logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. G`ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklar sizish masalalarini dinamik omillarni hisobga olgan holda matematik modellashtirish va sonli tadqiq etish

G`ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklar sizish masalalarini dinamik omillarni hisobga olgan holda matematik modellashtirish va sonli tadqiq etish

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

221.126953125 KB
Скачать
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI _________________________ FAKULTETI ________________________________ YO’NALISHI _____ - GURUH Kurs ishi Fan: __________________________________________ Mavzu: G`ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklar sizish masalalarini dinamik omillarni hisobga olgan holda matematik modellashtirish va sonli tadqiq etish Tayyorladi: _________________ Tekshirdi: __________________ Samarqand Mundarija Kirish Asosiy qism 1-BOB. Nazariy asoslar 1.1. G'ovak muhitlar haqida umumiy ma'lumot 1.2. Zamonaviy sonli modellashtirish usullari 2-BOB Matematik modellashtirish 2.1. Suyuqliklarning sizish jarayonini tavsiflash 2.2. Diskretizatsiya va sonli yondashuvlar 2.3. Kompyuter dasturlari va dasturlash Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar r о ’yxati 2 Mavzuning dolzarbligi: G'ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklarning sizish jarayonini o'rganish bir qancha sohalarda dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Neft va gaz qazib olish, gidrogeologiya, atrof-muhit muhofazasi va qurilish sohalarida bu jarayonlarni tushunish va bashorat qilish zarur. Neft va gaz konlarini samarali ekspluatatsiya qilish, yer osti suvlarining oqimini nazorat qilish, zaharli moddalar tarqalishini aniqlash kabi amaliy masalalarda suyuqliklarning sizish jarayonlarini aniq modellashtirish katta ahamiyatga ega. Diffuziya ta'sirini hisobga olish real sharoitlarda molekulalar aralashuvi va harakatini to'g'ri tasvirlash imkonini beradi. Shuning uchun bu jarayonlarni matematik modellashtirish va sonli tadqiq etish dolzarb masaladir. Kurs ishini maqsadi: Ushbu kurs ishi maqsadi g'ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklarning sizish jarayonini diffuziya ta'sirini hisobga olgan holda matematik modellashtirish va bu modellarni sonli usullar yordamida tadqiq etishdir. Ushbu maqsadga erishish orqali suyuqliklarning sizish jarayonlarini yanada to'liq tushunish va aniqroq bashorat qilishga yordam beruvchi modellar ishlab chiqiladi. Kurs ishi vazifalari : 1. Nazariy asoslarni o'rganish: G'ovak muhitlar va diffuziya jarayonlari haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish. 2. Matematik modellashtirish: Bir jinslimas suyuqliklarning g'ovak muhitlarda sizishini diffuziya ta'sirini hisobga olgan holda matematik ifodalash. 3. Sonli usullarni qo'llash: Modellarni sonli usullar yordamida yechish va kompyuter dasturlaridan foydalanib natijalarni olish. 4. Natijalarni tahlil qilish: Olingan natijalarni tahlil qilib, ularning amaliy ahamiyatini aniqlash va muhokama qilish. 3 Kirish G'ovak muhitlar – bu ichida ko'p miqdorda kichik bo'shliqlar (g'ovaklar) mavjud bo'lgan materiallardir. Ushbu muhitlarda suyuqliklarning harakati murakkab bo'lib, bir qancha fizik jarayonlar bilan bog'liq. Bir jinslimas suyuqliklar govak muhitlarda harakat qilganda, ularning molekulalari turli yo'nalishlarda tarqaladi va bu jarayon diffuziya deb ataladi. Diffuziya ta'sirini hisobga olish suyuqliklarning yanada to'g'ri matematik modellarini yaratishga imkon beradi. Matematik modellashtirishda Navier-Stokes tenglamalari, Darcy qonuni kabi asosiy tenglamalar qo'llaniladi. Bu kurs ishida bir jinslimas suyuqliklarning sizish jarayonini tavsiflash uchun matematik modellar ishlab chiqiladi. Diffuziya ta'sirini kiritish bilan modellar yanada aniqroq natijalar beradi. Modellarni yechish uchun zamonaviy sonli usullar, masalan, cheklangan farqlar usuli, va dasturiy ta'minotlar (MATLAB yoki Python) qo'llaniladi. Olingan natijalar grafik va jadval ko'rinishida taqdim etiladi. Bu tadqiqotning natijalari nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham keng qo'llanilishi mumkin. 4 ASOSIY QISM G'ovak muhitlar haqida umumiy ma'lumot G'ovak muhitlar va ularning tuzilishi G'ovak muhitlar (porous media) - ichida ko'p miqdorda kichik bo'shliqlar (g'ovaklar) mavjud bo'lgan materiallar. Bu bo'shliqlar orqali suyuqliklar va gazlar harakat qiladi. G'ovak muhitlar tabiiy va sun'iy bo'lishi mumkin. Tabiiy g'ovak muhitlarga tuproq, qum, toshlar, va yotqiziqlar kiradi, sun'iy g'ovak muhitlar esa maxsus texnologiyalar yordamida yaratilgan materiallar bo'lishi mumkin. G'ovak muhitlarning tuzilishi uch asosiy komponentdan iborat: 1. Qattiq faza: Asosiy materialni tashkil etadi, masalan, qum donalari yoki tosh. 2. G'ovak faza: Qattiq faza orasidagi bo'shliqlar yoki teshiklar. 3. Suyuqlik/gaz fazasi: Govak fazasini to'ldiruvchi suyuqlik yoki gazlar. Fizik xususiyatlari G'ovak muhitlarning asosiy fizik xususiyatlariga quyidagilar kiradi: - Porozite ( ): Muayyan hajmdagi material ichidagi bo'shliq (govak) hajminingϕ ulushi. Porozite odatda foiz yoki ulush sifatida ifodalanadi. Bu yerda V g'ovak g'ovaklar hajmi, V umumiy materialning umumiy hajmi. - Permeabilite (k): Suyuqlik yoki gazning govak muhit orqali o'tish qobiliyati. Permeabilite Darcy qonuni asosida o'lchanadi va odatda darcy (D) birliklarida ifodalanadi. Bu yerda ( Q ) – suyuqlik oqimining tezligi, ( A ) – kesim maydoni, ( P_1 ) va ( P_2 ) – bosimlar, ( μ ) – suyuqlikning dinamik yopishqoqligi, ( L ) – oqim uzunligi. 5 - Tortuosity : G'ovak faza ichidagi suyuqlikning haqiqiy yo'li va tekis yo'l orasidagi nisbati. Bu g'ovak muhitdagi yo'llarning murakkabligini ko'rsatadi. Suyuqliklarning g'ovak muhitlarda harakati G'ovak muhitlarda suyuqliklarning harakati bir nechta fizik mexanizmlar orqali amalga oshiriladi: 1. Darci qonuni: Suyuqliklar govak muhitlarda bosim gradienti tufayli harakat qiladi. Bu qonun suyuqlikning oqim tezligini hisoblashda qo'llaniladi. 2. Diffuziya: Molekulalarning yuqori konsentratsiyadan past konsentratsiyaga tarqalishi jarayoni. Diffuziya govak muhitlarda suyuqliklarning harakatida muhim rol o'ynaydi, ayniqsa molekulyar o'lchamdagi o'zaro ta'sirlarni hisobga olganda. 3. Konveksiya: Suyuqliklarning katta massalari harakatlanishi natijasida amalga oshiriladi. Bu, asosan, bosim farqi va tortishish kuchlari bilan bog'liq. 4. Suyuq-suyuq interfeysi: Turli suyuqliklarning interfeys zonalarida harakati. Masalan, suv va neftning bir-biriga aralashmasligi va ularning interfeysidagi tarqalishi. Suv, neft, gaz va boshqa suyuqliklarning g'ovak muhitlarda harakati - Suv: Tuproq va yotqiziqlarda suv kapillyar kuchlar, tortishish va bosim gradientlari ta'sirida harakat qiladi. Suvning harakati Darci qonuni va diffuziya orqali tavsiflanadi. - Neft: Neft konlarida suyuqlik harakati g'ovak muhitning o'tkazuvchanligi va bosim farqlari bilan belgilanadi. Neftning g'ovak muhitda harakati bir nechta fazalar va interfeys zonalari bilan bog'liq. - Gaz: Gazning harakati ham g'ovak muhitda bosim gradienti va diffuziya orqali amalga oshiriladi. Gazning harakati neft va suvga nisbatan osonroq, chunki gaz molekulalari kichik va yengil. - Boshqa suyuqliklar: Turli kimyoviy moddalar va aralashmalar g'ovak muhitlarda o'ziga xos diffuziya va konveksiya jarayonlari orqali harakatlanadi. Har bir suyuqlikning harakati uning fizik-kimyoviy xususiyatlariga bog'liq. 6 G'ovak muhitlarda suyuqliklarning harakati murakkab jarayon bo'lib, ularni to'g'ri matematik modellashtirish va sonli usullar yordamida tadqiq etish muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonlarning aniq modellarini yaratish orqali ko'plab amaliy muammolarni hal qilish mumkin. Zamonaviy sonli modellashtirish usullari Zamonaviy sonli modellashtirish usullari elektron hisoblash mashinalarida samarador va yengil qо‘llanilish imkonini yaratadi. Tabiiy sharoitlarda о‘z tarkibida neft yoki gazga ega maxsuldor qatlamlar kamdan kam holatlarda bir jinsli bо‘ladi. G‘ovakli muhit asosiy kо‘rsatkichlar qiymatlari bо‘yicha qatlamning har xil qismlarida har hil bо‘lsa, u bir jinsli emas deyiladi. Umuman olganda bо‘lakli bir jinsli bо‘lmagan g‘ovakli qatlamda suyuqliklar harakatlanishi quyidagi yer osti qatlami parametrlariga nisbatan bо‘ladi:  k(x,y) – qatlam о‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti;  m(x,y) –qatlam g‘ovaklik koeffitsiyenti;  h(x,y) – qatlam quvvati (qalinlik) koeffitsiyenti. Bir xil qatlamdagi tog‘ jinslarining о‘zgarishlarida uning asosiy qismlarini о‘tkazuvchanlik bо‘yicha о‘rtacha bir xil deb hisoblasa bо‘ladi. Agar qatlamda bir hil jinsli zonalar (bо‘laklar) katta о‘lchami bо‘yicha ajratilsa, mazkur bir xil bо‘lmagan qatlamning parametrlari filtratsion oqimning xususiyatiga sezilarli ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Shu sabab, barcha makro bir xilmaslikni qо‘yidagi turlarga ajratish mumkin:  Qatlamli bir jinslimaslik, unda qatlam qalinligi bо‘yicha bir necha qavatlarga bо‘linadi va bu qavatlarda boshqa qо‘shni qavatlarga nisbatan о‘tkazuvchanlik koeefitsiyenti о‘rtacha bir xil bо‘ladi;  Bо‘lakli (zonali) bir jinsmaslik, unda qatlam maydon bо‘yicha bir nechta har xil о‘tkazuvchanlikdagi (maydon bо‘yicha bir xilmaslik) zonalardan (qismlardan) iborat bо‘ladi. Bir xil zonadagi о‘tkazuvchanlik deyarli teng, ammo qо‘shni zonalarnikidan farq qiladi.  