuvchilar   odatda   organik   qidiruv   natijalarini   pullik   reklamalarga
qaraganda ishonchliroq va ishonchli deb bilishadi.
5.   Bosish   stavkalari   (CTR):   Organik   qidiruv   natijalarining   yuqori   o'rinlarida
ko'rinadigan   veb-saytlar   yuqoriroq   bosish   stavkalarini   olishga   moyil.
Foydalanuvchilar   yuqori   o'rinlarni   egallagan   veb-saytlarni   bosish   ehtimoli   ko'proq,
chunki ular ko'proq tegishli va obro'li deb hisoblanadi.
6. Foydalanuvchi tajribasi: Qidiruv tizimlari veb-saytlarni tartiblashda foydalanuvchi
tajribasini   hisobga   oladi.   Sayt   tezligi,   mobil   aloqa   uchun   qulayligi,   navigatsiya
qulayligi   va   foydalanuvchilarning   umumiy   qoniqishi   kabi   omillar   organik   reytingga
hissa   qo'shadi.   Ijobiy   foydalanuvchi   tajribasini   taqdim   etish   nafaqat   organik
reytinglarni   yaxshilaydi,   balki   organik   trafikni   jalb   qilish   va   saqlab   qolish
imkoniyatlarini ham oshiradi.
Shuni   ta'kidlash   kerakki,   organik   trafik   doimiy   harakat   va   optimallashtirishni
talab   qiladi.   Qidiruv   mexanizmi   algoritmlari   tez-tez   o'zgarib   turadi   va   reytinglar
uchun raqobat kuchli bo'lishi  mumkin. Organik trafikni saqlash  va yaxshilash uchun
SEO strategiyalarini muntazam ravishda kuzatib borish va moslashtirish kerak.
56 IV Bob. Hayot faoliyati xavfsizligi
4.1 - §  Xavfsizlik muammolari
Mamlakatimizda   mustaqillikning   dastlabki   yillaridanoq   fuqarolarni     jumladan
ishchi   va   xizmatchilarni   ijtimoiy   holatini   yaxshilash,   ularning   turmush   darajasini
yuksaltirishga,   ishlash   sharoitlarini   texnika   xavfsizligi   va   sanitariya   talablari
darajasidagi   asosini   yaratishga   katta   e‘tibor   qaratib   kelinmoqda.   Ta‘lim   jarayonida
ham   keng   qamrovli   islohotlar   amalga   oshirilmoqda.   Qabul   qilingan   Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi, Ta‘lim to‘g‘risidagi Qonunlar asosida ta‘lim sohasida katta
yutuqlarga erishildi. Ta‘lim mazmuni tubdan ijobiy o‘zgarishga yuz tutmoqda. Ta‘lim
tizimining   barcha   tizimida   eng   zamonaviy   o‘qitish   vositalaridan   foydalanilmoqda.
Ishlab   chiqarish   ham   eng   qudratli,   zamonaviy   ishlab   chiqarish   vositalari   bilan
qurollantirilmoqda.   Ijtimoiy   hayot   tarzi   faollashmoqda.   Mamlakatda   qabul   qilingan
«Kadrlar   tayyorlash   milliy   dasturi»,   «Ta‘lim   to‘g‘risida»gi   Qonun   ta‘lim   tizimi
mazmunini   tubdan   o‘zgartirib  yubordi.  Jumladan   oliy   ta‘lim   o‘quv   rejalariga   zamon
va hayot talablaridan kelib chiqib katta o‘zgartirishlar kiritildi. Yosh mutaxassislarga
har bir sohada chuqur va keng qamrovli ma‘lumot berish, ularga berilgan bilim ishlab
chiqarishda   va   jamiyatda   o‘z   aksini   va   dolzarbligini   yo‘qotmaydigan   bo‘lishiga   va
ularning   bilim   darajalari   dunyo   ta‘lim   standartlari   qo‘ygan   talabga   javob   berishiga
asosiy ahamiyat qaratilmoqda.
Zamonaviy   hayotdagi   ishlab   chiqarish   samaradorligini   yetuk   kadrlarsiz
tasavvur   etish   mumkin   emas.   Har   sohada   inson   omili,   uning   qadr-qimmati   birinchi
o‘ringa qo‘yilib ish tashkil etilgan joyda yutuqlar barqaror bo‘lishi shubhasiz.
Inson tug‘ilishi bilan yashash, erkinlik va baxtga intilish huquqiga ega bo‘ladi.
Inson   o‘zining   yashash,   dam   olish,   sog‘ligi   haqida   qayg‘urish,   qulay   atrof-   muhit,
xavfsizlik   va   gigiyena   talablariga   javob   beradigan   mehnat   sharoitida   ishlashga
bo‘lgan   xuquqlarini   hayot   faoliyati   jarayonida   amalga   oshiradi.   Uning   bu   huquqlari
O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida kafolatlangan.
57 Hayot faoliyati   – bu insonning kunlik faoliyati, dam olishi va yashash tarzidir.
Inson hayoti jarayonida uni o‘rab turgan borliq muhiti bilan uzluksiz aloqada bo‘ladi
va   shu   bilan   birga   har   doim   uni   o‘rab   turgan   muhitga   bog‘liq   bo‘lib   kelgan   va
shunday   qolaveradi.   Inson   shuning   uchun   ham   o‘zini   o‘rab   turgan   atrof-muhit
hisobiga   oziq-ovqat,   havo,   suv,   dam   olish   uchun   zarur   moddiy   narsalar   va
boshqalarga bo‘lgan ehtiyojini qanoatlantiradi.
Atrof-muhit   –   insonni   o‘rab   turgan   muhit   bo‘lib,   insonning   hayot   faoliyatiga,
uning   sog‘ligi   va   nasliga   to‘g‘ridan   to‘g‘ri,   birdan   urinma   yoki   masofadan   ta‘sir
etishga qobiliyatli omillarning (jismoniy, ximiyaviy, biologik, informasion, ijtimoiy)
shartli yig‘indisidir.
Inson va atrof-muhit uzluksiz o‘zaro ta‘sirda bo‘lib, doimiy harakatdagi
«Inson   –   atrof   muhit»   sistemasini   tashkil   etadi.   Dunyoning   evolyusion
jarayonida   bu   sistemani   tashkil   etuvchilar   uzluksiz   o‘zgarib   bordi.   Inson
mukammallashdi,   yer   sharining   aholisi   va   uning   oqimi   o‘sdi,   jamiyatning   ijtimoiy
asosi o‘zgardi. Atrof- muhit o‘zgardi: inson o‘zlashtirgan yer yuzi va yer osti hududi
kattalashdi;   tabiiy   tabiat   muhiti   insoniyat   jamiyatining   o‘sib   borayotgan   ta‘sirini
boshdan   kechirmoqda,   inson   tomonidan   sun‘iy   yaratilgan   maishiy,   shahar   va   ishlab
chiqarish muhiti paydo bo‘ldi.
