logo

Ilk oʻrta asrlar Sugʻd savdo manzilgohlari va ularning Buyuk ipak yo’li taraqqiyotidagi o’rni

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

16587 KB
Ilk o rta asrlar Sug d savdo manzilgohlari va ularning Buyuk ipak yo’liʻ ʻ
taraqqiyotidagi o’rni
Samarqand – 2022
1                                                       ANNOTATSIYA
                      Ilk   o rta   asrlar   Sug d   savdo   manzilgohlari   va   ularning   Buyuk   ipak   yo’liʻ ʻ
taraqqiyotidagi   o’rni   mavzusidagi   dissertatsiyada   ilk   o’rta   asrlar   Sug’d   savdo
manzilgohlarining   vujudga   kelishiga   turtki   bo’lgan   omillar   va   tarixiy   sharoit,
Sug’dning   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   bilan   aloqalarida   sug’diy   manzilgohlarning
o’rni,   Sug’dning   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   bilan   aloqalarda   savdo   ustuvorliklari
yoritilgan.   Shu   bilan   bir   qatorda   quyidagi   masalar,   Sug’d   va   Xitoy   o’rtasidagi
aloqalarning tarixiy asoslari, sug’diylarning Xitoy va Sharqiy Turkistonga joylashuvi,
Sharqiy   Turkistondagi   sug’diy   manzilgohlaridagi   savdo   munosabatlarning   umumiy
tavsifi,   Sug’d   va   Xitoy   o’rtasidagi   savdo   va   siyosiy   aloqalarda   sug’diy
manzilgohlarning   o’rni,   ilk   o’rta   asrlar   Sharqiy  Turkiston   va   Xitoy  bilan   aloqalarda
Choch   va   Ustrushonaning   o’rni,   Buyuk   ipak   yo’li   savdosida   sug’d   va   Farg’ona
aloqalari   masalasi   ilmiy   va   moddiy   manbalar   asosida   yoritilgan.   Magistrlik
dissertatsiya   shuni   ko’rsatadiki,   Markaziy   Osiyo   hududidagi   yirik   vohalardan   biri
bo lgan  Sug d  Buyuk  ipak  yo li   chorrahasida  joylashgan   hudud  bo lib,  uning  Xitoy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan   savdo   va   madaniy   aloqalari   alohida   ahamiyatga   ega.   Sug d   va   Xitoy	
ʻ
munosabatlari     qadimgi   davrlarga   borib   taqaladi.   Ayniqsa   Aleksandr
Makedonskiyning   Markaziy   Osiyoga   yurishlari   natijasida   bu   hududda   yashaydigan
etnoslar   Xitoy   hududlariga   ko chib   o tishga   majbur   bo lganlar.   Ana   shu   davrdan	
ʻ ʻ ʻ
boshlab Sug d koloniyalarining vujudga kelishini kuzatamiz.	
ʻ  Markaziy Osiyo bo ylab	ʻ
sug diylarning   savdo   harakatlari   ilk   o r	
ʻ ʻ ta   asrlardagi   sug diylar   uchun   siyosiy,	ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy   va   et no madaniy   zamin   hozirladi   hamda   ulkan   mintaqada   yagona
etnomadaniy   makonni   vujudga   keltirish   jarayonini   faollashtirdi.   Qolaversa,   Buyuk
ipak  yo lining  Marvdan   Xitoy   devori   qadar   tarmog i   shu   hududda  yashagan   elat   va	
ʻ ʻ
xalqlarni iqtisodiy hamkorlik asosida siyosiy va etnomadaniy jihatdan yaqinlashtirdi
                   Kalit so’zlar: koloniya, savdo-tijorat, diplomatiya, strategiya, Buyuk ipak
yo’li, etnomadaniy.
2 Annotation
The   first   medieval   Suvd   trade   destinations   and   their   Great   Silk   Road   the   first
medieval   Sogd   trade   in   the   dissertation   on   the   theme   of   its   role   in   development
factors   and     historical   conditions   that   motivate   the   establishment   of   settlements
Sogdian   settlements   in   relations   with   East   Turkestan   and   China   role,   trade
priorities   of   Sogd   in   relations   with   East   Turkestan   and   China   Illuminated.
Alternatively the following tables, between Sogd and China historical background
of  the relationship, the location of the Sogdians in China and Turkestan, General
overview   of   trade   relations   in   the   Eastern   Turkistan   Sogdian   settlements
description,   Sogdian   in   trade   and   political   relations   between   Sogd   and   China   the
death   of   the   settlers,   the   first   Middle   Ages   in   relations   with   East   Turkestan   and
China. The place of  Choch and Ustrushoona, sogd and Fergana in the Great Silk
Road   trade   the   issue   of   their   relations   is   covered   on   the   basisof   scientific   and
material   sources.   Master’s   degree   the   dissertation   shows   that   one   of   the
largestoases   in   the   Central   Asian   region   Sogd   is   a   territory   located   at   the
crossroads of the Great Silk Road, Its China of particular importance are trade and
cultural   relations   with.   Sogd   and   China   relations   go   back   to   the   old   times.
Especially Alexander as a result of Makedonsky’s travels to Central Asia, he lived
in   this   area   Ethnos   were   forsed   to   move   to   the   terretories   of   Chine.   From   this
period   from   the   beginning,   we   observe   the   emergence   of   the   Sogd   Colonies.
Across   Central   Asia   the   trade   movements   of   the   Sogdians   were   political   for   the
political   for   the   first   medieval   Sogdians,   the   socio-economic   and   ethnomadean
ground   has   been   laid   and   is   the   only   one   in   the   vast   region   ethnomadaniac   has
faded the process  of creating space. Great the network of the Silk Road from the
Marv   to   the   Chinese   wall   lived   in   the   same   area   as   elat   and   on   the   basis   of
Economic   Cooperation,   the   peoples   were   politically   and   ethnomatically   brought
closer.
Key words: colony, commerce, diplomacy, strategy, Great Silk Road, ethnomadani
3 Mundarija:
KIRISH 5-10
I-BOB. ILK   O RTA   ASRLAR   SUG D   SAVDOʻ ʻ
MANZILGOHLARINING   VUJUDGA   KELIShIGA   TURTKI
BO LGAN OMILLAR VA TARIXIY S	
ʻ H AROIT
I.1. § . Sug d va Xitoy o rtasidagi aloqalarning tarixiy asoslari
ʻ ʻ 11-20
I.2. § . Sug diylarning Xitoy va Sharqiy Turkistonga 
ʻ joylashuv i 21-28
II-BOB. ILK   O RTA   ASRLAR   SUG DNING   S	
ʻ ʻ H ARQIY   TURKISTON
VA   XITOY   BILAN   ALOQALARIDA   SUG DIY   MANZIL	
ʻ -
GOHLARNING O RNI	
ʻ
II.1.  § . Sharqiy   Turkistondagi   sug diy   manzilgohlaridagi   savdo	
ʻ
munosabatlarining umumiy tavsifi 29-38
II.2.  § . Sug d   va   Xitoy   o rtasidagi   savdo   va   siyosiy   aloqalarda   sug diy	
ʻ ʻ ʻ
manzilgohlarining o rni	
ʻ 39-49
III-BOB. SUG DNING   S	
ʻ H ARQIY   TURKISTON   VA   XITOY   BILAN
ALOQALARIDA SAVDO USTIVORLIKLARI
III.1.  § . Ilk   o rta   asrlar   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   bilan   aloqalarda
ʻ
Sug d
ʻ ,  Choch ,  Ustrushonaning o rni	ʻ 50-56
III.2.  § . Buyuk ipak yo li savdosida Sug d va Farg ona aloqalari masalasi	
ʻ ʻ ʻ 57-69
XULOSA 70-73
SHARTLI QISQARTMALAR 74
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI 75-80
ILOVALAR 80-87
4 KIRISH
Magistrlik   dissertasiyasi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi .
Dunyo   xalqlari   oʻ rtasidagi   ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy   munosabatlarda,   mintaqalar
o	
ʻ rtasidagi madaniy il g	ʻ or yangiliklarning yetib borishida xizmat qilgan bir qancha
y o	
ʻ llar b o	ʻ lgan. Mazkur y o	ʻ llarning Markaziy Osiyodan   o	ʻ tgan qismlarida bugungi
O	
ʻ zbe kiston  hududida joylashgan  y o	ʻ llar   yuqori   ahamiyat   kasb  etgan.   O	ʻ zbekiston
tabiiy-geografik   o	
ʻ rniga   k o	ʻ ra,   Mar ka ziy   Osiyoning   marka ziy   qismida   joylashgan
b o	
ʻ lib, mintaqa boy tari xiy va madaniy meros, yer osti hamda yer usti boyliklarga
ega.   O	
ʻ zbekiston   bilan   aloqalar   olib   borish   mintaqa   davlatlari   tashqi   siyosatida
muhim   o	
ʻ rin   tutgan.   “Shoh   y o	ʻ li”,   “La’l   y o	ʻ li”,   “Buyuk   ipak   y o	ʻ li”   kabi   tarixda
mintaqalar aro   savdo   va   diplomatik   munosabatlar   rivojida   muhim   o	
ʻ rin   tutgan
strate gik y o	
ʻ llar taraqqiyotida ham bugungi   O	ʻ zbekiston hududi salmoqli ahamiyat
kasb etgan.
Keyingi   yillarda   qadimda   mavjud   bo lgan   ushbu   yo llar   va   ularning
ʻ ʻ
ahamiyatiga   bag ishlangan   bir   qator   tadqiqotlar   amalga   oshirilgan.   Mazkur	
ʻ
izlanishlar   o zining   asos   e’tiboriga   ko ra   aksariyat   hollarda   Buyuk   ipak   yo li	
ʻ ʻ ʻ
tarixining   bir   qismi   yoki   biror   jihatiga   bag ishlanganligini   kuzatish   mumkin.	
ʻ
Vaholanki,   ushbu   savdo   yo llarining   taraqqiyotida   muhim   o rin   tutgan   muayyan	
ʻ ʻ
etnoslar   bo lgan.   Buyuk   ipak   yo lining   ilk   o rta   asrlar   taraqqiyoti   sug diylar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
faoliyati   bilan   jambarchas   bog liq   bo lib,   aynan   ushbu   enos   vakillari   Sharqiy	
ʻ ʻ
Turkiston va Xitoy bo ylab o zlarining manzil	
ʻ ʻ gohlari, qishloq va shaharlarga asos
solgan   holda   ushbu   xaqaro   yo lning   rivojlanishida   muhim   o rin   egallashdi.	
ʻ ʻ
Shunday   ekan   sug diylarning   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   hududlarida   tuzgan	
ʻ
manzilgohlari   tarixini   Buyuk   ipak   yo lining   rivojidagi   o rnini   o rganish   muhim	
ʻ ʻ ʻ
ahamiyat kasb etmoqda. 
Qolaversa,   O zbekistonning   Respublikasining   “Yangi   ipak   yo li”   konsep	
ʻ ʻ -
siyasi  doi rasida  tashqi   siyosatiga,  ayniqsa,  Buyuk  ipak  yo lining  tiklanishiga  doir	
ʻ
muammao larni   o rganish,   uning   tarixiy   asoslarini   tadqiq   etish   ushbu   magistrlik	
ʻ
dissertasiyasining dolzarbligini belgilaydi. 
5 Tadqiqot   obyekti.   Ilk   o rta   asrlar   Sug d   tashqi   aloqalari   tarixi   tadqiqotʻ ʻ
obyekti hisoblanadi.
Tadqiqot   predmeti.   Ilk   o rta   asrlar   Markaziy   Osiyoning   Sharqiy   Turkiston
ʻ
qismida qismida sug diylar tomonidan asos solingan manzilgohlarning Buyuk ipak	
ʻ
yo li taraqqiyotidagi o rni tadqiqotning predmeti tashkil etadi.	
ʻ ʻ
Tadqiqotning   maqsadi   yozma   manbalar   va   ilmiy   adabiyotlar   asosida
sug diylarning   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoydagi   faoliyatlarini   ochib   berishdan
ʻ
iborat. 
Tadqiqotning vazifalari: 
Sug d va Xitoy o rtasidagi aloqalarning tarixiy asoslari	
ʻ ʻ  aniqlash;
Sug diylarning Xitoy va Sharqiy Turkistonga 
ʻ joylashuv i tarixini ochib berish;
Sharqiy Turkistonda sug diy manzilgohlarining shakllanishini o rganish	
ʻ ʻ ;
Sug d   va   Xitoy   o rtasidagi   savdo   va   siyosiy   aloqalarda   sug diy	
ʻ ʻ ʻ
manzilgohlarining o rni ko rsatish;	
ʻ ʻ
Ilk   o rta   asrlar   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   bilan   aloqalarda   Choch   va	
ʻ
Ustrushonaning o rnini aniqlash;	
ʻ
Buyuk ipak yo li savdosida Sug d va Farg ona aloqalari masalasi o rganish.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Dissertasiyaning   ilmiy   yangiligi .   Tadqiqotda   ilk   oʻ rta   asrlar   Su gʻ ddan   Sharqiy
Turkiston   va   Xitoyning   gʻ arbiy   hududlarida   shakllangan   manzilgohlarga   asos
solgan   su gʻ diylar   faoliyati   va   ushbu   faoliyatning   Buyuk   ipak   y oʻ li   rivojlanishidagi
ahamiyati   masalasi   yaxlit   tarzda   ochib   berilgan .
Tadqiqotning   asosiy   masala lari   va   farazlari .   Mazkur   magistrlik
dissertasiyasida   zamonaviy   tadqiqot   yondashuvlariga   asoslangan   holda
umumjahon   tarixiy   jarayonlari   doirasida   ilk   oʻ rta   asrlar   su gʻ diylarning   tashqi
faoliyatlari   masalasi   qarab   chiqiladi .
Tadqiqot   vazifalarining   amalga   oshirilishi   Markaziy   Osiyo ,   xususan ,   ilk   oʻ rta
asrlar   Turk   xoqonligi   tarkibidagi   Su gʻ d   tarixining   tarixiy - geografiyasi ,   iqtisodiy
siyosiy   va   tashqi   aloqalarini   tadqiq   etishda   muayyan   darajada   xizmat   qiladi .
6 Tadqiqot   mavzusi   b oʻ yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili) .   O rta   Osiyodagiʻ
muhim
tarixiy-madaniy   o lkalaridan   bo lgan   Sug dning   ilk   o rta   asrlar   tashqi   aloqalari,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
xususan,   sug diy   etnos   vakillarining   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   bilan   aloqalari	
ʻ
masalasi   dissertasion   ish   sifatida   o rganilmagan.   Muam	
ʻ moning   ba’zi   qirralari
o rganilgan.   Xususan,   xitoylik   olimlar   xitoy   yilnomalari   asosida   Sug d   tarixini	
ʻ ʻ
o rganishga   harakat   qilishadi.   Faqatgina   dunxuanshunoslik   yo nalishida   ba’zi
ʻ ʻ
ishlarda   sug diylarning   Sharqiy   Tur	
ʻ kis tonda   savdo   manzilgohlari   tuzganliklari
keltiriladi.   Ta’kidlash   lozimki,   o rganila	
ʻ yotgan   mavzuga   doir   maxsus   asarlar
bag ishlanmagan   bo lsa-da,   olib   borilgan   tadqiqotlarda   Sug d   fuqarolarining	
ʻ ʻ ʻ
Sharqiy Turkiston va Xitoyda Buyuk ipak yo li taraqqiyoti uchun muhim bo lgan	
ʻ ʻ
savdo   manzilgohlari   tuzgan liklariga   tegishli   ma’lumotlarga   ham   to xtalib	
ʻ
o tishgan.	
ʻ
Sug d   tarixini   birinchilardan   bo lib   tadqiq   etgan   V.Tomashek	
ʻ ʻ  
xitoy   va   arab-
fors manbalari asosida ilk o rta asrlar sug diylarning Markaziy Osiyo mintaqasi va	
ʻ ʻ
unga   qo shni   bo lgan   hududlardagi   faoliyatlariga   doir   ma’lumotlarga   to xtalib	
ʻ ʻ ʻ
o tgan	
ʻ 1
.   Ushbu   asarida   V.Tomashek   Sug d   haqida   umumiy   ma’lumot   keltirish	ʻ
asnosida sug diylarning Xitoy bo ylab tashqi savdo aloqalarini olib borganliklariga	
ʻ ʻ
ham   to xtalib   o tgan   va   ularning   Xitoy   bilan   savdoda   asosiy   vositachilar	
ʻ ʻ
bo lganliklarini   ta’kidlaydi.   Bundan   ma’lum   bo ladiki,   sayyoh   O rta   Osiyoga	
ʻ ʻ ʻ
kelgan davrda Chu daryosi  bo yi  hududlari  turli  etnoslar  qatori  sug diylar  manzil	
ʻ ʻ
tutgan mintaqalardan biri hisoblangan.
N.V.Kyuner 2
,   Yu.A.Zuyev 3
  va   L.I.Chiguyevskiy 4
  kabi   xitoyshunos,   turko -
loglar   ham   sug diy   va   boshqa   etnos   vakillarining   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy	
ʻ
hududlariga   doir   ma’lumotlarni   keltirib   o tishgan.   Jumladan,   L.I.Chi	
ʻ guyevskiy
1
  Tomaschek   W.   Sogdiana.   Central   Asiatische   Studian   I.   (Sitzungsber,   der   Phil     -       hist.  Classe   der   Kais   -     Kön.
Akad. Der Wissensch. LXXXVIII.  –   Wien, 1877.    –  С. 65 .
2
  Кюнер Н.В. Китайские  известия о народах Южной  Сибири, Центральной  Азии  и Дальнего Востока.  -М.,
1960; Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе // Изв. АН Казахской ССР.   –  Алма-Ата, 1960.   –  Вып. 3 (14).   –
С. 19.
3
  Зуев   Ю.А.   К   этнической   истории   усуней.   Новые   материалы   по   древней   и   средневековой   истории
Казахстана. ТИИАЭ АН КазССР. -№8. Алма-Ата. 1960. –С. 5-23.
4
  Чигуевский Л.И. Нов ые материалы к истории согдийской колонии в районе Дуньхуана   /  СНВ.  X. –  Москва:
Наука, 1971. – С. 147.
7 bergan   ma’lumotlarga   k oʻ ra   s ug diylarningʻ   o z	ʻ   yurtini   tashlab   Xitoy   va   Sharqiy
Turkiston   hududlariga   kirib   borishi   asosan   mil .   avv .   IV   asrda   yuz   berib ,   bunga
asosiy   sabab   Sug d	
ʻ   hududiga   makedoniyalik   Aleksandrning   yurishlari   sabab
bo lgan	
ʻ .   Keyingi   yillarda   amalga   oshirilgan   tadqiqotlar   ham   mazkur   fikrni
tasdiqlaydi 5
. 
Sug diylarning   Sharqiy   Turkiston   bo ylab   joylashuvlari   va   Buyuk   ipak	
ʻ ʻ
yo lidagi   savdolari   masalasi   E.Rtveladze   izlanishlarida   ham   aks   etgan.   Olimning	
ʻ
keltirishicha,   Dunxuan,   Gansu   va   Sharqiy   Turkistondan   topilgan   milodiy   III-VII
asrlarga   taalluqli   su g diy   hujjatlar   ham   muammoning   mohiyatini   anglashda	
ʻ
yordam   beradi.   Xususan,   “Ko hna   xatlar”   (hozirda   Londondagi   Britaniya	
ʻ
muzeyida   saqlanmoqda)   deb   yuritiluvchi   Xitoy   devorining   qorovul   bekatidan
topilgan (Dunxuan) sug diy bitiklarda Samarqand mamlakatidan Turfon va undan	
ʻ
so ng Xitoyga borgan savdogarlar jamoasining savdo marshrutlari  hamda mazkur	
ʻ
mintaqalarda samarqandlik sug diylarning alohida manzilgohlar barpo etganliklari	
ʻ
haqida gap boradi 6
.
Muammoni anchayin chuqur o rgangan franzus olimi Etiyen de la Vessiyer	
ʻ
sug diylarning   savdo   faoliyatiga   o zining   “Sug diy   savdogarlar”   monogra	
ʻ ʻ ʻ fiyasida
urg u   bergan.   Olimning   keltirishicha,   Sharqiy   Turkistondan   topilgan   639   yilga
ʻ
taalluqli   sug diy   hujjatda   esa   (Chinanchkand   /   Turfon)   oldi-sotdida   ishtirok   etib,	
ʻ
hujjat   tuzilishida   guvohlik   qilgan   sug diy   etnos   vakillar   –   samarqandlik,	
ʻ
kushoniyalik   shaxslar   nomi   birgalikda   uchraydi.   Chinonchkand   bozorida
samarqandlik   savdogar   Vaxshubirt   To dak	
ʻ   o g lining   va   xitoylik   rohib  	ʻ ʻ Yon-Siyon
Uta   o g liga  	
ʻ ʻ Upachah   ismli   cho rini   sotishiga   bag ishlangan.   Unda  	ʻ ʻ Upachah ning
turkiy   va   sug diylar   yurti   –   Turk   xoqonligi   tasarrufidagi   hudud   –   Turkistondan	
ʻ
ekanligi   alohida   ta’kidlangan 7
.   Ushbu   ma’lumotlardan   ko rinadiki,   ilk   o rta	
ʻ ʻ
asrlarga qadar o tgan ming yillik bir davr mobaynida sug diylar Buyuk ipak yo li	
ʻ ʻ ʻ
5
  Рахимов   Н.Т.   Согдийская   колонизация:   история   изучения   и   нов ые   данные   /   НОМАИ   ДОНИШГО Ҳ.
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ.  SCIETIFIC NOTES. 2016 . №2 (47). – С. 32. 
6
  Ртвеладзе Э.В. Великий шёлковый путь. Энциклопедический справочник.   –   Т ашкент :   Ў збекистон миллий
энциклопедияси, 1999.  – С . 107-112 .
7
  Vaissière  de la E.  Sogdian traders: a history.  Translated by J. Ward. ( Handbook of Oriental studies = Handbuch der
Orientalistik. Section eight,   Central Asia; v. 10) . Brill‚ Leiden - Boston‚ 2005.   – Р. 170; Отахўжаев А. Илк ўрта
асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари. – Б. 23.
8 bo ylab Turfon va Xitoyga qadar bo lgan hududlarda o z koloniyalarini barpo etib,ʻ ʻ ʻ
savdo sohasida anchayin ilgarilab ketishgan.
O z davrida O rta Osiyo xalqlari tarixini chuqur tadqiq etgan B.G. Gafurov	
ʻ ʻ
ham sug diylarning tashqi savdo faoliyatlari masalasiga e’tibor qaratgan. Olim o z
ʻ ʻ
monografiyasida   asosiy   e’tiborni   Markaziy   Osiyoning   VI-VIII   asrlardagi   siyosiy
hayotiga   qaratadi.   Xususan,   tadqiqotda   Sug d   konfederasiyasi   tushunchasining	
ʻ
qo llanilishi,   unga   birlashgan   9   ta   yarim   mustaqil   mulklarning   o zaro   va   Turk	
ʻ ʻ
xoqonligi   bilan   munosabati,   konfederasiya   tepasida   turgan   Samarqandning   o lka	
ʻ
siyosiy   jarayonlaridagi   roli,   tarixiy-geografiyasi   va   ma’muriy   tuzulishi,   ijtimoiy
munosa batlarda   patriarxal   oila   mulkchiligining   ustunligi   kabi   bir   qator   masalalar
xitoy   va   arab   manbalari   asosida   keng   tahlil   etilgan 8
.   Shuning   bilan   birga
tadqiqotchi   ushbu   yarim   mustaqil   hokimliklarning   birgalikda   olib   borgan   tashqi
savdo   aloqalarini   Xitoy   bilan   aloqalarning   rivojlanishidagi   muhim   omil   sifatida
baholagan.
O zbek xitoyshunoslaridan A.Xo jayev ham Xitoy tarixini o rganish asnosida	
ʻ ʻ ʻ
mintaqadagi   migrasion   jarayonlar,   sug diylarning   Xitoyga   borib   qolishi,   Xitoy	
ʻ
madaniyatiga   Suhd   madaniyatining   ta’siri   kabi   masalalarni   anchayin   chuqur
o rgangan	
ʻ 9
.   Shuningdek,   muammo   yuzasidan   sug dshunos   B.S.G oyibov	ʻ ʻ
tadqiqotlari   ham   ilmiy   ahamiyatga   ega   bo lib,   tadqiqotchining   ishlari   asosan	
ʻ
Sug dning   siyosiy   tarixini   tadqiq   etishga   qaratilgan.   Sug d   siyosiy   tarixini	
ʻ ʻ
o rganish   asnosida   tadqiqotchi   tomonidan   Sug d   hukmdorliklarining   tarixiy-	
ʻ ʻ
geografiyasi   va   ularning   ma’muriy   tuzulishi   hamda   sug diy   etnos   vakillarining	
ʻ
tashqi savdo, diplomatik aloqalariga ham e’tibor qaratgan 10
.
8
 История таджикского народа...   –  С. 44-52.
9
  Ходжаев   А.   Сведения   древнекитайских   путешественников   о   Самарканде   //   Цивилизация   и   культура
Центральной   Азии   в   единстве   и   многообразие.   2009   г.   7-8   сентябр.   –   Самарканд:   2009.   –   С.   142-144;
Х оджаев А. Сведения китайских источников о государстве Самарканд в   V-VII  вв.  /  СС. Выпуск 2. Редактор
Шамсиддин Камолиддин.   LAP Lambert Academic Publishing,   2015.   – C.   13;   Хўжаев А., Хужаев К. “Қадимги
манбаларда халқимиз ўтмиши” Тошкент 2001. 132 бет;  Хўжаев А. Суғдийларнинг Хитойга бориб қолиши //
Мозийдан садо. – 2002. – № 2 (14). – Б. 42.
10
  Goyibov   B .   Sogd   and   China :   priority   trade   ties   //   II   Международная   научная   конференция   «История   и
археология». г.  Пермь май, 2014 г.  – Пермь,  2014.  –   C . 9-12; Гойибов Б. Согд-Фергана-Китай: приоритетные
торговые   связы   //   “Фарғона   водийси   тарихи   янги   тадқиқотларда”   мавзусидаги   III   республика   илмий
анжумани материаллари. Фарғона шаҳри, 2014 йил 30 май. – Фарғона: Фарғона нашриёти, 2014.   – Б. 137-
144;   Goyibov   B.   From   the   history   of   relations   between   Sogd   and   India   /   South   and   Central   Asia:   insights   and
commentaries // Edited by A. Sengupta, M. Rakhimov   //   – New Delhi: KW Publishers Pvt Ltd, 2015. – Р. 75-95;
Ғойибов   Б.   Суғдда   элчилик   муносабатларининг   баъзи   хусусиятларига   доир   /   “Ўзбекистонда   элчилик
9 Tadqiqotda   qo llanilgan   metodikaning   tavsifi.  ʻ Dissertasiyani   yozishda
m a’lumotlarni   tizimlashtirish,   muammolarni   kompleks   umumlash tirish,   tarixiy-
qiyosiy tahlil va davrlashtirish, tarixiylik, xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   a hamiyat i.   Disser tasiya
O zbekiston tarixi konsepsiyasi, O zbekiston Respubli	
ʻ ʻ kasining Birinchi Pre zi denti
I.Karimov   va   Prezident   Sh.Mirziyoyevning   tariximiz   haqida   bildirgan   fikrlari,
ilgari   surgan   konseptual-metodologik   xulosalariga   tayangan   holda   amalga
oshirildi.   Ilk   o rta   asrlar   Sug diyona   ma’muriy   davlat   tuzilmasining   tashqi	
ʻ ʻ
aloqalariga   oid   tadqiqotlar   natijalaridan   tarixning   xolisona,   manbalar   asosida
xaqqoniy o rganish tamoyillariga amal qilingan holda foydalanildi.	
ʻ
Ish tuzilmasining tavsifi.  Ish kirish, olti bo limni o z ichiga olgan uchta bob,	
ʻ ʻ
xulosa, ilovalar, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro yxatidan iborat.	
ʻ
хизмати   тарихидан:   талқин   ва   таҳлил”   мавзусидаги   профессор   Розия   Мукминова   номидаги   Республика
тарихчилар илмий-амалий конференцияси материаллари. – Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2016. – Б. 30-42.
10 I-BOB.  ILK O RTA ASRLAR SUG D SAVDOʻ ʻ
MANZILGOHLARINING VUJUDGA KELIShIGA TURTKI BO LGAN	
ʻ
OMILLAR VA TARIXIY ShAROIT
I.1. Sug d va Xitoy o rtasidagi aloqalarning tarixiy asoslari	
ʻ ʻ
Markaziy   Osiyo   hududidagi   yirik   vohalardan   biri   bo lgan   Sug d   Buyuk   ipak	
ʻ ʻ
yo li   chorrahasida   joylashgan   hudud   bo lib,   uning   Xitoy   bilan   savdo   va   madaniy	
ʻ ʻ
aloqalari alohida ahamiyatga ega. Sug d va Xitoy munosabatlari  qadimgi davrlarga	
ʻ
borib   taqaladi.   Ayniqsa   Aleksandr   Makedonskiyning   Markaziy   Osiyoga   yurishlari
natijasida   bu   hududda   yashaydigan   etnoslar   Xitoy   hududlariga   ko chib   o tishga	
ʻ ʻ
majbur   bo lganlar.   Ana   shu   davrdan   boshlab   Sug d   koloniyalarining   vujudga	
ʻ ʻ
kelishini   kuzatamiz.   Bundan   tashqari   Sinszyan   (Sharqiy   Turkiston/G arbiy   Xitoy)	
ʻ
hududlaridan   sug diy   yozma   yodgorliklarning   topilishi   bunga   yanada   oydinlik	
ʻ
kiritadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Sug d va Xitoy o rtasidagi munosabatlar	
ʻ ʻ
ilk o rta asrlar davriga kelib o z taraqqiyotining yuqori cho qqisiga chiqdi.	
ʻ ʻ ʻ
Sug diylar ming yildan ortiqroq vaqt davomida qit’alararo Buyuk ipak yo lida	
ʻ ʻ
faol   bir   tarzda  o z   faoliyatlarini   amalga   oshirganlar.   Bu  yo l   orqali   sug diylarning	
ʻ ʻ ʻ
hunarmandchilik   buyumlari,   turli-tuman   savdo   mahsulotlari,   madaniyati
Xitoygacha etib borgan.  
Xitoylik sayyoh Sun Syanning yozishicha, V asrdan X asrgacha samarqandlik
sug diylarning   qo shiqlari,   raqslari   va   musiqa   asboblari   doimiy   ravishda   Xitoy	
ʻ ʻ
imperatorlarining saroylari, shahar va qishloqlari ko chalari bo ylab taralib turgan	
ʻ ʻ 11
.
Imperator   va   yuqori   mansabdorlarning   saroylarida   Transoksiana   (O rta   Osiyo)   va	
ʻ
Sharqiy Turkistondan kelgan musiqachilarga yuksak san’atlari bois yuqori darajada
hurmat   ko rsatilgan.   Yaponiyalik   olim   Kisibe   Tan   imperiyasi   saroyida   faoliyat	
ʻ
ko rsatgan   g arblik,   ya’ni   O rta   Osiyo   va   Sharqiy   turkistonlik   o ttiz   bitta	
ʻ ʻ ʻ ʻ
musiqachining nomini aniqlagan 12
.
11
  Ширинов Т.Ш., Бердимуродов А., Бердимуродов А. Шарқ мусиқасини улғайтирган юрт. Самарқанд: 2009.
– Б. 16-18.
11 “Tan   shu”   yilnomasida   Xitoyning   boy   xonadonlarida   Sug ddan   borganʻ
mashshoqlar va raqqosalar doimiy ravishda xizmatda bo lganliklari aytib o tilgan. 	
ʻ ʻ
Quyidagi asos ham Markaziy Osiyo va Xitoy o rtasidagi madaniy aloqlarning	
ʻ
rivojlanganligidan darak beradi. 1932 yilda Mug  tog ida olib borilgan qazishmalar	
ʻ ʻ
chog ida   topilgan   Sug d   otliq   askarining   tasviri   tushirilgan   qalqon   olimlarning	
ʻ ʻ
diqqatini o ziga jalb qildi.  	
ʻ
Kalta   qilich   taqqan,   bashang   kiyingan,   kamon   osib   olgan   kishi   ot   choptirib
ketayapti.   Otning   qalin   yoli   xuddi   jonli   tebranayotganday.   Egar   o qdon-sadoq   va	
ʻ
kamon   bilan   to silganligi   uchun   ko rinmaydi.   Otliq   chap   qo lida   cho qmor   tutgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
va   o ng   qo li   bilan   zotdor   otning   tizginini   ushlab   turibdi.   Qalqonning   saqlanib	
ʻ ʻ
qolgan qismida chavandozning boshi ko rinmaydi. Bu qalqon bo lagi tarixchilarga	
ʻ ʻ
qiziqarli   xulosalarga   kelishga   turtki   bo la   oldi.   Qalqon   ularga   uzoq   Sharqiy
ʻ
Turkiston (Sinszyan)dagi budda ibodatxonasining tasviriy suratlarini eslatdi. U erda
ham   xuddi   ana   shunday   tasvirlar   aks   ettirilgan.   Suratda   ham,   otliqning   harbiy
ko rinishida   ham   o xshashlik   bor	
ʻ ʻ 13
.   Lekin   boy   zodagonlarning   buyurtmasini
bajargan   sug diy   rassomlar   bilan   Xitoy   rassomlari   ta’siri   ancha-muncha   kuchli	
ʻ
bo lgan   Sharqiy   Turkistonlik   rassomlar   o rtasida   qanday   bog liqlik   bo lishi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin?