Har bir qavatda bir maromdagi suyuqliklar harakatida ular о‘rtasidagi oqim о‘tishlar mavjud bо‘lmasa bosimning chiziqli taqsimlanishi rо‘y beradi. Chunki hamma qavat uchun Rk va Rg chegaraviy bosim qiymati bir hil va ulardagi bosimning taqsimlanishi о‘tkazuvchanlikga bog‘liq emas. Kо‘rinib 7 turibdiki bunda bir tekislikda berilgan x koordinatasi bir hil qiymatlarda, qatlamning har bir qavatida bosim bir hil bо‘lishi kerak: Bir xil bо‘lmagan kо‘p qavatli qatlamlarda suyuqliklar harakatining vertikal kesimi va bosim taqsimlanishining chizig‘ i (Rk-Rg) Bu holda suyuqlikning umumiy sarfini (oqimning chegarasida) qatlamning har bir qavatida sarflarning yig‘indisi sifatida hisoblasa bо‘ladi . Bir xil bо‘lmagan kо‘p qavatli qatlamlarda suyuqliklar harakatining tekis radial oqim uchun vertikal kesim va bosim taqsimlanishining chizig‘i (Rk – Rg) Bu holda, suyuqliklarning tekis-radial harakatida bosimning taqsimlanishi logarifmik bog‘liqlik kо‘rinishiga ega (1.2-rasm) va hamma qatlam qavatlari uchun umimiy (bir hil) hisoblanadi: 8 Quduqda oqim debiti quyidagi formulada hisoblanadi: Zonali (b о ‘lakli) bir jinsli b о ‘lmagan qatlamda suyuqliklar harakati Zonali bir jinsli b о ‘lmagan qatlamda bir maromdagi suyuqlik uchun vertikal kesim va bosimning taqsimlanish chizig‘i Zonali bir jinsli b о ‘lmagan qatlamda suyuqlikning bir maromdagi harakatida har bir zonada bosimning taqsimlanishi chiziqli b о ‘lib, bosim о ‘zgarishi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. Bu yerda, 0     x l i , ya’ni x koordinatasi faqat q о ‘rib chiqilayotgan zonada olinadi. Har bir zonaning ichida bosimning taqsimlanish grafigi t о ‘g‘ri chiziqni xosil qiladi, umuman qatlam b о ‘yicha – t о ‘g‘ri chiziqli b о ‘laklardan iborat, siniq chiziqni xosil qiladi. Oqimda suyuqlikning sarfi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 9 Zonali bir jinsli b о ‘lmagan qatlamdagi tekis radial oqim uchun vertikal kesim va bosimning taqsimlanish chizig‘i bunda har bir zonadagi tekis radial harakatda bosimning taqsimlanishi logarifmik qonunga b о ‘ysunadi. Quduqdagi suyuqlik oqim sarfi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Umuman olganda, b о ‘lakli bir jinsli b о ‘lmagan g‘ovak qatlamlarda suyuqlik yoki gazlarning harakati ancha murakkab jarayon b о ‘lgani ular matematik modellarida vertikal yoki gorizantal y о ‘nalish b о ‘yicha о ‘tkazuvchanlik va g‘ovaklik koeffitsiyentlari qiymatlari har bir zonada bir biridan katta farqlanadi. Shu sabab bunday filtratsiya masalalarini yechish ancha murakkab b о ‘lib, samarali sonli usullarni q о ‘llagan holda yechish maqsadga muvofiqdir. Sonli Tadqiqot: Matematik modelning sonli tadqiqoti, odatda, cheklangan farqlar, cheklangan elementlar yoki cheklangan hajmlar usullari yordamida amalga oshiriladi. Bu usullar differensial tenglamalarni diskretlashtirishga va ular asosida hosil bo‘lgan 10 chiziqli yoki chiziqli bo‘lmagan algebraik tenglamalar tizimini yechishga imkon beradi. 1. Diskretlashtirish: Davomiy tenglamalar vaqt va makon bo'yicha diskretlashtiriladi. Masalan, cheklangan farqlar usulida makon bo'yicha grid tuziladi va har bir grid nuqtasida tenglama hisoblanadi. 2. Chegaraviy va boshlang'ich sharoitlar: Har qanday sonli usulda muammo boshlang'ich va chegaraviy sharoitlar bilan birga hisoblanadi. Bu sharoitlar ma’lumotlarni modellashtirish uchun zarur. 3. Chiziqli tizimni yechish: Diskretlashtirilgan tenglamalar tizimi chiziqli yoki chiziqli bo'lmagan algebraik tenglamalar tizimiga olib keladi. Bu tizimni yechish uchun chiziqli algebra usullari qo'llaniladi. Matlab (yoki boshqa dasturlash tillari) yordamida sonli tadqiqot: Matlab yordamida yuqoridagi muammolarni sonli yechish uchun dastur yozish mumkin. Masalan: % Parametrlar k = 1; % O‘tkazuvchanlik koeffitsienti mu = 1; % Viskozlik phi = 0.2; % G'ovaklilik D = 1; % Diffuziya koeffitsienti % Grid sozlamalari Nx = 50; % X yo‘nalishidagi nuqtalar soni Ny = 50; % Y yo‘nalishidagi nuqtalar soni Lx = 10; % X o‘lchami Ly = 10; % Y o‘lchami dx = Lx / (Nx-1); 11 dy = Ly / (Ny-1); % Vaqt sozlamalari T = 1; % Hisoblash vaqti dt = 0.01; % Vaqt qadam % Bosim va kontsentratsiya initsializatsiyasi p = zeros(Nx, Ny); C = zeros(Nx, Ny); % Chegaraviy sharoitlar (masalan, nol bosim va nol kontsentratsiya) p(:,1) = 1; C(:,1) = 1; % Diskretlashtirish va sonli yechim for t = 0:dt:T for i = 2:Nx-1 for j = 2:Ny-1 % Darcy qonuni bo‘yicha suyuqlik oqimini hisoblash qx = -k/mu * (p(i+1,j) - p(i-1,j)) / (2*dx); qy = -k/mu * (p(i,j+1) - p(i,j-1)) / (2*dy); % Massa balansi tenglamasi p(i,j) = p(i,j) + dt * (qx + qy) / phi; % Diffuziya tenglamasi C(i,j) = C(i,j) + dt * D * ((C(i+1,j) - 2*C(i,j) + C(i-1,j)) / dx^2 + (C(i,j+1) - 2*C(i,j) + C(i,j-1)) / dy^2); 12 end end end % Natijalarni vizualizatsiya qilish surf(p); title('Bosim taqsimoti'); figure; surf(C); title('Kontsentratsiya taqsimoti'); Sonli usullar Diskretizatsiya va sonli yondashuvlar Diskretizatsiya usullari Diskretizatsiya usullari differensial tenglamalarni yechishda uzluksiz domenlarni cheklangan miqdordagi nuqtalarga ajratishga asoslanadi. Bu yondashuvlar orasida eng keng tarqalgani cheklangan farqlar usuli (Finite Difference Method, FDM) hisoblanadi. 1. **Cheklangan farqlar usuli (FDM)** Cheklangan farqlar usuli differensial tenglamalarni yechish uchun hosilaviy ifodalarni diskret farqlar bilan almashtirishni talab qiladi. Bu usul bo'yicha uzluksiz funksiyaning hosilasi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 13 Bu yerda \(h\) — diskretizatsiya qadamidir. Shu tarzda, har bir differensial ifoda cheklangan farqlar bilan almashtiriladi va algebraik tenglamalar tizimi hosil qilinadi. **Sonli yondashuvlar va algoritmlar** 1. **Cheklangan elementlar usuli (Finite Element Method, FEM)** FEM uzluksiz domenni kichik, diskret elementlarga bo'lib, har bir elementda differensial tenglamani yechishni o'z ichiga oladi. Bu usul murakkab geometriyalar va turli xil chegara sharoitlari bilan yaxshi ishlaydi. 2. **Cheklangan hajmlar usuli (Finite Volume Method, FVM)** FVM domenni kichik hajmlarga bo'lib, har bir hajm uchun massa, impuls va energiyaning saqlanish qonunlarini qo'llaydi. Bu usul oqim muammolarini yechishda keng qo'llaniladi. 3. **Iteratsion algoritmlar** Ko'pincha hosil bo'lgan algebraik tenglamalar tizimi katta o'lchamli va to'g'ridan- to'g'ri yechish qiyin bo'lgan bo'lishi mumkin. Bunday hollarda iteratsion algoritmlar qo'llaniladi: - **Jacobi usuli** - **Gauss-Seidel usuli** - **Ko'pjildlikli (Multigrid) usul** - **Konjugat gradient usuli** 14 Bu algoritmlar yechimni takroran yangilash orqali aniqlikni oshirishga qaratilgan. Kompyuter dasturlari va dasturlash Sonli yechimlarni amalga oshirish uchun dasturlash tillari va dasturiy ta'minotlardan foydalaniladi. Eng keng qo'llaniladigan dasturlash tillari va dasturiy ta'minotlarga MATLAB va Python kiradi. **MATLAB** MATLAB (Matrix Laboratory) — texnik hisob-kitoblar, modellashtirish va vizualizatsiya uchun keng qo'llaniladigan dasturiy ta'minot. MATLABning asosiy afzalliklari: - **Matematik ifodalar va algoritmlarni sodda yozish imkoniyati.** - **Keng kutubxonalar va funksiyalar to'plami.** - **Sodda grafik interfeysi yordamida vizualizatsiya qilish qulayligi.** - **Oson integratsiya va murakkab hisob-kitoblarni tez amalga oshirish.** Misol uchun, MATLABda cheklangan farqlar usuli yordamida diffuziya tenglamasini yechish: ```matlab % Parametrlar L = 10; % Domen uzunligi T = 1; % Hisoblash vaqti Nx = 50; % X yo'nalishidagi nuqtalar soni Nt = 100; % Vaqt qadamlar soni dx = L / (Nx-1); dt = T / Nt; D = 1; % Diffuziya koeffitsienti % Diskret grid x = linspace(0, L, Nx); 15 t = linspace(0, T, Nt); % Boshlang'ich sharoit u = zeros(Nx, 1); u(round(Nx/2)) = 1; % Yechim for n = 1:Nt u_new = u; for i = 2:Nx-1 u_new(i) = u(i) + D * dt / dx^2 * (u(i+1) - 2*u(i) + u(i-1)); end u = u_new; end % Natijalarni vizualizatsiya qilish plot(x, u); title('Diffuziya natijasi'); xlabel('X'); ylabel('U'); ``` **Python** Python — umumiy maqsadli dasturlash tili bo'lib, ilmiy hisob-kitoblar va sonli modellashtirish uchun juda mos keladi. Python uchun `NumPy`, `SciPy` va `Matplotlib` kabi kutubxonalar mavjud bo'lib, bu kutubxonalar yordamida matematik hisob-kitoblar va grafik vizualizatsiya amalga oshiriladi. Misol uchun, Python yordamida diffuziya tenglamasini yechish: 16 ```python import numpy as np import matplotlib.pyplot as plt # Parametrlar L = 10.0 # Domen uzunligi T = 1.0 # Hisoblash vaqti Nx = 50 # X yo'nalishidagi nuqtalar soni Nt = 100 # Vaqt qadamlar soni dx = L / (Nx-1) dt = T / Nt D = 1.0 # Diffuziya koeffitsienti # Diskret grid x = np.linspace(0, L, Nx) t = np.linspace(0, T, Nt) # Boshlang'ich sharoit u = np.zeros(Nx) u[Nx//2] = 1 # Yechim