Tabiiy muhit o‘zi yetarli bo‘lib, inson ishtirokisiz mustaqil mavjud bo‘la oladi
va rivojlana oladi. Inson tomonidan yaratilgan boshqa barcha borliq muhiti mustaqil
rivojlana   olmaydi   va   ular   paydo   bo‘lganidan   so‘ng   eskirishga   va   yemirilishga
mahkum.
Insoniyat   o‘zining   dastlabki   rivojlanish   bosqichida   tabiiy   atrof-muhit   bilan
o‘zaro   uyg‘un   harakat   qilgan.   Atrof-muhit   asosan   biosfera,   yer   osti,   gallaktika   va
cheksiz koinotdan tashkil topadi.
Biosfera   -   barcha   turdagi   organizmlar,   jumladan   inson   yashashi   mumkin
bo‘lgan atrof-muhit  bo‘lib, u murakkab tuzilishdagi  yer  sharining muhim  qobig‘idir.
Biosfera   bir   necha   milliard   yillar   davomida   shakllangan.   Zamonaviy   olimlar
58 biosferani   moddalarni   planeta   bo‘yicha   harakatini   ta‘minlovchi   yirik,   global
ekosistema  sifatida qarashadi. Hozirgi  erada hayot  yer  qatlamining yuqori (litosfera)
qismida,   yerning   pastki   havo   (atmosfera)   qobig‘ida   va   yershariningsuvli   qobig‘i
(gidrosfera)   da   tarqalgan.   Bu   shu   bilan   izohlanadiki,   litosferada   yer   osti   suvlari   va
tog‘   cho‘kmalarida chuqurlikni sekin-asta ortib borishi bilan harorat ham ortib 2 km
dan 16 km chuqurlikda 100  o
S va yuqori (vulqonik faollik zonasida esa 200 dan 1500
o
S cha) ni tashkil etadi.
Yerning yuzasida hayotning konsentrasiyasi va faolligi eng yuqoridir.
Inson evolyusiyasi jarayonida o‘zining oziq-ovqat, moddiy boylik, iqlim va ob-
havo   ta‘siridan   himoyalanish,   o‘ziga   qulaylikni   oshirish   bo‘yicha   ehtiyojlarini
samaraliroq   qanoatlantirishga   intilib   tabiiy   muhitga   birinchi   o‘rinda   biosferaga
to‘xtovsiz   o‘z   ta‘sirini   o‘tkazdi.   Bu   maqsadga   yetish   uchun   u   biosferani   bir   qismini
texnosfera band etgan joyga aylantirdi.
Texnosfera   -   o‘tmishda   biosferaga   taalluqli   bo‘lgan   keyinchalik   insonlarning
o‘zining   moddiy   va   ijtimoiy-iqtisodiy   ehtiyojlarini   yanada   yaxshilash   maqsadida
to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki sirtdan texnik vositalar bilan ta‘sir etgan hududdir.
Texnosfera insonlar tomonidan texnik vositalar yordamida yaratilgan shaharlar,
qo‘rg‘onlar, qishloq aholi punktlari, sanoat va korxonalar zonasi band etgan hududlar
hisoblanadi.
Inson hayot faoliyati jarayonida nafaqat tabiiy muhit bilan balki, ijtimoiy muhit
deb   ataluvchi   odamlar   bilan   ham   uzluksiz   aloqada   bo‘ladi.   Insonni   ijtimoiy   muhit
bilan   aloqasi   tug‘ilishni   davom   ettirish,   bilim,   tajribalarni   almashtirish,   o‘zining
ma‘naviy   ehtiyojlarini   qanoatlantirish,   intellektual   qobiliyatlarni   oshirishda
foydalaniladi va shakllanadi.
4.2 - §  Favqulodda holatlarda xavfsizlik  tadbirlarini  rejalashtirish
Xalq   xo‘jalik   obyektlarining   turg‘unligi   ularni   favqulodda   holatlarning     xavfli
va   zararli   omillari   ta‘siriga   chidamliligi,   ya‘ni,   favqulodda   holatlar   sharoitida
59 rejalashtirilgan   hajmda   va   nomenklaturada   mahsulot   ishlab   chiqarish,   ishchi   va
xizmatchilar   hayot   faoliyati   xavfsizligini   to‘liq   taminlash   hamda   ishlab   chiqarishga
zarar   yetgan   holatlarda   o‘z   ish   qobiliyatini   tiklashga   moslashishi
orqali baholanadi. Favqulodda holatlar vaqtida obyektning turg‘un ishlashiga tashkiliy,
muhandis-texnik va boshqa tadbirlarni  kompleks ravishda amalga oshirish natijasida
erishiladi.
Ushbu   tadbirlar   birinchi   navbatda   ishchilar   va   xizmatchilarni   himoyalashga
qaratilgan   bo‘lishi   kerak.   Chunki,   inson   resursi   hamda   xalq,   xo‘jaligi   obe‘ktlarini
favqulodda holatlarning  xavfli  va  zararli omillaridan himoyalamasdan  turib,  ularni turun
ishlashini   ta‘minlab   bo‘lmaydi.   Bunday   tashqari,   obyektdagi   ishchilar   va   obyekt
yaqinidayashovchiaholinihayotfaoliyati xavfsizligini   taminlashda   favqulodda   holatlarning
buzuvchi   omillari   ta‘sirida   yuzaga   keluvchi   ikkilamchi   xavfli   omillar   sodir   bo‘lish
xavfining   oldini   olishga   qaratilgan   tadbirlar   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ikkilamchi
xavfli omillar, ichki va tashqi sabablar  natijasida vujudga kelishi mumkin.
Xalq   xo‘jaligi   obe‘ktlarining   favqulodda   holatlar   vaqtida   turun   ishlashini
taminlashga  qaratilgan tadbirlar kompleksi ichidan asosiy ikkita tadbirga, ya‘ni, aynan
favqulodda   holatlarda   ishchi   va   xizmatchilarni   hayot   faoliyati   xavfsizligini   taminlash
muammolariga   hamda   ikkilamchi   xavfli   omillar   hosil   bo‘lishini   bartaraf   etishga
qaratilgan tadbirlarga to‘xtalamiz.