Qadimdan   Xitoy   va   Sug d   mamlakati   o rtasida   teran   tarixiy   va   madaniy	
ʻ ʻ
aloqalar   aynan   Sharqiy   Turkistondagi   Turfon,   Koshg ar,   Xo tan   kabi   voha	
ʻ ʻ
hukmdorliklari vositasida amalga oshgan. V asrdayoq ko plab sug diylar Sug d va
ʻ ʻ ʻ
Xitoy   o rtasidagi   mazkur   vohalarda   aholi   maskanlari   –   koloniyalar   barpo   eta	
ʻ
boshlaganliklarini   eslaylik.   Bundan   tashqari,   Buyuk   ipak   yo li   tarmog i   bo ylab	
ʻ ʻ ʻ
sug diylar   yirik   savdogarlar   va   madaniy   boyliklarning   tashuvchilari   bo lganliklari	
ʻ ʻ
fikrimizga asos bo la oladi. Chunki bu yo l bo ylab sug diylarning manzilgohlarini	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko plab   uchratish   mumkin   edi.   Mohir   hunarmand   va   savdogarlar   o zlari   bilan	
ʻ ʻ
qadimgi   madaniyatni   ham   olib   kelganlar   va   natijada   madaniyatlarning   o zaro	
ʻ
12
  Ходжаев   А.   Сведения   древнекитайских   путешественников   о   Самарканде   //   Цивилизация   и   культура
Центральной Азии в единстве и многообразие. 2009 г. 7-8 сентябр. – Самарканд: 2009. – С. 142-144.
13
  Ғойибов   Б.   Панжикент   деворий   суратларида   халқнинг   маданий-маиший   ҳаёти   /   СамДУ   “Ўзбекистон
тарихи”   кафедраси   катта   ўқитувчиси   С.И.Шариповнинг   60   йиллигига   бағишланган   “Ўзбекистон   тарихи
асрлар силсиласида” мавзуидаги илмий конференция материаллари. – Самарқанд, 2010. – Б. 38-49.
12 qorishish   jarayoni   yuz   bergan.   Buni   biz   ikkala   madaniyatda   ham   kuzatishimiz
mumkin.   Ba’zi   bir   sug diylar   o z   madaniyati   va   dinini   unutib,   budda   dinini   qabulʻ ʻ
qilgan   bo lsa,   ba’zilari   o z   madaniyati   va   e’tiqodini   yo qotmadi   va   uni   saqlab	
ʻ ʻ ʻ
qoldilar.   Singan   qalqon   parchasi   butun   boshli   tarixiy   va   madaniy   aloqalar   tarixi
to g risida xulosalar chiqarishga asos bo lganligi juda qiziqarlidir. 	
ʻ ʻ ʻ
Sug d   va   Xitoy   munosabatlarning   ilk   o rta   asrlar   davriga   kelib   rivoj	
ʻ ʻ
topganligini manbalar bilan bir qatorda tasviriy san’an namunalari ham tasdiqlaydi. 
Ma’lumki, Xitoy va Sug d o rtasidagi  savdo aloqalarining rivojlanganligi va	
ʻ ʻ
753 yilda xitoy qog ozi Sug dga aynan Samarqandga keltirilganligi hamda ana shu	
ʻ ʻ
asosda   “Samarqand   qog ozi”   ishlab   chiqarilgan.   Lekin   bu   ma’lumotda	
ʻ
“Samarqand   qog ozi”   ning   kirib   kelishi   sanasi   noto g ri   keltirilganligi   ko zga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashlanadi.   Aslida,   xitoy   qog ozining   kirib   kelishi   751   yildagi   Talas   jangi   bilan	
ʻ
bog liq   bo lib,   bu   bir   guruh   xitoy   jangchilari   arablarga   asir   tushib   Samarqandga	
ʻ ʻ
olib   kelinadi.   Asirlar   orasida   qog oz   tayyorlash   siridan   xabardor   bo lgan	
ʻ ʻ
hunarmandlardan “Samarqand qog ozi”ni tayyorlashda foydalanilgan.	
ʻ
Umuman   olganda   Sug d   san’ati   dunyo   san’ati   tarixiga   juda   katta   hissa	
ʻ
qo shgan.   Bu   o lkada   rassomchilik,   haykaltaroshlik   o z   taraqqiyotining   yuqori	
ʻ ʻ ʻ
cho qqisiga chiqqan. Sug dda erishilgan san’at borasidagi yutuq natijasida Eron va
ʻ ʻ
Xitoy san’ati o rtasidagi muhim zanjir shakllandi. Bu san’at bizgacha o sha davrda	
ʻ ʻ
yashagan   kishilarning   intilishlari,   jamiyatdagi   siyosiy   voqealar,   ilk   o rta   asrlar	
ʻ
Sug d   jamiyatidagi   kishilarning   diniy   va   dunyoviy   qarashlarini   etkazib   berdi.	
ʻ
Shuningdek,   bu   san’at   namoyondalari   o zlaridan   oldingi   ajdodlarining   madaniy	
ʻ
merosi va xalq og zaki ijodi namunalarini avlodlarga etkazib berishni o z vazifalari	
ʻ ʻ
deb bildilar.
  Ipak   yo li   xitoyliklarni   na   faqat   Davan   (Farg ona)ga,   balki   butun   O rta	
ʻ ʻ ʻ
Osiyoga  qiziqishini kuchaytirgan. Shu bois Xitoy imperatorlari o z sayyohlari (Son	
ʻ
Yun,   Syuan   Szyan,   Xoy   Chao   kabilar)ni   O rta   Osiyoga   yo llab,   ular   orqali	
ʻ ʻ
ma’lumotlar to plagan. 	
ʻ
Xitoy   -   Sug d   savdo   munosabatlari   mil.   avv.   IV   -   III   asrdan   o rnatilgan   edi.	
ʻ ʻ
Ayni   shu   davrdan   Sharqiy   Turkistonda   tijoratchi   muhojir     sug diylarning	
ʻ
13 koloniyalari paydo bo ldi. Bu jarayon keyingi asrlarda yana tezlashdi. 197 yilga oidʻ
sug diy maktublar to plami “Ko xna xatlar”da (2-xat) Xitoyning Loyan (sug dcha -	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sarag )   va   Chan’an   (sug dcha   -   Axumtan)dan   to   Szyusyuan   (sug dcha   -	
ʻ ʻ ʻ
Chuchan)gacha   bog lagan   hududda   joylashgan   sug diylarning   koloniyalari   haqida	
ʻ ʻ
ma’lumotlar uchraydi 14
.  
  Ilk   o rta   asrlar,   350   yillargacha   sug diy   savdo   manzilgohlari   asosan   tijorat	
ʻ ʻ
maqsadlarida   barpo   etilgan   bo lsa,   350-750   yillarda   bu   manzilgohlar   ahamiyati	
ʻ
siyosiy, iqtisodiy va madaniy darajaga ko tarildi.	
ʻ  
V   asr   20-50   yillarida   Shimoliy   Vey   (386-550)   sulolasi   hukmdorlari   O rta	
ʻ
Osiyoga -  Eftallar  huzuriga  uch bor  elchilar  yuborgan. 425 yildagi  missiyaga  Van
Enshen   va   Xey   Van,   437-438   yillarda   Tue   Yuan   va   Shao   Min,   444-453   yildagi
missiyaga   Chjechjiba   boshchilik  qilgan.  Bu  elchilar  Sug d  poytaxti   Samarqand  va	
ʻ
ixshidlar   qarorgohi   Maymurg ga   tashrif   buyurishgan.   Elchilarning   hisobati   esa	
ʻ
keyingi aloqalar uchun muhim hsoblangan. Bunda asrlar davomida O rta Osiyo va	
ʻ
Sharqiy   Turkiston   aholisi   orasidagi   yagona   etnomadaniy   makon,   o z   ta’sirini	
ʻ
ko osatgan edi.	
ʻ
  Turk xoqonligi qaror topishiga Gansudagi sug diy manzilgohlarning vakillari	
ʻ
astoydil   harakat   qilganlar.   Ular   janub,   sharq   va   shimolga   yo nalgan   savdoni   o z	
ʻ ʻ
qo llariga   olgan   edilar.   Turk   xoqonligi   Xitoyning   Suy   sulolasini   mag lub   etishi,	
ʻ ʻ
sug diylarning   Kumul   shahri   yaqinidagi     Xami   viloyatini   nazoratga   olishga   va   u
ʻ
erda   xoqonlik   boshqaruvini   joriy   etishga   imkon   bergan.   Samarqandlik   Kan   Sumi
Ordosdagi   Beyan   okrugi   gubernatori   -   duxu-fu   lavozimiga   tayinlangan.   Bu
hududlarga Sug ddan muhojirlarning kelishi davom etgan. 630 yilda “ulug  sardor”	
ʻ ʻ
buxorolik An Tuxan  5 ming sug diyni shimoliy Xitoyga olib kelib joylashtirdi. VII	
ʻ
asrning   2-   yarmida   samarqandlik   Kan   Yan-tyan   guruhi   Tarim   soyi   sharqdagi   Lob
Nor ko li atrofidagi tashlandiq shaharga o rnashib, bu erda uchta qishloqni bunyod	
ʻ ʻ
etdi. Ulardan biri Putaochen – Uzumzor deb atalgan. Uzum va may p’u-tao xitoy va
yapon   tillariga   sug diy   bu-dav   (aniqrog i  	
ʻ ʻ  w  w)   orqali   kirib   bordi.     VII   asrdan
so ng   sug diylar   nufusini   yanada   oshirdi.   Dunxuandan   topilgan   hujjatlarda   VII   -	
ʻ ʻ
14
 Henning W.B. The date of Sogdian Ancient Letters // BSOAS. – 1948. – vol. 12. –  Р . 176.
14 VIII   asrlarda   Lob   Nor   ko li   janubida   to rtta   sug diylar   shahri   bo lganligi   aytiladi.ʻ ʻ ʻ ʻ
Sug diylar   karvon   yo llari   bo ylab   yana   o nlab   shahar   va   qishloqlarni   bunyod	
ʻ ʻ ʻ ʻ
etdilar.   Asosiy   manzilgohlari   strategik   ahamiyatga   ega   Ordos   va   Shansi   o lkalari	
ʻ
oralig idagi   Luchjou,   Lichjou,   Xanchjou,   Saychjou   va   Ichjouda   joylashdi.	
ʻ
Jumladan,   Kultegin   bitiktoshining   24   qatorida:   sekiz   jegirmi   jashima   alti   chub   \
sogdaq\... tapa suladim – “o n sakkizinchi  yilda men olti sug d o lkasiga yurdim”,	
ʻ ʻ ʻ
deb   yozilgan.   Bu   “olti   sug diylarga   qarashli   viloyat”lar   garchi   Turk   xoqonligi
ʻ
tarkibida   bo lsa   ham,   ularning   havfsizligi   maqsadida   Turk   xoqonlari   u   erga   o z	
ʻ ʻ
harbiy   kuchlarini   yuborib   turgan.   Bu   shaharlardagi   sug diy   savdogarlar   xitoy	
ʻ
savdogarlari bilan raqobat qilib, ularning savdo ishiga ham ijobiy ta’sir etishgn. 
603   yilda   Turk   xoqonligi   Sharqiy   va   G arbiy   qismlarga   bo lingach   ham	
ʻ ʻ
muhojir   sug diylar   Sharqiy   Turk   xoqonlariga   xizmat   qildi.   Jumladan,   An	
ʻ
(buxorolik)   Suy-sze   Dulan-xoqonning   saroy   maslahatchisi   bo lgan   edi.   Bu   davrda	
ʻ
sug diylar   turkiylarning   na   faqat   ittifoqchisi,   balki   tarkibiy   qismiga   aylandi.   607	
ʻ
yilda   Xitoy   josusi   Li   Pen   o z   saroyiga   jo natgan   nomasida:   -   “Turklar   soddadil	
ʻ ʻ
bo lganliklari   uchun   uzoqni   ko rolmaydilar   va   ular   orasiga   nifoq   solish   mumkin.	
ʻ ʻ
Ammo   ular   ichidagi   ko plab   sug diylar   o ta   ayyor   va   mug ombirdirlar.   O shalar	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
turklarga   o rgatib,   yo naltirib   turadi”   deb,   yozgan   edi	
ʻ ʻ 15
.   Chunki   sug diylar   Turk	ʻ
xoqonligining   mustaqil   siyosat   yuritishi   va   mintaqada   etakchi   bo lib   turishidan	
ʻ
manfaatdor edi.
Sug diylar uchun Xitoy bilan savdo qilish oson kechmagan. Xou Jen-chjining	
ʻ
yozishicha   Xitoy  ma’murlari  tujjorlarga  nisbatan:  “to lov  yo q,  savdo   yo q,  to lov	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bor-savdo   bor”   siyosatini   olib   borgan.   630   yilda   xoqonlik   tanazulga   uchrab,
minglab sug diy hunarmand, savdogar va dehqonlar xitoyliklar tomonidan asir olib	
ʻ
ketilgan.   Joylardagi   sug diylar   esa   Xitoyga     soliq   to lashga   majbur   etilgan.   691	
ʻ ʻ
yilda   Sharqiy   Turk   xoqoni   Qapog on   (Mochjo)   xoqon   Xitoy   devori   narigi	
ʻ
tomonidagi   sug diylarni   qaytarish   maqsadida   harbiy   kuch   ishlatib,   asirlarning	
ʻ
avlodlarini oltmish yillik (631-691yy.) tutqinlikdan so ng ortga qaytardi. Bu turkiy	
ʻ
15
  Атаходжаев   А.   К   вопросу   взаимоотношений   тюрков   и   согдийцев   в   раннем   средневековье   //   “Марказий
Осиё   халқлари   тарихи   манбашунослиги   ва   тарихшунослиги   масалалари”   мавзуидаги   Республика   5 -илмий
конференциясининг материаллари. 2 - қисм.  – Тошкент: ТДШИ, 2013. – Б. 86.
15 va   sug diy   birodarlik   namunasi   edi.   Ammo   keyinchalik   Tan   imperatori   Tay-szunʻ
(Li   Shimin)   (726-749)   sug diy   muhojirlar   yashaydigan   ayrim   hududlarni   yana	
ʻ
egalladi.   Sug diylar   esa   barcha   vaziyatlarnida   o z   faoliyatlarini   davom   ettirishga	
ʻ ʻ
harakat qilaverganlar 16
.
Uyg ur   xoqonligi   davridagi   aks   aksariyat   poytaxt   shaharlar   O rta   Osiyo	
ʻ ʻ
shaharsozlik madaniyati  uslubida bunyod etilishida sug diylarning katta xizmatlari	
ʻ
bo lgan.   Jumladan,   poytaxt   O rdo baliq,   Bayoncho r   xoqon(747-759)   Selenga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo yiga qurdirgan Boybaliq, Bug u xoqon (759-779) ning Urxun daryosi bo yidagi
ʻ ʻ ʻ
Baliq, Uyg urbaliq, Qorabolg asun shaharlar, Xangay qarorgohi va Tuvadagi shahar	
ʻ ʻ
qal’alari qad rostladi. Xemchik va Ulug  Xem (Enesey) vodiylarida Eltutmish Bilga	
ʻ
xoqon   buyrug i   bilan   750-751   yillarda   xakaslardan   himoyalanish   maqsadida	
ʻ
sug dlik   me’morlar   va   quruvchilar   tomonidan     O rta   Osiyo   an’anasida   mudofaa	
ʻ ʻ
devori tiklanib, bu shahar Kemijket deb nomlandi. Barcha shahar - qo rg onlar keng	
ʻ ʻ
mudofaa   devorlari   bilan   o ralib,   qo rg onlari   ichidagi   qal’asi   uchun   alohida   devor	
ʻ ʻ ʻ
tortilgan.   Shaharlar   atrofida     esa   O rta   Osiyo   shaharsozlik   uslubiga   xos   bog lar	
ʻ ʻ
bunyod   etilgan.   Jumladan,   Qorabolg asun   “shahar   aholisi   turklar   va   olovga	
ʻ
topinuvchilar  hamda   zindiq  (monuviy)lardan  iborat”  bo lgan.	
ʻ   Dungxuandagi  13  ta
sug diylar   qishlog ida   ham   olovga   sig inish   ibdatxonalari   bo lgan.	
ʻ ʻ ʻ ʻ   X   asrda   ham
Turfondagi beshta “bektegin” qishlog i sug diylarga tegishli bo lib, aholisi xristian,	
ʻ ʻ ʻ
zardushtiy va sabiy (moniy yoki buddaviy) diniga e’tiqod qilgan 17
.  Bu mintaqadagi
diniy murosa va bag rikenglikdan dalolat berardi.	
ʻ
  VI   asrda   yozilgan   “Vey   shu”   solnomasiga   ko ra,   sug diylar   erli   ruzie	
ʻ ʻ
(yuechji)lar, saklar va turklar bilan etnik qarindosh bo lib, ularning azaliy vatanlari	
ʻ
Orol va Kaspiyning shimoliy sohillari bo lgan. 	
ʻ Bunday yaqinlik turk-sug d simbiozi	ʻ
uchun muhim omil hisoblangan. Xitoy imperatorlarining turkiylarni qaram qilishga
qaratilgan   siyosatini   barbod   bo lishida   va   xoqonliklarining   mustaqil   siyosat	
ʻ
yuritishida sug diy maslahatchilar katta o rin tutgan deyish mumkin.	
ʻ ʻ
16
  Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. – М.:
Наука, 1961. – С. 42.
17
  Тугушева   Л.Ю.   Уйгурская   версия   биографии   Сюань   Цзяна   (фрагменты   из   ленинградского   рукописного
собрания Института Востоковедения АН СССР).  – М.: Наука, 1991.  – С. 15-27.
16   Xitoy   ichkarisida   muqim   qolgan   sug diylar   Xitoy   iqtisodi   va   madaniyatiʻ
rivojiga ham ta’sir o tkazdi. Xitoy poytaxti Chan’an (Sian)ga o tiladigan yo l - Xesi	
ʻ ʻ ʻ
koridori   Gansu   o lkasidagi   eng   qulay   joy   bo lib,   bu   erdagi   savdo   daromadi   asosn	
ʻ ʻ
hudud   xavfsizligiga   sarflangan.   Xesini   Xitoy   tarixchisi     Li   Minvey:   “o ziga   xos	
ʻ
mustaqil yoki yarim mustaqil, barqaror hudud” deb, ta’riflaydi. Bu erdagi Guochjou
(Ansi),   Suchjou   (Jyuchyuan),   Shachjou   (Dungxuan),   Ganchjou   (Chjange),
Lyangjou   (Uvey)   va   Lanchjou   (Gansuning   markazi)   kabi   tumanlarda   aksariyat
sug diylar   yashagan.   Bu   hudud   urushlardan   holi   etilib,   savdo   qilishga   imkoniyat	
ʻ
yaratilgan.   Xitoy   tarixchilari   Vang   Chjeng ya,   Guan   Lyanji,   Li   Minvey,   Chen	
ʻ
Aychju, Jin Yue kabilar: “Xitoy va G arb o rtasidagi  aloqalarda sak, xun, sug diy,	
ʻ ʻ ʻ
ruzei   (yuechji),   turk   va   uyg urlar   nihoyatda   katta   hissa   qo shganlar.   Saklar	
ʻ ʻ
Evroosiyo   shimoliy   savdo   yo lini   ilk   bor   ochgan   xalq   hisoblansa,   sug diylar   mil.
ʻ ʻ
avv. V asrdan to mil. X asrgacha, taxminan 1500 yil davomida Ipak yo li orqali olib	
ʻ
borilgan   aloqalarning   rivojlanishiga   beqiyos   hissa   qo shganlar”   deb,   yozadilar	
ʻ 18
.
Sug diylar va turkiylarning Xitoy tarixidagi ishtiroki mintaqaning keyingi taqdirini	
ʻ
belgilagan. 
Sug diylar   yashagan   yirik   markaz   Dungxuan   -   Druan   haqida   Li   Minvey	
ʻ
“Suytan   sichou   chjilu”   asarida:   “Dungxuan   viloyatidagi   13   ta   qishloqdan   biri
Sungxua deb ataladi”. Vey (220-265) va Szin (317-425) sulolalari davridan to 534
yilgacha   Uvey   shahrida   sug diylar   soni   bir   necha   barobar   ko payishiga   Vey	
ʻ ʻ
sulolasining   ularga   yaratgan   imtiyozlari   sabab   bo lgan.   Dunxuandan   O rta   er	
ʻ ʻ
dengizigacha   uchta   savdo   yo nalish   bo lib,   bularning   shimoli   Xamidan,   markaziy	
ʻ ʻ
Turfondan va janubiy Dunxuandan boshlangan 19
. 
Xitoy   hududidagi   muhojir   sug diylar   savdodan   tashqari   ma’muriy   va   harbiy	
ʻ
sohalarga ham jalb etilgan. Xitoy imperatoriniga xizmat qilgan samarqandlik otliq
qo shin   boshlig i   Fadaning   o g li   Kang   Mojaning   Loyangdagi   qabr   ustidagi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozuvda,   u   harbiy   jasorati   uchun   mukofatlangani   yozilgan   bo lsa,   “Suyshu”	
ʻ
solnomasiga ko ra, bir millionlik Chan’an aholisining 50 minga yaqini muhojirlar,	
ʻ
18
  Отахўжаев   А.   Илк   ўрта   асрлар   Марказий   Осиё   цивилизациясида   турк-суғд   муносабатлари.   –   Тошкент:
2010. – Б. 21-22.
19
  Хўжаев А. Суғдийларнинг Хитойга бориб қолиши // Мозийдан садо. – 2002. – № 2 (14). – Б. 42.
17 jumladan,   sug diylar   edi.   Ular   “Chjaou   jyu   shin   xu”   –   “to qqiz   o lka   xulari”   debʻ ʻ ʻ
nomlangan.   Bu   ma’lumotlar   sug diylarning   nafaqat   Turk   xoqonligi,   balki   Xitoy	
ʻ
tarixida ham o rinlari bo ganligini isbotlaydi.  	
ʻ ʻ
Tan   davri   Xitoy   tarixida   asli   buxorolik   An   Lushao axsi   alohida   o rin   tutadi.	
ʻ ʻ
Kidanlar bilan kurashayotgan An Lu-shan va uning safdoshi Shi Chao-ilar 755 yilda
imperatorga qarshi    o z qo shinini tashlab, Kayfin, Loyan va Chan’an shaharlarini	
ʻ ʻ
egallaydi. Imperator Sichuan “varvarlarini varvarlar qo li bilan engish” usulida   bu	
ʻ
isyonni   ko manchilar   va   Uyg ur   xoqonligi   yordamida   762   yilda   bostirishga	
ʻ ʻ
erishdi 20
.   Bu   xizmatlari   uchun   Tan   ma’murlari   uyg urlarga   savdo   sohasida	
ʻ
imtiyozlar   bergan.   Shu   bahonada   sug diylar   o zlarini   uyg ur   deb   atab,   bu	
ʻ ʻ ʻ
imtiyozlardan   unumli   foydalanishgan.   Bu   esa   sug diylarning   uyg urlashuviga   va	
ʻ ʻ
mintaqa etnomada niyatiga o z ta’sirini ko rsatgan.	
ʻ ʻ
Xitoy bozorlarida turkiylarning chorva mahsulotlariga, sug diylarning otlariga,	
ʻ
Xo tan yashmasiga talab kuchli edi. 607 yilda 3000 (uch ming) otga 13000 (o n uch	
ʻ ʻ
ming)   o ram   ipak   to langan.   763-779   yillarda   uyg urlar   Xitoyga   100   ming   ot	
ʻ ʻ ʻ
etkazib,   o rniga   1   mln   o ram   ipak   olib,   har   bir   ot   bahosini   10   o ramga	
ʻ ʻ ʻ
baholagan.VII     asr   oxiri   –   VIII   asr   boshlarida   esa   bitta   otga   50   o ram   ipak   mato	
ʻ
to langan. Bir o ram ipak mato 20 sug diy drahm baholangan. Samarqandda esa bir	
ʻ ʻ ʻ
o ram   ipak   mato   28   drahmga   sotilgan.   Bu   esa   Sug dning   o zida   ipak   ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqarishni   ko paytirishga   sabab   bo lgan.   Sug d   ipagini   esa   asosan   ko chmnchi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
turkiylar   xarid   qilgan.   Sug d   o zining   chit,   jun   va   shoyidan   tikilgan   kiyim-	
ʻ ʻ
boshlarini,   charm   va   yog och     mahsulotlari,   metall   va   suyakdan   yasalgan
ʻ
buyumlarini   ham   turkiylarga   arzonga   sotgan.   Xorijga   esa   qimmatbaholarga   oltin
zebu   ziynati   va   taqinchoqlar,   oq   marvarid,   novshodil,   gilam   va   so zanalar	
ʻ
chiqarilgan. O ziga xos  Sug d ipak bezaklari Tan sulolasi davrida (618-906) “O rta	
ʻ ʻ ʻ
Osiyo usulli” xitoy matolarida o z aksini  topgan. Bu ham  sug diylarning sohadagi	
ʻ ʻ
yutug i edi	
ʻ 21
.
Muhojir   sug diylar   Sug ddagi   qavmdoshlari   bilan   aloqada   bo lganligi   II-IV	
ʻ ʻ ʻ
asrlarga oid “Ko hna xatlar”da o z aksini topgan. 639 yilga oid   hujjat Turfondagi
ʻ ʻ
20
  Хўжаев А. Суғдийларнинг Хитойга бориб қолиши. ... – Б. 42-43.
21
 Отахўжаев А. Илк ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари. ... – Б. 23.
18 Chinonchkand   bozorida   samarqandlik   savdogar   Vaxshubirt   To dak   o g li   vaʻ ʻ ʻ
xitoylik   rohib   Yon-Siyon   Uta   o g liga   Upachah   ismli   cho rining   sotilishiga	
ʻ ʻ ʻ
bag ishlangan	
ʻ 22
.   Maktubda   Upachahning   Turkistondan   ekanligi   ta’kidla nagan.
Turkiston esa  Turk xoqonligi tassarrufidagi O rta Osiyo edi.	
ʻ
VII-VIII   asrlarda   Sug dda   Turk   xoqonligi   davrida   o zlashtirilgan   Xitoy	
ʻ ʻ
namunasidagi   tangalar   zarb   qilindi.   Bu   V-VII     asrlardagi   O rta   Osiyo   hududida	
ʻ
efaliylarga harbiy o lja sifatida keltirilgan sosoniy tangalari o rnini egalay boshladi.	
ʻ ʻ
VII   asr   ikkinchi   yarmidan   Sug d   va   Chochda   tanga   zarb   qilish   markazlari	
ʻ
shakllandi. Bu tangalar Tan sulolasi tangalari standartidagi   bronza tangalar bo lib,	
ʻ
mintaqada asosiy muomala vositasiga aylandi. Sug diylar ularni xitoycha  fen-piuen	
ʻ
- “fen” va turkiylar pun - “pung” deb atashgan.  
VIII asr boshlariga oid Mug  arxivining V-17 hujjati  - Panch viloyati hokimi	
ʻ
Devashtichning   Xoxsar   hokimi   Afarunga   maktubining   12-13   qatorlarida:   “   (12)   -
yuqori tomondan ko plab turk (xun) va xitoy (chin) qo shinlari etib keldi” deyilsa,	
ʻ ʻ
V-18 hujjatining 8-11 qatorlarida: – Hech qanday o zboshimchalik qilmagin. O zim	
ʻ ʻ
avval senga yuborgan Xitoy choparini xoqon oldiga elchi qilib yuborishni buyurgan
edim.   Endi   yuborma”   kabi   Panch   viloyati   hokimi   Devashtichning   Afarunga
ko rsatmalari  keltirilgan.   Maktublar Sug dga Xitoyning amaliy yordam  bo lganga	
ʻ ʻ ʻ
emas,   balki   Xitoy   tomonidan   hayrixohlik   maqsadida   vakillar   yuborilganiga   ishora
qiladi.     Xitoyning   arab   istilosi   davrida   O rta   Osiyo   siyosatiga   deyarli   kuzilmaydi.	
ʻ
Devashtich   bu   maktubni   Gurakning   ukasi   Afarunni   tinchlantirish   uchungina
yuborgan   xolos 23
.   Shu   bois   yo llangan   maktub   mazmunidan   yakuniy   xulosa	
ʻ
chiqarish murakkab. 
Markaziy Osiyo bo ylab sug diylarning savdo harakatlari ilk o r	
ʻ ʻ ʻ ta asrlardagi
sug diylar uchun siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va et	
ʻ no madaniy zamin hozirladi hamda
ulkan   mintaqada   yagona   etnomadaniy   makonni   vujudga   keltirish   jarayonini
faollashtirdi.   Qolaversa,   Buyuk   ipak   yo lining   Marvdan   Xitoy   devori   qadar	
ʻ
tarmog i   shu   hududda   yashagan   elat   va   xalqlarni   iqtisodiy   hamkorlik   asosida	
ʻ
22
  Исҳоқов М.М. Номи азал Туркистон / Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 1993, 12 ноябр.
23
 G‘oyibov B. Sug‘diy hukmdorlar shajarasi xususida (Panch misolid a ) // Ilmiy axborotnoma. Научный вестник. –
Samarqand, 2014. – №2 (84). – Б. 11-15.
19 siyosiy   va   etnomadaniy   jihatdan   yaqinlashtirdi.   Sharqda   Xitoy   va   G arbda   Eronʻ
bilan raqobatda,  mintaqa mustaqilligini   saqlashda   turkiylar  va  sug diylar  tengma	
ʻ -
teng   harakat   qildilar.   Sug diylarning   koloniyalari   Xitoy   bilan   G arbiy   Osiyo	
ʻ ʻ
xalqlari   orasidagi   savdo-iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy   aloqalarda   vositachilik
vazifasini   bajardi.   Bu   savdo   manzilgohlari   shaharlarga   aylanib,   ularda   o troq   va	
ʻ
ko chmanchi madaniyatlar sintezi ro y berdi. Sug diy til va yozuv xoqonlik aholisi	
ʻ ʻ ʻ
tili turkiy tilning mavqyeiga putur yetkazmagan holda ras miy maqomga ega bo ldi.	
ʻ
Bu   esa   o z   navbatida   sug diylarning   turkiylar   bilan   assimiliyasiyalashuvi	
ʻ ʻ
jarayonini   jadallashtirdi.   Tomonlarning   urf - odatlari,   an’analari   yaqinlashuvi
kuzatildi.
Buyuk   ipak   yo lida   o troq   va   ko chmanchi   madaniyatlar   mushtaraklik   topdi	
ʻ ʻ ʻ
hamda   birbirini   boyitdi.   Mintaqadagi   siyosiy   barqarorlik,   iq ti sodiy   taraqqiyot   va
madaniy   yuksalish   ko p   jihatdan   turk-sug d   muno	
ʻ ʻ sabatlari   va   simbiozi   asosida
qurildi. Eng muhimi sug diylar ta’siri ostida turkiylar o troq madaniyatga, turkiylar
ʻ ʻ
ta’sirida   esa   sug diylar   ishonchli   iqtisodiy   sherik   va   siyosiy   himoyachiga   ega	
ʻ
bo ldilar.	
ʻ  
Xulosa   qilib   ayganda,   sug diylarning   yaqin   qo shni   Xitoy   bilan   aloqalari	
ʻ ʻ
serqirra   bo lib,   o ziga   xos   iqtisody   va   siyosiy   jarayonlar   bilan   kechgan.   Bu   esa	
ʻ ʻ
Markaziy   Osiyo   mintaqasining   ko p   asrlik   tarixiy   taraqqiyotida   muhim   o rin	
ʻ ʻ
tutgan. Mintaqa xalqlaring ko p asrlar taqdiriga o z ta’sirini ko rsatgan.	
ʻ ʻ ʻ
20 I.2.  Sug diylarning Xitoy va Sharqiy Turkistonga ʻ joylashuv i
Zarafshon   va   Qashqadaryo   vohalarida   joylashgan   Sug d   qadimgi   yozma	
ʻ
manbalarda   Sugda   yoki   Suguda   (qadimgi for siy),   Sugda   va   Suxda   (“Avesto”),   šu-
ug-da   (elam),   su-ug-du   (akkad)   tarzida   qayd   etilgan.   “Avesto”   kitobida   “Gava
o lkasida sug diylar yashaydi” deb kelti	
ʻ ʻ ri ladi. 
Sug dshunos V.A.Livshis  	
ʻ kat   so zi bilan  	ʻ kand   so zining genezisi  bir, tafovut	ʻ
shevaviy   talaffuz   oqibatida   bo lib,   sug diy   hujjatlarda  	
ʻ ʻ Kan   –   “shahar”   ma’nosini
ifodalab   keladi   degan   fikrni   bildirish   orqali   buni   izohlashga   harakat   qiladi 24
.
Darhaqiqat   Kan   toponimi   Kat   ko rinishda   ham   shahar   nomini   ifodalaganligi	
ʻ
Xorazmning   qadimgi   poytaxti   (Kat)   nomlanishida   yaqqol   ko rinadi.  	
ʻ Kan
komponenti   bilan   yasalgan   boshqa   toponimlarda   ham   ayni   ma’no   anglashiladi.