for n in range(1, Nt): u_new = u.copy() for i in range(1, Nx-1): u_new[i] = u[i] + D * dt / dx**2 * (u[i+1] - 2*u[i] + u[i-1]) u = u_new 17 # Natijalarni vizualizatsiya qilish plt.plot(x, u) plt.title('Diffuziya natijasi') plt.xlabel('X') plt.ylabel('U') plt.show() ``` MATLAB va Python o'xshash vazifalarni bajarishda foydalanilishi mumkin bo'lsa- da, MATLABning muhandislik va texnik hisob-kitoblarga yo'naltirilganligi, Pythonning esa umumiy maqsadli va kengaytiriladiganligi tufayli dasturchilar o'rtasida keng tarqalgan. Har ikkala dastur ham murakkab sonli modellashtirish va tahlil qilish uchun keng imkoniyatlarga ega. Xulosa Ushbu tadqiqotda g'ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklarning sizish masalalari va diffuziya jarayonlarini hisobga olgan holda matematik modellashtirish va sonli yechim usullari ko'rib chiqildi. Quyidagi asosiy natijalarga erishildi: 1. **G'ovak muhitlar va diffuziya tushunchalari**: - G'ovak muhitlar suyuqlikning harakati uchun g'ovakli yo'llar hosil qiluvchi materiallar sifatida tushuntirildi. Bu muhitlarning asosiy xususiyatlari g'ovaklilik (\ (\phi\)) va o'tkazuvchanlik (\(k\)) bilan aniqlanadi. - Diffuziya molekulalar yoki zarralarning yuqori konsentratsiyali hududlardan past konsentratsiyali hududlarga tarqalishini ifodalaydi. Fickning qonunlari orqali diffuziya jarayoni matematik ifodalandi. 2. **Matematik modellar**: 18 - Suyuqliklarning g'ovakli muhitlarda sizish jarayonini tasvirlash uchun Darcy qonuni va massa balansi tenglamalari qo'llanildi. Ushbu tenglamalar suyuqlik oqimi va bosim gradienti o'rtasidagi munosabatni va suyuqlikning saqlanish qonunini ifodalaydi. - Diffuziya ta'sirini hisobga olgan holda ommaviy balansi tenglamasiga diffuziya a'zosini qo'shish orqali model kengaytirildi. 3. **Sonli usullar**: - Cheklangan farqlar usuli (FDM) yordamida differensial tenglamalarni diskretizatsiya qilish va algebraik tenglamalar tizimini hosil qilish usuli tushuntirildi. - Iteratsion algoritmlar (masalan, Jacobi yoki Gauss-Seidel usullari) algebraik tenglamalar tizimini yechishda ishlatilishi mumkinligi ko'rsatildi. 4. **Dasturlash va yechimlar**: - MATLAB va Python dasturlari yordamida diffuziya tenglamasini sonli yechimlash uchun misollar keltirildi. Bu dasturlar yordamida hisob-kitoblar va grafik natijalarni tez va samarali amalga oshirish mumkinligi ko'rsatildi. Natijalar shuni ko'rsatadiki, g'ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklarning sizish masalalarini diffuziyani hisobga olgan holda matematik modellashtirish va sonli tadqiq etish orqali murakkab fizik jarayonlarni aniq va samarali tahlil qilish mumkin. Kelgusidagi tadqiqotlar uchun quyidagi tavsiyalar beriladi: - Matematik modellarning murakkabligini oshirish va ko'p fazali oqimlar hamda reaktsiyalarning ta'sirini hisobga olish. - Yuqori aniqlikdagi va samarali sonli algoritmlar, jumladan cheklangan elementlar usuli (FEM) va cheklangan hajmlar usuli (FVM) kabi yondashuvlarni qo'llash. 19 - Real muhitlar va sanoat amaliyotlarida modellarning qo'llanilishi va ularning tajriba natijalari bilan solishtirish orqali validatsiya qilish. Ushbu tadqiqot g'ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklarning sizish masalalarini tushunishga va ularni samarali yechish usullarini ishlab chiqishga yordam beradi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. **Bear, J. (1972).** "Dynamics of Fluids in Porous Media." Elsevier. - Ushbu kitob gözenekli muhitlarda suyuqliklar dinamikasini batafsil tushuntiradi va matematik modellashtirish uchun asosiy yondashuvlarni taqdim etadi. 2. **Fick, A. (1855).** "On Liquid Diffusion." Philosophical Magazine. - Bu maqola diffuziya jarayonlarini matematik ifodalashda asos bo'lib xizmat qilgan. 3. **Crank, J. (1975).** "The Mathematics of Diffusion." Oxford University Press. - Diffuziya jarayonlarini matematik ifodalash va sonli usullar yordamida yechish bo'yicha keng qamrovli manba. 4. **Peaceman, D. W. (1977).** "Fundamentals of Numerical Reservoir Simulation." Elsevier. - Bu kitob rezervuar simulyatsiyasi va gözenekli muhitlarda suyuqlik harakatini sonli usullar yordamida yechish haqida batafsil ma'lumot beradi. 5. **Patankar, S. V. (1980).** "Numerical Heat Transfer and Fluid Flow." Hemisphere Publishing Corporation. - Issiqlik uzatish va suyuqlik oqimining sonli yechim usullari bo'yicha muhim qo'llanma. 20 6. **MATLAB Documentation.** - MATLAB dasturiy ta'minoti va uning muhandislik hisob-kitoblarida qo'llanilishi bo'yicha rasmiy hujjatlar va qo'llanmalar. - MATLAB rasmiy veb-sayti: [mathworks.com](https://www.mathworks.com) 7. **NumPy, SciPy, and Matplotlib Documentation.** - Python kutubxonalari bo'yicha rasmiy hujjatlar, ilmiy hisob-kitoblar va grafik vizualizatsiya uchun ishlatiladi. - NumPy: [numpy.org](https://numpy.org) - SciPy: [scipy.org](https://scipy.org) - Matplotlib: [matplotlib.org](https://matplotlib.org) 8. **Celia, M. A., & Gray, W. G. (1992).** "Numerical Methods for Differential Equations: Fundamental Concepts for Scientific & Engineering Applications." Prentice Hall. - Differensial tenglamalarni sonli usullar yordamida yechishning asosiy tushunchalari va yondashuvlari. 9. **Versteeg, H. K., & Malalasekera, W. (2007).** "An Introduction to Computational Fluid Dynamics: The Finite Volume Method." Pearson Education. - Cheklangan hajmlar usuli va uning kompyuterda suyuqlik dinamikasini modellashtirishda qo'llanilishi haqida. 10. **Douglas, J., & Rachford, H. H. (1956).** "On the Numerical Solution of Heat Conduction Problems in Two and Three Space Variables." Transactions of the American Mathematical Society. 21 - Ikki va uch fazoviy o'zgaruvchida issiqlik o'tkazish masalalarini sonli yechish usullari haqida. Ushbu manbalar bizga g'ovak muhitlar, diffuziya jarayonlari va sonli usullar yordamida matematik modellarni yechish borasida keng qamrovli tushunchalar beradi. yondashuv ta’lim tizimini boshqarishning metodologik asosi hisoblanadi. Undan foydalanish ta’lim jarayoni sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. N.A. Muslimov o’z tadqiqotlarida tizimning mohiyatini aniqlash uchun tizimsizlik holatlarini chuqur tahlil qilib, shunday g’oyani ilgari surgan: «muhit barcha tizimlarning mujassamlashuvi - metatizimni ifodalaydi. U tadqiq qilinayotgan, ajratib olingan va ayni vaqtda atrofimizni o’rab turgan olamning bizni qiziqtirayotgan qismidan tashqarida yotadi. Tizim - bu qandaydir yo’l bilan muhitdan ajratib olingan ob’ektlar to’plamidir. Muhit va tizim o’rtasida cheksiz ko’p o’zaro aloqalar mavjud bo’lib, ular vositasida muhit va tizimning o’zaro ta’sirlashuvi amalga oshadi. Tahlillar ko’rsatadiki, pedagogik tadqiqotlarga “Tizimli yondashuv” ta’lim jarayonining faqat sonli emas, balki sifat nuqtai nazardan o’sishini aniqlashga imkon beradi. Jamiyatning ta’limga nisbatan o’sib borayotgan talabini va fandagi sifat siljishlarni hamda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlaridagi ta’lim mazmuni va usullarini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini tashxislash tizimli yondashuv asosida amalga oshirilganda samara beradi. Pedagogikada ta’lim jarayoniga tizimli yondashuvning asosiy vazifasi tadqiq etilayotgan ob’ektni namoyish etishning konseptual vositalarini, tizimning tasnifi va pedagogik modeli ko’rinishida ishlab chiqishdan iborat. Pedagogikada ta’lim jarayoni tizimlarini ilmiy-uslubiy tadqiq qilish va ulardan jarayonlarni 22 boshqarishda foydalanish ko’pgina muhim muammolarning echimini topish imkonini yaratadi, bular: - rejalashtirilgan ta’lim jarayonini chuqur tahlil qilish; - rejalashtirilayotgan ta’lim jarayonining elementlari va komponentlari, sifat ko’rsatkichlari to’plamini yaratish va ularni sinflarga ajratish; - ko’rsatkichlar orasidagi bog’lanishlarni o’rganish, bog’lanish qonuniyatlarini o’rnatish va ular ichidan asosiylari va ikkinchi darajalilarini ajratish kabi muammolar echimi oson hal bo’ladi. Ilmiy tadqiqotlarning metodologiyasiga asoslangan holda, biz quyida ana shu tizimli tahlil bosqichlarini bo’lajak texnologiya fani o’qituvchilarini tayyorlash misolida qarab o’tamiz. Oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak o’qituvchilarni tizimli yondashuv asosida tayyorlash jarayonida kasbiy faoliyatning mazmuniy ko’rsatkichlari asosida pedagogik shart-sharoitlar va vositalar tizimini aniqlab olish, ta’lim jarayonini samarali hamda to’g’ri tashkil etish shakl va metodlarini aniqlash talab etiladi. Buning uchun, eng avvalo, pedagogik tizim mohiyatini asoslash, tizimli yondashuvning xususiyatlarini, asosiy tavsifiy belgilari (tuzilma hamda funksiyalari) ni, ularga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash zarur. Tizimli yondashuvni amalga oshirish uchun ta’lim maqsadlari hamda metodlarini shakllantirish, tizimning maqsadga muvofiq faoliyat ko’rsatishini ta’minlovchi elementlari (ta’limni tashkil etish shakli va vositalari) va ular orasidagi munosabatlarni aniqlash talab etiladi. Tizimli yondashuv ilmiy bilish hamda ijtimoiy amaliyot metodologiyasining yo’nalishi bo’lib, uning asosida ob’yektlarni