Ishchi-xizmatchilarni   himoyalash   tadbirlariga   texnologik   jarayonlarda   portlashga
va  yong‘inga  xavfli hamda zaharli  va  radioaktiv  moddalar  ishlatiladigan  ish  sharoitlarida
ish    rejimini   tashkil   etish; zaharlanish   o‘chog‘ini bartaraf   etishga qaratilgan   ishlarni   aniq
bajarish   yo‘llari   bo‘yicha   o‘qitish;   obyektdagi   ishchi   va   xizmatchilar   hamda   obyekt
yaqinidagi   aholiga,   obyektda   hosil   bo‘lgan   xavf   to‘g‘risida   xabar   berishning   lokal
sistemasini tashkillashtirish va uni  doimiy tayyor holatda saqlash kabi ishlarkiradi.
Favqulodda   holatlarning   xavfli   va   zararli   omillari   ta‘sirida   yuz   beradigan
yong‘inlar,  portlashlar,  zaharli  radioaktiv  moddalarni muhitga  tarqalishi ikkilamchi  omillar
jumlasiga   kiradi.   Ma‘lumki,   normal   ish   sharoitida   obyektning   xavfsiz   va avariyasiz
60 ishlashini   taminlashga   qaratilgan   qator   tadbirlar   amalga   oshiriladi.   Lekin,   bu   omillar
favqulodda     holatlar   vaqtida   yetarli   darajada   bo‘lmaydi.   Shu   sababli,   favqulodda
holatlarning ikkilamchi omillaridan  himoyalashga qaratilgan
qo‘shimcha tadbirlar ishlab chiqish talab etiladi. Bunday tadbirlarga  saqlanadigan
portlashga,   yong‘inga   xavfli   va   zaharli   moddalar   zahirasini   minimum   darajagacha
kamaytirish;  saqlash  omborxonalarini  xavfsiz joyda, mustahkam  qilib,  shamol  yo‘nalishini,
yong‘in   oraliqlari va   yo‘laklarini,   yong‘inga   qarshi suv   taminotini   hisobga   olgan   holda
qurish;   ularni   yong‘in   o‘chiruvchi   vositalar,   zahira   elektr   manbalari,   aloqa   vositalari
avtomat  signalizasiya kabi  vositalar  bilan  taminlash ishlarikiradi.
Rejalashtirish   favqulodda   holatlar   vaqtida   hayot   faoliyat   xavfsizligini
taminlashning   yetakchi   funksiyasi   va   markaziy   zvenosi   hisoblanadi.   Rejalashtirishda
xavfsizlikni   taminlash   maqsadida   amalga   oshiriladigan   tadbirlar   vaqti,   resursi
vatadbirlarni  bajaruvchi  shaxslar  aniqlashtiriladi.
Rejalashtirishda   hujjat,   reja   tuziladi   va   u   quyidagi   qismlardan   iborat   bo‘ladi:
aniq   ko‘rsatkichlar   (ish   turi,   tadbirlar);   ushbu   ishlarni   bajarish   vaqti;   ishlarni   bajarish
uchun zarur   resurslar   (turi, soni,   miqdori, manbai); ishni bajaruvchi   mas‘ul   shaxs    (har
bir  punkt bo‘yicha);  ishni  bajarilishini nazorat qilishusuli.
Rejaning matn  qismi  ikki bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘limda favqulodda
holatlar   vaqtidagi   shart-sharoitlarni   baholash   bo‘yicha   xulosalar,   ikkinchi   bo‘limda
esa   favqulodda   holatlar   xavfidan   aholini   himoyalash   tadbirlari   ko‘rsatiladi.   Ushbu
tadbirlarga   asosan   quyidagilar   kiritilishi   mumkin,   ya‘ni:   favqulodda   holat   to‘g‘risida
xabar   berish   tartibi;   kuzatish   va   razvedkani   tashkil   etish;   qutqaruv   va   boshqa   muhim
ishlarni bajarish  uchun kuch  va  vositalarni  tayyorlash;  favqulodda holatlar  ta‘sirini  bartaraf
etish   yoki   susaytirish   tadbirlari;   odamlar   va     moddiy  boyliklarni   himoyalash tadbirlarini
tezkor   bajarish   usullari;   tibbiy   taminlash,   dozimetrik   va   ximiyaviy   nazorat;   ishlab
chiqarishni   avariyasiz   to‘xtatish   tartibi;   odamlarni   himoyalashni   tashkil  etish,  shaxsiy
himoya vositalari bilan  taminlash;  evakuasiya  tadbirlarini  tashkil etish; ularni boshqarish;
har   xil   sharoitlarda   qutqaruv   ishlarini   tashkil   etish   tartibi;   yuqori   tashkilotlarga   va
61 favqulodda   holatlar   bo‘yicha   tuzilgan   komissiyalarga   axborot   hamda   ma‘lumotlar
berishtartibi. Rejaga   turli   xil   zarur   lug‘aviy   va   tushuntiruvchi   xarakterdagimateriallar
ham   ilova   qilinadi.   Reja   real   qisqa   mazmo‘nli,   lekin,   to‘liq   ifoda   etilgan,
iqtisodiyjihatdan maqbul   bo‘lishi hamda obyektning barcha imkoniyatlarini ifoda etishi
zarur.   Rejaning   realligi   tabiiy   va   texnogen  ko‘rinishdagi   favqulodda   holatlar   vaqtida
haqiqiy   ishlab   chiqarish   sharoitida   hayot   faoliyatni   taminlash   bo‘yicha   sistemali
ravishda turli  xil  mashg‘ulotlar  va  amaliy  mashqlar  o‘tkazish  yo‘li  bilan  tekshiriladi.
4.3 - §   Favqulodda  holatlar  oqibatlarini  bartaraf etish
Avariyalarda   halokatlar   va   tabiiy ofatlar  oqibatlarini  bartaraf   etish,   mamlakatning
avariya-qutqaruv   xizmatini   doimiy   tayyor   holatini   taminlash   hamda   ishlab   chiqarish
korxonalarida   avariyalar   va   halokatlarni   oldini   olishga   qaratilgan   chora-tadbirlarni
bajarilishi   ustidan   nazorat   qilish   maqsadida   O‘zbekiston   Respublikasida   favqulodda
holatlar  qo‘mitasi  tuzilgan.
Favqulodda   holatlar   oqibatlarini   bartaraf   etishga   qaratilgan   barcha   vazifalar
bosqichma-bosqich,   aniq   ketma-ketlik   asosida   maksimal   qisqa   muddatlar   ichida
bajarilishi lozim.