Ustrushonaning   qadimiy   shahri   bo lgan   Bunjikat   toponimidagi  	
ʻ kat
komponentining   kelib   chiqishini   A.R.Ayubov   Sibir   va   Oltoyda   yashagan   oriy
qabilalari   bilan   bog laydi.   Unga   ko ra,   bu   ibora   din   bilan   bog liq   bo lib,   unga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko ra,   sovuq   havoda   vafot   etgan   qabiladoshlarini   ular   to   issiq   kunlar   kelguniga	
ʻ
qadar  kada  (kede)da saqlashgan. 
Markaziy Osiyoda keng tarqalgan va keyinchalik “qishloq”, “shahar”, “ovul”,
“qal’a” kabi ma’nolarni ifoda lash uchun ishlatilgan  kat  (kad) atamasi, ibtidoiy  kad,
kat  yoki  kata  so zidan kelib chiqqanligi ehtimoli yo q emas. Lekin bu iborani oriy	
ʻ ʻ
qabilalari   bilan   bog lash   qo shimcha   dalillarga   muhtoj.   Shunday   ekan  	
ʻ ʻ kent   –
“shahar”   ma’no sidagi   ushbu   so z  	
ʻ kat   iborasi ning   dialektal   shakli   hisoblanadi.
Mahmud   Koshg ariyning  	
ʻ kent   atamasini   turkiy   deb   hisoblab,   turkiy   so zlar	ʻ
lug atida   keltirishiga   sabab   ham	
ʻ   kent   so zining   dastlab   sug diy   aholi   orasida	ʻ ʻ
ishlatilib,   so ngra   turkiy   aholiga   o tganligi   deb   hisoblash   yuqoridagi   asoslardan	
ʻ ʻ
ma’lum bo ladi.  
ʻ Xullas, dastlab Markaziy Sug d – “Samarqand” toponimining bir	ʻ
qismini   ifodalagan   Kan   iborasi   keyinchalik   “samarqandlik”   ma’nosida   Xitoyda
keng tarqalgan.  Shu tarzda “Kan” atamasi ham joy nomi, ham Samarqand sulolasi
nomi sifatida Xitoy manbalaridan joy olgan. Bu Xitoydan topilgan   Kan   familiyasi
24
 СДГМ  II . С. 89-90.
21 keltirilgan sug diy hujjatlarda va qabr toshlarida keltirilganligi bilan asoslanadi. Buʻ
esa   hozirda   ham   Xitoyda   Kan   familiyasida   bo lganlarning   kelib   chiqishi	
ʻ
Samarqand bilan bog liqligi ehtimoli yuqoriligidan dalolat beradi.	
ʻ
Xitoy   manbasi   “Tundyan”da   Samarqand   davlati ning   poytaxti   Sabao shuy
daryosi   (Si yob   daryosi)   bo yidagi  	
ʻ Aludi   shahri   deb   keltiriladi.   “Aludi”   toponimi -
ning   hozirgi   paytda   qayerga   to g ri   kelishi   masalasi   bahsli   hisoblanadi.   A.Xo ja	
ʻ ʻ ʻ -
yev ning   fikricha,   “Aludi”   Samarqand   hukmdor la ri ning   qarorgohi   –   “O rda”	
ʻ
(“Markaz”   yoki   “Qal’a”)ning   xitoycha   trans krip siyasidir 25
.   “Aludi”   toponi mi ni
turkiy   “o rda”   bilan   solishti	
ʻ rishdan   ko ra,   sug diy  	ʻ ʻ diz   –   “qal’a”   so zi   bilan	ʻ
tugaydigan   joy   nomi   deb   talqin   qilish   ham   mumkin.   Masalan,   Kan +diza,
Chokar+diza,   Diz+ak   va   h.k.   Ushbu   iborani   “qal’a”   ma’nosida   talqin   etuvchi
tarafdorlar ko proq.	
ʻ
Kan   iborasi   masalasiga   qaytsak.   Kan   iborasi   “shahar”   ma’nosini   ifodalash
bilan   birga   “samarqandlik”   tushunchasini   ifodalash   uchun   ishlatilgan   o ziga   xos	
ʻ
“familiya” ham bo lganligini ko rish mumkin.  	
ʻ ʻ Xitoy yilnomalarida keltirilishicha,
Samarqand   hukmdorlari   ismiga   ham   Kan   familiyasi   qo shib   ishlatilganligi	
ʻ
kuzatiladi. Masalan,   G arbiy turk xoqoni Tardu xoqon (567 – 600) o z qizini  	
ʻ ʻ Kan
Shifubi   ismli   Samarqand   hukmdoriga   turmushga   berganligi   xitoy   yilnomalarida
qayd etiladi 26
.   
Mazkur familiya asosan Xitoy manbalarida “samarqanlik”, “Samar qanddan”,
“Samarqand fuqarisi” ma’nolarini ifodlashda ishlatil gan.  Kan  familiyasining Xitoy
hududiga tarqalishi asosan sug diylarning Xitoyga ko chib borishi bilan bog liq.  	
ʻ ʻ ʻ
Sug diylarning	
ʻ   o z	ʻ   yurtini   tashlab   Xitoy   va   Sharqiy   Turkiston   hududlariga
kirib   borishi   asosan   mil .   avv .   IV   asrda   yuz   berib ,   bunga   asosiy   sabab   Sug d	
ʻ
hududiga   makedoniyalik   Aleksandrning   yurishlari   sabab   bo lgan	
ʻ 27
.   Keyingi
yillarda   amalga   oshirilgan   tadqiqotlar   ham   mazkur   fikrni   tasdiqlaydi 28
. 
25
  Ходжаев   А.   Сведения   древнекитайских   путешественников   о   Самарканде   //   Цивилизация   и   культура
Центральной Азии в единстве и многообразие. 2009 г. 7-8 сентябр ь . – Самарканд: 2009. – С.  142-144.
26
27
  Чигуевский   Л.И.   Нов ые   материалы   к   истории   согдийской   колонии   в   районе   Дуньхуана   /   СНВ.   X.   –
Москва: Наука, 1971. – С. 147.
28
  Рахимов   Н.Т.   Согдийская   колонизация:   история   изучения   и   нов ые   данные   /   НОМАИ   ДОНИШГО Ҳ.
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ.  SCIETIFIC NOTES. 2016 . №2 (47). – С. 32. 
22 Xitoy   yilno malarida   keltirishicha,   Kan   (Samar qand),   Mi   (Maymurg ),  ʻ Shi
(Kesh)   va   boshqa   bir   qator   “ Xu   mamlakatla ri”dan   savdogarlar   Xitoyga   borib,   bu
mamlakat dagi   Gansu,   Dunxuan   (sug diylar   eng   ko p   joylashgan   viloyat)	
ʻ ʻ
o lkalarida	
ʻ 29
  va   Sharqiy   Turkiston dagi   Turfon,   Kucha,   Koshg ar,   Xo tan	ʻ ʻ
shaharlarida   bir   necha   savdo   koloniya larini   barpo   etishgan 30
.   Xitoyda   o z   savdo	
ʻ
man zilgoh larini   barpo   etishga   uringan   Sug ddan   kelgan   samarqand	
ʻ liklar,
keshliklar,   maymurg liklar   bitta   mavzeda   istiqomat   qilishsa-da,   o zlari   mansub	
ʻ ʻ
bo lgan hukmdorlik fuqarosi bilan qo shni bo lishni afzal bilishgan va shu asosda	
ʻ ʻ ʻ
sug diylar   jamoalari   birgalikda   yashaydi
ʻ gan   manzil   qishloqlarni   bunyod   etishga
urinishgan.
Sug diylarning	
ʻ   Xitoy   va   Sharqiy   Turkiston   bo ylab	ʻ   joylashuvi   Buyuk   ipak
yo lining	
ʻ   vujudga   kelishi   bilan   yanada   jonlandi .   Natijada   Tarim   vohasi,   Lobnor
atrofi va Gansuda, Ordos va Mo g ulistonda Sug d manzilgohlari vujudga kelgan.	
ʻ ʻ ʻ
Bu esa Buyuk ipak yo li bo ylab sug diy til va yozuvning ahamiyatining oshishiga	
ʻ ʻ ʻ
olib   kelgan 31
.   Mazkur   hududlarda   o nlab   sug diylar   yashaydigan   qishloqlar	
ʻ ʻ
vujudga kelgan 32
.
Dunxuan,   Gansu   va   Sharqiy   Turkistondan   topilgan   milodiy   III-VII   asrlarga
taalluqli su g diy hujjatlar ham muammoning mohiyatini anglashda yordam beradi.	
ʻ
Xususan, “Ko hna xatlar” (hozirda Londondagi Britaniya muzeyida saqlanmoqda)
ʻ
deb   yuritiluvchi   Xitoy   devorining   qorovul   bekatidan   topilgan   (Dunxuan)   sug diy	
ʻ
bitiklarda   Samarqand   mamlakatidan   Turfon   va   undan   so ng   Xitoyga   borgan	
ʻ
savdogarlar   jamoasining   savdo   marshrutlari   hamda   mazkur   mintaqalarda
samarqandlik   sug diylarning   alohida   manzilgohlar   barpo   etganliklari   haqida   gap	
ʻ
boradi 33
.
IV   asrda   dastlabki   moniy   ibodatxonalari   –   monastirlari   paydo   bo ldi.	
ʻ
Ta’limotning   VI   asrda   turkiylar   orasidagi   targ ibotida   samarqandlik   Kan   Syuan   -	
ʻ
29
  Mori M. Soğdlular i n Orta Asya’daki Faaliyetleri. TTK, Belleten, Ocak .  –   Ankara :  1983.  – S. 341-345.
30
  Хўжаев А. Хитой манбаларида суғдларга оид айрим маълумотлар . ...  – Б.  57-58.
31
  Отах ў жаев   А. Илк ўрта асрларда  Марказий  Осиё цивилизациясида турк - суғд  муносабатлари. – Ташкент:
ART - FLEX , 2010.  – Б. 8-10.
32
 Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе // Изв. АН Казахской ССР.  –  Алма-Ата, 1960.  –  Вып. 3 (14).  – С. 19.
33
  Ртвеладзе Э.В. Великий шёлковый путь. Энциклопедический справочник.  –  Т ашкент :  Ў збекистон миллий
энциклопедияси, 1999.  – С . 107-112 .
23 Chan   Min   (“Mangu   yog du”)ning   munosib   hissasi   bor   edi.   Sug diylar   ta’siridaʻ ʻ
Moniy ta’limoti Xitoyga yoyilib, 584 yilda Xitoy sharqida moniy jamoalarining ilk
ibodatxonasi qurildi. 694 yilda esa bu ta’limot poytaxt Chan’angacha yetib bordi 34
.
Yuqorida   keltirilganidek,   Sharqiy   Turkistondan   topilgan   639   yilga   taalluqli
sug diy   hujjatda   esa   (Chinanchkand   /   Turfon)   oldi-sotdida   ishtirok   etib,   hujjat	
ʻ
tuzilishida   guvohlik   qilgan   sug diy   etnos   vakillar   –   samarqandlik,   kushoniyalik	
ʻ
shaxslar nomi birgalikda uchraydi.  Chinonchkand bozorida samarqandlik savdogar
Vaxshubirt   To dak	
ʻ   o g lining   va   xitoylik   rohib  	ʻ ʻ Yon-Siyon   Uta   o g liga  	ʻ ʻ Upachah
ismli   cho rini   sotishiga   bag ishlangan.   Unda  	
ʻ ʻ Upachah ning   turkiy   va   sug diylar	ʻ
yurti   –   Turk   xoqonligi   tasarrufidagi   hudud   –   Turkistondan   ekanligi   alohida
ta’kidlangan 35
.   Ushbu   ma’lumotlardan   ko rinadiki,   ilk   o rta   asrlarga   qadar   o tgan	
ʻ ʻ ʻ
ming   yillik   bir   davr   mobaynida   sug diylar   Buyuk   ipak   yo li   bo ylab   Turfon   va	
ʻ ʻ ʻ
Xitoyga   qadar   bo lgan   hududlarda   o z   koloniyalarini   barpo   etib,   yangiliklarning	
ʻ ʻ
hamda madaniy ilg or alomatlarning tashuvchilari bo lishgan.
ʻ ʻ
K.Baykapovaning   fikricha   V-VII   asrlarda   Talos   vodiysi   Chu,   Ili   daryolarida
aholisi   mutloq   sug diylardan   iborat   bo lgan   300   dan   ziyod   shahar   va   aholi
ʻ ʻ
manzilgohlari (qishloq) vujudga kelgan. Faqatgina, Chu vodiysida VI-VIII asrlarda
asosiy aholisi sug diylar bo lgan 18 ta yirik shahar va ko plab kichik manzilgohlar	
ʻ ʻ ʻ
bo lgan	
ʻ 36
. 
Sug diylarning   VIII   asr   o rtalarida   Dunxuan   hududida   bo ylab   tarqalishi	
ʻ ʻ ʻ
xususida muhim ma’lumotlar Xokkaydo universiteti professori Ikeda Onning xitoy
qo lyozmalarining tahlili natijasida oydinlashdi. L.I.Chiguyevskiyning Ikeda Onga	
ʻ
tayanib   keltirishicha,   birgina   Sunxuasyan   qishlog idagi   umumiy   ahalining   236	
ʻ
nafarini   erkaklar   tashkil   etib,   ular   22   xil   familiyada   bo lishgan.   Mazkur	
ʻ
familiyalarning   yarmidan   ko pi   (60   %   taxminan)   4   ta   tarmoqqa,   jumladan,	
ʻ
Samarqand   ( Kan ,   48   nafar),   Buxoro   ( An ,   39   nafar),   Toshkent   ( Shi ,   31   nafar),
34
 Отах ў жаев  А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида турк - суғд муносабатлари. ... – Б. 56.
35
  Vaissière   de la E.   Sogdian traders: a history.   Translated by J. Ward. ( Handbook of Oriental studies = Handbuch
der   Orientalistik.  Section  eight,   Central  Asia;  v.  10) .  Brill‚  Leiden  -  Boston‚  2005.   –  Р.  170;  Отахўжаев   А.  Илк
ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари. – Б. 23.
36
  Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. – Алма-Ата: 1986. –
С. 29-31.
24 Kabudon   ( Sao ,   30   nafar)   (jami:   148   nafar)   hukmdorliklariga   mansub   familiyalar
hisoblanadi.   Shuningdek,   hujjatlarda   Sug d   va   Markaziy   Osiyoning   boshqaʻ
mintaqalariga   mansub  familiyalar  ham   qayd  etiladi.  Masalan,  Toxaristondan   ( Lo )
23   nafar,   Kushoniyadan   ( Xe )   20   nafar   va   Maymurg dan   (	
ʻ Mi )   20   nafar   shaxs
familiyasi   manbalarda   tilgan   olingan.   Ikeda   On   tuzgan   jadvalga   ko ra,   otasi	
ʻ
sug diy familiyada, o g il xitoycha yoki aksincha holatlar ham mavjud bo lganligi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
keltiriladi.   Shuningdek,   bir   ota-onaning   farzandlari   ham   sug diy   va   xitoycha	
ʻ
familiyada   bo lgan   holatlar   ham   mavjud	
ʻ 37
.     Bir   so z   bilan   aytganda   mazkur	ʻ
mintaqada har ½ biri sug diy familiyali kishi bo lgan. 	
ʻ ʻ
Xitoyning   Sunxuasyan   hududi   aholisining   ro yxati   aks   etgan   “Majburiyatlar	
ʻ
kitobi”da nomi zikr etilgan eng yoshi katta fuqaro 66 yoshli   Kan Nu-szы   bo lgan.	
ʻ
Kan   Nu-sz i   taxminan   635   yilda   Samarqandda   tug ilgan   bo lib,   u   Xitoyga	
ʻ ʻ
borgandan   keyingina   ushbu   ismni   olgan 38
.   Yuqoridagi   ma’lumotlar   ko rsatadiki,	
ʻ
VII-VIII   asrlarda   Dunxuan   va   unga   qo shni   mintaqalardagi   aholi   manzilgohlari	
ʻ
Sug ddan, asosan, Samarqanddan borganlar hisobiga shakllangan. Bu esa “Ko hna	
ʻ ʻ
xatlar”da keltirilgan ma’lumotlar asosida o z tasdig ini topadi	
ʻ ʻ 39
. 
Turfondagi sug diylar Samarqanddagi o zlarining qavmdoshlari  bilan doimiy	
ʻ ʻ
aloqada   bo lib   turganlar.   Bu   haqda   taxminan   313   yillarda   bitilgan   “Ko hna	
ʻ ʻ
xatlar”da   ham   ma’lumot   keltirilgan   bo lib,   maktub   Turfondan   Samarqandga	
ʻ
jo natilgan,   ammo   manziliga   yetib   kelmagan.  	
ʻ “Ko hna   xatlar”   sanasi   eronshunos	ʻ
V.B.Xenning tomonidan aniqlangan 40
 bo lib, bunga asos sifatida olim 307 yilda Ye	
ʻ
va   312   yilda   Loyang   shaharlarining   egallanishini   keltiradi 41
.   Bizningcha,
V.B.Xenning   talqini   to g ri   bo lib,   unda   xunlarning   hujumlari   va   Loyangning	
ʻ ʻ ʻ
yong in ostida qolishi bilan bog liq tarixiy jarayon haqida gap boradi. Bu esa o sha	
ʻ ʻ ʻ
zamon tarixiy jarayonlariga mos keladi. 
“Ko hna xatlar”ning birinchisi  	
ʻ Minay ning onasi   Chatis ga o z ahvoli   haqida,	ʻ
ikkinchisida     Nanay     Kanak ning     Varzak ka     nomasi,   uchinchisida   Nanaydot ga
37
  Чигуевский   Л.И.   Нов ые   материалы   к   истории   согдийской   колонии   в   районе   Дуньхуана   /   СНВ.   X.   –
Москва: Наука, 1971. – С. 150.
38
  Чигуевский Л.И. Нов ые материалы к истории согдийской колонии в районе Дуньхуана . ...  – С. 153
39
  Лившиц В.А. Согдийские «Старые письма»  (I, III)  // ППВ. – М.: 2008. – № 1 (8). – С. 173.
40
  Henning W.B. The date of Sogdian Ancient Letters // BSOAS. – 1948. – vol. 12. – Р. 601-615.
41
  Лившиц В.А. Согдийские «Старые письма»  (I, III)  // ППВ. – М.: 2008. – № 1 (8). – С. 173.
25 Shayon   ismli     qizning   maktubi     va     beshinchisi     savdogar   Aspandot ning
Frixvatav ga   yozgan   xati   edi 42
.   Dunxuandan   Samarqandga   jo natilish   uchunʻ
yozilgan   maktublarda   sug diy   savdo	
ʻ garlar   jamoasi   (qaysi   shahar   ekanligi   nomi
maktubdan   o chib   ketgan),   Loyangdagi   sug diylar,   Samarqand   shahri   va	
ʻ ʻ
Dunxuandan   Sug dga   boradigan   savdo   yo nalishlariga   doir   ma’lumotlar	
ʻ ʻ
keltiriladi 43
.
Dunxuan viloyatidan topilgan R-3559 raqamli sug diy tilda yozilgan hujjatda	
ʻ
keltirilishicha, ushbu viloyatda jami 13 ta qishloq bo lib, ulardan biri 	
ʻ Sungxua  deb
atalgan.   Mazkur   hududda   Markaziy   Osiyo   vakillarini   ko plab   uchratish   mumkin	
ʻ
bo lgan.   Masalan,  	
ʻ Sao   davlatidan   kelgan   Sao   Syaosyao ,   Sao   Tulichji ;   Kan
(Samarqand) davlatidan kelgan  Kang Fu. ... 44
.  
Ta’kidlash   lozimki,   Xitoy   yilnoma larida   Kang   iyeroglifi   Samarqand
toponimining   qisqartirilgan   xitoycha   transkripsiyasi   ekanligi   keltiri ladi.   Ikkinchi
iyeroglif  guo  “davlat” yoki “hukmdorlik” ma’nosini angla tadi. Qadimgi xitoyliklar
Samarqanddan   kelgan   kishilarni   shuning   uchun   ham   hukmdorlik   nomidan   kelib
chiqib  Kan  familiyasi bilan atashgan 45
. 
Xitoyshunos   A.Xo jayevning   ta’kidlashicha,   ilk   o rta   asrlarda   Tan	
ʻ ʻ
imperiyasining tashqi dushman muhofazasini qaytarishda yordam berganligi uchun
Uyg ur   xoqonligiga   (745  	
ʻ –   840)   berilgan   savdo   imtiyozlaridan   sug diylar   ham	ʻ
foydalanib,   o zlarini   uyg ur   deb   tanishtirishgan   va   shu   tariqa  	
ʻ ʻ Kan   familiyasi
Sharqiy   Turkistonga   ham   keng   tarqalgan.   Ko plab   holatlarda   samarqandlik	
ʻ
sug diylar   uyg ur   ayollarga   uylangan.  	
ʻ ʻ Loyang   shahrida   samarqandlik   kishiga
mansub   qabrlar   o rganilganda   marhum	
ʻ lar ning   ismlari   Kang   Mojya   va   yana   bir
qabrda   dafn qilingan (647 yil) kishi ning ismi   Kang Danung   ekanligi aniqlangan.
Ismlarga   “Kang”ni   qo	
ʻ shib   ishlatish   samarqandlik   ekanligini   bildirish   uchun
xizmat qilgan 46
.
42
 Henning W.B. The date of Sogdian Ancient Letters // BSOAS. – 1948. – vol. 12. – Р. 601-615. 
43
  Vaissière     de   la   É .   Sogdian   traders: .   ...   –   Р .   43-45;   Ртвеладзе   Э . В .   Великий   шелковый   путь   /
Энциклопедический   справочник . –  Ташкент :  ЎМЭ , 1999.  –  С . 107-112.
44
 Хўжаев А. Хитой манбаларида суғдларга оид айрим маълумотлар . ...  – Б.  58.
45
  Ходжаев   А.   Сведения   древнекитайских   путешественников   о   Самарканде   //   Цивилизация   и   культура
Центральной Азии в единстве и многообразие. 2009 г. 7-8 сентябр. – Самарканд: 2009.  – С. 142-144.
46
  Хўжаев А. Хитой манбаларида суғдларга оид айрим маълумотлар . ... – Б. 59-60.
26 Sug diylar Buyuk ipak yo lining sharqidagi savdo aloqalarida ham muhim rolʻ ʻ
o ynagan.   Vey   sulolasi   tarixining   102   bobida   “Sug d   davlati   savdogarlari   ilgari	
ʻ ʻ
ko proq   Lyang   zaminiga   kelib   tijorat   qilar   edi.   Guzangda   ularni   ko p   uchratish
ʻ ʻ
mumkin   edi”   deb   yozilgan.   Tarixiy   Lyang   va   Guzang   (hozirgi   Uvey)   shaharlari
qadimgi Xesi yo lagida joylashgan yirik savdo markazlari bo lgan	
ʻ ʻ 47
.
Bunga   yana   bir   misol.   Turk   xoqonligi   Xitoyning   Suy   sulolasini   mag lub	
ʻ
etgach,   sug diylar   Kumul   shahri   yaqinidagi   Xami   viloyatini   nazoratga   olib,   bu	
ʻ
yerda xoqonlik boshqaruvini joriy qilishgan. Samarqandlik   Kan Su-mi   Ordosdagi
Beyan     okrugi     gubernatori   lavozimiga   tayinlangani,   ilk   o rta   asrlarda   Turfon	
ʻ
vohasi   samarqandlik   sug diylarning   o ziga   xos   o ringa   ega   ekanliklaridan   dalolat	
ʻ ʻ ʻ
beradi. Sug dshunos  A.Otaxo jayevning ta’kidlashicha, mazkur  jarayon Sug ddan	
ʻ ʻ ʻ
muhojirlarning   kelishini   kuchaytirgan.     Jumladan,   VII   asrning   ikkinchi   yarmida
samarqandlik   Kan   Yan-tyan   (manbada   “Kan   davlatidan   buyuk   yo lboshchi”   deb	
ʻ
keltiriladi)   guruhi   Tarim   soyi   sharqdagi   Lob   Nor   ko li   atrofidagi   tashlandiq	
ʻ
shaharga o rnashib, bu yerda uchta qishloq bunyod etgan. Ulardan biri Putaochen –	
ʻ
“Uzumzor”   deb   atalgan.   VII   asrdan   so ng   sug diylarning     bu     hududdagi     nufuzi	
ʻ ʻ
oshib    borgan.  Buni  Dunxuandan     topilgan   hujjatlar  tasdiqlaydi.   Ularda   VII–VIII
asrlarda Lob Nor ko li janubida to rtta sug diylar shahri bo lganligi qayd etilgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ 48
.
So nggi yillarda Datang viloyatida topilgan Shimoliy Vey sulolasi davriga oid	
ʻ
sug diylar madaniyatiga xos buyumlarning, jumladan, kumush va tilladan yasalgan	
ʻ
idish   tovoqlarning   ko plab   topilganligining   guvohi   bo lish   mumkin.   Mazkur	
ʻ ʻ
topilmalarning   talqini   natijasida   ma’lum   bo ladiki,   Xitoyda   sug diylar   nafaqat	
ʻ ʻ
savdo   ishlari   balki   ma’muriy   va   harbiy   ishlarga   ham   jalb   etilgan.   Mansabdorlar
orasida   Xuchjifu   Kangji   kabi   20   dan   ortiq   samarqandliklar   bo lganligi   keltiriladi.	
ʻ
Ta’kidlash   lozimki,   Shimoliy   Vey   sulolasi   Loyang   shahrini   o z   davlatlarining	
ʻ
poytaxti   etib   belgilashgan.   Shu   bois   Markaziy   va   Janubiy   Osiyodan   kelganlar,
jumladan, sug diylar ham mazkur shaharga joylashishgan va Loyangda zardushtiy	
ʻ
ibodatxonalarini qurishda jonbozlik ko rsatishgan	
ʻ 49
.
47
 Хўжаев А. Хитой манбаларида суғдларга оид айрим маълумотлар. ... – Б. 56.
48
 Отахўжаев А. Илк ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари. – Б. 21. 
49
  Хўжаев А. Хитой манбаларида суғдларга оид айрим маълумотлар . ...  – Б.  58-59
27 Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlar   va   mutaxassislarning   fikrlariga   asoslangan
holda   xulosa   qilish   mumkinki,   sug diylarning   dastlab   Sharqiy   Turkiston   vaʻ
keyinchalik   Xitoy   hududlariga   borib   joylashuvlari   asosan   miloddan   avvalga   4
asrdan boshlanib, to milodiy 9-10 asrlarga qadar, qariyb 1500 yil davom etgan. Bu
joylashuvlar   jarayonida   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   hududlarida   o nlab   sug diy	
ʻ ʻ
shaharlar   va   bir   qancha   qishloq   makonlari   barpo   etilganligi   ma’lum.   Bu
manzilgohlar   mintaqalar   o rtasidagi   nafaqat   savdo   aloqlarini   balki,   diniy	
ʻ
munosabatlar   va   siyosiy   aloqalarning   rivojlanishida   o ziga   xos   o rin   tutgan.   Bir	
ʻ ʻ
so z   bilan   aytganda,   Markaziy   va   G arbiy   Xitoy   mintaqasidagi   sug diy	
ʻ ʻ ʻ
manzilgohlar dastlab harbiy erishlar natijasida ko chib borgan sug diylar hisobiga	
ʻ ʻ
tashkil   topgan   bo lsa,   keyinchalik   iqtisodiy   aloqalarni   rivojlantirish   va   foyda	
ʻ
ko rish   maqsadida   tashkil   etilgan.   Bu   holat   Xitoy   va   Markaziy   Osiyo   davlatlari	
ʻ
o rtasida sug diylarning savdo vositachiligi misolida ko zga yaqqol tashlanadi. 
ʻ ʻ ʻ
28 II-BOB. ILK  O RTA ASRLAR SUG DNING ShARQIY TURKISTON VAʻ ʻ
XITOY BILAN ALOQALARIDA SUG DIY MANZILGOHLARNING	
ʻ
O RNI	
ʻ
II.1. Sharqiy Turkistondagi sug diy manzilgohlaridagi savdo	
ʻ
munosabatlarining umumiy tavsifi
Markaziy   Osiyoning   yirik   madaniy   vohasi   hisoblangan   Sug d   va   Xitoy	
ʻ
qadimgi   sharq   sivilizasiyasining   o choqlaridan   hisoblanadi.   Sug d   va   Xitoy	
ʻ ʻ
munosabatlari o zining uzoq o tmish tarixiga ega bo lib, bu ikki mintaqa tarixi va	
ʻ ʻ ʻ
madaniyatida   o xshashliklar   juda   ko p.   Ikki   mintaqa   o rtasidagi   aloqalarning
ʻ ʻ ʻ
vujudga   kelishi   va   kengaya   borishi   zamirida   ko plab   omillar   mavjud.   Qadimda,	
ʻ
o rta   asrlarda,   bu   ikki   yirik   mintaqa   o rtasida   har   tomonlama   va   o zaro   uzviy	
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy   munosabatlar   mavjud   bo lib   kelgan.   Shu   nuqtai-	
ʻ
nazardan   Sug dning  	
ʻ Xitoy   bilan   ilk   o rta   asrlar   davri   aloqalari   muhim   ahamiyat	ʻ
kasb   etadi.   Ayniqsa,   Xitoyning   Sharqiy   Turkiston   va   Yettisuv   qismi   sug diylar	
ʻ
uchun   Sug ddan   keyingi   ikkinchi   vatan   sifatida   ma’lum.   Hatto   hozirda   ham	
ʻ
Sharqiy   Turkistonda   sug diylarning   izlari   ba’zi   sohalarda   ko zga   yaqqol	
ʻ ʻ
tashalanadi.
Mavzuda   sug diylarning   kolonial   harakati   muammolaridan   biri   –   Yettisuv	
ʻ
tarixiy-madaniy   viloyatidagi   sug diy   savdo   koloniyalari   tizimi   shakllanishiga	
ʻ
bag ishlangan.   Bu   hudud   tadqiqotchilari   turkiylarning   o troqlashuvi   va   sug diy	
ʻ ʻ ʻ -
larning   shaharsozlik   madaniyatiga   ko rsatgan   ta’siri   masalasiga   jiddiy   e’tibor	
ʻ
qaratganlar.   Tadqiqotlarida   ilk  o rta   asrlarda  Yettisuvda   kechgan   etnomadaniy  va	
ʻ
diniy-ma’naviy jarayonlarga alohida urg u berilgan	
ʻ 50
.
Sug diylar kolonial harakatining keyingi bosqichida Oltoy, Sharqiy Turkiston,	
ʻ
Mo g uliston   va   shimoliy-g arbiy   Xitoy   hududlarida   savdo   manzilgohlarining	
ʻ ʻ ʻ
vujudga   kelishi   bilan   xarakterlanadi.   Albatta   bunda   faqatgina   savdo   maqsadida
50
  Жамолов Т. “Миллатлараро дўстлик амалда” // “Гулистон” журнали 2001 йил № 5-сон. 36 бет.
29 emas   balki   boshqa   maqsadlarda   ham   sug d   hukmdorlari   ma’lum   aholi   qisminiʻ
boshqa joylarga ko chirishardi.	
ʻ
Bu hududlardagi ilk savdo yo llari, turkiy qavmlar va ularga borib qo shilgan	
ʻ ʻ
sug diylarning   manzilgohlari,   ularning   tarixiy   taqdiri   masalasi   xitoy   manbalarida	
ʻ
atroflicha   yoritilgani   bois   xitoyshunos   olimlar   bu   masalaga   alohida   urg u	
ʻ
berganlar. Xitoyshunoslar, xitoy manbalaridagi ma’lumotlar asosida sug diylarning	
ʻ
shimoli-sharqiy   yo nalishdagi   kolonial   harakatining   sivilizasion   ta’sir   darajasi,	
ʻ
Turk   xoqonliklari   va   Xitoy   tarixida   sug diylarning   faol   ishtirokini   izchil   yoritib	
ʻ
o tganlar. Ular qator ma’lumotlarni qiyoslab,  sug diylarning turkiylar ichiga kirib	
ʻ ʻ
borishi,   mintaqa   taraqqiyotiga   ijobiy   o zgarishlarga   olib   kelganligini   ta’kid	
ʻ -
laganlar 51
. 
Turkiy   davlatchilik   masalalarida   ilk   o rta   asrlarda   sug diylar   Markaziy	
ʻ ʻ
Osiyoda   kechgan   siyosiy   jarayonlarda,   turkiy   davlatchilikning   shakllanishi   va
rivojida   ham   faol   ishtirok   etganlar.   Ushbu   masalalarda   ko plab   olimlar   Markaziy	
ʻ
Osiyo xalqlari taqdirida turkiylar va sug diylarning tarixiy o rnini xitoy manbalari	
ʻ ʻ
asosida  o rganib,  ular   Turk  xoqonligi   tarixini  sug diylar   ishtirokisiz  tasavvur   etib	
ʻ ʻ
bo lmasligini   yana   bir   bor   isbot   edilar.   Ularda   turkiylar   va   eroniylar   (sug	
ʻ ʻ -
diylar)ning Xitoy tarixida tutgan o rni ham o zining obyektiv bahosini topdi. 	