tizim sifatida ko’rib chiqish talab etiladi. Bo’lajak o’qituvchilarni tayyorlash jarayoni - ob’yektga tizimli yondashuv, uning yaxlitligini ochib berish, tashkil etuvchilari (komponentlari) o’rtasidagi aloqalarini aniqlash, amalga oshirish shartlarini aniqlash, bo’lajak texnologiya o’qituvchilarini tizimli yondashuv asosida tayyorlashda muammoli ta’lim metodlarini qo’llash masalalarini yoritish muammosi tadqiqot ishimizning navbatdagi vazifasi etib belgilandi. Pedagogikada ta’lim jarayoniga tizimli yondashuvning asosiy vazifasi tadqiq etilayotgan 23 7 ob’yektni namoyish etishning konseptual vositalarini, tizimning tasnifi va pedagogik modeli ko’rinishida ishlab chiqishdan iborat. Pedagogikada ta’lim jarayoni tizimlarini ilmiy-uslubiy tadqiq qilish va ulardan jarayonlarni boshqarishda foydalanish ko’pgina muhim muammolarning echimini topish imkonini yaratadi, bular: - rejalashtirilgan ta’lim jarayonini chuqur tahlil qilish; - rejalashtirilayotgan ta’lim jarayonining elementlari va komponentlari, sifat ko’rsatkichlari to’plamini yaratish va ularni sinflarga ajratish; - ko’rsatkichlar orasidagi bog’lanishlarni o’rganish, bog’lanish qonuniyatlarini o’rnatish va ular ichidan asosiylari va ikkinchi darajalilarini ajratish kabi muammolar echimi oson hal bo’ladi. 24 7 8 I-BOB: Texnologiya fanini o’qitilishining ahamiyati va vazifalari. 1.1 Texnologiya fanini o’qitilishining ahamiyati va vazifalari . Ilmiy-texnik tafakkurning borgan sari yoshlarning fan-texnikaning jo’shqin rivojlanishida faol ishtirok etishlari faqat ta’lim mazmunini emas, balki o’qitish jarayoning usuli va tashkil etilishini, o’qitishga qiziqishini, ijodiy qobiliyatini, egallagan bilimlarini amalda qo’llay bilishni rivojlantirish maqsadlarida yanada takomillashtirishni ham talab qiladi. Bu esa maktab zimmasiga yoshlarda ijodga ehtiyoj uyg’otish, ijodiy qobiliyatlar, har qanday faoliyatga ijodiy yondashish asoslarini tarkib toptirishga, ijodiy masalalarni mustaqil hal etishga o’rgatish vazifasini yuklaydi. Mehnatga ta’limiga o’rgatishning ahamiyati mehnat malakalarini egallash imkoniyatini berish bilan cheklanmaydi, balki bu malakalar hamma uchun kerakligini e’tirof qilish kerak. Ko’pgina ilmiy kengashlar, agarda ularda qatnashgan kishilar turmush ishlarini bajarishni: ovqat pishirish, kiyim yama, ozodalikni saqlash va shu kabilarni bilmaganlarida shunchalik muvaffaqiyatga erishmagan bo’lardilar. Ko’pgina o’qituvchilar o’qitishning turli metod va usullarini qo’llab shunungdek, sinfdan tashqari ishlarni qiziqarli tashkil etib, yaxshi o’zlashtirish natijalariga erishmoqdalar va bilimga muhabbat hamda qiziqishlarini sindirmoqdalar. Bunday o’qituvchilar qo’l mehnatini o’rgatishda o’quvchilarga turmush sohasidagi bilim va ko’nikmalarni singdirish bilan birga, ularda ijodiy qobiliyatlarni va bilishga qiziqishini, mustaqil faollikni o’stirishga yordam bermoqdalar. Qo’l mehnatiga o’rgatishda boshqa fanlarni o’rgatishda bo’lganidek, o’qitishning xilma-xil usullarini qo’llab, ular yordamida o’quvchilarning bilim, malaka va ko’nikmalarini egallab olishlariga, shunungdek bilish qobiliyatlarini rivojlanishiga erishiladi. O’quvchilar bayon etilayotgan aynan buyum emas, balki o’z so’zlari bilan buyumni bajarilishini yod etishlari talab etiladi. Biroq asosiy o’rinni hali ham 25 namuna, tayyor ko’rgazma bo’yicha ishlash egallaydi. Hozirgi zamon maktabi darsningzamonaviyligini oshirdi, takomillashtirishda va unga sayqal berdi. O’qituvchi darsga tayyorlanar ekan, har bir tayyor mavzu mazkur dars uchun uning maqsad va vazifalariga muvofiq keladigan ishni usul va ko’rgazmali qurollarni tayyorlaydi. Qo’l mehnatiga o’rganish ham zamonaviy pedagogika ishlarini to’g’ri tashkil etish va uning usullariga qo’yadigan umumiy talablariga muvofiq tarzda amalga oshirish kerak. O’qitish metodlari – bu o’qituvchi va o’quvchilarning usullari bo’lib, bular yordamida o’qituvchi o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini egallashlariga erishiladi. O’qituvchi o’z tajribasida o’qitishning xilma-xil usullaridan foydalanishi mumkin. O’qituvchining intilishi, hatti-harakati darsda o’quvchilarning diqqat-e’tiborlari susaymasligiga, fikrlarning jamlangan bo’lishiga, ularning chambarchasliklariga yo’llangan bo’lishi kerak. O’qituvchi darsning har bir daqiqasini qadrlab, o’quvchilarni ham shunga o’rgatish kerak. Har bir o’qituvchiga o’z uslubi, o’z usulining o’ziga xosligigi ega bo’lish huquqi berilgan. Biroq shuni aytish mumkinki, bularning barchasiga mustahkam bilim, bir qarashda hammaga ravshan bo’lgan haqiqatlarni egallab olganlaridagina erishish mumkin. O’z faoliyatini o’qituvchilik mehnatiga baxsh etmoqchi bo’lgan o’qituvchilar mana shu hammaga ma’lum haqiqatni o’zlashtirishdan boshlashlari kerak. Ular darslarda suhbat, gapirib berish, amaliy mashg’ulotlar kabilardan foydalanib o’zlashtirganini tekshirish, yangi temani tushuntirish vao’tilganini mustahkamlashni eng boshidan o’rganishlari lozim. Faqat barchaga ma’lum haqiqatlar o’zlashtirgandan keyingina va sinfning imkoniyatlarini nazarda tutib, yangisini qo’llash mumkin. O’qitish usullari bilimlarni shunday darajada egallanishiga xizmat qilishi kerakki, unda o’quvchilar chizmani o’qituvchi chizgan o’lchamlar asosida emas, balki buyumni istalgan o’lchami bo’yicha chizib, egallagan bilimlarini amalda qo’llay olsinlar. 26 Qo’l mehnatiga o’rgatishda qo’llaniladigan asosiy usullar tizimi qo’ydagichadir: Og’zaki bayon qilish. tushuntirish va hikoya qilish. Suhbat. Mashqlar. Amaliy ishlar. Laboratoriya ishlari. Mustaqil ishlar. Ekskursiya. Kitob bilan ishlash. Texnik vositalar. Mehnat ta’limi jarayonida o’quvchilarni mehnat ta’limi va tarbiyasiga tayyorlashda mana shu usullardan samarali foydalanilsa o’qituvchi o’quvchilarning mehnat ta’limi va tarbiyasining malaka va ko’nikmalarini egallashlariga va mehnatga tayyorlash to’g’ri tarbiyalansa, haqiqiy mehnatkash uchun zarur bo’lgan sifatlar shakllanadi. Boshlang’ich sinflarda mehnat ta’limiga tayrlash dasturi bolalarni har tomonlama kamol toptirishga aqliy va jismoniy, ahloqiy va estetik, iqtisodiy va ekologik bilimlarini shakllantirishga va tarbiyalashga qaratilgan bo’lib o’z oldiga qo’ydagi maqsadlarni qo’yadi. a) Bolarning mehnat tajribasini ularning kishilarning ishlab chiqarish faoliyati to’g’risidagi bilimlarni kengaytirish, mehnatsevarlik, mehnatga va mehnat kishilariga munosib munosabat ruhida tarbiyalash; b) Mehnat malakasi, mehnat madaniyati asoslarini, o’z ishi va o’rtoqlari ishini rejalashtirish va tashkil qilish malakalarini rivojlantirish. Dasturda turtta asosiy bo’lim bor. 1.Qog’oz va karton bilan ishlash. 2.Turli materiallar bilan ishlash. 27 3. Gazlama (tikish va bichish) bilan ishlash. 4.Texnikaga modellash. 5. Qishloq xo’jaligi mehnati. O’z-o’ziga xizmat ko’rsatish bulimi o’zlarining kiyim-kechaklariga va turar joylariga qarashni, nonushta, tushlik va kechki ovqat uchun dasturxon tuzashni o’z ichiga oladi. Bu darslarni yil boshida utkazish tavsiya etiladi, bundan maqsad o’qituvchilarni va ota-onalarni yil davomida bolalarning olgan bilimlarini qanday qo’llayotganliklarini va sinfda navbatchilik qilganda o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish, uyda ota-onalariga yordam berishlariga imkon berishdir. Texnikaga oid mehnat bulimi mehnatning quydagi turlarini qog’oz va karton bilan ishlash, mato bilan ishlash, turli materiallardan plastilin, tabiiy va neorganik materiallar samon, quritilgan barglar, patlar, chig’onoq, loy,qum, sement,yog’och, yumshoq sim, tunuka va boshqa materiallar bilan ishlashni o’z ichiga oladi. Bolalarga buyumlarni yasash tartibi haqida, ya’ni yig’ish, ishlov berish to’g’risida, ishlatib ko’rish xato va kamchiliklarni yo’qotish haqida ish urnini tashkil qilish va boshqalar to’g’risida tasavvur hosil bo’ladi. Bu elementlarning barchasi keyinchalik modellar va texnikaviy uyinchoqlar tayyorlashda qo’llaniladi, umumlashtiriladi, bolalarning ijodiy fikrini o’stiradi, To’plangayen mehnat tajribasini tevarak-atrofdagi texnika bilan bog’lashlariga yordam beradi. Qishloq xo’jaligi mehnati Bu darslarda o’quvchilar sinfdagi jonli tabiat burchagi va maktab tajriba hovlisida o’simliklarni o’stirishga, ko’paytirishga va parvarishlashga oid ishlar bilan shug’ullanadilar. Mehnat ta’limi dasturir talablari quydagilarni o’z ichiga oladi. Buyumlarni kundalik uchun zarurligi. Narsa-buyum yoki ishni bajarish jarayonida bolalarga berish mumkin bo’lgan dasturda ko’rsatilgan bilim va malakalarining mazmundorligi. Barcha o’quvchilarni darsda band qilish imkoniyati. 