Birinchi   bosqichda   aholini   tezkor   himoyalash   masalalari,     favqulodda   holatlar
xavfli   omillarini   tarqalishini   cheklash   va   uning   ta‘sir   darajasini   kamaytirish   chora-
tadbirlari  hamda qutqaruv ishlarini amalga oshirish kabi vazifalar amalga oshiriladi.
Aholini tezkor himoyalashning asosiy tadbirlariga xavf to‘g‘risida xabar berish;
himoya   vositalaridan   foydalanish;   favqulodda   holatlardagi   rejimga   rioya   qilishni
taminlash;   xavfli   zonalardan   evakuasiya   qilish;   tibbiy   va   boshqa   turdagi   yordamlar
ko‘rsatish kabi ishlar kiradi.
Favqulodda holatlar ta‘sir doirasini cheklash va uning oqibatlarini susaytirishga
qaratilgan   tadbirlar   asosan:   avariyalarni   lokalizasiyalash,   ishlab   chiqarish   texnologik
jarayonlarini to‘xtatish yoki o‘zgartirish, yong‘inni oldini olish yoki uni o‘chirish kabi
62 vazifalarni   o‘z   ichiga   oladi.Qutqarish   va   boshqa   turdagi   kechiktirib   bo‘lmaydigan
tadbirlar jumlasiga boshqarish   organlarini,   kuch   va   vositalarni tayyor holatga keltirish,
zararlanisho‘chog‘ini razvedka  qilish  va  mavjud  holatni baholash kabi vazifalar kiradi.
Ikkinchi   bosqich   vazifalariga   favqulodda   holatlar   oqibatlarini   bartaraf   etish
bo‘yicha   qutqaruv   hamda   boshqa   kechiktirib   bo‘lmaydigan   ishlarni   amalga   oshirish
kiradi.   Bu   ishlar   uzluksiz   ravishda,   qutqaruvchilar   va   bartaraf   etuvchilar   smenalarini
almashtirgan   holda   xavfsizlik   texnikasi   va   ehtiyot   choralariga   to‘liq   amal   qilib
bajarilishi shart.
Qutqaruv   ishlari   jarohatlanganlarni   qidirib   topish,   ularni   yonadigan   binolar,
xarobalar,   transport   vositalari   ichidan   olib   chiqish,   odamlarni   xavfli   xonalardan
evakuasiya   qilish,   jarohatlanganlarga   birinchi   yordam   ko‘rsatish   va   shu   kabi   boshqa
yordamlarni amalga oshirish ishlarini o‘z ichiga oladi.
Kechiktirib   bo‘lmaydigan   ishlar   jumlasiga   esa     yong‘inni     lokalizasiyalash   va
o‘chirish,   konstruksiyalarni   mustahkamlash,   qutqaruv   ishlarini   amalga   oshirish
maqsadida  kommunal-energetik  tarmoqlarni, aloqa  va  yo‘llarni  tiklash, odamlarga sanitar
ishlov berish,  dezaktivasiyalash  va  degazasiyalash ishlarini amalga oshirish  kabi  vazifalar
kiradi.
Qutqaruv   va   boshqa   kechiktirib   bo‘lmaydigan   ishlar   jumlasiga   aholini   barcha
turdagi   vositalar   bilan   taminlash,   jumladan,   ularni   xavfsiz   joylarga   joylashtirish,   oziq-
ovqat   va   suv bilan   taminlash,   tibbiy   yordam   ko‘rsatish   hamda   moddiy   va   moliyaviy
yordamlar berishni amalga  oshirish kabi vazifalar  ham kiradi.
Uchinchi   bosqich   vazifalariga   avariyalar,   halokatlar   va   tabiiy   ofatlar   yuz   bergan
rayonlardagi   aholi faoliyatini taminlash masalalari kiradi. Bu maqsadda turar joylarni
tiklash   yoki   vaqtinchalik turar   joylar   barpo   etish,   energiya     va   suv   ta‘minotini,   aloqa
tarmoqlarini,   kommunal   xizmat   obyektlarini   tiklash,   zararlanish   o‘chog‘iga   sanitar
ishlov   berish,   aholiga   oziq-ovqat   mahsulotlari   hamda   birlamchi ehtiyoj buyumlari   bilan
yordam   ko‘rsatish   ishlari   amalga   oshiriladi.   Ushbu   bosqich   nihoyasida   evakuasiya
qilingan   aholi   o‘z   joylariga   qaytariladi   va   xalq   xo‘jalik   obyektlarining   ishlashi
63 tiklanadi.  Ayrim favqulodda holatlarning sodir bo‘lishi oldindan aniqlanishi mumkin.
Bunday  holatlarda amalga  oshirilishi  lozim bo‘lgan barcha  ishlar oldindan ishlab chiqilgan
reja  asosida  amalga oshiriladi. Rejada asosan ikki  xil  ko‘rinishdagi tadbirlar belgilanadi.
Birinchi guruhdagi tadbirlar aholini himoyalash maqsadida amalga   oshiriladi.
Bu   tadbirlarga   -   aholiga   xavf   to‘g‘risida   ma‘lumot   berish   va   xabar   berish;   himoya
vositalarini   tayyor   holga   keltirish;   boshqarish   sistemalari   va   vositalarining   tayyorligini
tekshirib   ko‘rish;   shaxsiy   himoya     vositalarini     aholiga   tarqatishga   tayyorlash   va
tarqatish;   tibbiy   profilaktika,   sanitar   va   epidemiyaga   qarshitadbirlarni   o‘tkazish;
evakuasiyaga   tayyorlanish   va   talab   etilgan   sharoitlarga   xavf   tahdid   soladigan
rayonlarda aholini evakuasiya qilish kabi vazifalar  kiradi.
Ikkinchi guruh tadbirlariga favqulodda holatlarning xavfli va zararli omillarini
bartaraf   etishga   qaratilgan   vazifalar kiradi.   Bu   tadbirlarga-xalq   xo‘jaligi   obyektlari   ishini
to‘xtatish   yoki   ish   rejimini   o‘zgartirish;   energiya,   suv,   gaz   sistemasi   ish   rejimini
o‘zgartirish  yoki vaqtincha to‘xtatish; mavjud  muhandislik  inshootlarini  mustahkamlash
yoki qo‘shimcha qurish;   yong‘inga   qarshi tadbirlar   o‘tkazish;   xavfli   rayonlardan   moddiy
boyliklar   va   chorva   mollarini   olib   chiqish;   oziq-   ovqat,   oziqa   xom   ashyosi   va   suv
manbalarini himoyalash kabi ishlarkiradi.