ʻ ʻ
Ilk  o rta   asrlardagi   turk-sug d  munosabatlarida  Turk  xoqonligi   va  Sug dning	
ʻ ʻ ʻ
Buyuk ipak yo li bo ylab Eron va Vizantiya bilan olib borgan siyosiy va iqtisodiy	
ʻ ʻ
aloqalari   muhim   o rin   tutadi.   Sosoniylar   Eroni   va   Turk   xoqonliklari   o rtasidagi	
ʻ ʻ
murakkab   vaziyat,   Vizantiya   bilan   Turk   xoqonliklari   o rtasidagi   ittifoqchilik,	
ʻ
masalalar turli davr va maktablarga mansub olimlar tomonidan ishlandi. 
Mintaqada ko chmanchi aholi davlatlarining vujudga kelishi va bu jarayonga	
ʻ
o troq   vohalarning   ta’siri   ham   sug dshunoslar   e’tibor   qaratgan   masaladir.   Bu	
ʻ ʻ
jarayonda   o troq   va   ko chmanchi   davlatchilik   an’analarining   sintezlashuvi   Turk	
ʻ ʻ
xoqonligi va turkiy davlatchilik an’anasi misolida ko zga tashlanishi tadqiqotlarda	
ʻ
51
 Хўжаев А., Хужаев К. “Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши” Тошкент 2001. 132 бет.
30 tarixda   mavjud   turkiy   davlatlar   tarixi   va   mafkurasiga   bag ishlangan   asarlarʻ
doirasida o z aksini topdi.	
ʻ
Ilk   o rta   asrlar   tarixini   yoritishda   qator   olimlar   turk-sug d   aloqalari   faol
ʻ ʻ
kechgan G arbiy Turk xoqonligi mavzusiga ko p marotaba murojaat etganlar. Ular
ʻ ʻ
turkiy   davlatchilik   sug diylar   ishtirokisiz   amalga   oshmaganini   e’tirof   etadilar.	
ʻ
Ammo bu masalaning Markaziy Osiyo siyosiy tarixidagi ahamiyatini yanada izchil
o rganish talab etiladi.	
ʻ
Shu o rinda ta’kidlash lozimki, Dunxuan, Gansu va bundan tashqari Sharqiy	
ʻ
Turkistondan   topilgan   milodiy   III-VII   asrlarga   taaluqli   su g diycha   xatlar   va	
ʻ
hujjatlar   ham   Sug d   va  	
ʻ Xitoy   o rtasidagi   aloqalarning   mohiyati   hamda	ʻ
tasavvurlarning   kengayishiga   yordam   beradi.   Xususan,   “Ko hna   xatlar”   deb	
ʻ
yuritiluvchi Xitoy devorining qorovul bekatidan topilgan (Dunxuan) milodiy  II-III
asrga   taaluqli   sug diy   bitiklarda   sug diylar,   Samarqand   mamlakati,   Xitoydagi	
ʻ ʻ
savdogarlar   jamoasi,   ularning   savdo   marshrutlari   haqida   gap   boradi 52
.   Bu   esa
sug diy   savdogarlarning   Buyuk   ipak   yo li   bo ylab   Xitoy   va   Hindistonga   savdo	
ʻ ʻ ʻ
ishlari bilan qatnaganliklaridan guvohlik beradi.
Shu   o rinda   “Ko hna   xatlar”ning   aniq   sanasi   to g risidagi   firklarga   aniqlik	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kiritish   lozim   bo ladi.   Turfondagi   sug diylar   Samarqanddagi   o zlarining	
ʻ ʻ ʻ
qavmdoshlari   bilan   doimiy   aloqada   bo lib   turganlar.   Bu   haqda   taxminan   313	
ʻ
yillarda   bitilgan   “Ko hna   xatlar”da   ham   ma’lumot   kelti	
ʻ rilgan   bo lib,   maktub	ʻ
Turfondan   Samarqandga   jo natilgan,   ammo   manziliga   yetib   kelmagan.  	
ʻ “Ko hna	ʻ
xatlar” sanasi eronshunos V.B.Xenning tomonidan aniqlangan 53
 bo lib, bunga asos	
ʻ
sifatida   olim   307   yilda   Ye   va   312   yilda   Loyang   shaharlarining   egallani shini
keltiradi 54
.   Bizningcha,   V.B.Xenning   talqini   to g ri   bo lib,   unda   xunlarning	
ʻ ʻ ʻ
hujumlari   va   Loyangning   yong in   ostida   qolishi   bilan   bog liq   tarixiy   jarayon	
ʻ ʻ
haqida gap boradi. Bu esa o sha zamon tarixiy jarayonlariga mos keladi. 	
ʻ
Xitoy   yilno malarida   keltirishicha,   Kan   (Samar qand),   Mi   (Maymurg ),  	
ʻ Shi
(Kesh)   va   boshqa   bir   qator   “ Xu   mamlakatla ri”dan   savdogarlar   Xitoyga   borib,   bu
52
  Ртвеладзе Э.В. Великий шёлковый путь. Энциклопедический справочник.   – Т ашкент :   Ў збекистон миллий
энциклопедияси, 1999.  С . 107-112 .
53
54
  Лившиц В.А. Согдийские «Старые письма»  (I, III)  // ППВ. – М.: 2008. – № 1 (8). – С. 173.
31 mamlakat dagi   Gansu,   Dunxuan   (sug diylar   eng   ko p   joylashgan   viloyat)ʻ ʻ
o lkalarida	
ʻ 55
  va   Sharqiy   Turkiston dagi   Turfon,   Kucha,   Koshg ar,   Xo tan	ʻ ʻ
shaharlarida bir  necha savdo koloniya larini  barpo etishgan 56
. Sharqiy Turkistonda
o z savdo man	
ʻ zilgoh larini barpo etishga uringan Sug ddan kel	ʻ gan samarqand liklar,
keshliklar,   maymurg liklar   bitta   mavzeda   istiqomat   qilishsa-da,   o zlari   mansub	
ʻ ʻ
bo lgan hukmdorlik fuqarosi bilan qo shni bo lishni afzal bilishgan va shu asosda	
ʻ ʻ ʻ
sug diylar   jamoalari   birgalikda   yashaydi
ʻ gan   manzil   qishloqlarni   bunyod   etishga
urinishgan 57
.
Turk   xoqonligi   davrida   Buyuk   ipak   yo lining   shimoliy   tarmog ining	
ʻ ʻ
ahamiyati oshib, Sharqiy Turkistondan Tyanshan tog  dovonlari orqali Yettisuvga	
ʻ
o tuvchi yo llardan foydalanish, tog  dovonlarini o zlashtirish yanada rivojlandi	
ʻ ʻ ʻ ʻ 58
.
XI  asrning birinchi  yarmida tuzilgan “Sin Tan shu”   (“Tan sulolasi  yangi tarixi”)
asarida   yuqorida   ko rib   o tilgan   shimoliy   yo nalishga   mos   ravishda,   Ansudan	
ʻ ʻ ʻ
Bedel dovoni, Issiqko l (Jexay), Chu (Suy-ye) daryosi vodiysi, Bolasug un, Suyob,
ʻ ʻ
Ashpara   orqali   Talasga   olib   chiquvchi   yo nalishdan   ilk   o rta   asrlarda   keng	
ʻ ʻ
foydalanilgani   qayd   etiladi 59
.   Yettisuvdagi   Suyab   shahrida   turli   mamlakatlardan
kelgan   savdogarlar   yashashgan 60
.   Suyabdan   Choch   vohasi   idishlariga   o xshash	
ʻ
sopol buyumlar topilgani Chochdan Taroz orqali Chu vodiy siga o tgan yo l orqali	
ʻ ʻ
olib borilgan iqtisodiy-madaniy aloqalarning natijasidir.
Buyuk   ipak   yo lining   shimoliy   tarmog iga   Talas   va   Chu   daryosi   vodiysida	
ʻ ʻ
bir   qancha   mahalliy   yo nalishlar   qo shilgan.   Ular   ichida   Tarozdan   Qora-Bura	
ʻ ʻ
dovoni   va   Chotqol   vodiysi   orqali   Farg ona   vodiysiga   o tuvchi   Chotqol   yo na	
ʻ ʻ ʻ -
lishini, Xarran (hozirgi Oqsuv)dan Chu daryosidagi Toykechuv va Kurday dovoni
orqali hozirgi Olmata hududiga olib chiqqan Ili yo nalishini aytib o tish mumkin.	
ʻ ʻ
Yettisuv va Janubiy  Qozog iston hududida ilk o rta asrlarda paydo  bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
shaharlar   Buyuk   ipak   yo lining   shimoliy   yo nalishida   joylashgani   mintaqadagi	
ʻ ʻ
55
  Mori M. Soğdlular i n Orta Asya’daki Faaliyetleri. TTK, Belleten, Ocak .  –   Ankara :  1983.  – S. 341-345.
56
  Хўжаев А. Хитой манбаларида суғдларга оид айрим маълумотлар . ...  – Б.  57-58.
57
  Ғойибов Б. Суғд тарихидан лавҳалар. – Самарқанд: СамДУ, 2020. – Б.24.
58
 Байпаков К.М. Великий шелковый путь и судьбы цивилизаций. - Алматы. 2006. - С. 14-20.
59
  Сагдуллаев   А.,   Мавлонов   Ў.,   Маҳкамова   Д.   Ўрта   Осиёда   ўрта   асрлар   савдо-сотиқ   тизими.   Тошкент,
“Akademiya”, 2012. - Б. 46
60
  Байпаков   К.М.   Раннесредневековая   городская   культура   Южного   Казахстана   //   Средневековые   города
Южного Казахстана.  -  Алма-Ата, 1986. - С. 3-14.
32 urbanizasiya jarayonlarining iqtisodiy aloqalarga mos ravishda rivojlanib borganini
ko rsatuvchi muhim xususiyatdir.ʻ
Umuman olganda, ilk o rta asrlar ichki savdo yo llari mintaqadagi turli tarixiy	
ʻ ʻ
viloyatlarining   o zaro   aloqalarida   katta   o rin   tutgan.   Bu   yo nalishlar   Buyuk   ipak	
ʻ ʻ ʻ
yo lining muhim tarmoqlari hisoblanardi. Bu davrda qidimgi davr va antik davrda	
ʻ
qaror topgan tranzit aloqa yo llarining ba’zi yo nalishlari o z ahamiyatini yo qotdi,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ular o rniga mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bog liq holda xalqaro tranzit aloqa	
ʻ ʻ
yo llarining yangi tarmoqlari vujudga keldi.	
ʻ
Buni qu yi dagi fikr ham kuchaytiradi. Sharqiy Turkistondan topilgan 639 yilga
taalluqli   sug diy   hujjatda   esa   (Chinanchkand   /   Turfon)   oldi-sotdida   ishtirok   etib,	
ʻ
hujjat   tuzilishida   guvohlik   qilgan   sug diy   etnos   vakillar   –   maymurg lik,	
ʻ ʻ
samarqandlik,   kushoniyalik   shaxslar   nomi   birgalikda   uchraydi 61
.   Ushbu
ma’lumotlardan   ko rinadiki,   ilk   o rta   asrlarga   qadar   o tgan   ming   yillik   bir   davr	
ʻ ʻ ʻ
mobaynida   sug diylar   buyuk   ipak   yo li   bo ylab   Xitoy,   Hindiston   va   Yaponiyaga	
ʻ ʻ ʻ
qadar   bo lgan   hududlarda   o z   koloniyalarini   barpo   etib,   yangiliklarning   va	
ʻ ʻ
madaniy   ilg or   alomatlarning   tashuvchilari   bo lganlar.   Ahamiyatlisi   shundaki,	
ʻ ʻ
buyuk ipak yo li orqali asosiy til vositasi sifatida sug diy til hukmron qilgan. 
ʻ ʻ
Xitoy   yilnomalarida   ushbu   ma’lumotlarni   to ldiradigan   mohiyatdagi	
ʻ
ma’lumotlar   mavjud   bo lib,   ular   asosida   Sug dning   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy	
ʻ ʻ
bilan aloqalari haqidagi bilimlar yanada aniqlik kasb etadi. Xususan, yilnomalarda
An (Buxoro), Kan (Samarqand), Mi  (Maymurg ), Shi  (Kesh) va boshqa bir qator	
ʻ
“Xu   o lkalari   /   mamlakatlari”dan   Xitoy   borib,   bu   mamlakatdagi   bir   necha	
ʻ
shaharlarda   o z   savdo   koloniyalarini   barpo   etganligi   va   unga   qo shni   hududlarga	
ʻ ʻ
(ya’ni,   Sharqiy   Turkiston)   borganliklari   haqida   qaydlar   uchraydi 62
.   Ulardan
ma’lum   bo lishicha,   mazkur   “Xu   mamlakatlari”,   ya’ni,   buxorolik,   samarqandlik,	
ʻ
maymurg lik va keshlik savdogarlar hamkor
ʻ likda faoliyat yuritishgan.
O rta   Osiyodagi   buddaviylik   hind   madaniyatiga   “ko prik”   vazifasini   o tab,	
ʻ ʻ ʻ
madaniy   aloqalarini   kuchaytirgani 63
  alohida   ahamiyatga   ega.   Ushbu   davrga   kelib
61
  Vaissière   de la E.   Sogdian traders: a history.   Translated by J. Ward. ( Handbook of Oriental studies = Handbuch
der Orientalistik. Section eight,Central Asia; v. 10) . Brill‚ Leiden - Boston‚ 2005.  –Р. 170. 
62
  Mori M. Soğdlular i n Orta Asya’daki Faaliyetleri. ..   –  S. 3 41  3 45.
63
 Литвинский Б.А. Буддизм в Средней Азии (проблемы изучения). – С. 199.
33 budda   dini   bu   ikki   mintaqa   o rtasidagi   nafaqit   diniy   madaniyat   balki   dunyoviyʻ
madaniyatning   ham   keng   quloch   yozishiga   sabab   bo lgan.   Panjikent   va	
ʻ
Ustrushonaning   markazi   bo lgan   Bunjikat   devoriy   suratlari   o rganilganda   hind	
ʻ ʻ
mifologiyasi bilan bog liq ko plab alomatlar ko zga tashlanadi	
ʻ ʻ ʻ 64
.
Turkiy   hukmdor lardan   Muxan   (554-574)   buddaviylikning   tarqalishiga   izn
Bergan   bo lsa,   Taspar   xoqon   (574-581)   uning   keng   yoyilishiga   sharoit   yaratib	
ʻ
berdi 65
.   “Bug ut   yodgorligi”   dagi   xoqonlik   markazida   buddaviy  	
ʻ sangha ning 66
tashkil etilgan ligi haqida ma’lumotlar shundan dalolatdir. 
Rustam haqidagi dostonda qahramon qo liga qoplon terisidan tikilgan qo lqop	
ʻ ʻ
kiygan   holda,   o z   raqiblari   ustidan   g alaba   qozongan   bir   payt   tasvirlanadi.	
ʻ ʻ
Afsonaga ko ra, Raxsh Rustamning oti, Raxsh – “qizil” degan ma’noni anglatadi.	
ʻ
Ot o z nomidan kelib chiqib qizil rangda tasvirlangan. Rustamning devlar ustidan	
ʻ
g alaba   qozongani,   Avlodni   asir   olganini   rassom   ajoyib   tarzda   tasvirlagan.	
ʻ
Panjikent   devoriy   suratlaridagi   bahodirning   harakatlari   va   badiiy   qiyofasi
“Shohnoma”dagi Rustam singaridir 67
.
Sharqiy   Turkistondan   topilgan   sug diy   matnlarda   ham   Rustamning	
ʻ
qahramonliklari   haqida   so z   boradi.   E.Benvenist   tomonidan   chop   etilgan   ushbu	
ʻ
sug diy matnlardagi Rustamning devlar bilan jang jarayoni “ular aravalarda xuddi	
ʻ
lochin   kabi   uchib   borardilar”   deb   keltiriladi.   Panjikent   devoriy   suratlaridagi
Rustam bilan jang qilayotgan arava ustidagi qanotli iblis xuddi yuqoridagi matnda
ta’riflanganday o zaro o xshash	
ʻ ʻ 68
.
Taspar   xoqon   uchun   ba’zi   buddaviy   sutralar 69
  turk   tiliga   tarjima   qildirdi.
Bunda jamiyatdagi bilingivizm an’analari muhim o rin tutgan	
ʻ 70
.
64
 Беленицкий А.М. Вопросы идеологии и культов Согда по материалам Пянджикента. – M: 1954. – С. 25 ;
65
 Кляшторный С.Г., Лившиц В.А. Согдийская надпись из Бугута. – С. 133.
66
 Sangha (sanskr.: sangha) – jamoa. Asosan buddaviy rohiblar hamjamiyatiga nisbatan qo’llanilgan.
67
  Беленицкий А.М.   Монументальное искусство   Пянджикента .   Живопись   с куль п тура...   – С.   4 7; Яна қаранг:
Беленицкий А.М., Маршак Б.И. Черты мировоззрения согдийцев в VII-VIII вв . в искусстве Пенджикента… –
С. 77; Маршак Б.И. Искусство Согда… –  63 с.
68
  Беленицкий А.М.   Монументальное искусство   Пянджикента .  Живопись   с куль п тура ...  – С.  4 7.
69
 Sutra (sanskr.: sutra) – Budda so’zlarining uzviylik, fikrlar tizimidan iborat matni.
70
  Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда  Марказий Осиё цивилизациясида турк - суғд муносабатлари.   –   Ташкент:
ART-FLEX ,  2010 .  –  Б. 15 -20.
34 Sharqiy Turkistondagi Sug d manzilgohlaridagi savdo aloqalariga doir muhimʻ
hujjat   Chinonchkanddan   topilgan   bo lib,   ushbu   hujjatning   tarjimasi   natijasida	
ʻ
sohaga oid muhim izlanishlar ilm ommasiga ma’lum qilindi. 
Yapon   sharqshunosi   Yutaka   Yoshidaning   Sinzyan-Uyg ur   avtonom   viloyati	
ʻ
ma’muriy   markazi   Urumchiga   (Xitoy)   qilgan   safari   chog ida   shahar   muzeyida
ʻ
saqlanayotgan,   fanga   hali   noma’lum   bo lgan   sug diy   hujjat   saqlanayotganligi	
ʻ ʻ
ma’lum   bo lgan.   Sug diylarning   Xitoydagi   faoliyatlariga   doir   mazkur   hujjat   ilk	
ʻ ʻ
bora   Yutaka   Yoshida   tomonidan   o qilgan   va   yapon   tilida   nashr   etilgan.   O tgan	
ʻ ʻ
asrning   80-yillarning   oxirlarida   Yu.Yoshida   va   T.Moriyasu   hammuallifligida
hujjatning   yapon   tilidan   ingliz   tiliga   tarjimasi   amalga   oshirilgan 71
.   Bu   esa
sudshunoslik   va   sharqshunoslikda   muhim   yangilik   hisoblanib,   sug diylarning	
ʻ
Xitoydagi   faoliyatlarini   yoritishda   muhim   manba   hisoblanardi.   Hujjat   amerikalik
sharqshunos Richard Fray tavsiyasi va yordami asosida D.Dovutov tomonidan rus
tiliga   tarjima   qilingan 72
.   Chinonchkand   hujjatining   o zbekcha   talqini   M.Is’hoqov	
ʻ
tomonidan   amalga   oshirilgan 73
.   Keyinchalik   hujjat   G .Boboyorov,   B.G oyibov,	
ʻ ʻ
A.Kubatinlar tomonidan ham qayta to ldirilgan va izohlari bilan nashr ettirildi	
ʻ 74
.
Hujjat   ilk   o rta   asr   shahar   xarobasi   Chinonchkand   (“Chinlar   shahri”	
ʻ
ma’nosida   toponim)   shahri   atrofidagi   Ostona   deb   nomlangan   qabri   yuzasining
qumloq qismidan topilgan. Ushbu sug diy hujjat bilan birga qabrdan 638 yilga oid	
ʻ
yer   oldi-sotdisiga   oid   xitoycha   hujjat   ham   topilgan.   Xitoy   hujjatida   ko rsatilgani	
ʻ
kabi   sug diy   hujjatda   ham   u   xitoy,   turkiy   va   sug diy   taqvim   asosida   tuzilganligi	
ʻ ʻ
ko rsatilgan.   Shuning   uchun   ham   hujjatning   sanasini   aniq   belgilash   qiyinchilik	
ʻ
tug dirmaydi. Shuningdek, hujjatda uning tuzilgan davri Szyuy sulolasi  hukmdori
ʻ
Ventay   davrida   ekanligiga   doir   ishora   keltiriladi.   Ventay   624   –   640   yillarda
hukmron lik qilgan bo lib, sug diy hujjat ana shu yillar oralig ida (17 yil) tuzilgan	
ʻ ʻ ʻ
bo lishi mumkin. Hujjatning tuzilgan sanasini o n ikki yillik turkiy taqvim asosida	
ʻ ʻ
71
  Yoshida,   Yutaka   &   T.   Moriyasu.   A   Sogdian   sale   contract   of   a   female   slave   from   the   period   of   the   Gaochang
kingdom under the rule of Qu clan” [in   Japanese] /  Studies on the Inner Asian Languages , IV.   1988.  – Р.  1-50.
72
  Давутов  Д.   Согдийская  купчая   из  Турфана  //   Известия Академии   наук   Республики   Таджикистан. Серия:
востоковедение, история, филология, № 1 (25). 1992 . 
73
  Исҳоқов М. Номи азал Туркистон // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – №. 45-46. – Тошкент: 1993. 20 май.
– Б. 1, 5.
74
  Бобоёров   Ғ.,   Ғойибов   Б.,   Кубатин   А.   Ўрта   Осиё   битиклари.   1.   Суғдий   манбалар.   –   Тошкент:   Тафаккур
авлоди, 2020. 
35 aniqlash   muhim   natija   berish   mumkin.   O n   ikki   yillik   hayvon   yillarini   bugungiʻ
taqvim   jadvaligi   solish   natijasida   ma’lum   bo ladiki,  sug diy   hujjat   to ng iz   yilida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bitilgan. To ng iz yili Ventay hukmronligining 627 va 639 yillaridan biriga to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
keladi.   Sug diy   hujjat   ushbu   ikki   yilning   biriga   to g ri   keladi.   Ma’lumki,   sug diy
ʻ ʻ ʻ ʻ
hujjat   bilan   birga   xitoy   hujjati   ham   topilgan   edi.   Uning   sanasi   aniq   638   yil   deb
davrlashtirilgan.   Bizningcha,   ikkala   hujjat   ham   639   yilda   qabrga   ko milgan   va	
ʻ
sug diy   hujjatning   tuzulishi   ham   627   yil   emas   balki   639   yil   bo lishi   ehtimoli	
ʻ ʻ
yuqori.   Chunki   hujjatlar   12  yillik  oraliq  bilan   qabrga  ko milgan  bo lishi   ehtimoli	
ʻ ʻ
juda kam.
Hujjat ochiq kulrang qog ozga matn yuzasining ko ndalangi (sug diy hujjatlar	
ʻ ʻ ʻ
ba’zan yuqoridan pastga tik yo nalishida ham bitilgan) bo ylab bitilgan. Varaqning
ʻ ʻ
bo yi  46,5, eni  esa 28,5 sm. O ng yuzasida – 24, orqa sahifasida  1 qator  xat bor.	
ʻ ʻ
Sug diy   yozuvning  ravon,  yugirik,  chaqqon   usuliga   xos   mahkama   –   kitobatchilik
ʻ
husnixat ko rinishlaridan birida insho qilingan. 	
ʻ
Quyida hujjatning o zbek tilidagi tarjimasi keltiriladi:	
ʻ
Chinonchkand hukmdori Yanchyo, buyuk Eltabar Vanning 16 nchi yili. Xitoy
hisobicha  beshinchi   oyning,  sug diy xushmasbich  deb  ataladigan  oyning  (muchal	
ʻ
bo yicha) xuk (to ng iz) yilining 27 kuni.	
ʻ ʻ ʻ
Shunday   qilib,   Chinonchkandda,   (u   yerdagi)   bozorda,   odamlar   guvohligida
(jamoa vakillari ishtirokida) budda (dini) shamani (rohibi), Yon-Siyon Uta o g li,	
ʻ ʻ
tyan   urug iga   mansub   (kishi)   Samarqanddan   bo lmish   Vaxshubirt   To dak	
ʻ ʻ ʻ
o g lidan   chavyak   urug iga   mansub   Turkistonda   tug ilgan   cho ri   Upachah   nomli	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ayolni   yaxshi   saqlangan,   qadrsiz   ma’danlar   qo shilmagan,   fors   zarbiga   mansub	
ʻ
120   draxm   (pul)ga   sotib   oldi.   Rohib   Yon-Siyon   bu   cho ri   Upachahni   shunday	
ʻ
(shartlarga   muvofiq)   sotib   oldi:   uzil-kesil   sotib   olingan   kabi,   qarz   qavolasi   yo q	
ʻ
(shaxs)   sifatida,   mol-mulki   yo q   (shaxs)   sifatida,   ketidan   izlov   e’lon   qilinmagan	
ʻ
(shaxs)   sifatida,   birov   bilan   haq-da’vo   talashida   bo lmagan   (shaxs)   sifatida.   U	
ʻ
(ya’ni,  xaridor)   cho rini  abadiy  o z  mulki,  o z  o g illarining, nabiralarining,   oila	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va   avlodlarining   mulki   sifatida   sotib   oldi,   tokim   rohib   Yon-Siyonning   o zi,   uning	
ʻ
o g illari,   nabiralari,   oilasi   va   butun   avlodlari,   agar   xohlasalar   bu   cho rini	
ʻ ʻ ʻ
36 sotishlari,   garov   sifatida   berishlari,   sovg a   qilishlari,   xullas,   nimaga   ravoʻ
ko rsalar   shunga   istifoda   qilishlari   mumkin   bo lsin.   Otadan   yoki   bobodan   meros	
ʻ ʻ
qolgan qulga muomala qilgan kabi, o z egasi xonadonida tug ilgan qulga qaragan	
ʻ ʻ
kabi,   boshqa   joyda   (yoki   o z   uyida)   tug ilgan   qulga   qaragan   kabi,   pulga   sotib	
ʻ ʻ
olingan   abadiy   mulk   (hisoblanmish)   qulga   qaragan   kabi   (uning   ustidan   istagan
hukmni qila olsinlar).
Vaxshubirt   (esa)   Upachahga   nisbatan   avvalgi   huquqlaridan   va   majbu riyat -
laridan begonalansin. Va bu hujjat (daypo stak) to lovi bilan bir	
ʻ ʻ galikda jamoa va
odamlar orasida, yo ldagi musofiru, uyga yetib kelib istiqomat qilayotgan barcha	
ʻ
uchun   hamda   (Chinonchkand)   hokimi-yu   uning   amaldorlari   uchun   birday   amal
qiluvchi (o tuvchi) hujjat hisoblansin. Agar kimki, bu hujjatni olib asrasa, u ushbu	
ʻ
cho ri Upachahni o z mulki sifatida olishga, olib ketishga, unga shu hujjatda yozib	
ʻ ʻ
qo yilgan shartlarga muvofiq egalik qilishga haqlidir.
ʻ
Va   bu   yerda   ishtirok   etdilar:   maymurg lik   Tishrat   Chonak   o g li;	
ʻ ʻ ʻ
samarqandlik   Namdar   Xushavch   o g li;   nuchkandlik   Pesak   Kaj   o g li;	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kushoniyalik   Nizat   Nanaykavch   o g li;   Doypustak   Oxvan   Patur   o g li   tomonidan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chinonchkandning   bosh   kotibi   Patur   ruxsati   bilan,   Vaxshubirtning   buyrug i   va	
ʻ
(cho ri ayol) Upachahning roziligiga muvofiq yozildi. 	
ʻ
Chinonchkand bosh kotibi Paturning muhri (belgisi).
Orqa sahifasida: 
Doypo stak. Rohib Yon-Siyonning (nusxasi).	
ʻ
Xulosa   sifatida   quyidagilarni   ta’kidlash   o rinlidir.   Ushbu   sug diy   hujjatning	
ʻ ʻ
Turfon vohasidan  topilishi  tasodif  emas.  O tgan asrning boshlaridayoq bu yerdan	
ʻ
sug diy   yozuv   namunalarining   topilishi   sug diy   tilni   o rganishni   boshlab   bergan	
ʻ ʻ ʻ
edi. Mazkur hujjatlarning Turfon bo ylab topilishi bu yerda sug diylarning qizg in	
ʻ ʻ ʻ
savdo   faoliyatidan   darak   beradi.   Natijada   karvon   yo llari   bo ylab   Sug d   savdo	
ʻ ʻ ʻ
manzillari   –   qishloqlari   va   shaharlari   barpo   bo la   boshladi.   Sug diy   til   xalqaro	
ʻ ʻ
savdo-sotiq, aloqa tili darajasiga yetdi.  Sug diylar Xitoyning turli hududlariga mil.	
ʻ
avv.   IV   asrlardayoq   kirib   borgan ligi   hisobga   oladigan   bo lsak,	
ʻ   ular   ko plab	ʻ
yashaydigan   mahallalarni   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoyning   yirik   shahar   va
37 qishloqlarida   ilk   o rta   asrlarda   ham   uchratish   mumkin   edi.  ʻ Qul   ayol   oldi-sotdisi
tuzilgan Chinonchkand shahrining ham katta qismini sug diy etnos vakillari tashkil	
ʻ
etgan. Jumladan, oldi-sotdida qatnashgan qul ayol, uning xo jayini, to rttala guvoh	
ʻ ʻ
va   hujjat   tuzuvchi   kotib   ham   sug diy   ekanligi   ma’lum   bo ladi.   Bir   so z   bilan	
ʻ ʻ ʻ
aytganda,   Sharqiy   Turkiston   mintaqasi,   sug diylarning   Xitoy   bilan   aloqalarida	
ʻ
nafaqat savdo iqtisodiy ahamiyat, balki, diniy, siyosiy va madaniyat ahamiyat kasb
etganligi yuqorida keltirilgan manbalardagi ma’lumotlar asosida o z tasdig iga ega.	
ʻ ʻ
38 II.2.   Sug d   va   Xitoy   o rtasidagi   savdo   va   siyosiy   aloqalarda   sug diyʻ ʻ ʻ
manzilgohlarining o rni	
ʻ
 
Markaziy   Osiyo   xalqlari   qadim   ajdodlari   dunyo   sivilizasiyasiga   o zlarining	
ʻ
muayyan   ulushini   qo shgan   xalqlar   qatorida   joy   olgan.   Bu   ular	
ʻ ning   miloddan
avvalgi   bir   mingyillikdayoq   Samarqand,   Buxoro,   Marv,   Balx   Naxshab,   Choch,
Axsikand,   Kot   (Xorazm),   Koshg ar,   Xo tan   kabi   yirik   shaharlar   barpo   etgan	
ʻ ʻ -
liklarida, Skif (Sak), Xun, Kushon, Qang , Yuyechji kabi ulkan saltanatlar hamda	
ʻ
Katta Xorazm, Baqtriya, Sug d, Krorayna (Sharqiy Turkis	
ʻ ton) singari voha davlat -
lariga   asos   solganliklarida,   shuningdek,   bir   necha   yozuv   tizimlarini   yarat -
ganliklarida o z ifodasini topgan.	
ʻ
Ushbu  siyosiy uyushmalarining deyarli barchasi mintaqa tarixida o ziga xos	
ʻ
iz   qoldirgan.   Ayniqsa,   Buyuk   Ipak   yo lining   har   ikkala   tarmog i   –   Xo	
ʻ ʻ razm   –
Sirdaryo havzalari – Choch – Farg ona – Koshg ar ustidan o tib, Oltoy va Xitoyga	
ʻ ʻ ʻ
yetib   boruvchi   “Shimoliy   tarmoq”   va   Marv   –   Balx   –   Xo tan   shahar	
ʻ lari   bo ylab	ʻ
Xitoyga   ulanib   ketuvchi   “Janubiy   tarmoq”ning   faoliyatida   mazkur   davlatlarning
o rni   bo lakcha   bo lgan.   Ular   orasida   Sug d   davlatining   asoschilari   bo lmish	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sug diylar o zlarining savdo-sotiqda mohirligi va hunarmandchilikda ustaligi bilan	
ʻ ʻ
nafaqat   qo shni   o lkalarda   mashhur   bo lish	
ʻ ʻ ʻ gan,   balki   o zlarining   bu   qobiliyati	ʻ
orqali   kunbotarda   –   Yaqin   Sharq   va   Sharqiy   Yevropada,   kunchiqarda   –   Xitoy,
Uzoq Sharq, Tibet, Hindiston xalqlarining nazariga tushishgan. 
Buyuk Ipak yo li bo ylab joylashgan savdo manzillari faoliyatining jonliligini	
ʻ ʻ
ta’minlagan,   o nlab  o lkalardagi   turli-tuman   tillarda  so zla	
ʻ ʻ ʻ shuvchi  xalqlar  orasida
o zaro muloqot tili vazifasini bajargan sug diy til qariyb ming yil davomida, ya’ni,	
ʻ ʻ
miloddan   oldingi   so nggi   asrlardan   to   X   asrgacha   bo lgan   davr   mobaynida   o z	
ʻ ʻ ʻ
maqomini saqlab keldi.
Ilk o rta asrlarda O rta Osiyoning xalqaro aloqalari ham rivojlanib bordi. Bu	
ʻ ʻ
davrdagi   tashqi   iqtisodiy-mndaniy   aloqalarda   yetakchi   o rinni   Xitoy   egallay	
ʻ
boshladi. V asrning oxiri - VI asrning boshlarida O rta Osiyodan tashqari Sharqiy	
ʻ
Turkistondagi   Turfon   (479     y.),   Urumchi   (490-497   yy.),   Qashqar   (497-507   yy.)