28 Mehnat ta’limining yangi dasturlari, metodlari va tashkiliy shakllari asosida ishlab chiqiladi. Mehnat dasturlarida mehnat madaniyatining malaka va ko’nikmalari aks ettirilgan bo’lib, unga qarab maktab o’quvchisi, o’qituvchisi va maktab faoliyatiga baho beriladi. O’qituvchi o’quvchilarning u yoki bu xususiyatlarini, mehnat madaniyatining tarkibiy qismi birligini hisobga olganda dastur tuzib chiqadi. Mehnat ta’lim yo’nalishlaridan birinchisi bolada va o’smirda inson mehnati haqida va uning mehnatining mahsuli yaratilgan buyumlar to’g’risida, ishlab chiqarish muhiti, materiallarni ishlab chiqarish texnologiyasi, moddiy ishlab chiqarish iqtisodiyoti haqida tasavvurlar hosil qilishga har tomondan yondashishni talab qiladi. Mehnat ta’limining yo’nalishining ikkinchisi, o’quvchilarda oilada va turmushdagi vazifalarni taqsimlash, ularni bajarish to’g’risidagi tasvvurlarni shakllantirish. Mehnat ta’limining yo’nalishining uchunchi esa hozirgi zamon o’quvchisi tabiatga ekologik munosabatda bo’lishni shakllantirish, uni qishloq xo’jaligi sohasidagi malaka va ko’nikmalari bilan qurollantirish kerak. Mehnat ta’limi jarayonida hosil qilingan bilimlar, malakalar va ko’nikmalar maqsadsiz emas, balki insonning asosiy qobiliyati – mehnatga bo’lgan qobiliyatini rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Mehnat darsining maqsadi – shaxsning turmush tarziga, mehnat madaniyatiga qaratilgan barqaror yo’l yo’riqni qaror toptirish, ijodiy mehnat qilishga, amaliy, ahloqiy va ruhiy tayyorgarlikni amalga oshirish, o’quvchilarni halq xo’jaligidagi muvoffaqiyatli mehnat faoliyatida zarur bo’lgan ijodiy qobiliyatlarni, aqliy, jismoniy fazilatlarni rivojlantirishdir. Mehnat ta’limi o’zining bosqichlarida bolalar, o’smirlar va yoshlarning yoshi, funksional imkoniyatlarining o’ziga xosligi, ruhiy rivojlanishi, ijtimoiy mavqiyega 29 muvofiq ravishda ko’p tomonlama yo’nalishga ega bo’lishi lozim. U qo’ydagilarni taqozo etadi. Mehnatsevarlikni tarbiyalash, mehnat qilishga ehtiyojni, unga ongli, ijodiy munosabatda bo’lishni, uz maxoratini doimo takomillashtirishga intilishni shakllantirish; Kasb faoliyati uchun ahamiyatli bo’lgan psixo-fizologik funksiyalarini, shaxsning kasb-korlik jihatidan muhim bo’lgan umumiy va shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantirish; Tanlangan faoliyat sohasiga kasbiy faoliyatni keng politexnik bilim doirasi va kasbiy harakatchanlik bilan birga qo’shgan holda shakllantirish; Bunyodkorlik faoliyati jarayonida haqiqiy mehnat munosabatlariga kirishi, jamoa mehnatiga ijtimoiy tajriba to’plash; Shaxsning barcha sohalarida madaniyatni tarbiyalash; Zamonaviy iqtisodiy bilimlarni egallash, yangicha iqtisodiy tafakkurni, omilkorlikni shakllantirish, haqiqiy iqtisodiy faoliyatida ishtirok etish; Mustaqillikni, tashabbuskorlikni tarbiyalash, muammoli vaziyatlarni ijodiy ravishda hal qilishga hozirlikni shakllantirish, ishlab chiqarishni boshqarishda ongli ravishda va faol ishtirok etish. Mustaqil har tamonlama kamolga yetgan barkamol inson uchun zarur bo’lgan ma’naviyat qirralari iymon, e’tiqod, vatanparvarlik, insonga cheksiz muhabbat do’stlik, sadoqatlik, mehnatsevarlik, milliy g’urur kabi fazilatlarini shakillantirish zarur. Buyuk allomalarimiz tamonidan yaratilgan og’zaki va yozma Ijodiyot avloddan- avlodga o’tib kelayotgan iymon-e’tiqod sirlarining nazariy va amliy jihatlari haqidagi bilimlar bilan yoshlarni qurollantirish lozim. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlis 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida”gi yangi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ta’lim sohasidagi siyostimizni belgilab berdi. Uzluksiz ta’limni tashkil etishni rivojlantirish 30 prinsiplari uzluksiz ta’limni isloh qilish, uzluksiz ta’lim tizimi va turlari masalalarini qamrab olgan. Prezidentimiz I.A Karimov ta’kidlaganidek “Har bir insonning ayniqsa endigina hayotga qadam qo’yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan maqsadga erishi o’zlariga bog’liq ekanligini, ya’ni bu narsalar ularning sobit qadam, g’ayrat shijoatlariga, to’la-to’kis fidokorligi va cheksiz mehnatsevarliklariga bog’liq ekanligini anglab yetishlari kerak”. Mehnatni sharaflash mehnat ahlining qadr-qiymatini uning mashaqqati uchun astoydil kurashish, o’sib kamol tapayotgan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish jarayonida mehnatga munosabatlarini shakllantirish zarur bo’lib, yosh avlod jamiyatimiz taraqqiyotida o’z bilimi: mehnat, kasb-hunarlari bilan hissa qo’shishlari pedagog tarbiyachilarning oldida turgan eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Kichik sinf o’quvchilarini qo’l mehnatiga o’rgatishning asosiy maqsadi, boshlang’ich mehnat elementlari bosqichlarini ya’ni bajariladigan ishlarning oddiy elementlari(qog’ozlarni buklash, qirqish, yelimlash, geometrik figuralarni yasash, applekatsiya ishlari)ni yasash bilan boshlaydilar. Undan tashqari qo’l mehnatiga o’rgatishda “Tikish va bichish”, “Pazandachilik”, “Plistilin bilan ishlash”, “ Qog’oz va karton bilan ishlash”, “Applikatsiya va mozayka ishlari” turlari bilan bosqichma-bosqich tanishib boradilar. Har bitta bo’lim o’quvchilarni hayotga mustaqil qilib tarbiyalashda muhim o’rin egallaydi. Yaratilgan mehnat natijalari o’ziga va yon atrofdagilariga foydasi tegishini ko’rgan o’quvchi mehnatni asrab-avaylashga va mehnat kishilarining mehnpt natijalarini ham hurmat-izzat qilishga o’rganadi. Topshirilgan ishga ma’suliyat hissini va mehnatdagi intizomni tarbiyalash, o’qitishni ishlab chiqarish bilan birga olib borilishi salomatlik va yosh uchun foydali, jamiyat uchun kerakli mehnat izchilligini amalga oshiradi. Boshlang’ich maktablarda mehnat ta’limi va tarbiyasining asosiy vazifalari o’quvchilarni mehnatga tayyorlash, o’qitish va umumta’lim maktablarining 31 boshlang’ich sinflarida kasb tanlash izchilligini takomillashtirish, davlat ta’lim standartlari talabi bo’yicha tarbiyalash hamda o’quvchilarni kasb-hunar egasi bo’lib yetkazishda nazariy va amaliy bilim berish. Mehnat madaniyatini tarkib topishi uchun darslarda doimo bolalarning e’tiborini asbob va materiallarni saqlash qoidasi hamda joylashtirish tartibiga, ish joyini to’g’ri jihozlashga, materiallardan tejamkorlik bilan foydalanish usullariga, ish harakatlarining meyori va sifatiga, ish ko’rsatkichini ta’minlovchi tadbirlarga, ishlov berishda olinggan aniqlik va tozalikka rioya qilishga va nihoyat narsani chiroyli qilib bezashga talab qilib borish kerak. Kerakli material va asboblari bilan yetirli ta’minlanmaganlik ham mehnat madaniyatini shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. Ba’zan o’quvchilarning tayyorlanmaganliklari va uyushmaganliklari tufayli o’qituvchining ko’p vaqti bekorga sarf bo’ladi: biri qaychisini, iiknchisi qog’ozini olib kelmasdan ish qilayotgan o’rtog’ini narsa so’rab chalg’itadi. Shuning uchun o’qituvchi dars boshlashdan oldin guruh sardorlari yordamida o’quvchilar o’rtasidagi do’stona o’zaro yordamga tayanib o’z vaqtida choralar ko’rish lozim. Biroq har qanday holatda ham o’quvchini uyga junatmaslik yoki jazo berish tartibida o’quvchini ishsiz qoldirmaslik kerak, afsuski bunday hollar amaliyotda uchrab turadi. Mehnat ta’limiga ijodiy tashabbusiz yondashish mehnatning aqliy rivojlanish omiliga aylantirmaydi. Bilimlarni qo’llashni talab qilmaydigan, tafakkurni faollashtirmaydigan mehnat faoliyati aqliy qobiliyatlarni o’stirmaydi. Mehnat ta’limi u yoki bu mehnat jarayonida belgilangan tartibda va harakatlar izchilligiga rioya qilish kerakligini muntazam tushuntirib borish bilan birga bo’ladigan ko’p marta mashq qilishlar natijasida tarkib topadi. O’zbekistonimiz tabiiy resuslar, foydali kazilmalarga o’simliklar dunyosiga turli tuman parandalarga boy o’lkadir. Respublikaning bu tabiiy boyliklari sanoatda turmushda foydalaniladigan xom ashyo bo’lishi b-n birga mehnat darslarida bajariladigan ishlar u-n ham tabiiy material bo’lib hizmat kiladi. Mehnat 32 darslarida o’simlik poya va shohlari ildizlari, barglari, sabzavot meva hamda rezavorlar urug’lari kushlarning patlari paxta va uning chanog’i juxori sutasi boshokli o’simliklar poyasi kamish poyalari balik tangalari va boshkalardan maxalliy material sifatida foy-di. 33 II BOB: Texnologiya fanini o’qitish usullari. 