Favqulodda   holatlar sodir   bo‘lganligi to‘g‘risida   xabar olingach,   birinchi navbatda
berilgan   ma‘lumotlarni   to‘g‘riligi   tekshirilib,   qo‘shimcha   axborot   va   ma‘lumotlar   olish
bo‘yicha   tadbirlar   amalga   oshiriladi.   Chunki,   turli   xil   favqulodda   holatlarning   har   xil
sharoitlardagi   oqibatlari   turlicha   bo‘lishi   mumkin.   Shu   sababli   dastlab   favqulodda
holatlar   ta‘sirida   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   ikkilamchi,   uchlamchi   va   boshqa
xavfli omillar aniqlanib, keyingina kompleks  tadbirlar amalga oshiriladi.
4.4 - §  Barqaror rivojlanish shartlari va xavfsizlik masalalari
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I. A. Karimov ta‘kitlaganidek, «Ekologik
xavfsizlik   kishilik   jamiyatining   bugungi   va   ertasi   uchun   dolzarbligi,   juda   zarurligi
64 bois   eng   muhim   muammolar   jumlasiga   kiradi.   Uni   hal   etish   barcha   xalqlarning
manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizasiyaning hozirgi kuni va   kelajagi ko‘p jihatdan ana
shu   muammoning   hal   qilinishiga   bog‘liqdir».   Ushbu   va   boshqa   ekologik
muammolarni   nazarda   tutgan   holda,   mustaqillik   davrida   mamlakatimizda   atrof-
muhitni musaffoligi va tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha qator qonunlar, farmonlar va
qarorlar qabulqilindi.
Mustabidlik   davrida   O‘zbekistonda,   jumladan   Farg‘ona   vodiysida   tabiat   va
jamiyat   orasidagi   murakkab   va   azaliy   munosabatlarni   tobora   ziddiyatli   tus   olishi
hududimizda   ekologik   muvozanat   va   barqarorlikni   salbiy   tomonga   yo‘nalishiga   olib
keldi.   Bu   holat,   o‘z   navbatida   xalq   xo‘jaligining   barcha   tarmoqlarini   rivojlanishiga,
hamda mavjud tabiiy resurslarning hajmi, miqdori va sifatiga salbiy ta‘siretdi.
Odatda,   boshqa   joylardagi   kabi   Farg‘ona   vodiysida   ham   ekologik   holat   o‘zoq
yillar davomida bir tekis rivojlanmagan, buni obyektiv va subyektiv sabablari mavjud,
chunki tuproq, suv resurslaridan, o‘simliklar  va hayvonot dunyosi  boyliklaridan o‘ta
samarasiz   ravishda   foydalanilgan.   Natijada   ushbu   tabiiy   resurslarning   areallari
qisqarib,   tabiiy   zahiralari   kamayib   borgan.   O‘simlik   va   hayvonot   dunyosining
tiklanish jarayonlari zaiflashib borgan. Hududimiz ekologik muammolarini atroflicha
o‘rganish,   tadqiq   qilishda,   albatta   ularni   hududiy   bioekologik   holatlari   va   tarqalash
hossalarini hisobga olish muhim hisoblanadi.
Etirof   etish   kerakki,   mashxur   ekolog   akademik   S.S.Shvarsning   ta‘kidlashicha
har bir ekosistemaga  tushayotgan antropogen ta‘sirotlar ko‘lami va hajmini ta‘sirini,
ularni   normasini   aniqlash   zarur.   Bunda   yana   o‘sha   ekosistema   yoki   geo   majmuani
ushbu ta‘sirotlari barqarorlik darajasini  bilish  muhim sanaladi.
Ekologik   havfsizlik   va   barqaror   rivojlanishni   ta‘minlashda   muhit   omillari
ta‘sirini optimallashtirish muhim sanaladi. Bu masalada yani iqlimni ta‘sirini alohida
ta‘kidlash zarur. Ingliz ekologi Lorens ta‘kidlagan ediki, «xokimiyatlar orasida iqlim
hokimiyati eng kuchlidir».
65 Xulosa
Ushbu bitiruv malakaviy ish elektron tijorat va internet-marketingning raqamli 
davrda biznesga chuqur ta'sirini o'rganadi. Onlayn xaridlarning jadal o'sishi va 
texnologiyaning rivojlanishi bilan elektron tijorat dinamikasini tushunish va samarali 
internet-marketing strategiyalari biznes muvaffaqiyati uchun zaruriy holga aylandi.
Bitiruv malakaviy ish elektron tijorat kontseptsiyasini o'rganish, uning 
evolyutsiyasi va biznes uchun mavjud bo'lgan turli modellar va platformalarni 
o'rganishdan boshlanadi. U elektron tijoratning global miqyosda foydalanish 
imkoniyati, 24/7 foydalanish imkoniyati, iqtisodiy samaradorlik va mijozlar 
tajribasini shaxsiylashtirish qobiliyati kabi afzalliklarini tahlil qiladi. Bundan tashqari,
u elektron tijorat bilan bog'liq muammolarni, jumladan, xavfsizlik muammolari, 
logistika murakkabliklari va ishonchli mijozlarni qo'llab-quvvatlash zaruriyatini hal 
qiladi.
Bundan tashqari, bitiruv malakaviy ish elektron tijorat salohiyatini maksimal 
darajada oshirishi mumkin bo'lgan Internet-marketing strategiyalarini o'rganadi. U 
veb-sayt dizayni va optimallashtirish, qidiruv tizimini optimallashtirish (SEO) 
texnikasi va kontent marketingining trafikni oshirish, ko'rinishni yaxshilash va 
konversiyalarni yaxshilash uchun ahamiyatini o'rganadi. Bitiruv malakaviy ish 
shuningdek, ijtimoiy media marketingi, elektron pochta marketingi va ta'sirchan 
hamkorlikning brend xabardorligini yaratish, mijozlarni jalb qilish va mijozlarning 
sodiqligini oshirishdagi rolini muhokama qiladi.
Bundan tashqari, bitiruv malakaviy ish internet-marketingda ma'lumotlarga 
asoslangan yondashuvlarni o'rganadi, marketing harakatlarini moslashtirish va 
mijozlarni maqsadli va jalb qilishni yaxshilash uchun tahlil, mijozlar segmentatsiyasi 
va shaxsiylashtirishga e'tibor qaratadi. U ma lumotlar to plash va ulardan foydalanish ʼ ʻ
bilan bog liq axloqiy mulohazalarni ko rib chiqadi va maxfiylik va oshkoralikning 	
ʻ ʻ
ahamiyatini ta kidlaydi.	