39 hamda   Toxariston   janubi   va   Hindistonning   shimoliy   qismlari   ham   Eftaliylar
davlati   tarkibiga   kirdi.   Shu   tariqa   Eftaliylar   Buyuk   ipak   yo lining   Xitoydanʻ
Markaziy   Osiyo   hududi   orqali   Erondagi   Sosoniylar   davlati   va   Vizantiya
imperiyasiga  o tuvchi   asosiy   savdo  yo llari  ustidan   o z  nazoratlarini  o rnatdilar	
ʻ ʻ ʻ ʻ 75
.
Eftaliylar   davlatining   kuchayishi   bilan   Xitoyning   O rta   Osiyoning   bu   yangi	
ʻ
qudratli davlati bilan siyosiy-iqtisodiy aloqalar o rnatishga bo lgan intilishi oshdi.	
ʻ ʻ
Buni   V   asrning   20-50-yillarida   Xitoydagi   Shimoliy   Vey   sulolasi   (386-550   yy.)
tomonidan   O rta   Osiyoga   jo natilgan   3   ta   elchilik   missiyasi   ham   ko rsatadi.   Bu	
ʻ ʻ ʻ
elchilik missiyalari yo nalishlarini o rganib, Xitoyni O rta Osiyo bilan bog lovchi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
aloqa yo llari haqida muhim xulosalarga kelish mumkin	
ʻ 76
.
V-VI   asrlarda   Xitoy   va   O rta   Osiyo   o rtasidagi   savdo   va   madaniy   aloqalar	
ʻ ʻ
rivojining yangi bosqichi boshlanib, Xitoyni G arbiy o lkalar bilan bog lab turgan	
ʻ ʻ ʻ
yo llar   tarmog i kengayib bordi. V asrga oid yozma manba - “Beyshi”da Xitoyni	
ʻ ʻ
G arbiy o lkalar bilan bog lovchi yo llarning quyidagi 4 ta tarmog i qayd etilgan:
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(1)   Yuymen   chegara   qal’asidan   ko chma   qumlik   orqali   -   Shanshanga	
ʻ
(Pshamshan) (2000 li); (2) Yuymen chegara qal’asidan ko chma qumlikni shimoliy	
ʻ
yo nalishida   kesib   o tib,   Cheshi   (Turfon)   qalasiga   (2200   li);   (3)   Shache	
ʻ ʻ
(Yorkent)dan   g arbga   –   Pomir   tog   dovonlari   orqali   -   Szyabeyga   (1300   li);   (4)	
ʻ ʻ
Shache (Yorkent)dan janubi-g arbiy yo nalishda Sunlin tog i orqali Boluga (1300	
ʻ ʻ ʻ
li) 77
.
VI-VII   asrlarda   Xitoy   geografi   Pey   Szyuyning   “G arbiy   o lkalar   ta’rifi   va	
ʻ ʻ
xaritasi”   nomli   asarida  Buyuk  ipak yo lining Dunxuandan  O rta  Ep  dengizigacha	
ʻ ʻ
bo lgan quyidagi uchta yo nalishi keltirib o tiladi:	
ʻ ʻ ʻ
1.   Shimoliy   yo nalish:   Xami   -   Borko l   -   Issiqko l   -   Chu   daryosi   vodiysi   -	
ʻ ʻ ʻ
Shimoliy Kavkaz - Vizantiya - O rta Ep dengizi.	
ʻ
2.   Markaziy     yo nalish:   Turfon   -   Qarashar   -   Kuchu   -   Pomir   tog   dovoni   -	
ʻ ʻ
Ustrushona - Samarqand – Buxoro - Marv - Eron – O rta Ep dengizi.	
ʻ
75
  Сагдуллаев   А.,   Мавлонов   У.,   Мақкамова   Д.   Ўрта   Осиёда   ўрта   асрлар   савдо-сотиқ   тизими.   Тошкент,
“Akademiya”, 2012. - Б. 47
76
77
  Отахўжаев   А.   Илк   ўрта   асрлар   Марказий   Осиё   цивилизациясида   турк-суғд   муносабатлари.   –   Тошкент:
2010. – Б. 27.
40 3. Janubiy yo nalish: Dunxuan - Lobnor ko li - Taklamakon sahrosi - Vaxonʻ ʻ
yo lagi - Tohariston - Eron - O rta Ep dengizi	
ʻ ʻ 78
.
Ilk   o rta   asrlarda   O rta   Osiyo   hududi   orqali   o tgan   kommunikasiya   yo llari	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tizimida   muhim   o zgarishlar   ro y   berdi.   Mintaqadagi   ichki   va   tashqi   iqtisodiy-	
ʻ ʻ
madaniy   aloqalarning   yo nalishlariga   bu   davrda   vujudga   kelgan   siyosiy   vaziyat,	
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy   o zgarishlar   katta   ta’sir   o tkazdi.   Eftaliylar   davlati   va   Turk	
ʻ ʻ
xoqonligi davrida an’anaviy aloqa yo llarining ba’zi yo nalishlari o z ahamiyatini	
ʻ ʻ ʻ
yo qotib,   mavjud   ijtimoiy-siyosiy   vaziyatga   bog liq   holda,   karvon   yo llarining	
ʻ ʻ ʻ
yangi   tarmoqlari   vujudga   keldi.   Xususan,   V   asr   oxiri   -   VI   asrning   birinchi
yarmidan boshlab Buyuk ipak yo lining hozirgi O zbekiston hududi orqali o tgan	
ʻ ʻ ʻ
yo nalishlari   ichida   G arbiy   Sug dning   iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyotida   katta	
ʻ ʻ ʻ
o rin tutgan Samarqand - Buxoro yo nalishining ahamiyati osha boshlaydi. Buyuk
ʻ ʻ
ipak   yo lining   bu   tarmog i   Zarafshon   daryosining   chap   qirgog i   bo ylab   o tgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lib,   bu   yo nalishda   Karmana,   Dobusiya,   Kyshoniya   (Kattaqo rgon)   va   boshqa	
ʻ ʻ ʻ
shaharlar   asosiy   bekat   sifatida   katta   o rin   tutgan.   Bu   yo nalish   Samarqanddan	
ʻ ʻ
Qashqadaryo   vohasi   orqali   Amudaryoning   o rta   oqimidagi   kechuvlar   orqali	
ʻ
Tohariston shaharlariga qarab ketgan eski yo nalishga qaraganda savdo karvonlari	
ʻ
uchun ancha qulay va samarali bo lib chiqdi	
ʻ 79
. Turk xoqonligi davrida Samarqand
Sug diyonaning bosh shahri sifatidagi ahamiyatini saqlab qoldi Xitoy manbalariga	
ʻ
ko ra,   Samarqand   sug di   Kan   deb   atalib,   uni   turklar   bilan   qarindosh   bo lgan
ʻ ʻ ʻ
mahalliy   sulola   boshqargan   va   unta   Sug diyonadagi   boshqa   mulklar   qaram	
ʻ
bo lgan.   Qonuni   va   yozuvi   turkcha   bo lgan   Kan   aholisi   savdoga   mohir   bo lib,	
ʻ ʻ ʻ
shaharga savdo-sotiq uchun boshqa yurtlardan ham savdogarlar kelib turgan 80
.
Arab   xalifaligi   Markaziy   Osiyoda   o z   hukmronligini   o rnatgunga   qadar   bu	
ʻ ʻ
zaminda   madaniyat   ancha   taraqqiy   etgan.   Ayniqsa   Sug dda   me’morchilik,	
ʻ
rassomchilik,  haykaltaroshlik,   tosh  va  yog och  o ymakorligi,  xattotlik,  musiqa  va	
ʻ ʻ
boshqa   san’at   turlarida   yuksak   natijaga   erishilgan   bo lib,   Afrosiyob,   Panjikent,	
ʻ
78
  Хўжаев   А.   Буюк   ипак   йўли:   муносабатлар   ва   тақдирлар.   -   Б.   79-80.   Сагдуллаев   А.,   Мавлонов   У.,
Мақкамова Д. Ўрта Осиёда ўрта асрлар савдо-сотиқ тизими. Тошкент, “Akademiya”, 2012. - Б. 48
79
 Адылов Ш. Эфталиты и западный Согд // Археология, история и кульура Средней Азии: Тезисы докл дов
международной конференции. - Ташкент, 2002. - С. 21.
80
.
41 Varaxsha shaharlari xarobalaridan topilgan moddiy ashyolar bundan darak beradi.
Bular   orasida   san’atning   turli   yo nalishlari   jamuljam   bo lgan   Panjikent   shahriʻ ʻ
alohida   ajralib   turadi.   Bu   yerda   yaratilgan   madaniyat   qo shni   hududlar	
ʻ
madaniyatiga   ta’sir   ko rsatgan   yoki   ulardan   ta’sir   olgan   holda   uyg unlikda	
ʻ ʻ
rivojlangan. Bunda ayniqsa qadimiy madaniyatga ega bo lgan Xitoy bilan aloqalar	
ʻ
ko zga yaqqol tashlanadi. Bu jarayonlar Afrosiyob va Panjikent devoriy suratlarida	
ʻ
yaxshi   saqlanib   qolgan   bo lib,   unlarda   kishilarning   kundalik   turmush   tarzi,   diniy	
ʻ
qarashlari aks ettirilgan .
Shu   o rinda   ta’kidlash   lozimki,   sug diy   manzilgohlarning   Xitoy   va   Sharqiy	
ʻ ʻ
Turkiston   hududida   vujudga   kelishi   va   ushbu   mintaqalardagi   savdo   aloqalarining
rivojida sug diy tilning muhim o rni bo lgan. 
ʻ ʻ ʻ
Sug diy   tildan   bizgacha   saqlanib   qolgan   yozma   yodgorliklar   asosan   XX
ʻ
asrning   ilk   o n   yilliklarida   hozirgi   Xitoy   davlatining   Dunxuan   o lkasi   va   Xitoy	
ʻ ʻ
Turkistonidagi   Turfon   vohasidan   hamda   Tojikiston   hududidagi   Mug   tog idan	
ʻ ʻ
topilgan.
Sug diy   til   qadim   va   ilk   o rta   asrlarda   bugungi   O zbekiston   va   Tojikiston	
ʻ ʻ ʻ
hududlaridan   oqib   o tuvchi   Zarafshon   daryosi   hamda   Qashqadaryo   daryosi	
ʻ
vohalarida   joylashgan   Sug diyona   o lkasida   tarqalgan.   Bundan   tashqari,	
ʻ ʻ
Makedoniyalik   Iskandar   bosqini   natijasida   o z   ona   vatanini   tashlab   Buyuk   Ipak	
ʻ
yo li   bo ylab   sug diy   savdo   koloniyalari   (asosan   hozirgi   Xitoy   hududi)   vujudga	
ʻ ʻ ʻ
kelgan   bo lib,   bu   hududlarda   ham   sug diy   til   va   yozuv   amalda   qo llanilgan.	
ʻ ʻ ʻ
Shuningdek, Sirdaryo havzalari (Choch, O tror, Sayram), Yetti	
ʻ suv (Issiqko l, Talas	ʻ
va   Chu   daryolari   havzalari),   Koshg ar   va   Turfon   (Shar	
ʻ qiy   Turkiston)da   ham
sug diylarning qishloq va shaharlari mavjud bo lgan. 	
ʻ ʻ
Ushbu o rinda muammoga doir manbalarga biroz to xtalish lozim. Jumladan,	
ʻ ʻ
Markaziy   Sug d   Samarqand   to g risida   xitoy   yilnomalarida   keltirilgan	
ʻ ʻ ʻ
ma’lumotlar.   Mazkur   hukmdorlikning   ilk   o rta   asrlar   davridagi   maqomi   va	
ʻ
mintaqaviy   aloqalardagi   o rnini   aniqlashda   muhim   sanaladi.   Manbada   quyidagi	
ʻ
keltiriladi:   -   “Kan   (Samarqand).   Kan   hukmdorlari   xonadoni   Kangyuy
xonadonining   avlodidir.   Doimiy   ravishda   bir   joydan   boshqa   joyga   kuchib
42 yurishlari   sababli   ular   o troq   hayot   kechirmaydilar.   Xan   sulolasi   hukmronligidanʻ
beri   taxt   ularning   qo lida   bo lib   kelgan.   Hukmdor	
ʻ ʻ   Vыn   deb   ataladi;   Yuyechji
xonadonidan kelib chiqqan. Dastlab Silyan-shan tizmasining shimoliy tomonidagi
Chjaovu   shaharida   yashaganlar.   Lekin   xunlardan   mag lubiyatga   uchragandan	
ʻ
so ng  Piyozsimon   tog lar   (Pomir)   orqali   g arbga   borib,   u  yerda   podsholik   tashkil	
ʻ ʻ ʻ
qilishgan.   U(lar)   ko p   hukmdor   xonadonlarga   bo lindi   va   qadimiy   Kan	
ʻ ʻ
podshohligida   o z   hokimiyatiga   asos   soldilar.   Ushbu   xonadonlarning   barchasi	
ʻ
o zlarining   dastlabki   kelib   chiqishlari   xotirasi   sifatida  	
ʻ Chjaovu 81
  nomini   saqlab
qoldilar.   Hukmdorlar   nasldan-naslga   Fubi   deb   nomladilar.   U   oliyjanobligi   va
yaxshi xislatlari bilan kuchli darajada xalqning ko nglini qozondi. Uning ayoli turk	
ʻ
xoqonining qizi 82
. U Sabao daryosi  bo yidagi  Aludi  shahrida turadi. Ko p nufusli	
ʻ ʻ
shahar. Uchta amaldor davlat ishlarini boshqaradi. Hukmdor sochini o radi, yettita	
ʻ
qimmatbaho   toshli   oltin   toj   kiyib   yuradi.   Liboslari   toshlar   va   oq   ipak   matodan
tikilgan.   Turmush   o rtog i   sochini   boshiga   taxlab   yuradi   va   qora   yopinchiq	
ʻ ʻ
yopinadi. Erkaklar sochini qirqishadi, gulli chakmon kiyishadi.   Kan   kuchli davlat
hisoblanadi.   Unga   G arbiy   hududning   katta   qismi   bo ysungan
ʻ ʻ 83
,   ular   quyidagilar:
Mi   (Maymurg ),  	
ʻ Shы   (Kesh),   Sao   (Ishtixon),   Xe   (Kushoniya   /   Kattaqo rg on),	ʻ ʻ
Kichik   An ,   Nashebo   (Naxshab),   Unaxe ,   Mu .   Ibodatxonada   Xu   (sug diy)   nizomi	
ʻ 84
81
  Chjaovu   –   mahalliy   shakli   Jamuk   yoki   Chamuk   bo’lgan   deb   taxmin   qilinadigan   ushbu   sulolaning   etnik   kelib
chiqishida to’xor, turkiy va sug’diy  elementlar ishtirok etishgan.  Yilnomada Kan (Samarqand)dagi xonadon ushbu
to’qqizta suloladan biri ekanligi ta’kidlanishi bilan birgalikda, ular orasida uning markaziy mavqyega ega ekanligiga
alohida urg’u beriladi. Shuningdek, xitoycha Bey shi va Suy shu yilnomalarida  An  (Buxoro),  Xe  (Kushoniya) va  Mi
(Maymurg’)   hukmdorlarining   kelib   chiqishi   Chjaovu   sulolasidan   ekanligi   va   ularning   nasli   Kan   (Samarqand)
xonadoniga   borib   taqalishi   haqidagi   dalillar   ham   ushbu   ma’lumotlarga   mos   keladi.   Ushbu   atamaning   batafsilroq
izohi uchun qarang  (Qarang:   Гойибов Б.   К вопросу о происхождении династии  правителей Согда /   Вопрос ы
этногенеза и этнический истории народов Средней Азии. Древность. Средние века. Новое время. Редактор
Шамсиддин Камолиддин. 2016.  LAMBERT   Academic   Publishing   RU . –  C . 139-143 ).
82
 560-yillardan boshlab Turk xoqonligi tarkibiga kirgan, biroq o’zining an’anaviy ichki boshqaruvini saqlab qolgan
voha   davlatlari   bilan   xoqonlik   boshqaruvchi   xonadoni   vakillari   orasida   nikoh   munosabatlarining   yo’lga   qo’yilgan
bo’lib, xoqonlar vassallarga qiz berish vositasida ular ustidan nazoratni mustahkamlagan. “Bey shi” va “Suy shu”da
Kan  (Samarqand) hukmdorlaridan Shifubining xotini G’arbiy turk hukmdori   Dadu  (Tardu; 576 603) xoqonning qizi
ekanligi   aytilsa,   “Tan   shu”da   esa   yana   bir   Samarqand   hukmdori   Kyuymuchjining   Suy   sulolasi   (581 618)   davrida
G’arbiy   turk   xoqoni   Shexu   kexan   (Yabg’u-xoqon)ning   qiziga   uylangani   qayd   qilinib,   “ u   shu   vaqtdan   e’tiboran
turklarga  bo’ysundi ” deya  ta’kidlab o’tilishi  bu fikrni  tasdiqlaydi  (Бичурин  Н.Я. Собрание сведений…, I I . – С.
311; Chavannes  E.  Çin yıllıklarına göre.., – S.  305).
83
  Ushbu   ma’lumot   Samarqandning   Sug’d   konfederasiyasi   (Zarafshon   daryosining   yuqori   va   o’rta   havzalari   va
Qashqadaryo   havzalaridagi   kichik   hukmdordiklar   ittifoqi)dan   tashqari   Sug’d   vohasiga   qo’shni   hududlar,   ehtimol,
Amudaryoning o’rta havzalaridagi hukmdorliklar ustida ham o’z ta’sir doirasiga ega bo’lganligidan darak beradi.
84
  Xu   –   ushbu   atama   N.Ya.   Bichurin   tarjimalarida   tyurk   (turkiy),   tyurkskiy   (turkiycha)   shakllarida   berilgani   bois,
ko’pchilik tadqiqotchilar  uni   yanglish ravishda turklar  bilan bog’lashgan (Согдийские документы...,   II . – С. 38;
Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба…, C. 35; Зиё A.   Ўзбек давлатчилиги тарихи...,  – С. 85). 
43 saqlanadi.   Jazoni   tayinlash   vaqtida   o sha   nizomni   olib,   ishni   hal   qilishadi.   Kattaʻ
jinoyatlar   uchun   butun   urug ni   o ldirishadi,   kichikrog i   uchun   o lim,   o g irlik	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun oyoqlarni kesishadi. Xalqi botik ko zli, katta burunli, qalin soqolli. Savdoda	
ʻ
mahoratli.   Bu   davlatga   ko p   chet   eliklar   kelishadi   ularning   ishi   savdo.   Katta   va	
ʻ
kichik   doira,   gitara,   besh   torli   guslar   (chertib   chalinadigan   torli   musiqa   asbobi),
fleyta   (naysimon   muzika   asbobi)   bor.   To y   va   dafn   marosimlari   turklar   bilan   bir	
ʻ
xil.   Qarorgohda   ajdodlar   ibodatxonasi   bor,   ular   oltinchi   oyda   qurbonlik
keltirishadi.   Boshqa   hukmdorlar   qurbonlik   keltirishda   yordamga   kelishadi.
Buddaga sig inishadi. Xu (sug diy) yozuvdan foydalanishadi. Ob-havo iliq, har xil	
ʻ ʻ
non tayyorlashga qodir. Aholi bog dorchilik va sabzavotchilik bilan shug ullanadi.	
ʻ ʻ
Daraxtlari go rkirab o sadi. Otlar, tuyalar, eshaklar, zubrlar, oltin, nashotir, har xil	
ʻ ʻ
xushbo y   moddalar,   oq   dur,   kabaroj   zamshi   (bug u,   qo y   va   boshqa   mollarning	
ʻ ʻ ʻ
terisidan   tayyorlangan   yumshoq   baxmalsimon   charm),   ipak   kimxob,   polotno
(gazlamaning   qalin   bir   turi)   bor.   Uzum   sharobi   ko p.   Boy   xonadonlar   1	
ʻ   000
kungacha   saqlashadi   va   u   bir   necha   yil   buzulmaydi.   Da-ye   hukmronligida,   605–
616,   birinchi   marta   mahalliy   ishlab   chiqqan   mahsulotni   hurmat   bilan   vakildan
yuborishgan, keyin bu to xtatildi”	
ʻ 85
. 
Farg onaliklar tili haqida Syuan Szanning o zi  	
ʻ ʻ “[Fey-xan mamlakati aholisi]
tili   boshqa   mamlakatlarnikidan   farqlidir ”   shaklida   ma’lumot   keltirishi,   undan
qariyb   yuz   yil   keyin   mintaqaga   tashrif   buyurgan   boshqa   bir   xitoy   sayyohi   Xoy
Chao   (723-726)   ham   Farg ona   haqida	
ʻ   “Tili   boshqacha   bo lib,   o zga	ʻ ʻ
mamlakatliklarnikiga   o xshamaydi”	
ʻ   deb   yozishi   masalani   chigallashtiradi 86
.
Bundan   kelib   chiqadiki,   farg onaliklar   tili   sug diy   tildan   tubdan   farq   qilgan.   Aks	
ʻ ʻ
holda   yuqorida   keltirilgan   ma’lumot   Yettisuv   va   Janubiy   Sug d   (Qashqadaryo)	
ʻ
vohasi   oralig ida   joylashgan   barcha   o lkalar   uchun   ham   taalluqli   bo lib,   bitta	
ʻ ʻ ʻ
manbaning o zida bu kabi tafovutli fikrlar bayon qilinmasdi.
ʻ
Demak,   farg onaliklarga   o xshab   chochliklarning   mahalliy   tili   ham   sug diy	
ʻ ʻ ʻ
tildan   farq   qilgan.   Har   holda   Syuan   Szan   muayyan   bir   o lka,   aholi,   yozuv   va   til	
ʻ
nomi sifatida e’tirof etgan   Su-li   (Sug d) iborasi asosan Zarafshon va Qashqadaryo	
ʻ
85
 Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия. 2-жилд, 1-китоб. – Тошкент: Фан, 2014. – Б. 34-36.
86
  Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия в описании Хой Чао (726)   //   ВДИ. 1 . –  М. ,  1952.  –  С.  193.
44 havzalarini   o zi   ichiga   olgan   asl   Sug d   o lkasi   va   sug diylar   keyinchalik   ko chibʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
borib‚   aholining   katta   qismini   tashkil   qilgan   Yettisuvning   o troq   aholisi   uchun	
ʻ
qo llanilgan.   Ushbu   atama   mazkur   ikkala   hudud   oralig ida   joylashgan   ba’zi   bir	
ʻ ʻ
vohalar   aholisiga   nisbatan   ishlatilgan   bo lishi   mumkin.   Shu   o rinda   bir   qator	
ʻ ʻ
eronshunos   lingvistlar   tomonidan   bildirilgan   “Syuan   Szan   Su li   aholisi   va
suliliklarning   tili   deganda   asl   Sug d   (Zarafshon  	
ʻ   Qashqadaryo   havzalari)
vohasi‚   Yettisuv‚   Isfijob‚   Sirdaryoning   o rta   havzalari   va   Chochning   muhim   bir	
ʻ
qismini   tashkil   qilgan   sug diylar   va   ularning   tili   tushunilgan”   mazmundagi	
ʻ
qarashlarni keltirib o tish lozim. 	
ʻ
XI   asrda   yashagan   buyuk   turkiy   alloma   Mahmud   Koshg ariy   ham   aynan	
ʻ
Chochning   shimolidagi   Isfijob   (Sayram)dan   to   Taroz   va   Balosog un	
ʻ
(Yettisuv)gacha   bo lgan   hududda   yashovchi   aholining   ham   sug diycha,   ham	
ʻ ʻ
turkcha, ya’ni ikki tilda so zlashishi haqida gapirib, ularning Samarqand va Buxoro	
ʻ
orasidan   ko chib   kelganliklarini   ta’kidlaydi	
ʻ 87
.   Garchi   ushbu   ma’lumot   ancha
keyingi   davrga   –   XI   asrga   taalluqli   bo lsa   ham,   sug diylarning   kuchli   turkiy	
ʻ ʻ
muhitga tushib qolib, turklashuv jarayoniga tortilish davri ilk o rta asrlarga, asosan	
ʻ
Turk xoqonligi davriga to g ri keladi. Koshg ariy keltirgan ma’lumotlar aynan shu	
ʻ ʻ ʻ
davrlarga   taalluqli   bo lsa   kerak.  Chunonchi,   sug diylarda   turklashuv   jarayonining	
ʻ ʻ
kuchayishi   aynan   ilk   o rta   asrlarga   to g ri   kelishini   tasdiqlaydigan   ma’lumotlar	
ʻ ʻ ʻ
ba’zi xitoy yilnomalarida uchraydi. Yilnomalarda ba’zan sug diylar turklarning bir	
ʻ
qabilasi   sifatida   tilga   olinishi 88
  ham   shu   kabi   jarayonlar   bilan   bog liq   bo lishi	
ʻ ʻ
mumkin. 
Sirdaryoning   o rta   havzalari   (Choch,   O tror,   Isfijob   /   Sayram)dagi   ilk	
ʻ ʻ
islomdan   oldingi   joy   nomlarining   muhim   bir   qismini   sug diy   asosli   toponimlar	
ʻ
tashkil   qilishi   va   ularning   butun   voha   hududida   uchratilishi   sug diylarning   bu	
ʻ
yerda anchadan beri muqim yashaganligidan darak beradi. Bir qator tadqiqotchilar
vohada   sug diylarning   keng   ko lamda   joylashuvi   ilk   o rta   asrlarga,   ya’ni   sug diy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
87
  Кошғарий , Маҳмуд.  Туркий  сўзлар  девони  (Девону-луғот  ит-турк)  /  Таржимон   ва  нашрга  тайёрловчи  С.
М. Муталлибов. 3 томлик. – Т.: Фан, 1960–1963.  Т.  I . – Б.  66 .
88
  Хўжаев А. Хитой манбаларида суғдларга оид айрим маълумотлар //   O’zbekiston tarixi‚ 2004‚   №1. – Б. 52 -
61.
45 aholining   Sirdaryoning   o rta   havzalari   va   Yettisuvga   ko chishi   davriga   to g riʻ ʻ ʻ ʻ
kelishini ta’kidlasalar 89
, ba’zi tadqi qotchilar ularning vohada tarqalishini miloddan
avvalgi bir mingyil likning oxirlari – milodning dastlabki asrlarida ro y berganligini	
ʻ
olg a suradilar. Bizningcha, ikkinchi fikr asosliroq. Chunki, milodning ilk asrlariga	
ʻ
taalluqli   epigrafik   materiallar   (tanga-pullar,   sopol   lavhalar   va   kumush   idishlar
sirtidagi   yozuvlar)ning   tili   sug diy   ekanligi	
ʻ 90
  Chochda   bu   til   vakillarining   ancha
ilgariroq   tarqalganiga   guvohlik   beradi.   Ayniqsa,   yaqin   yillarda   arxeologik
qazishlar   natijasida   Aris   daryosi   (Chimkent)   havzasidagi   Kul-to be   xarobasidan	
ʻ
topilgan sopol lavhaning tili sug diy ekanligi va ushbu lavha Choch lashkarboshisi	
ʻ
tomonidan o rnatilganligi bu masalaga anchagina oydinlik kiritadi. 	
ʻ
Mutaxassislar fikricha, Xitoyning turli shaharlaridan topilgan Sug d yozuvlari	
ʻ
ham   sug diylarning   Buyuk   ipak   yo li   yo nalishlari   bo ylab   keng   tarqalganligini	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rsatadi.   Ilk   o rta   asrlarda   Sug d   savdogarlari   hatto   Yaponiyaga   ham   kirib	
ʻ ʻ ʻ
borishga   erishganlar.   Yaponiyaning   qadimgi   poytaxti   Hapa   shahridagi
ibodatxonalarning   birida   sug d   tilida   yozilgan   qo lyozma   saqlanib   kelina	
ʻ ʻ -
yotganligi 91
, 1987 yilda Yaponiyada Buyuk ipak yo liga bag ishlab tashkil etilgan	
ʻ ʻ
ko rgazmaning   «Ipak   yo li   Hapara   olib   boradi»   deb   nomlanishi   ham   bu   fikrni	
ʻ ʻ
tasdiqlaydi 92
.
Turk   xoqonligi   davrida   Xitoyni   O rta   Osiyoning   markaziy   xududlari   bilan	
ʻ
bog lovchi   yo llar   ichida   Shule   (Qashqar)dan   Baxan   (Farg ona)   va   Suduyshona	
ʻ ʻ ʻ
(Ustrushona)   orqali   Kan   (Samarqand   Sug di)ga   o tuvchi   yo nalish   ham   iqtisodiy	
ʻ ʻ ʻ
va davlatlararo elchilik aloqalarida asosiy o rin tutgan.
ʻ  
Ma’lumki,   Xitoyning   G arb   o lkalari   bilan   aloqalarida   ipak   va   undan	
ʻ ʻ
tayyorlangan   buyumlar   katta   ahamiyat   kasb   etgan.   Xitoyda   ko p   mikdorda	
ʻ
89
  Бернштам   А.   Н.   Согдийская   колонизация   Семиречья   //   Краткие   сообщения   о   докладах   и   полевых
исследованиях института история материальной культуры. – М. -Л., 1940, №6. – С.  34-43.
90
  Кубатин   А.   К   вопросу   о   раннесредневековом   согдийском   диалекте   Чача   (на   основе   нумизматического
материала   Чачского   оазиса   VII - VIII   вв.)   //   Академик   У.   Каримов   номидаги   ёш   шарқшунослар   илмий
конференцияси тезислари. – Т., 2008. – С. 105.
91
 Sandal daraxtidan qilingan ikkita brusga yozilgan bu yozuvlar Hapa shahridagi Xoryuni ibodatxonasida saqlanadi.
Bu   haqda   qarang:   Когучи   Ясуо.   Согдийская   культура   и   согдийцы   в   Японии   //   Роль   города   Самарканда   в
истории мирового культурного развития: Материалы Международного научного симпозиума, посвященного
2750-летнему   юбилею города Самарканда. - Ташкент-Самарканд: Фан, 2007. - С.119-125.
92
  Когучи Ясуо.   Согдийская культура и согдийцы в Японии   /   Самарқанд шаҳрининг   умумбашарий маданий
тараққиёт   тарихида тутган ўрни . Халқаро конференция материаллари. – Тошкент-Самарқанд: Фан, 2007. – Б.
119-124
46 yetishtiriladigan   ipak   va   undan   tayyorlanadigan   buyumlar   mamlakatning   ichki
bozorida   unchalik   katta   o rin   tutmagan.   Natural   xo jalik   hukmronligi   sharoitidaʻ ʻ
ipak   buyumlar   faqatgina   Xitoy   imperatori,   uning   oilasi   va   zodagonlar   ehtiyojiga
ishlatilib,   ipakka,   asosan,   tashqi   bozorda   talab   katta   bo lgan.   Buyuk   ipak   yo li	
ʻ ʻ
faoliyati   boshlangan   dastlabki   davrlarda   Xitoy   ipagi   nodir   va   qimmatbaho
mahsulot sifatida juda qadrlangan. Bu holat ilk o rta asrlarda kam saqlanib qoldi.	
ʻ
Xususan,   Vizantiyada   Xitoy   ipagi   oltin   va   boshqa   qimmatbaho   toshlarga   teng
qiymatga   ega   bo lib,   u   Konstantinopol   saroyi   va   zodagonlar   ehtiyojidan   tashqari	
ʻ
yollanma   qo shinga   haq   to lashda   ham   asosiy   mahsulot   hisoblanardi	
ʻ ʻ 93
.   Turk
xoqonligi   davrida   Xitoydan   Sosoniylar   Eroni   va   Qora   dengiz   orqali   Vizantiyaga
o tuvchi   xalqaro savdo  yo li  va  ipak  savdosi  nazoratini  qo lga  kiritgan  turklar  va	
ʻ ʻ ʻ
ularning   homiyligi   ostida   savdo-sotiq   bilan   shug ulllangan   sug d   savdogarlari	
ʻ ʻ
Markaziy Osiyoda ipak savdosi ustidan to liq nazorat o rnatgan edilar. Xitoy bilan	
ʻ ʻ
bo ladigan   savdo-sotiqdan,   birinchi   galda,   ipak   savdosidan   katta   foyda   olayotgan	
ʻ
Sug d   savdogarlari   manfaatdor   bo lib,   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoydagi   o z   savdo
ʻ ʻ ʻ
faktoriyalari   orqali   Xitoy   ipagi   va   boshqa   mahsulotlarni   bevosita   ishlab
chiqaruvchilardan   olib,   ularni   Buyuk   ipak   yo li   bo ylab,   nafaqat   O rta   Osiyoga,	
ʻ ʻ ʻ
balki Vizantiya va boshqa G arb mamlakatlariga ham olib borganlar	
ʻ 94
.
Ipak savdosi  nafaqat iqtisodiy, shu bilan birga, muhim strategik ahamiyatga
ega bo lgan harbiy-siyosiy vazifalarni hal etishda ham katta o rin tutardi. Xususan,	
ʻ ʻ
Turk xoqonlari Xitoydan o lpon tarzida har yili katta miqdorda ipak olib turganligi	
ʻ
ma’lum.   Xitoydan   olingan   ipakning   ichki   ehtiyojlardan   ortib   qolgan   katta   qismi
tashqi bozorga, xususan, ipakka talab yuqori bo lgan Vizantiyaga chiqarilardi. Bu	
ʻ
holat   to   Vizantiyaga   tegishli   bo lgan   janubiy   hududlarda   (Suriyada)   ipakchilik	
ʻ
yo lga qo yilgunga qadar davom etdi	
ʻ ʻ 95
.