4.1 Texnologiya fanini o’qitish usullari Fan boyicha talabalarning bilimiga, kunikma va malakasiga qo’yiladigan talablar - Mehnat va uni o’qitish metodikasi fanidan talabalar mehnat darsligining xususiyatlari, mazmuni, vazifasi va maqsadini, o’quvchilarining bilim, ko’nikma va malakalariga qo’yiladigan baho mezoni texnologiyasini, asosiy o’quv vositalari darslik, o’quv qullanmasi va boshqa vositalar hamda ularni qo’llash metodikasini, mehnat fanini o’qitishda qo’llaniladigan barcha metod va usullarni bilishi kerak. - O’quv-bilish faoliyatini tashkil qilishning asosiy va yordamchi shakllari, dars ishlanmasida o’quv jarayonini (o’quv materiali unga mos metod, vosita va o’qitish shaklini tanlab) rivojlantirish, dastur, darslik, metodik qo’llanma tavsiyalarini tahlil qilib qisqacha taqriz yoza olish, o’zlari qiziqqan yo’nalish, mavzusi asosida ilmiy izlanishning bajarilishini uddalay olish zarur (kurs va bitiruv ishi tarzida), turli jarayonlarni bajaruvchi turli xom-ashyolar bilan ishlovchi ishchilarning ish xususiyatlari haqida ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak. - Turli xom-ashyoga ishlov berishda asboblardan unumli foydalana olish, tayyorlanadigan (yasaladigan) buyumlar chizmasini shartli tasvirini o’qiy olish, yasaladigan buyumlar andozasi, chizmasini tuza olish, texnika xavsizligi qoidalarini bilish, mehnat tozaligi va madaniyatiga amal qilish malakalariga ega bo’lishlari kerak. Mehnat ta’limining shakl va metodlari Bosh l ang’ich sinfda mehnatga o’rgatish metod i .M et od tushunchalari.uning turlari. O’quv bili sh f a oliyatini tashkil qilish metodi va ular oras i dagi bog’liqlik. O’quvchila rn i mustaqil ishlarga o’rga tish sifatida o’qitishni tashkil qilishda didaktlk ko’rgazmalar yasash metodlaridan foydalanish. Mehnat darslarida qo’l mehnatining usullari 34 Boshlang’ich sinflarda qo’l mehnatiga o’rgatishning tashkil qilish shakllari. Qo’l mehnat i ga o’rgatishda ish turlarining usullari. Mehnat samaradorliglni oshirishda qo’llaniladigan usullar. Mavzu mazmuniga mos o’qitish metodi . Bosh la ng’ich sinflarda mehnat darsining olib borilishi Bosh l ang’ich sinflarda mehnat darsining olib borilishi. Boshiang’ich sinflarda mehnat kursi tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari va mazmuni. Barcha materiallarni o’rganishdagi uzviylik. Ko’rgazmali materiallar hosil qilishda nazari y bilimlarning o’rni . Mehnat darslarida o’quv jarayonini tashkil etish Mehnat malaka va ko’nikmalarini hosil qilishda kursning amali y yo’nalishi. Nazari y va amali y bilimlarni uzvi y bog’lashda ko’rgazma materiallarning roli. Boshiang’ich sinflarda mehnat ta’ li midan amaliy ishlar Boshiang’ich sinf mehnat darslarida amaliy ish turlari haqida tushuncha. Ish turlari bo’yicha yasaladigan buyumlarni bajarishda texnika xavfsizlik qoidalari. O’z- o’ziga xizmat ko’rsatish. Mehnat ish qurollari, har xil turdagi materiallar bilan tanishtirish va ulardan f oy dalanish qoidalari . Boshiang’ich s inf mehnat darslarida iqtisodiy bilim tushunchalari ni shakllantirish Bosh l ang’ich sinf o’quvchilariga iqtisod tushunchasini berish. Mehnat darslarini iqtisodiy bilim bilan uzvi y bog’liqligi.O’quvchilarda iqtisodiy faoliyatini shakillantirish. Mehnat darslarida ish unumini oshirish usullari Mehnat darslarida ish turlari. Ish unumini oshirish usullari. Mehnat ish unumini oshirishni mtashkil etish shakl va metodlari.Mehnat malaka va ko’nikmalarini oshirish. Mehnat darsini tashkil etishning sifatini yanada oshirish. Mehnat ta’limida sinfdan tashqari ishlar 35 Sinfdan tashqari ishlarning maqsadi va vazifalari. Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni va shakllari. Sinfdan tashqari ishlarning formalari (ommaviy ish, tarbiyaviy tadbirlar, musobaqalar, to’garak ishlari, mustaqil mashg’ulot) va h.k 2.2 Texnologiya ya’ni mehnat fanida bir qancha olib boriladigan ishlar. Mehnat ta’limi darslarida turli maxalliy materiallaridan foy-dalanish boshlang’ich sinf o’kuvchilarning mehnat topshiriklarini bajarish jarayonidagi materialga bo’lgan extijlarini kondirish imkonini beradi. Bu bo’limning yana bir xususiyati shundaki har bir viloyat tuman kishlokdagi maktabda o’kituvchi maktab atrofida ko’p tarkalgan tabiiy materiallardan foydalanish mumkinligidadir. Ilk yoshligidan boshlab bolalarda ona tabiatga bo’lgan kizikish va tabiatni undagi go’zallikdagi ko’ra bilishni tarbiyalash kerak. Tabiiy materiallar b-n ishlashda o’kuvchi ko’zatish jarayonida ularning badiiy ijodiiy kobiliyatlari yanada rivojlanadi. Yog’och eng ko’p tarkalgan materiallardan bo’lib o’kuvchilar mashg’ulotlarda ko’p tarkalgan daraxt turlari b-n tanishib chikishlari kerak. Ustaxonalardagi amaliy mashg’ulotlarda o’kuvchilar asosan karag’ay, kora karag’ay, kayin, juka, tog’ terak, tol daraxtlari b-n ishlashlari kerak. karag’ay va kora karag’ayga oson ishlov beriladi, yaxshi yelimlanadi, yumshok yengil, juka yog’ochidan dekarativ uymakorlik ishlari bajariladi. Mehnat mashg’ulotlaridan daraxt va butalarning shoh bargi shuningdek yog’ochdan tayyorlangan taxta, reyka, faner DSP va DVP plitalari kabi yarim tayyor maxsulotlardan foydalaniladi. Yog’och uch yo’nalishda: tolalari buylab kundalang va tolalarga burchak yo’nalishida kirkiladi. Yog’ochga ishlov berishda mayda narsalar yasashda pichok, ko’l arra, labzik, parmacha shtixel (o’ymakor kalam) dan foydalaniladi. Yog’ochdan xalk xujaligining hamma soxalarida keng ko’llaniladi. Yog’ochga ximyoviy ishlov berish yo’li bilan yog’och smolasi yog’och sirkasi turli kislotalar va yog’lar olinadi. Bu moddalardan dori darmon tayyorlashda teriga ishlov berishda va boshka maksadlarda foy-di. 36 Yog’och arzon va ko’lay materialdir. Og’irligiga ko’ra ko’pgina materiallardan yengil pishik oson va yaxshi ishlanadi. Yog’och kurilmalar issikni saklaydi kuchli tovushlarni o’tkazmaydi. Yog’ochni nuksoni tez yonadi chiriydi namda o’z o’lchami va formasini o’zgartiradi. Yog’ochlarga ishlov berishda dizayn talablarini qo’llash bugungi kunda muhim vazifalardan. Ijodkor yoshlarning dizaynerlik qobiliyatini rivojlantirish bir muncha muammolar uchraydi. Shu o’rinda dizayn so’ziga va uning mazmuniga alohida to’xtalib o’tamiz. “Dizayn” termini XX asrda insoniyat hayotining barcha tomonlarini qamrab olgan keng voqyelikka aylandi. U san’atning ko’pgina turlariga - arxitekturadan tortib, to madaniy – maishiy, uy – ro’zg’or buyumlarigacha kirib bordi. So’nggi yillarda u nafaqat badiiy madaniyat jabhasida emas balki, undan yiroq bo’lgan muhitda ham keng qo’llanilmoqda. O’zbekistonda zamonaviy dizayn ko’p qirrali va turli – tuman bo’lib, u o’z ichiga sanoat dizayni , bog’- hiyobon dizayni, tekstil, libos, televideniye dizayni, art – dizayn, ekspo – dizayn, veb – dizayn va boshqalarni qamrab olgan. Yurtimizda “dizayn” so’zi yangilik bo’lgani bilan uning asl mohiyati yangilik emas. Tariximizdan ma’lumki, ajdodlarimiz o’z zamonalarininig barcha sohalarida betakror san’at namunalarini yaratishgan. Lekin o’sha davrlarda dizayner emas, usta, hunarmand, “mahoratli usta” deb atalgan. Ota – bobolarimiz mehnati tufayli me’morchilik, maishiy buyumlar, libos va badiiy matolar san’ati o’zininig noyob durdona asar darajasi maqomiga erishgan. Qadimgi liboslar tabiiy sharoitimizda o’z bichimlari, matoning tabiiy xom – ashyolardan tayyorlanganligi bilan mos bo’lib, undagi rang va naqshlar millatimizning chuqur ildizlariga ega madaniyat, urf – odatlari va ramzlarini yuqori mahorat bilan aks ettirgan. Ayollarimiz egnidagi naqshinkor tabiiy matolardan qulay bichimli liboslarining kompozisiyasi orasida bejirim bosh kiyim, zargarlik buyumlari va oyoq kiyimlari bilan nafis uyg’unlik topilgan. 37 Ma’lumki, kiyim insonning muayyan millatini, hududiy birligini yoki ijtimoiy mansubligini ifodalovchi omil ekan, uninig dizayniga e’tibor qaratib, milliy va zamonaviy xususiyatlarni singdirish dolzarb ahamiyatga ega. Ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot davomida kiyim tabiiy zaruriyatdan ijtimoiy hodisaga aylanishi jarayonida bunyodkor xalqimiz tomonidan qator turkumlari yaratildiki, bular bugungi kunda milliy o’zligimizni namoyon etishda muhim ahamiyatga egadir. Xonatlas, adras, beqasam, shoyi, alacha va hakozo matolar ajdodlarimizning ko’p asrlik bunyodkor mehnatlari natijasi sifatida e’zozlidir. Ushbu matolar nafaqat yurtimizda balki, Markaziy Osiyo mintaqasi yana g’arb davlatlari fuqarolari tomonidan ham qadrlanishi qadriyatlarimizninig o’zgalar tomonidan e’zozlanishi sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. Shu bilan bir qatorda ushbu matolardan tikilgan kiyimlar milliyligimizni namoyon etishda ham asosiy omildir. Insoniyat o’z tarixiy taraqqiyoti davomida tafakkurining rivojlanib borganligi bois, kiyim dizayni ham badanga mos ravishda ixchamlashib boravergan. Shu sababli bugungi kiyimlar nafaqat inson badanini tashqi ta’sirdan himoya qiladi balki, kiyinish insonning ijtimoiy mavqyeini belgilovchi omil sifatida ham muhimdir. Zamonaviy kiyim dizaynida milliy jihatlar haqida to’xtalganda o’nlab asrlar davomida ajdodlarimiz tomonidan kiyinish madaniyati sohasida qo’lga kiritgan yutuqlarni zamonaviy ruh bag’ishlash orqali targ’ib etish, milliy xususiyatlarni singdirish demakdir. Bizga ma’lumki, O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng san’atga bo’lgan e’tibor yanada kuchaydi. Shu bilan birga libos san’atiga ham alohida e’tibor qaratila boshlandi, bu borada yangi imkoniyatlar yaratildi. Jamiyatimizda modelyerlarning ijod namunalarini namoyish qilishlari uchun modalar uyi ochilmoqda, turli moda ko’rgazmalari o’tkazilmoqda. Avvallari libos san’atiga bo’lgan e’tibor ancha sust edi, ya’ni libos rassomlari ko’proq davlatninig ijtimoiy buyurtmasi asosida ish olib borishgan va o’zlarining shaxsiy ijodiy izlanishlari deyarli bo’lmagan. Bugungi kunda esa modelyerlarimiz liboslarni o’zbek milliy 38 ruhida yaratishmoqda va boshqa chet el mamlakalariga tanitishmoqda. Bu esa juda muhimdir, chunki liboslarimiz nafaqat O’zbekistonda balki, boshqa mamlakatlarda ham munosib o’rinlarni egallashi zarur. Asosiy maqsad yaratilgan o’zbek liboslarimiz bilan xalqaro namoyishlarda nufuzli o’rinlarga munosib bo’lishdir. Modalar qanday ko’rinishda bo’lmasin, ya’ni milliy yoki zamonaviy talqinda bo’ladimi, u hamisha ko’p qirralidir, insonni o’ziga jalb qiladigan san’atdir. Lekin ba’zi namoyish va ko’rgazmalarda modalarni yuksak darajada yaratilgan deb bo’lmaydi. To’g’ri hozirda bizda modelyer – rassomlarga