ʼ
66 Bitiruv malakaviy ish asosiy ishlash ko'rsatkichlarini (KPI) tahlil qilish va 
konversiya stavkalari, mijozlarning umr bo'yi qiymati va investitsiya daromadi (ROI) 
kabi ko'rsatkichlarni kuzatish muhimligini muhokama qilish orqali elektron tijorat va 
internet-marketingdagi muvaffaqiyatni o'lchashni baholaydi.
Elektron tijorat va internet-marketingni har tomonlama o‘rganish orqali ushbu 
bitiruv malakaviy ish biznesning raqamli landshaftda rivojlanishiga yordam beradigan
strategiyalar va amaliyotlar haqida qimmatli tushunchalarni beradi. U korxonalar 
uchun elektron tijorat imkoniyatlarini moslashtirish va undan foydalanish uchun asos 
yaratadi va kuchli onlayn mavjudlikni o'rnatish, mijozlarni jalb qilish va barqaror 
o'sishni ta'minlash uchun samarali internet marketing usullarini belgilaydi.
67 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Qonunlar va hujjatlar:
1.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O’zbekiston   Respublikasini   yanada
rivojlantirish   bo’yicha   Harakatlar   strategiyasi   to’g’risida”gi   PF-4947-son
Farmoni. 
2. “Raqamli O’zbekiston — 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga
oshirish   chora-tadbirlari   to’g’risida   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining
Farmoni, 05.10.2020 yildagi PF-6079-son
3. 2022   —   2026   yillarga   mo’ljallangan   Yangi   O’zbekistonning   taraqqiyot
strategiyasini   «Insonga   e’tibor   va   sifatli   ta’lim   yili»da   amalga   oshirishga   oid
davlat   dasturi   to’g’risida.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni,
28.02.2023 yildagi PF-27-son
4. 2018 yil 19 fevraldagi “Axborot texnologiyalari va kommunikasiyalari sohasini
yanada   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to'g'risida”gi   PF-5349-son   Farmoni   //
Qonun   hujjatlari   ma'lumotlari   milliy   bazasi,   20.02.2018   y.,   06/18/5349/0792-
son; 14.12.2019 y., 06/19/5894/4161-son; 
5. 2017   yil   30   iyundagi   “Respublikada   axborot   texnologiyalari   sohasini
rivojlantirish   uchun   shart-sharoitlarni   tubdan   yaxshilash   chora   tadbirlari
to'g'risida”gi PF-5099-son Farmoni // O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to'plami – T., 2017. – 26-son. – 576-modda
6. O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   15.06.2021   yildagi   373-son
"Raqamli   iqtisodiyot   va   elektron   hukumatning   rivojlanish   holatini   reyting
baholash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Qarori
7. O‘zbekiston respublikasining qonuni “Elektron tijorat to‘g‘risida” 
2. Ilmiy maqolalar, ilmiy to’plamlar
68 1. Ward, J. (2016). Keeping the e-commerce customer satisfied. Journal of 
Marketing Management, 32(5-6), 442-468.
2. Li, H., & Huang, L. (2020). Personalized online shopping experience: The 
role of design features, trust, and e-commerce literacy. Journal of Interactive
Marketing, 51, 44-59.
3. Gupta, S., & Kim, H. W. (2020). Understanding the determinants of 
customer satisfaction and loyalty in e-commerce: A systematic literature 
review. Information Systems Frontiers, 22(5), 1145-1170.
4. Rosenbaum, M. S., Otalora, M. L. V., & Ramírez, M. (2021). The role of 
social media in e-commerce: A systematic literature review. Computers in 
Human Behavior, 121, 106882.
5. Yang, Z., Cai, S., Zhou, Z., & Zhou, N. (2019). Investigating the factors 
influencing purchase intention of online group-buying: A trust transfer 
perspective. Electronic Commerce Research and Applications, 34, 100818.
6. Lohse, G. L., & Spiller, P. (2021). From brick-and-mortar to click-and-
mortar: A longitudinal study of consumer acceptance of the Internet. Journal
of the Academy of Marketing Science, 29(4), 338-348.
7. Constantiou, I. D., & Kallinikos, J. (2015). New games, new rules: Big data 
and the changing context of strategy. Journal of Information Technology, 
30(1), 44-57.
8. Kwon, Y., & Lennon, S. J. (2019). What induces online loyalty? Online 
versus offline brand images. Journal of Business Research, 100, 230-238.
9. Verhoef, P. C., Kannan, P. K., & Inman, J. J. (2015). From multi-channel 
retailing to omni-channel retailing: Introduction to the special issue on 
multi-channel retailing. Journal of Retailing, 91(2), 174-181.
10. Degeratu, A. M., Rangaswamy, A., & Wu, J. (2000). Consumer choice 
behavior in online and traditional supermarkets: The effects of brand name, 
69 price, and other search attributes. International Journal of Research in 
Marketing, 17(1), 55-78.
3. Ilmiy adabiyotlar
1. Chaffey, D., & Ellis-Chadwick, F. (2019). Digital marketing: Strategy, 
implementation and practice. Pearson.
2. Turban, E., King, D., Lee, J., Liang, T. P., & Turban, D. C. (2018). 
Electronic commerce 2018: A managerial and social networks perspective. 
Springer.
3. Strauss, J., & Frost, R. D. (2017). E-marketing. Routledge.
4. Laudon, K. C., & Traver, C. G. (2020). E-commerce: Business, technology, 
society. Pearson.
5. Dave, C. (2020). Digital marketing excellence: Planning, optimizing and 
integrating online marketing. Routledge.
6. Ward, J. (2016). Keeping the e-commerce customer satisfied. Journal of 
Marketing Management, 32(5-6), 442-468.
7. Li, H., & Huang, L. (2020). Personalized online shopping experience: The 
role of design features, trust, and e-commerce literacy. Journal of Interactive 
Marketing, 51, 44-59.
8. Gupta, S., & Kim, H. W. (2020). Understanding the determinants of 
customer satisfaction and loyalty in e-commerce: A systematic literature 
review. Information Systems Frontiers, 22(5), 1145-1170.
9. Rosenbaum, M. S., Otalora, M. L. V., & Ramírez, M. (2021). The role of 
social media in e-commerce: A systematic literature review. Computers in 
Human Behavior, 121, 106882.
10. Yang, Z., Cai, S., Zhou, Z., & Zhou, N. (2019). Investigating the factors 
influencing purchase intention of online group-buying: A trust transfer 
perspective. Electronic Commerce Research and Applications, 34, 100818.