Shunday   qilib,   O rta   Osiyoning   V-VIII   asrlardagi   tashqi   aloqalari   geogra	
ʻ -
fiyasi   to xtovsiz   kengayib   bordi.   Xususan,   O rta   Osiyo   -   Vizantiya   aloqalari	
ʻ ʻ
asosida tarixiy-madaniy aloqalarning yangi yo nalishlari paydo bo ldi. O rta Osiyo	
ʻ ʻ ʻ
93
 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. - С. 48, 56.
94
 Ртвеладзе Э.В. Великий шелковый путь ...  -  С.137-138.
95
 Гумилев Л.Н. Древние тюрки ... - С. 48.
47 va   Xitoy   o rtasida   mil.avv.   II   asrda   boshlangan   muntazam   aloqalar   ilk   o rtaʻ ʻ
asrlarda   rivojlanish   davriga   kirdi.   Xitoydan   to   O rta   Ep   dengizi   qirg oqlarigacha	
ʻ ʻ
yetib   borgan,   ramziy   ravishda   “Buyuk   ipak   yo li”   nomi   bilan   atalgan   bu   xalqaro	
ʻ
tranzit   kommunikasiya   yo li   O rta   Osiyoning   tashqi   iqtisodiy-madaniy   aloqalari	
ʻ ʻ
tarixida, aloqa-savdo yo llari tizimi rivojida alohida muhim bosqichni tashkil etadi.	
ʻ
Yuqorida   keltirilgan   fikrlar   asosida   quyidagi   xulosalarni   ilgari   surish
mumkin:
–   Markaziy Osiyo bo ylab sug diylarning savdo harakatlari ilk o rta asrlardagi	
ʻ ʻ ʻ
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy zamin hozirladi hamda ulkan mintaqada
yagona etnomadaniy makonni vujudga keltirish jarayonini faollashtirdi. Qolaversa,
Buyuk ipak yo lining Sug d va Xitoyga qadar tarmog i shu hududda yashagan elat	
ʻ ʻ ʻ
va   xalqlarni   iqtisodiy   hamkorlik   asosida   siyosiy   va   etnomadaniy   jihatdan
yaqinlashtirdi;
–   Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlardan   ilk   o rta   asrlarda   butun   Markaziy	
ʻ
Osiyoning yagona saltanat tarkibiga kiritilishi karvon yo llari tizimi rivojiga katta	
ʻ
ta’sir   ko rsatganligi   haqida   xulosaga   kelish   mumkin.   Bu   davr   Buyuk   ipak   yo li	
ʻ ʻ
orqali   olib   borilgan   xalqaro   iqtisodiy-madaniy   va   siyosiy   munosabatlar   yuksak
rivojlangan,   karvon   yo llari   tizimining   samarali   faoliyati   yo lga   qo yilgan   davr	
ʻ ʻ ʻ
sifatida   ahamiyatlidir.   Bu   davrda   Buyuk   ipak   yo lining   shimoliy   tarmog i   ham	
ʻ ʻ
jadal rivojlanib bordi Karvon yo llari rivoji bilan bog liq ravishda yangi shaharlar	
ʻ ʻ
paydo   bo ldi,   yangi   yerlarning   o zlashtirilishi   jadallashdi.   Karvon   yo llari	
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy-madaniy   aloqalar   rivojiga   katta   ta’sir   ko rsatdi.   Bu   davr,   bir   tomondan,	
ʻ
sug d tili va yozuvining qo shni o lkalarga tarqalishi hamda turk tili va yozuvining	
ʻ ʻ ʻ
mintaqada yanada keng yoyilishi bilan ham xarakterlanadi;
–   Xalqaro   savdo   bilan   shug ullanuvchi   ijtimoiy   tabaqalar   -   savdogarlar	
ʻ
faoliyati   rivojlandi.   Ichki   va   tashqi   savdo   bilan   shug ullanuvchi   yirik   savdo	
ʻ
uyushmalari   shakllandi.   Yo lbo yi   inshootlari   qurilishi,   tezkor   aloqa-pochta	
ʻ ʻ
xizmati   va   yo llarda   tegishli   xizmat   ko rsatish   tizimi   rivojlanib   bordi.   Bularning	
ʻ ʻ
barchasi ilk o rta asrlar davrida O rta Osiyodagi karvon yo llari dinamikasiga xos
ʻ ʻ ʻ
asosiy xususiyatlarni ko rsatadi;	
ʻ
48 –   Sug diylarning koloniyalari Sug d bilan Sharqiy Turkiston va bir tomondanʻ ʻ
Xitoy   xalqlari   orasidagi   savdo-iqtisodiy,   siyosiy   va   madaniy   aloqalarda
vositachilik vazifasini bajardi. Bu savdo manzilgohlari shaharlarga aylanib, ularda
o troq   va   ko chmanchi   madaniyatlar   sintezi   ro y   berdi.   Sug diy   til   va   yozuv   bu	
ʻ ʻ ʻ ʻ
davrda   yetakchi   mavqyega   ega   bo lib,   tomonlarning   urf-odatlari,   an’analari	
ʻ
yaqinlashuvi xizmat qildi;
–   Buyuk ipak yo lida o troq va ko chmanchi madaniyatlar mushtaraklik topdi	
ʻ ʻ ʻ
hamda   bir-birini   boyitdi.   Mintaqadagi   siyosiy   barqarorlik,   iqtisodiy   taraqqiyot   va
madaniy   yuksalish   ko p   jihatdan   ushbu   yo lning   barqarorligiga   bog liq   bo ldi
ʻ ʻ ʻ ʻ
hamda   bu   asos   Xitoy   bilan   Sug d   o rtasidagi   aloqalarning   rivojlanishiga   turtki	
ʻ ʻ
bo ldi   va   bu   aloqalarda   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   hududlaridagi   sug diy	
ʻ ʻ
manzilgohlar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo lgan.	
ʻ
Umuman   olganda   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoy   hududlaridagi   sug diy	
ʻ
manzilgohlar   rivoji   mintaqalar   o rtasidagi   aloqalar   barcha   sohalarda   ko zga	
ʻ ʻ
tashlanadi.   Ayniqsa   savdo,   diniy,   madaniy   aloqlalar   o z   taraqqiyotining   yuqori	
ʻ
cho qqisiga   chiqqan.   Sug dda   Xitoy   madaniyati   bilan   uyg unlikda   rivojlangan	
ʻ ʻ ʻ
san’at  borasidagi  yutuq natijasida  Eron va Xitoy san’ati  o rtasidagi  muhim  zanjir	
ʻ
shakllandi.   Bu   san’at   bizgacha   o sha   davrda   yashagan   kishilarning   intilishlari,	
ʻ
jamiyatdagi   siyosiy   voqyealar,   diniy   va   dunyoviy   qarashlarini   yetkazib   berdi.
Shuningdek,   bu   san’at   namoyondalari   o zlaridan   oldingi   ajdodlarining   madaniy	
ʻ
merosi   va   xalq   og zaki   ijodi   namunalarini   avlodlarga   yetkazib   berishni   o z	
ʻ ʻ
vazifalari deb bildilar.
III-BOB. SUG DNING ShARQIY TURKISTON VA XITOY BILAN
ʻ
ALOQALARIDA SAVDO USTIVORLIKLARI   
III.1.§.  Ilk o rta asrlar Sharqiy Turkiston va Xitoy bilan aloqalarda 	
ʻ Sug d	ʻ ,
Choch ,  Ustrushonaning o rni	
ʻ
49 Markaziy   Osiyo   hududida   shakllangan   mintaqaviy   va   xalqaro   ahamiyatga
molik savdo yo llari tizimi Sharq va G arb xalqlarining hayotida muhim ahamiyatʻ ʻ
kasb etgan. Mil. avv. III-II ming yilliklardan faoliyatini boshlagan bu yo lni mil.	
ʻ
avv. 138 yilda Shjan Szyan Xitoy uchun kashf etdi. XIX asrda "Buyuk ipak yo li"	
ʻ
nomi   ilmiy   adabiyotlardan   o rin   oldi.   Bu   yo l   tarmoqlari   mintaqadagi   turli	
ʻ ʻ
etnoslarning o zaro aloqalarga zamin yaratgan. Jumladan, mil. avv. IV-III asrlarda	
ʻ
shakllangan   "dasht   yo li"   orqali   sug diylar   Xitoy   bilan   tutash   chegaralarga   etib	
ʻ ʻ
bordilar. Natijada, Amudaryoda to Gansudagi Xesi yo lagiga qadar Ipak yo lining	
ʻ ʻ
yo nalishi vujudga keldi	
ʻ 96
. 
Buyuk   ipak   yo li	
ʻ   antik   davr   (I-IV   asrlar)da   Rim,   Parfiya,   Kushon   va   Xan
saltanatlari o rtasida siyosiy va iqtisodiy manfaatlar kurashi maydoniga aylangan.	
ʻ
III-IV   asrlarda   mintaqadagi   Qang   va   Kushon   saltanatlari   parchalandi.   Shundan	
ʻ
so ng,   taxminan   350   yildan   Ipak   yo lida   sug diylarning   mustaqil   faoliyati	
ʻ ʻ ʻ
kuchaydi. Bu davrni mintaqa uchun "Sug diylar davri" deb, ham atash mumkin.	
ʻ
Ilk o rta asrlar (V-VIII asrlar) da "Ipak yo li" uchun Xitoy, Eron, Vizantiya va	
ʻ ʻ
Turk   xoqonligi   o rtasida   raqobat   davom   etdi.   Bu   yo l   tizimining   funksional	
ʻ ʻ
ahamiyati   nafaqat   tijorat,   balki   siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayot   bilan   ham
belgilanardi. Jumladan, savdogarlar o zlari bo lgan yurtlari haqida "maxsus suhbat	
ʻ ʻ
va uchrashuvlar" orqali o z hukmdorlariga zarur ma’lumotlarni etkazib turganlar.	
ʻ
Sug diylar   nafaqat   mohir   savdogar,   balki   bozorlarga  sifatli   mahsulot   etkazib	
ʻ
beruvchilar  ham   edi.   Sug d  mahsulotlari   Vizantiyadan  Koreya  va  Yaponi	
ʻ -
yagacha, Tibetdan Shri-Lankagacha quruqlik va dengiz yo llari orqali etib borgan.	
ʻ
Xorijda   Sug dning   qishloq   xo jaligi   va   hunarmandchiligi   mahsulotlariga   talab	
ʻ ʻ
kuchli   edi.   Xitoy   manbalari   Sug dga:   "Iqlimi   issiq,   sifatli   bug doy   etishtirishga	
ʻ ʻ
qulay.   Aholisi   bog dorchilik   va   ziroatchilikka   moyil.   Daraxtlari   ko rkam",   -   deb	
ʻ ʻ
ta’rif   bergan.   Bu   davrda   Sug ddan   bog dorchilik   (shaftoli   va   gilos),   uzumchilik	
ʻ ʻ
(mayiz) mahsulotlari, zotdor otlari va qo ylari Xitoyga olib ketilgan.	
ʻ
Mil.   avv.   IV-III   asrlardan   xalqaro   tijoratga   kirishgan   sug diylar,   shimoliy-	
ʻ
Sharqiy   yo nalishda   keyinchalik   shaharlarga   aylangan   savdo   manzilgohlarini	
ʻ
96
  Ртвеладзе   Э.В.   Великий   шелковый   путь   //   Энциклопедический   справочник.   –   Ташкент:   Ўзбекистон
Миллий энциклопедияси, 1999. – С. 12-21.
50 vujudga   keltirdi.   Bu   manzilgohlarda   turli   madaniyatlar   sintezi,   shakllandi.   Bu
tabiiy jarayon o zaro manfaatdorlik asosida  kechdi. Ayniqsa, Ustrushona, Choch,ʻ
Ettisuv,   Sharqiy  Turkiston   manzilgohlar   savdo,   hunarmandchilik   markazlari   sifa -
tida bu hududlarning madaniy va diniy-mafkuraviy hayotiga ham ta’sir o tkazdi.	
ʻ
Xitoy   sayyohi   va   rohibi   Syuan   Szanning   VII   asrga   oid   ma’lumotiga   ko ra,	
ʻ
ustrushonaliklarning urf-odatlari Chochliklarnikiga o xshash bo lib, podshosi Turk	
ʻ ʻ
xoqoni vassali hisoblangan. Bu Ustrushonaning Sug d, Choch kabi Turk xoqonligi
ʻ
ta’sirida ekanligini hamda xalqaro munosabatlaridagi o rnini ko rsatadi	
ʻ ʻ 97
.
Ustrushona   Sug d   kabi   VI-VIII   asrlarda   bunyod   etilgan   "Kanpirak   devori"	
ʻ
mudofaa tizimi orqali ko chmanchilardan himoyalangan. Bundan tashqari VIII asr	
ʻ
boshlariga oid sug diy tilli  Mug  arxivining A-14 hujjati  - Panch viloyati  hokimi	
ʻ ʻ
Devashtichning   Chochga   yuborgan   elchisi   "Fatufarn   maktubi"da:   -   "Ustrushona
viloyati hammasi (dushmanga - arablarga) toshirilgan" jumlasi va A-9 hujjatidagi:
-   "Estrushona   odamlari"   satrlari   Sug d   va   Ustrushona   tarixi   va   taqdirii   bir	
ʻ
bo lganligini ko rsatadi	
ʻ ʻ 98
.
Ustrushona   hukmdorlari   qarorgohii   Qal’ai   Qahqaha   saroyidagi   tasvirlarda
bo ri emayotgan ikki bola
ʻ  aks etgan. Buni N.N. Negmatov xristianlik mifologiyasi
bilan   bog laydi.   Bu   manzara   turkiy   qavmlar   kelib   chiqishi   bilan   bog liq   va   u	
ʻ ʻ
Ustrushonaning   ko pchilik   aholisi   VI-VIII   asrlarda   turkiylardan   bo lganligini	
ʻ ʻ
isbotlaydi.
Ustrushonaliklar   tilini   sug diy   tilning   bir   shevasi   edi,   deyish   mumkin.	
ʻ
V.A.Livshits   Chilhujradan   topilgan   yog och   taxtachaga   siyoh   bilan   yozilgan	
ʻ
hujjatlarni   o qib,   uni   Mug   arxivi   hujjatlari   bilan   qiyoslagach,   Ustrushonada	
ʻ ʻ
mahkamachilik ishlari sug diy tilda yuritilganini isbotladi.	
ʻ
Sug d-Choch (Toshkent vohasi) aloqalari  	
ʻ mintaqadagi munosabatlarda o ziga	ʻ
xos   o rin   tutgan.   Chirchiq   va   Ohangaron   havzalaridagi   dehqonchilik   va	
ʻ
ko chmanchi       chorvadorlarning       hududlari       kesishgan       mintaqada   joylashgan	
ʻ
Choch, Ipak yo lining shimoli-sharqiy yo nalishida strategik ahamiyat kasb etgan.	
ʻ ʻ
Bu   hududga   sug diylar   dastlab   mil.   avv.   VI-IV   asrda   ahamoniylar   va   yunon-	
ʻ
97
 Гафуров Б.Г. Таджики. Кн.  I . – Душанбе: Ирфон, 1989. – С. 366.
98
 Ис ҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. – Тошкент: Фан, 1992. – Б. 5. 
51 makedon istilolari davrida kirib kela boshladi. Ilk o rta asrlarga qadar Chochda birʻ
necha   o troq   mahalliy   (sak)   va   Sug diy   aholining   manzilgohlari   paydo   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
bo lsa, ilk o rta asrlarga kelib ular soni nihoyatda oshdi.	
ʻ ʻ
Chochga   prototurk   qabilalarining   ta’siri   mil.   avv.   I   ming   yillik   so nggi	
ʻ
choragida yaqqolroq sezildi.  Turk xoqonligi davrida esa turkiylar  vohada etakchi
kuchga   aylandi.   Ammo   vohaning   turkiy   hukmdorlari   mahkama   ishlarida   sug diy
ʻ
tilda   yozuvdan   foydalanishgan.   Jumladan,   VII-VIII   asrlarga   mansub   tangalarini
ham   sug diy   yozuv   va   tilda   zarb   ettirishgan.   Bu   fanda   turk-sug d   namunasidagi	
ʻ ʻ
tangalar   deb   yuritiladi.   Chochda   sug diy   til   va   yozuv   qatorida   turkiy   til   va	
ʻ
yozuvning   ham   amal   qilishi   Kanxa   shahri   harobasidan   topilgan   sopol   idishdagi
turk runiy bitigidagi  “Choch” atamasida o z aksini  topgan. Bu vohaning ilk o rta	
ʻ ʻ
asrlardagi etnik manzarasini ham aks ettiradi.
Choch   davlati   VI   asrga   oid   "Vey   Shu"   solnomasida   tilga   olinadi.   Shu
ma’lumot   VII   asrga   oid   "Bey   s h i "   solnomasida   ham   takrorlanadi.   Ularda
keltirilishicha, 437 yilda mustaqil Choch Xitoyga elchilar yuborgan. Boshqa Xitoy
manbasi "Tundyan"da Choch davlatining Suy sulolasi (581-618) bilan diplomatik
aloqasi   tilga   olinadi.   Qolaversa,   VII   asr   boshlarigacha   Sug d   va   Choch	
ʻ
hukmdorlari (605 yilgacha) kelib chiqishi  yuechjilarga borib taqaluvchi  chjaoular
xonadoniga   mansub   bo lganlar.   Chochda   Qang   davlati   davrida   mahalliy	
ʻ ʻ
chjaoular,   Turk   xoqonligi   davridan,   605   yildan   so ng   turkiy   sulola   davlat	
ʻ
boshqaruvini amalga oshirgan.
Chochga   sug diylarning   kirib   kelishi,   mahalliy   saklarning   o troqlashib,	
ʻ ʻ
zardushtiylikni   qabul   qilishiga   turtki   bo lgan.   Vohada   zardushtiylik   an’analari	
ʻ
keng yoyilgan. 
Buyuk  ipak  yo li   Qang   davlati   (mil.  avv.  II  -   mil.  IV  asrlar)   davrida   savdo	
ʻ ʻ
karvonlari   orqali   ulkan   hududdagi   mulklar   va   shaharlarni,   jumladan   Sug d   va	
ʻ
Chochni o zaro bog lagan bo lsa, eftaliylar davrida (V-VI asrlar) Chochning Ipak	
ʻ ʻ ʻ
yo lidagi   muhim   strategik   ahamiyati   kamaymadi.   Shu   bois,   Sosoniylar   podshosi	
ʻ
Xusrav I (531-579)ning eftaliylarga qarshi kurashi bayon etilgan manbada, Choch
Farg ona kabi eftaliylarning chegara hududi sifatida keltirilgan. Bu davrda Choch	
ʻ
52 Sug d   va   boshqa   mulkliklar   kabi   o z   mustaqil   ichki   va   tashqi   siyosatini   davomʻ ʻ
ettirgan 99
.
VI   asr   ikkinchi   yarmidan   Chochda   Turk   xoqonligi   hukmronligi   o rnatilib,	
ʻ
voha aholisi etnik tarkibida turkiylar salmog i keskin oshdi. Mahalliy turkiy zabon	
ʻ
aholi   xoqonlik   vakillari   kabi   "turk"   deb   ataldi.   Shu   bois   bu   davrida   siyosiy   va
ma’muriy boshqaruv mahalliy turkiylar va sug diylar qo lida qolaverdi. Vohaning	
ʻ ʻ
etnik tarkibi o zgargani bilan, an’anaviy ma’muriy boshqaruv saqlandi.	
ʻ
Choch vassal  mulk sifatida Istami yabg u-xoqon tasarrufida, xoqonlik ikkiga	
ʻ
bo lingach (603 yil), G arbiy Turk xoqonligi tarkibida bo ldi. Xususan, 605 yilda	
ʻ ʻ ʻ
Sheguy  shad   (shahzoda)   Chochning   mahalliy   hukmdorini   o ldirib,   o rniga   Istami	
ʻ ʻ
avlodlaridan   ashina   sulolasiga   mansub   Tegin   Tyanchjini   (605-609)   tayinlaydi.
Tegin   Tyanchji   Tarbiy   Turk   xoqonligi   yaratgan   iqtisodiy   va   siyosiy   erkinlikdan
foydalanib,   Xitoy  bilan   diplomatik  aloqa   o rnatdi.   Teginlar   sulolasi   Chochni   750	
ʻ
yilga qadar boshqardi. Choch ma’muriy boshqaruvida tegindan keyin soliq yig ish	
ʻ
bo yicha   nozirlar   -   tudunlar   turgan.   Manbalarda   Gan-tutun   -   Tun   tu   dun   (658)	
ʻ
Moxedu-tutun - Baxadur tudun, Inay tutun Kyuyle yoki Inay tudun Kyulyuk (741)
kabi tudunlar keltiriladi .
618   yilda   hokimiyatga   kelgan   G arbiy   Turk   hukmdori   Tun   yabg u   o z	
ʻ ʻ ʻ
qarorgohiini   Choch   yaqinidagi   Mingbuloq   ko chirdi.   Boshqaruvda   islohotlar	
ʻ
o tkazib,   qaram   o lkalarga     o z   vakillari   -   eltabarni   yubordi.   Tushadigan   soliq	
ʻ ʻ ʻ
nazoratini   tudunlar   orqali   amalga   oshirdi.   By   davrda   poytaxtning   ko chirilishi	
ʻ
siesii   va   iqtisodiy   masalalarni   xal   qilishga,   ayniqsa   Ipak   yo lida   savdo   nazorati	
ʻ
hamda tijorat ishining jonlanishini ta’minladi 100
.
Ilk   o rta   asrlarda   vohada   dehqonchilik   va   hunarmandchilik   rivojlanib,   255	
ʻ
atrofida   manzilgohlar,   30   dan   ziyod   qal’a   va   shaharlar   qad   rostladi.   Ichki   bozor
uchun   tangalar   zarb   etildi.   Choch   hududida   G arbiy   Turk   xoqoni   Tardu   xoqon	
ʻ
(576-603)   nomi   chekilgan   tangalardan   to   Tun   yabg u   xoqonning   (618-630)	
ʻ
"yabg u-xoqon   puli"   deb   nomlanuvchi   tangalar   muomalada   bo lgan.   Bu   tangalar	
ʻ ʻ
sug diy   yozuvda   bitilgani   bilan   ahamiyatli   edi.   Qolaversa,   turkiy   hokimlarning	
ʻ
99
 Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари. –Тошкент: Akademiya, 2008. – Б. 136.
100
 Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги / ЎзМЭ 8. – Тошкент: ЎзМЭ, 2004. – Б. 642.
53 sug diy   yozuvli   tangalarining   muomalaga   kiritishi   iqtisodni   o sishi   va   xalqaroʻ ʻ
savdoning   rivojiga   yordam   bergan.   Xususan,   Choch   savdogarlari   sug diy	
ʻ
savdogarlar bilan chetga mahsulot olib chiqib, xorijdagi manzilgohlarida bir jamoa
bo lib   yashashgan.   Bu   savdo   aloqalari   xoqonlik   xazinasiga   daromad   keltirish	
ʻ
barobarida,   xoqonlikka   siyosiy   va   harbiy   jihatdan   o rtaosiyoliklar   muhojir	
ʻ
savdogarlarni himoya qilish mas’uliyatini yuklardi 101
.
Asrlar davomida shakllangan Sug d urbanistik madaniyati  Chochga ham  o z	
ʻ ʻ
ta’sirini ko rsatdi. Bu erda sug diy va turkiy shaharsozlik an’analari sintezlashdi. 	
ʻ ʻ
O zlari   mard,   yurti   obod,   hukmdorining   muxtor   bo lgan   Chochliklar   haqida	
ʻ ʻ
Afrosiyob devoriy tasvirlaridan ham ma’lumot olish mumkin. Samarqandga ixshid
Varxuman   (Avarxuman)   (650/655-   675)   huzuriga   kelgan   Xitoy   va   Chag oniyon	
ʻ
elchilari   qatorida   Choch   elchisi   ham   bo lgan.   Bu   elchilik   Choch   hukmdori   Tun	
ʻ
tudun (658) tomonidan Sug dga yuborilgan bo lishi mumkin.	
ʻ ʻ
Ilk o rta asrlarda Chochliklar sug diy aholi ta’sirida ularning tili va yozuvidan	
ʻ ʻ
foylanganlar.   Sug diy   til   bu   erdagi   turkiy   qatlam   uchun   muloqat   tili   vazifasini	
ʻ
o tagan. 	
ʻ
Sug dning  	
ʻ Xitoy   bilan   munosabatlari   uzluksiz   davom   etgan.   Ayniqsa,   bu
jarayon Tan sulolasi  davrida (618-907) yanada jonlandi. Birgina 627-647 yillarda
Sug d konfederatsiyasi  mulklaridan Xitoyga 9 ta elchilik yuborilgan. Bu ikkinchi	
ʻ
tomondan sug diylarning turkiylar bilan munosabatiga ham yo l ochgan.	
ʻ ʻ
Sug diylarning shimoliy Xitoy hududlaridagi faoliyatlari ham diqqatni tortadi.	
ʻ
V   asr   boshlarida   ular   Amur   daryosi   bo ylariga   Ettisuv,   Janubiy   Sibir,	
ʻ
Mo g ulistondan   o tgan   "suvsar   yo li"   orqali   o tib,   Onon,   Shilka,   Amur   daryosi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki   Kerulen   daryosi   va   Dalay   nor   ko li   yo nalishiga   chiqqanlar.   Amurning	
ʻ ʻ
Sungari   va   Ussuri   irmoqlari   orqali   Amur   bo yidan   Primor’e   o lkasiga   qadar   etib	
ʻ ʻ
borganlar. Mudantszyan va Sungari daryolari kesishuvida Ugochen - Besh mulklik
shahriga asos solganlar va qo shni qabilalar bilan faol savdo olib borganlar.	
ʻ
101
 Хўжаев А. Суғдийларнинг Хитойга бориб қолиши // Мозийдан садо. – 2002. – №2. –Б. 42.
54 Sug d mollarining asosiy haridori birinchi navbatda turkiylar edi. Sug diylarʻ ʻ
o z   matolari,   tikuvchilik   va   hunarmandchilik   mahsulotlarini   iqtisodiy   va   siyosiy	
ʻ
manfaatlardan kelib chiqib turkiylarga arzon bahoga sotganlar.
562-567   yillarda   Eftaliylarning   tor-mor   etilishi,   Sosoniylarni   Turk   xoqonligi
bilan   yaxshi   munosabat   o rnatishga   majbur   qildi.   Eftaliylarga   qarshi   kurash	
ʻ
maqsadida Sosoniy hukmdori Xusrav I Anushervonning (531-579) turk hukmdori
Istami yabg uga kuyov bo lishi turk-sosoniy ittifoqini yuzaga keltirdi. 	
ʻ ʻ
Turk xoqonligi elchilari Vizantiya imperator Yustin II saroyida qabul qilindi.
Menandrga ko ra, elchilar imperatorga Istami yabg u xoqonning "skif" xati bilan	
ʻ ʻ
yozilgan   maktubini   o qib   berishdi.   Muzokaralardan   so ng   imperator   elchilar	
ʻ ʻ
tarkibidagi   savdogarlarga   Konstantinopolda   bojsiz   savdo   qilish   xuquqini   berdi.
Savdogarlar   o z   ipak   mato   va   boshqa   buyumlarini   sotib,   Rum   mollarini   harid	
ʻ
qildilar.
Tomonlar   o rtasida   savdo-sotiq,   elchilik   va   harbiy   ittifoq   harakterdagi	
ʻ
shartnomalar   imzolandi.   Shartnoma   Eronga   iqtisodiy   tazyiq   o tkazib,	
ʻ   savdo
karvonlariga   bu   davlat   hududidan   yo l   ochishga   qaratilgan   edi.   An’anaga   ko ra,	
ʻ ʻ
shartnoma imzolangan tomonlar unga sodiqlikka ont ichdilar. 568 yil avgustida esa
Maniax   va   uning   hamrohlari   Vizantiya   imperatori   Yustin   II   elchisi   Zemarx
hamrohligida   Istami   xuzuriga   qaytadilar.   Ular   568   yil   kuzida   Utukandagi   xoqon
o rdasiga etib keldilar. Istami yabg u elchilarni qabul kilib, Maniaxning hisobotini	
ʻ ʻ
tingladi   va   uni   munosib   taqdiriladi.   Shartnomalarni   xoqon   nomidan   Maniax
imzolagani   turk-sug d   munosabatlari   darajasini   ko rsatadi.   Uning   diplomatik	
ʻ ʻ
faoliyati Markaziy Osiyo mintaqasidagi umummanfaatlar uchun xizmat qilardi 102
.
Ta’kidlash   joizki,   Turk   xoqonligi   O rta     Osiyo   tarixida   eftaliylar   davlatidagi	
ʻ
tushkunlik   davriga   barham   berib,   O rta   Osiyoning   mahalliy   hukmdorlari   bilan	
ʻ
mustahkam   aloqa   bog ladi.   Natijada   sosoniylardan   tushgan   o ljalarga   asoslangan	
ʻ ʻ
eftaliylar   iqtisodidan   farqli   ravishda   Turk   xoqonligi   davrida   asosiy   e’tibor   ishlab
chiqarish   va   savdoga   qaratildi.   Siyosiy   va   iqtisodiy   manfaatdorlik   Turk
xoqonligining   O rta   Osiyoda   hukmronligini   ta’minladi.   Bu   jarayonda   turk-sug d	
ʻ ʻ
102
  Ртвеладзе Э.В. Из истории Великого шелкового пути // Мозийдан садо. – 1999. -№3. – С. 8.
55 munosabatlari uchun katta ahamiyatga ega edi. Xususan, 552 yilda tashkil topgan
yangi   davlat   Birinchi   Turk   xoqonligi   va   uning   Istami   "yabg u"   boshchiligidagiʻ
g arbiy   tarmog i   O rta   Osiyo   tarixida   muhim   rol   o ynashi   Sug d   uchun   ham	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
siyosiy   va   iqtisodiy   ahamiyatga   ega   edi.   Shu   bilan   birga   sug diylarning   turkiylar	
ʻ
bilan   qardoshlik   an’analari,   Turk   xoqonligini   sosoniylar   tazyiqidan   olib   chiqdi.
Turk   xoqonligining   qudrati   Mug an   xoqon   va   Istami   yabg u   siyosati   natijasida	
ʻ ʻ
mustahkamlandi. G arbiy turk xoqonligi davrida hunarmandchilik va savdo-sotik,	
ʻ
dehqonchilik   tez   rivojlandi.   Tun   yabg u   (618-630)   islohotlari   natijasida   turkiy	
ʻ
yabg u, tegin, shad, eltabar, xotun, tudun, tutuq, tarxon, chur, erkin, chabish kabi	
ʻ
unvon va nasablar mahalliy boshqaruvga joriy etildi. Bu Sug d va Turk xoqonligi	
ʻ
manfaatlari   mushtarakligining   ifodasi   edi.   Bundan   tashqari   milliy   va   diniy
umumiylik   turk-sug d   simbiozida   etakchilik   qildi.   Ma’naviy   jihatdan   urf-odat,	
ʻ
e’tiqod   va   madaniyatlar   sintezi   ro y   berdi.   Bu   O rta   Osiyoning   ilk   o rta   asrlar	
ʻ ʻ ʻ
tarixida muhim voqelik hisoblanadi.
Xullas, siyosiy jarayonlar va diplomatik aloqalar qay tarzda tus olmasin, Turk
xoqonligi   hukmronligi   davrida   sug diy   savdogarlarning   Sharqiy   Turkiston   va
ʻ
Xitoyda   manzilgohlar   barpo   etishlari   hamda   qizg in   savdo   aloqalarini   olib	
ʻ
borishlarida,   Choch   va   Ustrushona   o ziga   xos   ko prik   vazifasini   bajardi.   Bu   esa	
ʻ ʻ
mintaqadagi   diplomatik   aloqalar   va   siyosiy   jarayonlarga   ham   ijobiy   ta’sir
ko rsatganligi   yuqorida   keltirilgan   misollar   orqali   ham   yana   oydinlashganligi	
ʻ
kuzatish mumkin. 
III.2. Buyuk ipak yo li savdosida Sug d va Farg ona aloqalari masalasi	
ʻ ʻ ʻ
Xalqaro yo llarning iqtisodiy va madaniy vazifalarini ro yobga chiqishi Sug d	
ʻ ʻ ʻ
shaharlari   va   sug dliklar   to g risidagi   ko plab   tarixiy   ma’lu	
ʻ ʻ ʻ ʻ mot larda   uchraydi.
Maxsus   eksport   uchun   mahsulot   tayyorlovchi   mashhur   mahalla   va   qishloqlari
(Buxoro, Samarqand, Farg ona, Naxshab, Zandana, Ish	
ʻ ti xon (Vador), Iskijkent va
Panjikent)   mavjud   edi.   Sug dlik   savdogar	
ʻ lar   nafaqat   o z   hududi   atrofida,   balki	ʻ
o zoq o lkalarda ham harakat qilishgan.	