modalar kostyumlarini badiiy asar sifatida ijodiy yondashgan holda fantaziyalari, izlanishlari orqali namoyish etishlari uchun erkinlik ochib berilgan, dizaynerlarimiz istaganlaricha o’zlarininig modalari orqali o’z g’oyalarini ko’rsatishlari mumkin. Masalan, modeyer qizlarimizninig tarixiy xalq liboslariga qiziqishlari beqiyos. Ko’pgina yosh dizaynerlarning moda sohasida ijodiy fikrlari bilan ishlashi va bu boradagi ijodiy izlanishlari yaqqol sezilmoqda. Ammo modelyer – rassomlarimizning yanada yutuqlarga erishishlari uchun ko’plab ko’rgazmalarda, xalqaro festivallarda ishtirok etishlari, xalqaro moda haqida ko’proq ma’lumotga ega bo’lishlari va o’zlarini ham shu darajada ko’rsata olishlari zarur. Buning uchun esa birinchi navbatda ular xomiylik tashkilotlarini topib, shartnomalar tuzishlari zarur. Shuni ham aytish joizki, modelyerlar ijodiy yondasha olishlari va yaratilayotgan ishlarini, ya’ni kolleksiyalarini sotilishini o’ylamasliklari zarur. Ana shundagina ularning yuksak g’oyalari yuqori darajalarga ko’tariladi, kundalik hayotimizga singib boradi. Dizayn har bir narsaga yangicha qarash, asosiy funksiyani saqlagan holda yangi shakl, rang, texnologiya, xom – ashyo, yangicha tuzilish va majmualar mutanosibligidir, qaysidir ma’noda yangicha fikrlash hamdir. Bu murakkab ijodiy jarayon avvalo o’ta nozik estetik didni va hammaga xos bo’lmagan nafosat hissini talab qiladi. Bularga qo’shimcha chuqur bilimni, zamonaviy fan yutuqlaridan xabardorlikni ham talab qiladi. 39 O’zbekistonda dizaynning rivojlanishi uchun barcha sanoat sohalari: to’qimachilik sanoati, kimyo sanoati, metallurgiya sanoati yaxshi yo’lga qo’yilishi juda muhim, chunki bu sohalar yaratilayotgan mahsulotning asosini tashkil qiladi. Shu bilan birga jahonning boshqa mamlakatlaridan sanoat yutuqlari, yangiliklari bilan o’z vaqtida tanishib borishimiz, tajriba almashishimiz, mahsulotlarimiz namoyishlarini uyushtirishimiz, yutuqlarimizni rag’batlantirib, xato va kamchiliklarimizni tahlil qilishimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda rivojlangan Yevropa mamlakatlari, Amerika davlatlari yangilik istab, rivojlanmagan mamlakatlar madaniyatiga, tarixiga murojaat qilishmoqda, shu jumladan, O’rta Osiyoga ham e’tibor qaratilgan. Dunyoda sharqona uslub, sharqona ruh urfga aylanmoqda. Shunday ekan, o’z madaniyatimizni, o’z dizaynimizni dunyoga taklif etishda g’ayrat ko’rsatishimiz, ildamroq harakat qilishimiz lozim. E’tiborimizni qaratishimiz kerak bo’lgan o’rinlar bu mustaqillik zamonida yoshlarga ilm olishlari va ijod qilishlari uchun barcha sharoitlarning yaratilishidir. Dizayn yo’nalishida ta’lim berayotgan oliygoh, kollej, liseylarning mavqeini oshirish, ularning muammolarini hal qilishda xomiylar e’tiborini jalb etish lozim. Ijodiyotga, ayniqsa, dizayn sohasiga g’ayrat, shijoat bilan kirib kelayotgan yoshlarning ishtiyoqini so’ndirmasdan ularni rag’batlantrish, qo’llab – quvvatlash kerak. Yosh dizaynerlar orasida iqtidorli, qobiliyatlilar shuda ko’p. Ularninig ijodiga vaqtida e’tibor qaratib, ularni qo’llab – quvvatlash yurtimiz uchun faqat foyda keltiradi, mamlakatimiz rivojiga katta hissa qo’shadi. Barchamizga ma’lumki, umumta’lim maktablarining mehnat ta’limi darsi 1- sinfdan 9-sinfga qadar davom etadigan fanlardan biridir. Quyida umumta’lim maktablarining mehnat ta’limi fani bo’yicha o’quv-reja va dasturidan yog’ochlarga ishlov berish mashg’ulotlariga oid mavzular, ularning tartib raqami hamda unga ajratilgan soatlar miqdori jamlanmasini keltirib o’tamiz: 40 Mustaqil O’zbekistonning ijtimoiy iqtisodiy siyosiy va mafkuraviy hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlar: fan-texnika taraqqiyoti, jamiyat tuzilishining rivojlangan davlatlar demokratik andozalarga intilishi va boshqa ko’plab omillar uzluksiz ta’lim tizimnni, shu jumladan umumta’lim maktablarida mehnat ta’limini hozirgi zamon talablari asosida tubdan yangilashni isloh qilishni talab ztmoqda. Uzluksiz ta’lim tizimida uiumta’lim maktablarining o’rni to’g’risida O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi qonunida bunday deyiladi: «Umumiy ta’lim uzluksiz ta’lim tizimida asosiy bo’g’in bo’lib ta’lim oluvchilar ilmi, bilim mehnat va boshlang’ich kasb-kor ko’nikmalari ishbilarmonlik asoslarini egallashlarini, shuningdek o’z ijodiy qobiliyatlari va ma’naviy fazilatlarini rivojlantirishini ta’minlaydi. Ushbu tezisni bevosita umumta’lim maktablarida o’rganiladigan mehnat ta’limi o’quv fanining ustivor vazifalari sifatida talqin etish mumkin. Chunki mehnat ta’limi o’zining mazmuni, mohiyati va vazifalariga ko’ra barcha ilmiy tabiiy, ijtimoiy iqtisodiy bilimlarni umumlashtirib mujassamashgan xolda amaliyotga tatbiq etishni ko’zda tutadi. Shu jihatdan olib qaraganda mehnat ta’limi nazariya bilan amaliyotning birligini ta’minyaovchi, o’quvchilarning olgan bilimlarini hayogga tatbiq eta olishliriga imkon yaratuvchi asosiy vositadir. Hozirgi zamon sharoitida mehnat ta’limi o’zining ilmiy-nazariy va amaliy, moddiy-texnik, ijtiioiy pedagogik muammolarni hal etishda uning an’anaviy mazmunini isloh qilishda qator nomutanosibliklar va ziddiyatli xolatlar sodir bo’lmoqda: -yangi ijtimoiy-iqtksodiy, siyosiy va mafkuraviy tuzumda ro’y berayotgan tub o’zgarishlar bilan mehnat ta’limining ilmiy-uslubiy, pedagogik va moddiy-tehnik jixatdan istiqbol talablari darajasida majmuiy ta’minlanishining nomutanosibligi; -ilmiy-texnik o’zgarishlar, ilg’or ishlab-chiqarish texnologiyalari, zamonaviy iqtisodiyot va xo’jalik yuritishning yangn shakillari va mazmunining mehnat ta’limining mazmuni vositalari va uslublarida o’z aksini topmaganligi; 41 - mehnat ta’limi amalga oshirishning asosiy qismi bo’lgan umumta’lim bo’g’ini bilan uzluksiz ta’limning boshqa bo’g’inlari -maktabgacha tarbiy, o’rta maxsus va oliy ta’lim hamda keyingi bosqichlari o’rtasida uzviylikning ta’minlanmaganligi; -mehnat ta’limnning hozirgi kundagi an’anaviy mazmuni maqsadi, shakli, vositalari va uslublarida respublikamizning milliy, etnik, xududiy tarixiy xususiyatlari va sharqona tafakkur mezonlarining aks etmaganligi; -mehnat ta’lminig o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini hisobga olib, uni amalga oshirish mexanizmlarining pedagogik, psixologik, fiziologik va didaktik asoslarining ishlab chiqilmaganlign; -mehnat ta’limini bevosita amalga oshiruvchi yuqori malakali mutaxassis xodimlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimining hozirgi holati bilan mehnat ta’limi o’qituvchisiga qo’yilgan zamonaviy davlat talablariga to’liq mos emasligi; -umumta’lim maktablarida amalga oshiriladigan mehnat ta’limining istiqbol yo’nalishlari bilan pedagogika oliy o’quv yurtlarida tayyorlanayotgan pedagog kadrlar kasbiy malaka darajalarining nomutanosibligi; -mehnat ta’limi bevosita amalga oshiriladigan umuim ta’lim maktablari va o’rta ma’lumot beradigan ta’lim-tarbiya muassasalari faoliyatida uzviylikning va o’zaro aloqalarning ta’minlanmaganligi va shu kabilar. Mehnat ta’limini isloh qilish va rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari Mehnat ta’lnmnning hozirgi xolatidagi kamchiliklar va ziddiyatlar uni tubdan yangilashga, isloh qilishga zarurat tug’dirgan asosiy sabablar bo’lib hisoblanadi. Hozirgi kunda respublika umumta’lim maktablari tizimida, shu jumladan, yangi turdagi o’quv muassasalari (gimnaziyalar,-liseylar, ta’lim majmualari)da o’quvchilarning texnologik ta’limiga yetarli e’tibor berilmayapti. Buning asosiy sababi mehnatga tayyorlashning ilgari mavjud bo’lgan dasturlari hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda o’sib borayotgan avlodning qiziqishlari va talablarini qondira olmaydi. 42 Zamonaviy sharoitlarda o’quvchilarni hayotga va mehnatga tayyorlash tizimi quyidagi yo’nalishlar bo’yicha takomillashtirilishi lozim. 1. Mehnat ta’limining shakli va mazmunini mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari rivojlanishida zarur bo’lgan kasb-hunarlarga bo’lgan ehtiyojga moslashtirish; 2. Mehnat ta’limi va tarbiyasini o’qvchilarning kasbiy harakatchanligi, mehnat va kasb-hunar bozorida ijtimoiy himoyalantirish muammolariga yo’naltirish; 3. O’quvchilarni shu kungacha maktab amaliyotiga kirgan yangi texnologiyalarga o’rgatishni ta’minlash; 4. Mehnatga tayyorlash va iqtisodiy ta’limning uzviyligini ta’minlashning tashkiliy-pedagogik tomonlarini bevosita faol jarayonida amalga oshirish. Mehnat ta’limini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari bo’yicha isloxotlarni amalga oshirish uchun quyidagi shart-sharoitlar yaratilmog’i lozim: Umumta’lim maktablarida mehnat ta’limi asosiy fanlar darajasida o’qitilishini ta’minlash, mehnat ta’limi jarayonida moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning tashkiliy, iqtisodiy, texnika, texnologik asoslarini o’rgatish: o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlari va mustaqilligini rivojlantirish uchun o’quv dasturlariga kasb-hunar yo’nalish mazmunidagi bilimlarni, zamonaviy texnika, pedagogik va ta’lim texnologiyalari haqida ma’lumotlarni kiritish: mehnat ta’limi mashg’ulotlarida ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari va yangi pedagogik va ta’lim texnologiyalarni joriy qilish: mehnat ta’limini amalga oshirishda, uning nazariyasi va amaliyotida tarixiy, milliy, maxalliy, etnik, jug’rofiy, tabiiy-iqlimiy xususiyatlarni hisobga olish; mehnat ta’limining o’quv- uslubiy ta’minotini rivojlantirish muammolarini vaqtli matbuotda yoritilib borilishi; yangi pedagogik ishlab chiqarish texnologiyalarga asoslangan didaktik materiallar va boshqalar bilan ta’minlanishni yaxshilash; mehnat ta’limining moddiy-texnikaviy ta’minotini yaxshilash; mehnat ta’limining an’anaviy yo’alishlariga qo’shimcha qilib, xalq hunarmandchiligi sohalarining kiritilishi va uning ilmiy-nazariy, didaktik va uslubiy asoslarini ishlab chiqish. 