70 11. Lohse, G. L., & Spiller, P. (2021). From brick-and-mortar to click-and-
mortar: A longitudinal study of consumer acceptance of the Internet. Journal 
of the Academy of Marketing Science, 29(4), 338-348.
12. Constantiou, I. D., & Kallinikos, J. (2015). New games, new rules: Big data
and the changing context of strategy. Journal of Information Technology, 
30(1), 44-57.
13. Kwon, Y., & Lennon, S. J. (2019). What induces online loyalty? Online 
versus offline brand images. Journal of Business Research, 100, 230-238.
14. Yap, K. B., Soh, C., & Subramanian, A. M. (2018). Customer relationship 
management capabilities and customer loyalty in the e-commerce 
marketplace. Journal of Enterprise Information Management, 31(2), 279-300.
15. Verhoef, P. C., Kannan, P. K., & Inman, J. J. (2015). From multi-channel 
retailing to omni-channel retailing: Introduction to the special issue on multi-
channel retailing. Journal of Retailing, 91(2), 174-181.
16. Degeratu, A. M., Rangaswamy, A., & Wu, J. (2000). Consumer choice 
behavior in online and traditional supermarkets: The effects of brand name, 
price, and other search attributes. International Journal of Research in 
Marketing, 17(1), 55-78.
17. Hair, J. F., Sarstedt, M., Ringle, C. M., & Gudergan, S. P. (2017). 
Advanced issues in partial least squares structural equation modeling. Sage.
18. Li, Y., Li, M., & Liu, J. (2020). How to promote online impulse buying? 
The roles of perceived enjoyment and flow experience. Journal of Retailing 
and Consumer Services, 54, 102046.
19. Cao, Y., & Zhang, Q. (2011). The impacts of perceived value and trust on 
online buying behavior: A cross national study. Journal of Electronic ‐
Commerce Research, 12(1), 61-74.
71 20. Kim, S., Park, H., & Morrison, A. M. (2019). The impact of online consumer 
reviews on online hotel booking intentions: The incorporation of brand image theory. 
Tourism Management, 70, 364-376.
4. Foydalanilgan havolalar
1. https    ://    blog    .   hubspot    .   com    /   marketing    /   ecommerce    -   marketing   
2. https://www.quora.com/What-is-internet-marketing-and-e-commerce   
3. https://www.researchgate.net/publication/   
354091966_Internet_marketing_and_e-commerce_-_interaction
4. https://www.spiceworks.com/marketing/ecommerce/articles/what-is-   
ecommerce-marketing/
5. https://www.maropost.com/ecommerce-digital-marketing-101-everything-
you-need-to-know/
72

Elektron tijorat va unda internet marketing MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………… …… 3 I BOB Elektron tijorat ...…………………………… ….. ………………… . …... 4 1.1-§ Elektron tijorat tarixi va rivojlanish bosqichlari………………………. 4 1.2-§ O'zbekistonda elektron tijorat va elektron tijorat to'g'risidagi qonun….. 8 1.3-§ Elektron tijoratning o'sib borishi statistikasi va kelajagi ……………. 14 II BOB Marketing. An’anaviy hamda internet marketing tushunchasi. Marketingning elektron tijoratda tutgan o’rni ……………………….. 20 2.1-§ Marketing hamda uning vazifalari.......………… …………………… .. 20 2.2-§ Internet marketing va ananaviy marketing……………………………. 23 2.3- § Elektron tijoratda marketing .....………… . …………………………… 27 III BOB Yevropa va Amerika bozorida “Print on Demand” yo’nalishida ishlaydigan onlayn savdo maydonchasini yaratish … ……………….... 34 3.1- § “ Print on Demand” yo’nalishida ishlovchi elektorn tijoratni yo’lga qo’yishda ishlatilgan dastur va xizmatlar. … .………………………….. 34 3.2- § “Print on Demand” yo’nalishida elektron tijoratni yo’lga qo’yish…….. 36 3.3- § "Print on Demand" elektron savdo yo'nalishida internet marketing…… 48 IV BOB Hayot faoliyati xavfsizligi ………… …………………………… . …….. 56 4 .1- § Xavfsizlik muammolari ……………………………………… …… . ….. 56 4 .2- § Favqulodda holatlarda xavfsizlik tadbirlarini rejalashtirish.................... 58 4 .3- § Favqulodda holatlar oqibatlarini bartarafetish ……………………………. 61 4 .4- § Barqaror rivojlanish shartlari va xavfsizlik masalalari………………… 63 XULOSA …………………………..…………………….. …………... 65 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………….…….. ………….. 67 1

Kirish Elektron tijorat, 21-asrning yetakchi yondashuvchanligi bo'lib, iste'molchilar uchun tovarlar va xizmatlarni internet orqali sotib olish imkoniyatlarini taqdim etadi. Internet marketing esa, tijorat kompaniyalarining onlayn platformalardan foydalanarak doimiy mijozlar bilan aloqani tashkil etish, xaridorlarni jalb etish va sotishni kengaytirish uchun xizmatlarni yaratish jarayonlarini ifodalaydi. Elektron tijorat va internet marketing sohasidagi rivojlanish, teknologiya va kommunikatsiya usullaridagi o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lib, dunyodagi tijorat faoliyatini va biznes modellarni o'zgartirib kelmoqda. Tijorat korxonalarining internetdagi mavjudlik, onlayn platformalarda reklama, ijtimoiy tarmoqda branding qilish va mijozlar bilan biron-bir aloqada qatnashish imkoniyatlaridan foydalanish kengaymoqda. Bu sahifada biz elektron tijoratning asosiy afzalliklarini va internet marketing asosiy qavslarini ko'rib chiqamiz. Elektron tijorat foydalaridan ba'zi quyidagilardir: Xalqaro doimiy mijozlar: Internet orqali sotuvlar tashkil etish, dunyoning har bir nuqtasidagi mijozlar bilan bog'liqlik yaratish imkonini beradi. Osonlik va xavfsizlik: Onlayn platformalarda tovarlarni sotib olish, to'lovni amalga oshirish va yetkazib berish jarayonlari oson va xavfsiz bo'ladi. Minimal moliyaviy o'zgarishlar: Mahalliy do'kon ochish uchun kerak bo'lgan moliyaviy mablag'lar, elektron tijoratda kamroq bo'lishi mumkin. Marketing imkoniyatlari: Internetdagi marketing vositalari va analitika tizimlari orqali, tijorat korxonalarining reklamani targetlangan ravishda yaratish, mijozlar bilan biron-bir aloqada qatnashish va xaridorlarni jalb etish imkoniyatlari oshadi. Internet marketing esa, elektron tijoratning asosiy qavslarini amalga oshirish uchun foydalaniladigan strategiyalardan iboratdir. Quyidagi asosiy internet marketing usullaridan foydalanish mumkin: SEO (Sayt optimizatsiyasi): Veb-saytning qidiruv tizimlarida yuqori joylashish uchun muvaffaqiyatli SEO-strategiyalarni qo'llash. 2