ʻ ʻ
56 Torim vohasi, Lobnor atrofi va Gansuda Sug d mulkllari shakllangan. Ordosʻ
va   Mo g ulistonda   Sug d   manzilgo	
ʻ ʻ ʻ h lari   vujudga   kelgan.   Yettisuvda   o zining	ʻ
harbiy   qo shiniga,   keng   diplomatik   va   savdo   aloqalariga   ega   bo lgan   Sug d	
ʻ ʻ ʻ
shaharlarining   mustahkam   hududiy   kon federasiyasi   tashkil   topgan .   Sug d   tili   va	
ʻ
Sug d   yozuvining   Markaziy   Osiyodagi   ahamiyati   birinchi   navbat	
ʻ da,   xalqaro
savdoda   qo llanishi   va   madaniy   ahamiyati   bilan   belgilanadi.   Sug d   savdogarlari	
ʻ ʻ
xalqaro   karvon   yo llaridagi   savdo-sotiqni   amalda   o z   qo llarida   tutib   turgan.	
ʻ ʻ ʻ
Shuning   barobarida   sug dliklar   yangi   yutuqlarning   sohiblari   ham   bo lib,	
ʻ ʻ
ma’lumotlar   tarqalishi   va   madaniy   integrasiyada   asosiy   rol   o ynagan	
ʻ lar .
Sug dliklarning xalqaro almashuvga qo shgan hissa	
ʻ ʻ sini obyektiv va har tomonlama
o rganish   hamda   Sug dning   Buyuk   ipak   yo lining   faoliyati   shart-sharoitlarining	
ʻ ʻ ʻ
shakllanishdagi o rni va ahamiya	
ʻ tini aniqlash tariximizni boyitadi.
Sharq   va   G arb
ʻ ni   bir-biri   bilan   bog laydigan   savdo   yo llarini   Sug diy   va	ʻ ʻ ʻ
boshqa xalqlarning Buyuk ipak yo lining rivoji qo shgan hissasini o rganish ancha	
ʻ ʻ ʻ
oldin   boshlangan.   Ipak   va   boshqa   nodir   ma’lumotlarni   O rta	
ʻ   ye r   dengiziga   yetib
borganidan   so ng,   yunon   va   rim   olimlari   uzoq   o lkalar   to g risida   ma’lumotlar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
to play 	
ʻ boshlaganlar.
Shu   tariqa   savdo   yo llari   va   ularning   tarmoqlari   to g risidagi   ma’lumotlar	
ʻ ʻ ʻ
paydo bo la boshlagan.	
ʻ
Markaziy   Osiyo   va   Xitoy   o rtasida   savdo-sotiq   aloqalari   mil.   avv.   I   va	
ʻ
milodning   VII-VIII   asrlaridagi   Xitoy   manbalarida   uchraydi.   O rta   asrlarda   savdo	
ʻ
yo llarining   o rganish   kuchayib   borgan.   Ko plab   arab   geograflari   xalqaro   savdo-	
ʻ ʻ ʻ
sotiq   yo llari   bo ylab   joylashgan   shaharlar   va   savdo   punktlarini   o z   asarladida	
ʻ ʻ ʻ
tasvirlagan.
Mazkur   q arashlardan   kelib   chi q ib   Su g	
ʻ d   ilk   o	ʻ rta   asrlarda   mu h im   a h amiyat
kasb etgan.
Sug d va Sharq savdo aloqalarida Farg ona vodiysi va undan o tgan tranzit	
ʻ ʻ ʻ
yo llarning o rni beqiyos edi. Farg ona vodiysidan o tgan savdo yo llari Sug dning	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mintaqaviy   va   tashqi   aloqalarida   bir   tarmoq   sifatida   shakllanib,   bu   yo nalishda	
ʻ
sug diylar   Choch   bilan   bir   vaqtda   mil.   avv.   IV-III   asrlardan   harakatlana	
ʻ
57 boshlaganlar.   Hatto   ilk   o rta   asrlarga   oid   xitoy   manbalari   Farg ona   (Da-van,ʻ ʻ
Polona (mil. avv. V a.), Boxan (VI-VII aa.) yoki Ninyuan (VII-VIII aa.))ni Sug d	
ʻ
tarkibidagi   mulk   deb   qayd   etilgan.   Xususan,   “Bey   shu”ning   435   yilga   oid
ma’lumotida   ham   Farg ona   alohida   mulk   sifatida   tilga   olinmaydi.   Xitoy	
ʻ
manbalariga   ko ra,   farg onaliklar   charm   va   paxta   matodan   kiyim   kiyganlar,	
ʻ ʻ
xaridorgir   shishalar   ishlab   chiqarishgan.   Xususan,   Xitoy   imperatoriga   sovg a	
ʻ
sifatida   qirmizi   rang   Farg ona   otlari   qatori   (479   yil)   va   675   yilda   Farg onaning	
ʻ ʻ
yashil   shishasi   yuborilgan.   Farg ona   mahsulotlari   ichki   va   tashqi   savdoni	
ʻ
rivojlantirgan.   Xususan,   tashqi   savdo   aloqalarida   sug diylarning   vodiyliklarga	
ʻ
ta’siri sezilarli edi. Buni VII– VIII asrlarga qadar Farg onada muomalada bo lgan
ʻ ʻ
Sosoniy   va   Sug d   dirhamlari   ham   tasdiqlaydi.   Qolaversa,   dastlab   Farg ona	
ʻ ʻ
mahsulotlari   Sug d   savdogarlari   vositachiligida   Sharqiy   Turkiston   va   Xitoyga
ʻ
etkazilgan.   IV–V   asrlardan   esa   davanliklarning   o zlari   savdo   faoliyati   bilan	
ʻ
shug ullanib,   foyda   ustida   raqobatlasha   boshlaganlar	
ʻ 103
.   Tijorat   ishi   Farg ona	ʻ
ahlining   iqtisodiy   ehtiyojiga   aylanib   borgan.     Vodiyning   mis,   qo rg oshin,   oltin,	
ʻ ʻ
temir konlari metallsozlik hunarini rivojlantirdi. Farg ona Xitoyga beda (“mu-su”)	
ʻ
urug i   va   yong oq   etkazib   turdi.   “Boy   xonadonlardagi   xumlarda   10   000   dan	
ʻ ʻ
miqdorida   may  saqlagan”.   Farg onaning   samoviy   otlari   esa   azaldan   mashhur   edi.	
ʻ
Ular   ham   daromad   sohasiga   aylangan.   Sug d   va   Chochda   ham   shu   kabi   otlar	
ʻ
etishtirila   boshlangan 104
.   Mintaqa   ishlab   chiqarishi   va   savdosidagi   bunday
hamkorlik   tomonlarning   iqtisodiy   manfaatlariga   xizmat   qilgan.   VIII   asr   boshlari,
ya’ni   arab   istilosi   davrida   Sug d   va   Farg ona   siyosiy   ittifoqi   xususida   Mug	
ʻ ʻ ʻ
arxivining   A-14   raqamli   hujjati   –   Panch   viloyati   hokimi 105
  Devashtichga   elchisi
Fatufarnning   “javob   maktubi”da   ma’lumotlar   bor.   Unda   Sug d,   Choch,   Farg ona	
ʻ ʻ
va Sharqiy Turk xoqonligining arab istilochilariga qarshi tuzgan kaolisiyasiga oid
voqealar   aks   etgan.   Hujjatga   ko ra,   Fatufarn   “Farg ona   podshosiga   mo ljallangan	
ʻ ʻ ʻ
maktubni   Farg ona   tutug i   orqali   Farg ona   hukmdoriga”   topshirgan.   Tomonlar	
ʻ ʻ ʻ
103
  Матбобоев Б. Қадимги Фарғона давлати (Давань) / Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерки. – Тошкент:
Шарқ, 2001. – Б. 33 
104
 Шефер Э. Золотые персики Самарканда. Книга о чужеземных диковинах в империи Тан. – М: ГВЛ, 1981.
– С. 578-585.
105
 Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар. – Тошкент: Фан, 1992. – Б. 5.
58 o rtasida   ittifoqchilik   munosabatlari   yo lga   qo yilgan.   Mug   arxivining   V-17ʻ ʻ ʻ ʻ
hujjati   –   Devashtichning   Xoxsar   hokimi   Afarunga   maktubiga   ko ra,   Farg ona	
ʻ ʻ
podshosidan   G o anakka   harbiy   boshliq   yuborilgan	
ʻ ʻ 106
.   Bu   Farg ona   hukmdori	ʻ
qo shnisi   Panch   bilangina   emas,   balki   Samarqanddagi   Sug dning   qonuniy	
ʻ ʻ
hukmdori   G urak   bilan   munosabat   o rnatganiga   ishora   beradi.   Voqealar   bayoni	
ʻ ʻ
taxminan   719-720   yillarga   to g ri   keladi.     Xitoy   manbalariga   ko ra,   Farg ona	
ʻ ʻ ʻ ʻ
podsholari   (Mosay,   Chan,   Fin,   Mugua   (mil.   avv.   104   yilda   xitoyliklarni
mag lubiyatga uchratgan hukmdor, Yanmo, Chonpon kabilar) kelib chiqishi Sug d	
ʻ ʻ
kabi   chjaou   xonadonidan   bo lgan.   Ilk   o rta   asrlarda   esa   Farg ona   mahalliy   va	
ʻ ʻ ʻ
turkiy sulolalar tomonidan ikki poytaxtdan: mahalliy va sug diy ixshidlar Axsikent	
ʻ
va   Kosondan,   Turk   xoqonligi   vassaligidagi   hokimiyat   tutuq   nazorati   ostida
Quvadan   boshqarilgan.   Ashina   Shuni   (630-   650),   Ebochji   (Kosonda   650-660),
Alyaosen   (Xuminda   640-660),   Alatar   (700-720),   Asilan-dagan   –   Arslon   tarxon
(720-745) kabi hukmdorlarning nomlari manbalarda qayd etilgan 107
.   To n yabg u	
ʻ ʻ
(618-630)   ma’muriy   islohotlaridan   so ng   mahalliy   ma’muriyatda   turkiy   “cho r,	
ʻ ʻ
tutuq,   tarxon”   kabi   unvonlar   joriy   etilgan   edi.   630   yilda   To n   yabg u   vafotidan	
ʻ ʻ
keyin   ham   bu   unvonlar   amalda   bo lgan.   Xususan,   tutuqlar   Farg onada   harbiy	
ʻ ʻ
ma’muriyat boshlig i hisoblanishgan.  Farg ona ham Sug d va Chochdagi kabi VII	
ʻ ʻ ʻ
asr   ikkinchi   yarimidan   turkiy   ashina   sulolasi   vakillari   boshqaruviga   o tgan.	
ʻ
Farg onadagi   ixshidlik   boshqaruvi   haqida   XIX   asr   muarrixi   Ibrat:   «...Kosonda	
ʻ
Mug niy qo rg oni va o rdasi deb mashhurdir... Ani tarixlar ko rgan kishilar bo lsa
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ixshid   deb   zikr   qiladurg on   Sug d   podsholari   ham   bul   erda   hukmronlik   qilgan»	
ʻ ʻ
deb,   yozadi.   Manbada   keltirilgandek,   VII   asr   birinchi   yarmigacha   mahalliy,
so ngra Sug d podsholari – “o n o q” turkiy sulolasi vakillari sug diy ixshid unvon	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ostida Farg ona shimolida o z boshqaruvini joriy etgan, deyish mumkin. Manbalar	
ʻ ʻ
Farg ona   hukmdorlaridan   biri   Alutar   shaxsiga   alohida   urg u   beradi.   Uning	
ʻ ʻ
boshqaruvi  O.I. Smirnova bo yicha 715 yildan - Qutayba  ibn Muslim  Farg onani	
ʻ ʻ
egallab,   uni   taxtga   chiqarishidan   boshlangan.   O.I.   Smirnovaga   asoslanib,   G .	
ʻ
106
 СДГМ II. – С. 119-121.
107
 Бобоёров Ғ. Турк хоқонлигининг Мовароуннаҳрдаги бошқарув тизими ҳақида // O’zbekiston tarixi. – 2000.
– № 4. – Б. 74-75.
59 Boboyorov   Alutarning   boshqaruviga   700-720   yillar   deb   aniqlik   kiritadi.   Ammo
Alutarning   720   yildan   keyingi   faoliyati   ham   Tabariyda   uchraydi.   Unga   ko ra,ʻ
Alutar   Xo jand   fojiasidan   so ng,   723   yilda   arablarga   qarshi   kurash   olib   borgan.	
ʻ ʻ
Uning   davrida,   ya’ni   726   yilda   Farg onadagi   ikki   hokimlikka   barham   berilgan.	
ʻ
Ushbu   shaxsning   etnik   mansubligi   uning   amakivachchasi   Nilon   (Balaz)   va
Nilonning o g li keyinchalik Farg ona podshosi  bo lgan Alticho r ismining turkiy	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ekanligi   orqali   ayon   bo ladi.   Bu   Turk   xoqonligi   davrida   Farg ona   va   Panjikent	
ʻ ʻ
hokimlari   (Chakin   cho r   Bilga)   xoqonlik   joriy   etgan   chur   (cho r)   unvonli
ʻ ʻ
amaldorlar   tomonidan   boshqarilgan   deyishga   asos   beradi.   Qolaversa,   ilk   o rta	
ʻ
asrlarda   (V-VIII)   Farg onada   tub   turkiy   tilli   aholi,   VIII   asrdan   so ng   esa   turkiy	
ʻ ʻ
qarluqlar etakchilik qilishgan.  Xitoy manbalariga ko ra, 739 yilda Farg ona taxtiga	
ʻ ʻ
Asilyan-dagan,   ya’ni   Arslon   tarxon   keladi.   G .   Boboyorov   O.I.   Smirnova   fikriga	
ʻ
tayangan   holda,   Arslon   tarxon   hukmronligini   720-745   yillar   bilan   belgilaydi.   A.
Fon   Lekokka   ko ra,   Arslon   tarxon   chigil   qabilalaridan   bo lib,   739,   745   va   751	
ʻ ʻ
yillarda   Farg onani   boshqargan.   Bu   ma’lumot   ham   Farg ona   hukmdorlarining	
ʻ ʻ
kelib chiqishi masalasiga oydinlik kiritadi. Sug d ta’sirida Farg ona vodiysida ham	
ʻ ʻ
zardushtiylik   an’analari,   urf-odatlari   yoyildi 108
.   Buni   Shahristoniyning   (XII   asr)
Kosondagi   otashparast   –   mug lar   haqidagi   ma’lumoti   hamda   Ibratning   “Mug niy	
ʻ ʻ
qo rg oni”   h	
ʻ ʻ 109
aqidagi   ma’lumotlari   ham   tasdiqlaydi.   Zardushtiylik   farg onaliklar	ʻ
va   sug diylarni   ma’naviy   yaqinlashtirgan.   Bundan   tashqari   Farg onada   buddizm	
ʻ ʻ
tarqalganini   1957   yilda   Quva   shahri   xarobalaridan   topilgan   budda   ibodatxonasi
qoldiqlari orqali isbotlash mumkin. Garchi VII-VIII asrlarda turkiylar Farg onada	
ʻ
kuchli   mavqega   ega   bo lsalar-da,   turkiy   til   devon   tili   maqomida   bo lmagan.	
ʻ ʻ
Tadqiqotchilarning   fikricha,   Farg onaning   o z   mahalliy   tili   bo lib,   uning   “o zga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shni   o lkalar   tillaridan   farqlanuvchi”   til   ekanligi   haqida   xitoylik   sayyoh   Xoy	
ʻ ʻ
Chao (726 yil) ma’lumot beradi. V.A. Livshis bu tilni sharqiy eroniy tillardan biri
edi   deb,   Y.   Markvart   esa   Farg ona   tilini   sug diy   til   ta’sirida   bo lgan   deb,   taxmin	
ʻ ʻ ʻ
qiladi.
108
  Отахўжаев   А.   Илк   ўрта   асрлар   Марказий   Осиё   цивилизациясида   турк-суғд   муносабатлари.   –Тошкент:
ART-FLEX, 2010. – Б. 15-20.
109
60 Xususan, Quvadan topilgan ashyodagi sug diy yozuv namunasi va Farg onaʻ ʻ
hukmdorining   “ixshid”,   deb   atalishi   bejiz   emas.   Farg ona   yozuvi   xususda   V.A.	
ʻ
Livshis   Samarqand   muzeyi   fondidagi   «Farg ona   podshosi»   unvoni   va   ismi   zikr	
ʻ
etilgan tangani o rganib, uni sug diy, xorazmiy va parfiyon yozuvlaridan farqlaydi.	
ʻ ʻ
Paleografik   shaklini   oromiy   yozuviga   o xshashligini   qayd   etib,   bu   yozuvni	
ʻ
“maxsus Farg ona yozuvi” emasmikan, degan fikrni o rtaga tashlaydi	
ʻ ʻ 110
. 
Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlardan   ko rinib   turibdiki,   ilk   o rta   asrlarga	
ʻ ʻ
qadar   va   undan   keyin   ham   xalqaro   aloqlar   tizimida   Sug dning   Farg ona   bilan	
ʻ ʻ
savdo va diplomatik aloqalari yuqori darajada bo lgan.	
ʻ
Ko p mamlakatlarda qadimiy Sug d va Farg onaning iqtisodiy tarixi ildizlari	
ʻ ʻ ʻ
va   ularning   jahon   madaniyatiga   bog liqligini   o rganish,   Yevropa   mamlakatlari,	
ʻ ʻ
Rossiya,   Uzoq   Sharq   va   Xitoy   bilan   iqtisodiy   tarixi   va   ijtimoiy-iqtisodiy
aloqalarini   tadqiq   etish   shuningdek,   madaniy   integrasiya,   ilm-fan   va   texnika
sohasidagi   yutuqlar   almashunivi,   madaniyat larning   o zaro   ta’siri   va   boshqa	
ʻ
intelektual ko nikmalarni o rganish dolzarblikni ta’minlaydi.	
ʻ ʻ
Sug dning so nggi antik davrga oid bo lgan mahsulotlari, san’at va me’moriy	
ʻ ʻ ʻ
yodgorliklar   Rimdan   to   Xitoygacha   bo lgan  	
ʻ hududda   uchraydi.   savdo   yo llarini	ʻ
asosiy   savdo   yo llar   tasnifi   ilm-fan   tomonidan   tarixiy   va   geografik   yilnomalar,	
ʻ
yo lnomalar,   hamda   arab-fors   asrarlarida   kelti	
ʻ rilgan   turli   xil   darajadagi
detallashuvi   bilan   aniqlangan.   Shuning   barobarida   yo llarni   ijtimoiy   funksional	
ʻ
o rganish,   ularni   vujudga   kelish   usullari,   iqtisodiy-madaniy   ta’sir   mexanizmi	
ʻ
yetarlicha o rganil	
ʻ magan 111
.
Yangi   tadqiqotlardan   ma’lum   bo lishicha   qadimgi   davr   va   ilk   o rta   asrlarda	
ʻ ʻ
savdo   va   ayrboshlashda   Forg ona   vodiysi   orqali   boriladigan   Xitoy   Sug d   uchun	
ʻ ʻ
birinchi   o rinda   turgan.   Ko p   tadqiqotchilar   mil.   avv.   IV-III   asrlarda,   aniqrog i	
ʻ ʻ ʻ
Makedonyalik   Aleksandr   bosqinidan   so ng   Sug d   savdo	
ʻ ʻ garlari   Xitoy   bozorlarini
o zlashtira   boshlagan.   Shunday   bo ladigan   bo lsa,   sug dliklarning   Markaziy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
110
  СДГМ II. – С. 51, 84–85.
111
  Мавлонов Ў. Марказий Осиёнинг қадимги йўллари. – Тошкент: Akademiya, 2008. – Б. 5-15.
61 Osiyodagi koloniyalashtirish jarayoni Chjan Syan ning (mil. avv. 138-126) G arbiyʻ
o lkaga sayohatidan ancha oldin boshlan	
ʻ gan 112
. 
Tarixiy   sharoitlar   negizida   Buyuk   ipak   yo li   shaharlarning   iqtisodiy   va	
ʻ
hunarmadnchilik   sohasidagi   integrasiyasining   asosiy   vositasiga   aylandi.   Misol
uchun   sug dlik   savdogarlar   mamlakatdan   asosan   ipak,   kanop,   kumush,   oltin,	
ʻ
navshadil,   simob,   dorivor   o simliklar,   bronza,   zumrad   va   qizil   rangdagi   shisha,	
ʻ
paxta,   qog oz   matolarning   bir   necha   turi   va   boshqa   mahsulotlarni   chetga   olib	
ʻ
chiqishgan.   Ammo,   V.A.Livshis   sug dliklar   va   xitoyliklarning   savdo   aloqalari	
ʻ
to g risida   to g ridan-to g ri   guvohlik   beruvchi   yozma   manbalar   yo q   deb	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblaydi 113
. 
Ta’kidlanganidek,   sug diylar   mil.avv.   III   asrdayoq   Buyuk   ipak   yo lida,	
ʻ ʻ
Yettisuv,   Jung oriya,   Sharqiy   Turkiston   shunikdek,   Chanan,   Dunxuan,   Turfon,	
ʻ
Xo tan   va   Sharqiy   Turkistonning   boshqa   shaharlarida   savdo-dehqonchilk	
ʻ
qaloniyalarini tashkil etgan 114
. 
Yaponyalik sharqshunos Yutaka Yoshida Xitoyning Urumchi shahridan sug d	
ʻ
tilida tuzilgan yuridik hujjatni aniqlagan. Mazkur xujjat mutlaqo sug dliklar bilan	
ʻ
to lib   toshgan.   Chinanchkand   yoki   Chanan   -   Xitoy   imperiyasining   sharqiy	
ʻ
poytaxtida tuzilgan. Mazkur xujjatda, xitoylik xaridorni qul sotib olish jarayoni aks
etgan. Xujjat sug d tilda tuzilgan, mazkur dalillar V-VI asrlarda xitoylik va turklar	
ʻ
sug d   tillarini   yaxshi   bilishlari   namayon   bo lgan.   Xujjatning   aniq   sanasini	
ʻ ʻ
aniqlashning   imkoni   bo lmagan   bo lsada,   taxminan   mil.avv.   V   asr   bilan	
ʻ ʻ
davrlangan.
III-IV asrlardayoq savdo yo li bo ylab Tarim vohasi, Labnor hamda Gansuda	
ʻ ʻ
Sug d   kaloniyalari   vujudga   keladi.   Tadqiqotchi   K.Baykapovaning   fikricha   V-VII	
ʻ
asrlarda   Qirg iziston   Respublikasidagi   Talos   vodiysi   Chu,   Ili   daryolarida   jadallik	
ʻ
bilan   aholisi   mutloq   sug dliklar   bo lgan   300   dan   ziyod   shaharlar,   sug d	
ʻ ʻ ʻ
koloniyalari   vujudga   kelgan.   Faqatgina,   Chu   vodiysida   VI-VIII   asrlarda   asosiy
112
 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.  –  М.-Л., 1950.
120.
113
  Кляшторный   С.Г.,   Лившиц   В.А.   Согдийцы   в   Центральной   Азии   //   Формирование   и   развитие   трасс
Великого шёлкового пути в Центральной Азии.  –  Ташкент: 1990. – С. 8.
114
  Отах ў жаев   А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида турк - суғд муносабатлари. – Ташкент:
ART - FLEX , 2010. – Б. 8-10.
62 aholisi   sug dliklar   bo lgan   18   ta   yirik   shaharlar   va   ko plab   kichik   manzilgohlarʻ ʻ ʻ
bo lgan.	
ʻ
Sug dlik savdogarlar amalda sezilarli darajada xalqaro savdo karvon yo llarini	
ʻ ʻ
o z  qo llarida saqlar  edi. Bir  vaqtning o zida sug dliklar  yangi  madaniy yutuqlar,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
savdo bilmlari va shahar turmushini etnik tatarlar va turklarga tarqatgan.
630   yilda   Suyob   vodiysidagi   bir   nechta   shaharlarga   mashhur   xitoylik
ziyoratchi Syuan Szan tashrif buyurgan. O zining kundaligida: “tiniq ko ldan (Issiq	
ʻ ʻ
ko l) shimoliy-g arbga tomon 500 li yurib Suy-ye shahriga hozirgi Suyob shahriga	
ʻ ʻ
etib   kelgan.   Bu   shahar   aylanasi   6-7   li.   Unda   turli   mamlakat larning   va   xu
(sug diylar)   savdogarlari   aralash   yashashadi.   Odamlar   matoli   va   junli   kiymlar	
ʻ
kiyishadi.   Suy-yedan   g arbga   tomon   bir   qancha   o nlab   yakka   shaharlar   mavjud	
ʻ ʻ
bo lib, har birining alohida kattasi bo lgan”	
ʻ ʻ 115
.
Sug d savdogarlari Farg ona orqali Xitoydan asosan ipak va ipak mahsulotlari	
ʻ ʻ
olib   kelishgan.   Xitoy   ipagi   Sug dga   va   Baqtriyaga   oldingi   ma’lumotlardan   ko ra	
ʻ ʻ
ancha oldin kirib kelgan. Eramizning 58-82 yillarida yashagan Ban-Gu tomonidan
tuzilgan Xitoy  yilnomasi   «Syanxanыpu»ga   Qobuliston  va  Qandahorning mato  va
jun matolarini tikuvchi aholisi ipak tikishda ham mohir bo lgan	
ʻ 116
.
Ipak   savdosi   tez   suratlarda   rivojlanadi.   Ipak   Xitoyning   Vizantiyaga   muhim
eksport   mahsulotiga   aylanadi.   Bir   qancha   vaqtdan   so ng   bu   tashabbus   sug d
ʻ ʻ
savdogarlarining   qo liga   o tadi.   Mazkur   savdo   Shimoliy   Kavkaz   hududlari   orqali	
ʻ ʻ
amalga   oshirilib,   u   yerda   anchagina   o troq   sug d   savdogarlari   mavjud   edi.	
ʻ ʻ
Sug ddan   Vizantiyaga   ipak   savdosi   asosan   VII-VIII   asrlarda   amalga   oshirilgan.	
ʻ
Vizantiya   yo lida   ipak   matolar,   shuningdek,   mahalliy   zargarlar   taqinchoqlar	
ʻ
yasaydigan quyma oltin, Buxoro, Samarqand, Farg ona, Choch, Qashg ar, Kucha,	
ʻ ʻ
Turfon, Dunxuan, va Sharqiy Turkistonning boshqa shaharlarida to xtab o tgan	
ʻ ʻ 117
.
Sharqiy   Turkistondagi   ikkinchi   Sug d   shahari   Turfon   hisoblangan.   Shahar	
ʻ
aholisi   shunchalik   to q   yashashganki,   nafaqat   Tan   aholisini   balki   Sharqiy	
ʻ
115
 Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе // Изв. АН Казахской ССР.  –  Алма-Ата, 1960.  – Вып. 3 (14). – С. 19.
116
 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.  –  М.-Л., 1950.
– С. 179.
117
  Отах ў жаев   А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида турк - суғд муносабатлари. – Ташкент:
ART - FLEX , 2010. – Б. 24-26.
63 Turkistondagi   ko chmanchilarni   ham   don   va   mato   bilan   ta’minlagan.   Xitoyʻ
yilnomasi   «Tan   shu»da   ma’lumot   berilishicha,   Turfonda   ikkita   bozor   bo lib,   biri	
ʻ
g arbiy darvoza oldida, biri sharqiy darvoza oldida bo lgan	
ʻ ʻ 118
.
Dasht   bilan   savdoda   jun   matolar,   shuningdek,   hunarmandchilik   va
dehqonchilikning turli mahsulotlari muhim o rin eggallaydi. O rniga turklardan ot	
ʻ ʻ
va xom-ashyo, birinchi navbatda jun, charm, hunarmandchilik uchun teri olishgan. 
Buyuk   ipak   yo liga   bevosita   yaqin   yashaydigan   chorvador   va   dehqonlar	
ʻ
mazkur   qit’alararo   savdo   almashinuviga   qo shilib   ketgan.   Mazkur   savdo	
ʻ
almashinuviga   nafaqat   shaharlar   balki,   Sug d   konferasiyasining   qishloqlari   ham	
ʻ
ishtirok etgan. Masalan, Buxoro Sug di Zandona qishlog idan paxta matolar uzoq	
ʻ ʻ
mamlakatlar   Eron,   Xitoy,   Suriya,   Hindiston   va   Rimga   olib   ketilgan.   Ayniqsa   V-
VII   asrlarda   Xitoy   bilan   savdo-sotiq   avj   olgan.   Poykedliklar   Xitoy   bilan   savdo-
sotiq olib borganligi to g risida qadimgi Poykand shahridagi qazishmalar bevosita	
ʻ ʻ
ma’lumot  beradi. Xitoy bilan mazkur savdoda Samarqand shahri  asosiy ahamiyat
kasb   etgan.   Uning   sharqiy   darvozasi   “Dari-Chin”,   ya’ni,   Xitoy   darvozasi   deb
nomlangan.   Xitoy   yilno ma larida   keltirilishicha   Xitoy   shahri   Chananga   Sug d	
ʻ
savdogarlarining karvoni kirib kelganligi va uni ko rgan yapon sayyohlari qiziqish	
ʻ
bilan kuzatganligi keltirib o tilgan	
ʻ 119
.
Bir qancha asosan  savdo-sotiq bilan shug ullanuvchi eroniylar, sug diy	
ʻ ʻ lar va
toxaristonliklar   Xitoyning   g arbiy   poytaxti   Chanan   va   Lyanjouda   yashagan.	
ʻ
Chananda   O rta   Osiyo   orqali   Xitoyga   yo l   olgan   Hindistondan   kelgan   katta	
ʻ ʻ
miqdordagi   buddistlar   yashagan.   Shuningdek   zardushtiylik   va   bir   qismi   V
asrdayoq   zardushtiylik   etiqod   qilgan   nestorianlar   ham   istiqomat   qilishgan.   Xitoy
manbalariga   ko ra,   Chananda   qadimdan   zardushtiylik   ibodatxonalari   mavjud	
ʻ
bo lgan.   631   yilda   zardushtiylik   ibodatxonasi   qayta   ta’mirlangan.	
ʻ
Ta’kidlanganidek,   Loyan   shahrida   ko plab   sug dlik   savdogarlar   yashagan.	
ʻ ʻ
Shaharda   zardushtiylik   ibodatxonasi   bo lgan.   E.Shefer
ʻ ning   ma’lumotiga   ko ra	ʻ
uchta “muqqadas olov”, ya’ni, ibodatxonasi bo lgan.	
ʻ
118
  Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – М: Наука, 1970. – С. 165.
119
 Шефер Э. Золотые персики Самарканда.  –  М: 1981. – С. 25.
64 E.Sheferning tadqiqotlariga ko ra, iperator ayol uning “ilohiy poytaxti” Loyanʻ
-   shahrida   savdo   bilan   shug illanuvchi   muhojirlar   uchun   doimiy   ibodatxonalar	
ʻ
mavjud bo lganligini ta’kidlaydi. Sug d aholisi Xitoyning g arbiy poytaxti Chanan	
ʻ ʻ ʻ
shahrida ko p bo lgan. Xitoyning Tan hukumatining bu shaharda hatto sartafaklar
ʻ ʻ
(tuya   haydovchilar)   boshqar masini   tashkil   etgan   bo lib,   ular   faqat   sug d	
ʻ ʻ
savdogarlariga xizmat qilgan. E.Sheferning e’tirofiga ko ra, atama sanskrit tilidan
ʻ
kelib chiqib, “sartxvak” – “tuyalarni haydovchi savdogar” ma’nosini bildiradi 120
.
VI   asrda   turklar   ham   ipak   savdosiga   qo shiladilar.   Ular   o zlari   ipak   ishlab	
ʻ ʻ
chiqarmaydilar.   Xitoydan   otlar   uyurini   yetkazib   bergani   evaziga   ipak   oladilar.
Turklarning   o zlari   savdo   mahoratiga   ega   bo lmaganligi   tufayli   Vizantiya   bilan	
ʻ ʻ
ipak   savdosida   sug dliklar   asosiy   vositachi   bo lgan.     Ipak   savdosi   turklarga   katta	
ʻ ʻ
foyda keltirgan. Turklar Sug d savdogarlari orqali harbiy o lja va Xitoy tomonidan	
ʻ ʻ
to lanadigan o lpon olish imkoniyatiga ega bo ladilar	
ʻ ʻ ʻ 121
.
Sug d   va   Farg onaning   Xitoy   bilan   asosiy   savdosi   ipak   edi.   Xitoydan   katta	
ʻ ʻ
miqdorda   ipak   xom-ashyosi,   ipak   mahsulotlar,   chinni   va   yozish   uchun   qog oz	
ʻ
keltirilgan.  IV-V  asrlarda Sug d konfedrasiyasi o zining ipagini va ipak matolarini	
ʻ ʻ
ishlab   chiqarishni   yo lga   qo ydi.   O zbekistonning   janubidagi   Bolaliktepadagi	
ʻ ʻ ʻ
devoriy rasmlarda ipak matolardan tikilgan kiyimdagi zodogonlar tasvirlangan.
O rta   Osiyo   shaharlaridagi   to qimachilik   ustaxonalarida   turli   xil   matolar   jun	
ʻ ʻ
va paxtadan ishlab chiqilar edi. Biroq,  II-III  asrlardan boshlab Markaziy Osiyoning
bir   qator   yodgorliklarida   bo yalgan   jun   matolardan   qilingan   shalvir,   yumshoq	
ʻ
boshmoqlar,   yaktaklar   kichik   yopinchiqlar   va   bosh   kiymlardan   ipak   mato
qoldiqlari topilgan. Keyinchalik  V-VI  asrlarda Sug da pilla ishlab chiqarish yo lga	
ʻ ʻ
qo yilgan. Natijada Xitoyning pilla ustidan monopoliyasi tugagan. Mazkur davrda,	
ʻ
ipak   to qish   Farg ona,   Sug d   hamda   Vizantiya   shaharlarida   yo lga   qo yilgan   edi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Toxariston   hududida   jun   ipak   matolarning   parchalari   topilgan:   Bittepada   uchta
lavha, biri qadimiy Termizdan yana biri Bolaliktepadan topilgan 122
.