43 28 Maktabning asosiy o’quv rejasiga kirgan dars yuklamalaridan tashqari, yozgi mehnat ta’tillarini qisqartirish evaziga 5-8 sinflarda qo’shimcha mehnat amaliyotlarini amalda tashkil qilish. Yuqorida ko’rsatilgan tadbirlir ilmiy asoslangan dasturlar va rejalar asosida ta’lim tizimidagi barcha tashkilotlar ishtirokida amalga oshiriladi. 44 29 Xulosa Tizimli yondashuv bo’lajak texnologiya o’qituvchilarining uslubiy tayyorgarligi nazariy asoslar negizidagi metodologik bilim hamda kasbiy-amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimi orqali amalga oshiriladi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak texnologiya fani o’qituvchilarining uslubiy tayyorgarligi yaxlit tizimni tashkil etadi va katta tizimlarga xos bo’lgan quyidagi xususiyatlarni o’zida saqlaydi: yaxlitlilik, tuzilmaviylik, boshqa tizimlar bilan o’zaro bog’langanlik, poydevoriylik. Shu bilan birgalikda, o’quv-tarbiyaviy faoliyat ko’p qirrali o’ziga xos dinamik xususiyatlarga ega bo’lgan, murakkab jarayon ekanligini inobatga olgan holda bo’lajak texnologiya fani o’qituvchilarini tayyorlashda har bir bo’g’in alohida tizim sifatida o’rganilishi, har bir bo’g’inga o’ziga xos yondashuvni joriy etish zaruriyatini tug’diradi. Demak, tizimli yondashuv ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik amaliyotning bir yo’nalishi sifatida universal tavsifga ega bo’lib, pedagogikada keng qo’llaniladi. Ta’lim jarayoniga tizimli yondashuvni qo’llash ta’limtarbiya jarayonining har bir bo’g’ini alohida pedagogik tizim sifatida qarash imkoniyatini beradi va ular orasida bog’liqliklar umumiy ta’lim samaradorligiga olib keladi. 45 Foydalanilgan ada biyotlar 1.Mavlonova.R.A. “Mehnat ta’limi metodikasi”. T. “O’qituvchi”. 1986y. 2.Sanoqulov. Q. Haydarov.M. “Boshlang’ich sinflar mehnat ta’limidan amaliy ishlar”. T. 1994 y. 3. T. Minovvarov. “Pedogogika”.T. 1992 y. 4. Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot-pirovard maqsadimiz». 8-jild. – Toshkent: O'zbekiston, 2000. 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi Qonuni (Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori). 1997 yil. T.,“Sharq” nashriyoti . 2. R.Mavlonova, N.Vohidova, N.Raxmonqulova. «Pedagogika nazariyasi va tarixi». Darslik. Fan va texnologiyalar, T., 2010 yil. 3. w.w.w. /pedagog/ uz.. 8. Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va dasturi. Ta’lim taraqqiyoti // O'zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi. –1999. -№7. Boshlang’ich ta’lim. – Т: Sharq, 180 b. 9.O’zbekiston Prezidentining 2004 yil 21 maydagi “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi to’g’risida”gi Farmoni. Ма ’rifat , 2004 yil 22 may . Elektron saytlar: www.tdpu.uz www.pedagog.uz www.Ziyonet.uz www.cdu.uz 46

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI _________________________ FAKULTETI ________________________________ YO’NALISHI _____ - GURUH Kurs ishi Fan: __________________________________________ Mavzu: G`ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklar sizish masalalarini dinamik omillarni hisobga olgan holda matematik modellashtirish va sonli tadqiq etish Tayyorladi: _________________ Tekshirdi: __________________ Samarqand

Mundarija Kirish Asosiy qism 1-BOB. Nazariy asoslar 1.1. G'ovak muhitlar haqida umumiy ma'lumot 1.2. Zamonaviy sonli modellashtirish usullari 2-BOB Matematik modellashtirish 2.1. Suyuqliklarning sizish jarayonini tavsiflash 2.2. Diskretizatsiya va sonli yondashuvlar 2.3. Kompyuter dasturlari va dasturlash Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar r о ’yxati 2

Mavzuning dolzarbligi: G'ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklarning sizish jarayonini o'rganish bir qancha sohalarda dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Neft va gaz qazib olish, gidrogeologiya, atrof-muhit muhofazasi va qurilish sohalarida bu jarayonlarni tushunish va bashorat qilish zarur. Neft va gaz konlarini samarali ekspluatatsiya qilish, yer osti suvlarining oqimini nazorat qilish, zaharli moddalar tarqalishini aniqlash kabi amaliy masalalarda suyuqliklarning sizish jarayonlarini aniq modellashtirish katta ahamiyatga ega. Diffuziya ta'sirini hisobga olish real sharoitlarda molekulalar aralashuvi va harakatini to'g'ri tasvirlash imkonini beradi. Shuning uchun bu jarayonlarni matematik modellashtirish va sonli tadqiq etish dolzarb masaladir. Kurs ishini maqsadi: Ushbu kurs ishi maqsadi g'ovak muhitlarda bir jinslimas suyuqliklarning sizish jarayonini diffuziya ta'sirini hisobga olgan holda matematik modellashtirish va bu modellarni sonli usullar yordamida tadqiq etishdir. Ushbu maqsadga erishish orqali suyuqliklarning sizish jarayonlarini yanada to'liq tushunish va aniqroq bashorat qilishga yordam beruvchi modellar ishlab chiqiladi. Kurs ishi vazifalari : 1. Nazariy asoslarni o'rganish: G'ovak muhitlar va diffuziya jarayonlari haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish. 2. Matematik modellashtirish: Bir jinslimas suyuqliklarning g'ovak muhitlarda sizishini diffuziya ta'sirini hisobga olgan holda matematik ifodalash. 3. Sonli usullarni qo'llash: Modellarni sonli usullar yordamida yechish va kompyuter dasturlaridan foydalanib natijalarni olish. 4. Natijalarni tahlil qilish: Olingan natijalarni tahlil qilib, ularning amaliy ahamiyatini aniqlash va muhokama qilish. 3

Kirish G'ovak muhitlar – bu ichida ko'p miqdorda kichik bo'shliqlar (g'ovaklar) mavjud bo'lgan materiallardir. Ushbu muhitlarda suyuqliklarning harakati murakkab bo'lib, bir qancha fizik jarayonlar bilan bog'liq. Bir jinslimas suyuqliklar govak muhitlarda harakat qilganda, ularning molekulalari turli yo'nalishlarda tarqaladi va bu jarayon diffuziya deb ataladi. Diffuziya ta'sirini hisobga olish suyuqliklarning yanada to'g'ri matematik modellarini yaratishga imkon beradi. Matematik modellashtirishda Navier-Stokes tenglamalari, Darcy qonuni kabi asosiy tenglamalar qo'llaniladi. Bu kurs ishida bir jinslimas suyuqliklarning sizish jarayonini tavsiflash uchun matematik modellar ishlab chiqiladi. Diffuziya ta'sirini kiritish bilan modellar yanada aniqroq natijalar beradi. Modellarni yechish uchun zamonaviy sonli usullar, masalan, cheklangan farqlar usuli, va dasturiy ta'minotlar (MATLAB yoki Python) qo'llaniladi. Olingan natijalar grafik va jadval ko'rinishida taqdim etiladi. Bu tadqiqotning natijalari nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham keng qo'llanilishi mumkin. 4

ASOSIY QISM G'ovak muhitlar haqida umumiy ma'lumot G'ovak muhitlar va ularning tuzilishi G'ovak muhitlar (porous media) - ichida ko'p miqdorda kichik bo'shliqlar (g'ovaklar) mavjud bo'lgan materiallar. Bu bo'shliqlar orqali suyuqliklar va gazlar harakat qiladi. G'ovak muhitlar tabiiy va sun'iy bo'lishi mumkin. Tabiiy g'ovak muhitlarga tuproq, qum, toshlar, va yotqiziqlar kiradi, sun'iy g'ovak muhitlar esa maxsus texnologiyalar yordamida yaratilgan materiallar bo'lishi mumkin. G'ovak muhitlarning tuzilishi uch asosiy komponentdan iborat: 1. Qattiq faza: Asosiy materialni tashkil etadi, masalan, qum donalari yoki tosh. 2. G'ovak faza: Qattiq faza orasidagi bo'shliqlar yoki teshiklar. 3. Suyuqlik/gaz fazasi: Govak fazasini to'ldiruvchi suyuqlik yoki gazlar. Fizik xususiyatlari G'ovak muhitlarning asosiy fizik xususiyatlariga quyidagilar kiradi: - Porozite ( ): Muayyan hajmdagi material ichidagi bo'shliq (govak) hajminingϕ ulushi. Porozite odatda foiz yoki ulush sifatida ifodalanadi. Bu yerda V g'ovak g'ovaklar hajmi, V umumiy materialning umumiy hajmi. - Permeabilite (k): Suyuqlik yoki gazning govak muhit orqali o'tish qobiliyati. Permeabilite Darcy qonuni asosida o'lchanadi va odatda darcy (D) birliklarida ifodalanadi. Bu yerda ( Q ) – suyuqlik oqimining tezligi, ( A ) – kesim maydoni, ( P_1 ) va ( P_2 ) – bosimlar, ( μ ) – suyuqlikning dinamik yopishqoqligi, ( L ) – oqim uzunligi. 5

Похожие

Bir jinslimas g’ovak muhitlarda anomal modda ko’chishi masalasini sonli tadqiq etish
Adsorbsiyani hisobga olib fraktal tuzilishli g`ovak muhitlarda modda ko`chishi jarayonlarini matematik modellashtirish
G’ovak muhitlarda modda ko’chishi teskari masalalarini sonli yechishda parallel hisoblash algoritmlari
YORIQ-G’OVAK MUHITLARDA ANOMAL MODDA KO’CHISHI TESKARI MASALASINI SONLI YECHISH
ELASTIK-PLASTIK SIZISH MASALALARI UCHUN TO’G’RI VA TESKARI MASALALARNI SONLI MODELLASHTIRISH