SMM (Ijtimoiy tarmoq marketingi): Mijozlarni ijtimoiy tarmoqlarda jalb etish va korporativ identitetni kuchaytirish uchun foydalaniladigan tizimlar. Reklama kampaniyalari: Onlayn reklama platformalarida targetlangan reklama kampaniyalarini amalga oshirish. E-pochta marketingi: Elektron pochta orqali mijozlarga xabar yuborish va ularga mahsulotlar va xizmatlardan xabardor bo'lish. Bu sahifada, elektron tijorat va internet marketingning asosiy qavslari va ulardan foydalanishning foydalari bilan tanishib, bu sohaga oid qo'shimcha tafsilotlarni o'rganishingiz mumkin. M а vzuning d о lz а rbligi. Elektron tijoratni o'rganish va uni amalga oshirish davomida ahamiyatli bo'lgan bir nechta dolzarblar mavjud: Keng doiradagi mijozlarni jonlantirish: Elektron tijorat, savdo markazlari va ishlab chiqaruvchilar uchun potentsial mijozlar sonini kengaytiradi. Internet orqali xalqaro bozorlarga kirish, geografiya chegarasini o'chirib tashlaydi va potentsial mijozlarni xarid qilish imkonini beradi. Kichik savdochilarni ijtimoiy tijoratga kirishga imkon berish: Elektron tijorat platformalari, kichik bizneslarga, savdochilarga va o'z xizmatlarini doimiy mijozlarga taqdim etayotgan shaxslarga global bozorlarga kirish imkonini beradi. Bu, savdochilar uchun o'z xizmatlarini reklama qilish, savdo amaliyotlarini boshqarish va ommaviy tijoratning takliflarini ishlatishning qulay usullarini taqdim etadi. Mahsulotlarni tez, oson va qulay tarzda taqsimlash: Elektron tijorat, mijozlarga mahsulotlarni tez yetkazib berish va yetkazish shartlari haqidagi xabarlarini osonlik bilan taqdim etish imkonini beradi. Bu, mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va savdo markazlari bilan mijozlar o'rtasida samarali va tez yetkazib berish jarayonini ta'minlaydi. Bu faqat bir nechta elektron tijoratning dolzarblaridan faqat bir nechta misollar. Elektron tijoratning to'liq dolzarbligi shu zamon bo'ylab rivojlanib kelmoqda va kelajakda kengayish kashf etishi kutilmoqda. 3

Ishning mаqsаdi . Ushbu bitiruv mаlаkаviy ishining аsоsiy mаqsаdi Yevropa va Amerika bozorida ishlovchi electron tijorat platformasini tuzishdan iborat. Onlay savdo platformasi electron tijoratning “Print on Demand” yo’nalishida ishlaydi va B2B hamda B2C biznes modellarini qamrab oladi. Bitiruv m а l а k а viy ishining t а rkibi: Ushbu m а l а k а viy bitiruv ishi t о ’rtt а b о bd а n, xul о s а , f о yd а l а nilg а n а d а biy о tl а r v а il о v а l а rd а n t а shkil t о pg а n. Birinchi bobda electron tijorat haqida asosiy nazariy ma’lumotlar berilgan. Ikkinchi bobda Marketing. An’anaviy hamda internet marketing tushunchasi. Marketingning elektron tijoratda tutgan o’rni bayon etilgan. Uchinchi bobda Yevropa va Amerika bozorida “Print on Demand” yo’nalishida ishlaydigan onlayn savdo maydonchasini yaratish bo’yicha amaliy ishlar ketma ketligi yoritilgan. Tо’rtinсhi bоbdа hаyоt fаоliyаti xаvfsizligi, xаvfsizlik muаmmоlаri, fаvqulоddа hоlаtlаrdа xаvfsizlik tаdbirlаrini rejаlаshtirish, fаvqulоddа hоlаtlаr оqibаtlаrini bаrtаrаf etish hаmdа bаrqаrоr rivоjlаnish shаrtlаri vа xаvfsizlik mаsаlаlаri bаyоn etilgаn. 4

I BOB. Elektron tijorat 1.1 - § Elektron tijorat tarixi va rivojlanish bosqichlari Elektron tijorat, ya'ni internet orqali o'tkaziladigan savdo faoliyati, XX asrning oxiri va XXI asrning boshida keng rivojlangan. Uning tarixiy bosqichlari, kommunikatsiya va texnologiyalarning rivojlanishi orqali o'zgarib kelganligi kuzatilishi mumkin. Elektron tijoratning 1960 yillar oxirida uyg'unlikka kiritishi bilan boshlanadi. Ushbu davrda, kompyuterlarning rivojlanishi va tarmoqlar orqali ma'lumot almashish imkoniyatlari kengayib, birinchi tijorat transaktsiyalari amalga oshirildi. Bu dastlabki elektron tijorat shakllari esa boshqaruvchi kompyuterlar orqali banklar, telekommunikatsiya kompaniyalari va boshqa tijorat tashkilotlari orasida o'tkazilgan. 1990-yillarda internetning ko'payishi bilan, elektron tijorat yangi imkoniyatlarga ega bo'ldi. Internet xizmat provayderlarining ko'pligi va biznes tashkilotlarining veb-saytlarini yaratish imkoniyati, mahsulotlarni onlayn sotish va sotib olishni osonlashtirdi. Bu esa tijoratning yangi bosqichiga olib kelishdi. Elektron tijoratning katta yutuqlari 2000-yillarda kuzatiladi. Amazon, eBay, va boshqa onlayn do'konlar eng katta tijorat platformalari bo'ldi. Bu platformalar orqali, mijozlar dunyoni bo'ylab turli tovarlar va xizmatlar sotib olish imkoniyatiga ega bo'ldi. Shu paytdan boshlab, xaridorlar internet orqali onlayn tovarlarni sotib olish imkoniyatiga ega bo'ldi. Kredit kartalari, elektronik to'lov sistemalari va onlayn to'lov jarayonlari kengayib borib, tovarlar xarid qilinishi va to'lovlar osonlashtirildi. Shuningdek, elektronik savdo platformalarining rivojlanishi va boshqarish sistemasining takomillashtirilishi, mijozlar va sotuvchilar o'rtasidagi komunikatsiyani osonlashtirdi. 5