120
 Шефер Э. Золотые персики Самарканда.  –  М: 1981. – С. 36-39.
121
  Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967. – С. 18-19
122
 Альбаум Л.И. Балалык-тепе. – Ташкент: Изд. АН Уз ССР, 1960. – С. 20-53.
65 Boshqa   misolda   Vahdat   tumanidagi   Qal’ai   Kofirnihondagi   budda
ibodatxonasidan   qimmatbaho   ipak   libos   kiygan   personaj   tasvirlangan   devoriy
suratlar   topilgan.   Afrosiyob   suratlarida   VI   asrning   birinchi   yarmi   bilan
sanalashtirilgan   Sug ddagi   ipak   ishlab   chiqarish   ilk   bosqichlari   aks   etgan   lavhaʻ
ham eqoridagi fikrlarga misol bo la oladi.	
ʻ
Xitoy manbalari guvohlik berishicha,   VII-VIII  asrlarda ipak mato Xuttalonda
tayyorlangan.   U   hattoki,   Xitoy   bilan   raqobat   qilgan.   687   yilda   Toxariston   elchisi
Tan saroyiga “oltin sarpo” keltirgan. Xitoyga paxta faqatgina 3 asrda kirib kelgan.
Sug d   konferasiyasi   shaharlari   va   Markaziy   Osiyo   viloyatlaridan   Farg ona   orqali	
ʻ ʻ
Xitoyga   zargarlik   buyumlari,   qimmatbaho   toshlar,   jumladan,   serdolik,   badaxshon
la’li,   tog   billuri,   Xo tandan   nefrit   va   boshqa   mollar   olib   borilgan.   Xitoyning	
ʻ ʻ
olisligiga   qaramasdan,   bu   mamlakatga   Sug ddan   asosan   Samarqanddan   mashhur	
ʻ
Samarqand   shaftolisi   va   Xorazm   qovunlari   muz   qoplangan   maxsus   quttilardaolib
borilgan.   744   yiilda   Samarqand,   Kesh,   Ishtixon,   Maymurg ,   Kattaqo rg on   va	
ʻ ʻ ʻ
Toxariston hukmdorlari Xitoyga qimmatbaho toshlar va otlar yuborgan 123
.
E.Sheferning ma’lumotiga ko ra 	
ʻ VII-VIII  asrning turli yillarida Samarqand va
Toxoristondan serdolikli asbob va anjomlar, xususan serdalikli guldon va serdolikli
o rindiqlar   Xitoyga   yuborilgan.   Masalan   741   yilgi   Toxoristondan   Xitoyning	
ʻ
Chanan   shahriga   borgan   elchilar   rangli   shisha,   ishlov   berilmagan   serdalik   va
boshqa   buyumlar   olib   borgan.   Ma’lumotlarga   ko ra   qimmatbaho   nefrit   bo laklari	
ʻ ʻ
Xo tan   oldidan   o tuvchi   ikki   daryo   tubidan   olingan.   Xo tan   aholisi   xo tan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yashmasini   –   oy   nuri   kristallari   deb   hisoblashgan.   La’l,   shuningdek,   Chochdan
ham qazib olingan. Misol  uchun, qachonki, 750 yilda xitoylik general  Gao Syan-
chji   Toshkentni   egallaganda,   oltin   bilan   bir   qatorda   Xitoyga   ko p   la’l   ham   olib	
ʻ
ketganligi manbalarda qayd etiladi 124
.
Yuqoridagi fikrlar asosida quyidagilarni xulosa sifatida ilgari surish mumkin:
–   VII-VIII   asrlarda   Sug d   savdosini   Xitoyning   Tan   ma’muriyati   nazorat	
ʻ
qilgan   bo lsa-da,   ammo   sug dlik   savdogarlar   amalda   xalqaro   karvon   yo llarini,	
ʻ ʻ ʻ
Tarim   havzasi   va   Dunxuan   shaharlarini   o z   qo llarida   saqlab   qolishgan.	
ʻ ʻ
123
 Шефер Э. Золотые персики Самарканда.  –  М: 1981. – С. 26.
124
 Шефер Э. Золотые персики Самарканда.  –  М: 1981. – С. 25.
66 Su gʻ dliklar,   farg onaliklar   amalga   oshirgan   tijorat   ishlarini   samarqandlik   yirik	ʻ
savdogarlar moliyalashtirib, kredit berish va tovar ayriboshlashni idora qilishgan;
–   G arbiy Turk xoqonligining qulashi  bilan bosqichma-bosqich Yettisuv	
ʻ dagi
sug d koloniyalarining faoliyati to xtay boshladi. Sug diylarning G arbiy xoqonlik	
ʻ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy   hayotidagi   roli   juda   muhim   hisoblanib,   davlat   iqtisodiy   hayotining
sezilarli  qismi, jumladan, tanga-pul  zarbi ham  ularning nazoratida bo lgan. Sug d	
ʻ ʻ
shaharlari   inqirozga   yuz   tutgan.   Sug diylarning   ma’lum   bir   qismi   tarixiy	
ʻ
Vatanlariga   qaytgan   bo lishsa,   qolganlari   asta-sekin   arab   va   boshqa   turkiy   aholi	
ʻ
bilan singib ketgan;
–  Sug diylarning Markaziy Osiyo bo ylab savdo harakatlari siyosiy, ijtimoiy-	
ʻ ʻ
iqtisodiy va etnomadaniy zamin tayyorlagan, hamda ulkan hudud bo ylab yagona	
ʻ
etnomadaniy   makon   vujudga   kelish   jarayonini   faollashtirgan.   Buyuk   ipak   yo lini	
ʻ
Sug d,   Farg ona   va   Xitoygacha   borishi   shu   hududlarda   yashovchi   xalq   va	
ʻ ʻ
xalqlarining   iqtisodiy   hamkorlik   asosida   siyosiy   va   etnomadaniy   jihatlarini
yaqinlashtirgan;
–   “Buyuk   ipak   yo li”   tog li   huddudlar   bilan   aloqada   asosiy   omil   bo lgan.	
ʻ ʻ ʻ
Xususan,   mazkur   yo lning   rivojlanishi   natijasida   Farg ona   va   Shosh   Qadimgi	
ʻ ʻ
Sharq   bilan   aloqalar   o rnatgan.   Arxeologik   manbalarning   guvohlik   berishicha	
ʻ
Mesopatamiya shaharlaridan boshlangan savdo yo llari Eron va Janubiy Beljuston	
ʻ
orqali Baqtriya va Sug ddan o tib Farg onagacha yetib borgan. Mazkur yo llarning	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bir  tarmog i  Farg onadan  Qozog istonning  g arbidagi  dashtlarga   yo nalgan.   Yana	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bir tarmog i sharqqa Dovon orqali Sinzyan, Shimoliy Xitoyga yo nalgan.
ʻ ʻ
Sug dning   tashqi   dunyo   bilan   aloqlari   masalasi   fanda   hozirgi   kunga   qadar
ʻ
juda ilmiy munozarali va ayni kunda kam tadqiq etilgan jihati hamdir. Shu nuqtai-
nazardan   olib   qaraganda     uning   yangi   qirralarini   yaratish   va   ular   bilan   bog liq	
ʻ
xulosalarni ilgari surish bu boradagi yangilanishlarni keltirib chiqaradi. 
Bu   davrda   O rta   va   Yuqori   Zarafshon   hamda   Qashqadaryo   havzalarida	
ʻ
joylashgan   o zaro   qo shni   o nlab   viloyat   yoki   tuman   darajasidagi   ma’muriy	
ʻ ʻ ʻ
birliklarni   o z   ichiga   olib,   siyosiy   jihatdan   konfederasiya   shaklidagi   boshqaruv
ʻ
67 shakliga   ega   Sug d   vohasi   markazga   bo ysinuvchi   bir   necha   kichikʻ ʻ
hukmdorliklardan iborat edi. 
Ushbu   mulohazalardan   kelib   chiqib   yozma   manbalardagi   va   arxeologik
tadqiqotlar   natijasida   qo lga   kiritilgan   ma’lumotlarni   tizimli   ravishda	
ʻ
umumlashtirish,   manbalarga   to g ri   ilmiy   talqin   berish   asosida   ishonchli   va	
ʻ ʻ
xolisona xulosalarga kelish juda muhimdir.
Ilk o rta asrlardagi Sug d konfederasiyasining tashqi munosabatlari masalasi	
ʻ ʻ
xususida   ilmiy   adabiyotlardagi   ma’lumotlar   umumlashtirilmagan   va   yaxlit   holga
keltirilmagan.   Binobarin,   ushbu   munosabatlar   tarixi   Sug dning   kompleks	
ʻ
tarixining yaratishda juda muhimdir. 
Afrosiyob va Panjikent devoriy suratlaridagi “Shohnoma” va “Panchatantra”
dostonlaridan   keltirilgan   lavhalar   va   ular   bog liq   tarixiy   tasavvur   qadim	
ʻ
madaniyatlarimizdagi   o xshashlikdan   va   uyg unlikdan   darak   beradi.   “Pancha	
ʻ ʻ -
tantra”   to g risida   Sug d   aholisi   bilgan,   Sug dda   bu   doston   ma’lum   bo lgan.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Undagi voqealarga o xshash va yaqin syujetlarning devorlarda aks ettirilishi  hind	
ʻ
madaniyatidan xabardorlik alomatidir.
Tashqi   aloqalarning   har   bir   jabhasi   o ziga   xos   mazmun   mohityaga   egadir.	
ʻ
Masalan,   Sug dning   Xitoy   va   unga   qo shni   bo lgan   hududlar   bilan   olib   borgan	
ʻ ʻ ʻ
aloqalar   savdo   va   iqtisodiy   masalalar   bilan   bog liq   bo ladigan   bo lsa,   Vizantiya	
ʻ ʻ ʻ
bilan   bu   aloqalar   siyosiy   ko rinishda   bo lgan.   Shu   o rinda   ushbu   masalaga   oid	
ʻ ʻ ʻ
xulosalarni aniqlashtirib olish lozim bo ladi. 	
ʻ
Sug d qaysi davr va davlat tarkibida bo lishidan qat’iy nazar hukmron davlat	
ʻ ʻ
xazinasiga   katta   daromad   keltirgan.   Shuning   uchun   ham   hukmron   davlat   uning
ichki   ishlariga   aralashmagan.   Bu   holni   Sug d  ustidan   Turk   xoqonligi   hukmronlik	
ʻ
qilgan davrda ham yaqqol kuzatish mumkin. Ushbu masala yuzasidan manbalarda
keltirilgan ma’lumotlar ham qariyb bir xil. Ushbu tashqi aloqalarda Vizantiya bilan
munosabatlarning   o ziga   xosligi   Turk   xoqonligining   sosoniylar   davlati   bilan	
ʻ
bog liq bo lgan. 	
ʻ ʻ
Xulosa sifatida aytish mumkinki, Sug d muayyan tashqi aloqalar tizimiga ega	
ʻ
bo lgan   va   bu   munosabatlar   davlat   tomonidan   nazorat   qilinib,   mamlakatning	
ʻ
68 ravnaqini   ta’minlash   uchun   qaratilgan   davlatchilik   an’analariga   ega   bo lgan.ʻ
O zaro   aloqalar   natijasida  	
ʻ Sug d,   Farg ona   va   Xitoy   aloqalari   asosida   o troq   va	ʻ ʻ ʻ
ko chmanchi   madaniyatlarning   umumiyligi   topilgan   va   o zaro   boyigan.   Siyosiy	
ʻ ʻ
barqarorlik,   iqtisodiy   rivojlanish   va   madaniy   yuksalish   hamda   bu   yo lning	
ʻ
barqarorligi Xitoy, Farg ona va Sug d aloqalarining rivojida asosiy turtki bo lgan.	
ʻ ʻ ʻ
XULOSA
“Ilk   o rta   asrlar   Sug d   savdo   manzilgohlari   va   ularning   Buyuk   ipak   yo li	
ʻ ʻ ʻ
taraqqiyotidagi   o rni”   mavzusidagi   ushbu   magistrlik   dissertasiyasi   yuzasidan   olib	
ʻ
borilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalarni ilgari surish mumkin: 
– O rta Osiyo, xususan, O zbekiston zamini  nafaqat  sharqda balki, dunyoda	
ʻ ʻ
ham   sivilizasiya   beshiklaridan   biri   hisoblanadi.   Unda   tug ilib,   voyaga   yetgan	
ʻ
ko plab   allomalar,   sarkardalar   va   din   peshvolarining   asarlari   sababli   ularning   ilm	
ʻ
fan   hamda   madaniyatiga   qo shgan   xi	
ʻ s salari   beqiyosdir.   Shu   sababli   xanuz   bu
haqiqat dunyo mamlakatlari va xalqlari tomonidan doimo e’tirof etib kelinmoqda
va ta’bir joiz bo lsa doimiy ravishda o rganilib kelinmoqda;	
ʻ ʻ
69 – O tmishda   O zbekiston   hududida   yashagan   xalqlardan   biri   hisoblanganʻ ʻ
sug diylar dunyo miqyosida ham eng qadimiy xalqlardan biri hisoblanadi. Bu xalq	
ʻ
haqidagi   ma’lumotlar   zard u shtiylarning   muqaddas   kitobi   “Avesto”da,   Ahamo -
niylarning   o z   mamlakatlari   va   uning   siyosati   borasida   ma’lumot   beruvchi	
ʻ
Behistun   qoyatosh   yozuvlari,   Persepol   saroy   yozuvlarida,   yunon   va   rim   tarixchi
hamda   gograflarining   ko plab   asarlarida   va   Xitoy   yilnomalarida   yetarlicha	
ʻ
darajada berib o tilgan;	
ʻ
– Zarafshon daryosi bo ylarida qadimdan yashab kelgan sug diylar o zlariga	
ʻ ʻ ʻ
mos   va   juda   yaxshi   saqlanib   qolgan   madaniyat   yarata   olishgan   va   mazkur
madaniyat   boshqa   qo shni   xalqlar   madaniyatiga   ham   yetarli   darajada   kuchli   tasir	
ʻ
o tkaza   olgan.   Bu   madaniyat   bugungi   kunda   ham   o zining   rang-baranligi   bilan	
ʻ ʻ
kishilarni   xayratga   solib   kelmoqda.   Juda   ko p   so	
ʻ h alarda   hatto   xitoyliklarga   ham
o rnak bo lishi bilan birga ularga ko p sohalarda yangiliklar olib borishgan;	
ʻ ʻ ʻ
– VII   asr   boshlarida   sug d   savdogarlari   Sug diyona   hukmdori     nomidan	
ʻ ʻ
Xitoy   imperatoriga   dubulg a   sovg a   qilib   yuborishgan   va   mana   shu   sug d   dubul	
ʻ ʻ ʻ -
g asidan   andoza   olgan   xitoyliklar   o z   armiyasini   dubulg a   bilan   ta’minlaydilar.	
ʻ ʻ ʻ
Undan   tashqari   Xitoy   imperatorlari   saroyida   Samarqanddan   olib   boriladigan
shaftoli “oltin shaftoli” deya ulug lanib kelgan va juda ham qadrlangan. Bu haqida	
ʻ
she’rlar,   qo shiqlar   va   boshqa   badiiy   asarlar   yaratgan.   Xitoyliklar   bir   qator	
ʻ
ekinlarni   aynan   sug diylardan   o rganishib,   ularni   o z   mamalakatlarida   keng	
ʻ ʻ ʻ
miqyosda   ekishga   kirishadilar.   Ammo   sug diylarning   Xitoy   va   dunyo   ahli   uchun	
ʻ
amalga   oshirgan   eng   katta   xizmati   bu   Xitoy   ipak   matolarini   dunyoning   boshqa
hududlariga ham tarqatishda qilgan xizmatidir. Imperator U   Di buyrug iga binoan	
ʻ
yuechjilarni topish maqsadida g arbiy o lkalarga sayoxatni amalga oshirgan Chjan	
ʻ ʻ
Szyan   Sug diyonada   Xitoy   savdo   buyumlarini   uchratib   hayron   qoladi   va   ularni	
ʻ
qanday qilib bu yerga kelib qolishini tushuna olmaydi. Hatto mamlakatga qaytgan
elchi   imperatorga   savdo   aloqalarini   rivojlantirish   borasida   ko plab   tavsiyalar   va	
ʻ
maslahatlar beradi; 
– Agarda   e’tibor   bilan   qaraydigan   bo lsak   O rta   Osiyo   va   Xitoy   savdo	
ʻ ʻ
munosabatlari aynan Chjan Szyan sayohatidan keyin boshlangan deb hisoblanadi.
70 Lekin sug diylar bu borada ham ancha ilgarilab ketishgandi. Eramizdan avvalgi IVʻ
asrda   Aleksandr   Makedonskiy   O rta   Osiyoga   yurishni   amalga   oshirib,   miloddan	
ʻ
avvalgi   328   yilda   Sug diyonadagi   qo zg	
ʻ ʻ ʻ a lonni   bostirish   uchun   juda   shafqatsiz
usullardan   foydalanib   120   ming   kishini   qirib   tashlaydi.   Ana   shu   jarayonda   bir
guruh   a h oli   qirg indan   qochib   sharqqa   ketadi.   Ular   xozirgi   Sharqiy   Turkiston   va	
ʻ
Xitoy   chegaralariga   borib   joylashib   shu   yerdan   turib,   Xitoy   savdo   buyumlarini
O rta   Osiyoga   sotish   bilan   shug ullana   boshlaydi.   Qisqacha   qilib   aytganda   ular	
ʻ ʻ
Xitoy   savdo   buyumlarining   O rta   Osiyoga   yetib   kelishda   o ziga   xos   vositachi	
ʻ ʻ
vazifasini bajarishadi. Asta-sekin bu jarayonga Sug diyonadagi qarindoshlari ham	
ʻ
jalb   qilinib,   kelgusida   vujudga   keladigan   Buyuk   ipak   yo li   savdosida   ham	
ʻ
vositachilikni o z qo llariga olishga sabab bo ladi;	
ʻ ʻ ʻ
– Buyuk ipak yo li shunday deb atalishiga das	
ʻ t lab mazkur savdo yo li asosan	ʻ
Xitoy   ipagiga   g arbiy   o lkalardagi   doimiy   talab   sababli   vujudga   keladi   va   XIX	
ʻ ʻ -
asrning   70   yillarida   nemis   geografi   Ferdinant   Paul   fon   Rixtgofen   mazkur   yo lni	
ʻ
shu   nom   bilan   atay  boshlaydi   va   fanga   ham   shu   nom   bilan   kiradi.  Lekin  keyingi
davrlarda Buyuk ipak yo lida faqatgina ipak matolar va buyumlar olib o tilmagan.	
ʻ ʻ
Sababi   ipakchilik   va   ipak   matolar   tayyorlash   O rta   Osiyo,   Eron   va   Vizantiya	
ʻ
imperyasiga   ham   tarqalib,   endi   Xitoy   ipagiga   talab   deyarli     to xtaydi,   ammo	
ʻ
boshqa buyumlar bir mamlakatdan ikkinchisiga tinimsiz tashib turilardi. Mana shu
jarayonda   sug diylarning   faoliyatini   rivojlantirishga   juda   yaxshi   sharoit   yuzaga	
ʻ
keladi. Bunga qadimgi Sug dyonadagi o ziga xos tarbiya jarayoni ham misol bo la	
ʻ ʻ ʻ
oladi,   sababi   sug d   yoshlari   o qish   va   yozuvdan   tashqari   qachonki,   20   yoshga	
ʻ ʻ
to lganda albatta boshqa mamlakatlarga savdo munosabatlari bilan borib kelishlari	
ʻ
shart   bo lgan.   Bu   esa   sug diylarda   savdogarlik   alohida   kasb   sifatida   juda	
ʻ ʻ
ulug langanidan dalolat beradi. Shu va boshqa ma’lumotlarga tayanadigan bo lsak,	
ʻ ʻ
savdo   aloqalarini   rivojlantirishga   davlat   miqyosida   qarab  kelinganligining   guvohi
bo lishimiz mumkin;	
ʻ
– Xitoydagi   siyosiy   jarayonlar,   doimiy   urushlar   tufayli   ko plab   chegara	
ʻ
hududlardagi  qal’alar vayronaga aylanib bo shab qolardi	
ʻ .   Sug d xukmdorlarii shu	ʻ
kabi shaharlarni bir necha bor sotib olishib, savdo-sotiqni rivojlantirishi maqsadida
71 qal’ani   qisman   ta’mirlab,   aholini   Sug diyonadan   ko chirib   olib   boradi   vaʻ ʻ
joylashtiradi.   Shu   tariqa   Xitoydan   O rta   Osiyoga   qadar   bo lgan   savdo   yo li	
ʻ ʻ ʻ
bo ylarida ko plab Sug d koloniyalari vujudga keladi va ular bu jarayonda yanada	
ʻ ʻ ʻ
muhim   o rin   egallay   boshlashadi.   Sug diylarning   vositachiligi   faqatgina   O rta	
ʻ ʻ ʻ
Osiyo   va   Xitoy   savdosida   bo lib   qolmasdan   keyingi   tarmoqlarida   ham   amalga	
ʻ
oshirishadi. 
– Turk hoqonligi vujudga kelib, Eron sosoniylari bilan ittifoq buzilib savdo-
sotiqqa   qarshilik   qilayotgan   bir   paytda   hatto   Sug d   savdogari   Maniax   savdo	
ʻ
aloqalarini Vizantiya va Turk xoqonligi o rtasida yanada rivojlantirish maqsadida	
ʻ
sosoniylarni   chetlab   o tadigan   yangi   yo lni   topishga   muvaffaq   bo ladi.   Bu   ham	
ʻ ʻ ʻ
sug diylarning vositachilik faoliyatida juda katta tajribaga ega bo lganidan dalolat	
ʻ ʻ
beradi. Shu sababli ipak yo li tarixini o rganish davomida doimiy ravishda sug dlar	
ʻ ʻ ʻ
yoki   ularni   asosiy   shahri   hisoblangan   Samarqand   tilga   olinishi   tabiiy   xoldir.
Vositachilik   faoliyati   davomida   ular   borgan   malakatlarda   ko rgan   kechir	
ʻ gan lari
haqida ma’lumotlar berib borishgani tabiiy xol, ammo o tgan ming yillar davomida	
ʻ
ularning asosiy qismi yo qolib ketgan va faqatgina davr sinovlaridan omon qolgan	
ʻ
kam qismigina bizning kunlarimizga yetib kelgan; 
– Sug d   savdo   manzillari   birinchi   tashkil   topgan   mintaqalardan   bo lib,   ular	
ʻ ʻ
dastlab   Yettisuv   va   Sharqiy   Turkistonning   sharqiy   qismlari   hisoblanadi.   Minglab
sug diy   etnos   vakillari   yashagan   o rlab   sug diy   qishloqlari   dastlab   sof   iqtisodiy	
ʻ ʻ ʻ
maqsadda vujudga kelgan bo lib, keyinchalik ularning tashkil topishida siyosiy va	
ʻ
diniy omillar ham yetakchilik qilgan.
Xullas,   YuNESKO tomonidan «Buyuk ipak yo li-muloqot yo li» dasturining	
ʻ ʻ
ishlab   chiqilishi   Yevrosiyodagi   30   dan   ortiq   yetakchi   davlatlarning   2000   yilga
qadar ilmiy-madaniy faoliyati uchun yo nalish bo ldi. Respublikamiz hududlarida	
ʻ ʻ
ham ilmiy ekspedisiyalar tashkil etildi. Buning natijasida ko pgina tarixiy-madaniy	
ʻ
obidalar  o rganildi,  qadimgi  yo llar   va yo nalishlar   aniqlandi, milliy va  ma’naviy	
ʻ ʻ ʻ
boyligimiz hamda an’analarimiz o rganildi. Juda ko pchilik tadqiqotchilar ishtirok	
ʻ ʻ
etayotgan   «Buyuk   ipak   yo li-muloqot   yo li»   dasturining   asosiy   vazifasi   Sharq   va	
ʻ ʻ
o arb   xalqlari   o rtasida   iqtisodiy   va   madaniy   aloqalar   o rnatgan   hamda	
ʻ ʻ ʻ
72 rivojlantirgan   bu   yo lni   xalqlarning   birodarlik,   o zaro   hamkorlik   va   samimiyʻ ʻ
muloqot yo liga aylantirishdan iboratdir. Bu yo lda sug diylar tomonidan Sharqiy	
ʻ ʻ ʻ
Turkiston va Xitoyda yaratilgan madaniyat qo shni mintaqalarga ham kuchli ta’sir	
ʻ
etganligi yanada oydinlashdi.
73 SHARTLI QISQARTMALAR
ВДИ – Вестник древней истории.
Вып. – Выпуск.
ИАН – Известия АН СССР.
ИВЛ – Издательство восточной литературы.
Изд. – Издательство.
ИМКУ – История материальной культуры Узбекистана.
КСИА – Краткие сообщения Института археологии АН СССР.
КСИВАН – Краткие сообщения Института востоковедений АН СССР .  
КСИИМК – Краткие сообщения института истории материальной куль туры.
ЛО – Ленинградский отдел.
ЛО ИВАН – Ленинградские отдел Института востоковедения Академии наук.
МИА – Материалы и исследования по археологии СССР.
МИТТ – Материалы по истории туркмен и Туркмении.
МИЦАИ  – Международный институт Центральноазиатских исследова ний.
НАА – Народы Азии и Африки.
ОНУ –  Общественные науки Узбекистана.
ПВ – Проблемы востоковедения. 
ППВ – Письменные памятники Востока.
СА – Советская археология.
Сб. Тр. – Сборник трудов.
СВ  – Советское востоковедение.
СНВ – Страны и нароs Востока.
СГЭ – Сборник Государственного Эрмитажа.
СЭ – Советская этнография.
СДГМ – Согдийские документы с горы Муг.
СТ – Советская тюркология.
СС – Согдийский сборник. 
СПб –  C анкт-Петербург.
Соч. – Сочинения.
суғд.  –  суғдийча.
ТДШИ – Тошкент давлат шарқшунослик институти.
ТОЭВ – Труs отдела Востока государственного Эрмитажа.
Тр. ТАЭ –  Труs Таджикской археологической экспедиции.
УМЭД – Университет мировой экономики и дипломатии.
ЎзМЭ – Ўзбекистон миллий энциклопедияси.
ЭВ – Эпиграфика Востока.
AEMA – Archivum Eurasiae Medii Aevi.
BGA – Bibliotheca Geographorum Arabicorum.
CAJ – Central Aziati с  Journal.
SPAW –   Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaf ten.
SI – Studia Iranica.
JRAS – Journal of the Royal Aziatik Society.
JOAS  – Journal of the American Oriental Society.
74 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI:
МА NBALAR :
1. Бичурин  Н.Я.  (Иакинф)  Собрание   сведений  о народах,  обитавших  в
Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. – М.-Л.: Изд. АН СССР. –   Том
II. – 1950.  – 380 с.
2. История   ат-Табари   /   Пер.   с   араб.   В.И.   Беляева   с   допол.   О.Г.
Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент: Фан, 1987.  – 439 с.
3. Кошғарий ,   Маҳмуд.   Туркий   сўзлар   девони   (Девону-луғот   ит-турк)   /
Таржимон   ва   нашрга   тайёрловчи   С.   М.   Муталлибов.   3   томлик.   –   Т.:   Фан,
1960–1963.  Т.  I . – Б.  66 .
4. Согдийские   документы   с   горы   Муг.   Вып.   II   /   Юридические
документы и  письма  /  Чтение,  перевод  и  комментарии  В.А.  Лившица.  – М.:
ИВЛ, 1962.  – 222 с.
5. Тугушева   Л.Ю.   Уйгурская   версия   биографии   Сюань   Цзяна
(фрагменты   из   ленинградского   рукописного   собрания   Института
Востоковедения АН СССР).  – М.: Наука, 1991.  – С. 15-27.
6. Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия. 2-жилд, 1-китоб. – Тошкент:  Фан,
2014. – Б. 34-36.
МО NOGRAFIYA ,  RISOLA ,  TO’PLAM VA JURNAL MAQOLALARI :
7. Адылов   Ш.   Эфталиты   и   западный   Согд   //   Археология,   история   и
кульура   Средней   Азии:   Тезисы   докл   дов   международной   конференции.   -
Ташкент, 2002. - С. 21.
8. Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба. – Ташкент: 1975.
9. Атаходжаев   А.   К   вопросу   взаимоотношений   тюрков   и   согдийцев   в
раннем   средневековье   //   “Марказий   Осиё   халқлари   тарихи   манбашунослиги
75 ва   тарихшунослиги   масалалари”   мавзуидаги   Республика   5 -илмий
конференциясининг материаллари. 2 - қисм.  – Тошкент: ТДШИ, 2013. – Б. 86.
10. Байпаков   К.М.   Средневековая   городская   культура   Южного
Казахстана и Семиречья. – Алма-Ата: 1986. – С. 29-31.
11. Б айпаков   К.М.   Великий   шелковый   путь   и   судьбы   цивилизаций.   -
Алматы. 2006. - С. 14-20.
12. Беленицкий   А.М.   Вопросы   идеологии   и   культов   Согда   по
материалам Пянджикента. – M: 1954. – С. 25
13. Бернштам   А.   Н.   Согдийская   колонизация   Семиречья   //   Краткие
сообщения   о   докладах   и   полевых   исследованиях   института   история
материальной культуры. – М. -Л., 1940, №6. – С.  34-43.
14. Бернштам  А.Н. Тюрки и Средняя  Азия в  описании Хой Чао  (726)   //
ВДИ. 1 . –  М. ,  1952.  –  С.  193.
15. Бобоёров Ғ., Ғойибов Б., Кубатин А. Ўрта Осиё битиклари. 1. Суғдий
манбалар. – Тошкент: Тафаккур авлоди, 2020.
16. Бобоёров   Ғ.   Турк   хоқонлигининг   Мовароуннаҳрдаги   бошқарув
тизими ҳақида // O’zbekiston tarixi. – 2000. – № 4. – Б. 74-75.
17. Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги / ЎзМЭ 8. – Тошкент: ЎзМЭ, 2004. – Б.
642.
18. Гафуров Б.Г. Таджики.  Кн.  I . – Душанбе: Ирфон, 1989. – С. 366.
19. Гойибов   Б.   Согд-Фергана-Китай:   приоритетные   торговые   связы   //
“Фарғона   водийси   тарихи   янги   тадқиқотларда”   мавзусидаги   III   республика
илмий анжумани материаллари. Фарғона шаҳри, 2014 йил 30 май. – Фарғона:
Фарғона нашриёти, 2014.  – Б. 137-144.
20. Гойибов Б.  К вопросу о происхождении династии правителей Согда /
Вопрос ы   этногенеза   и   этнический   истории   народов   Средней   Азии.
Древность.   Средние   века.   Новое   время.   Редактор   Шамсиддин   Камолиддин.
2016.  LAMBERT   Academic   Publishing   RU . –  C . 139-143 .
21. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967. – С. 18-19
76 22. Давутов   Д.   Согдийская   купчая   из   Турфана   //   Известия   Академии
наук Республики  Таджикистан.  Серия:   востоковедение,  история,  филология,
№ 1 (25). 1992 .
23. Жамолов Т. “Миллатлараро  дўстлик амалда” //  “Гулистон” журнали
2001 йил № 5-сон. 36 бет.
24. Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе // Изв. АН Казахской ССР.   –
Алма-Ата, 1960.  –  Вып. 3 (14).  – С. 19.
25. Исҳоқов   М.М.   Номи   азал   Туркистон   /   Ўзбекистон   адабиёти   ва
санъати, 1993, 12 ноябр.
26. Исҳоқов   М.М.   Унутилган   подшоликдан   хатлар.   –   Тошкент:   Фан,
1992. – Б. 5.
27. Кляшторный   С.Г.,   Лившиц   В.А.   Согдийцы   в   Центральной   Азии   //
Формирование   и   развитие   трасс   Великого   шёлкового   пути   в   Центральной
Азии.  –  Ташкент: 1990. – С. 8.
28. К огучи   Ясуо.   Согдийская   культура   и   согдийцы   в   Японии   //   Роль
города   Самарканда   в   истории   мирового   культурного   развития:   Материалы
Международного   научного   симпозиума,   посвященного   2750-летнему
юбилею города Самарканда. - Ташкент-Самарканд: Фан, 2007. - С.119-125.
29. Кубатин   А.   К   вопросу   о   раннесредневековом   согдийском   диалекте
Чача (на основе нумизматического материала Чачского оазиса  VII - VIII   вв.) //
Академик   У.   Каримов   номидаги   ёш   шарқшунослар   илмий   конференцияси
тезислари. – Т., 2008. – С. 105.
30. Кюнер   Н.В.   Китайские   известия   о   народах   Южной   Сибири,
Центральной Азии и Дальнего Востока. – М.: Наука, 1961. – С. 42.
31. Лившиц В.А. Согдийские «Старые письма»  (I, III)  // ППВ. – М.: 2008.
– № 1 (8). – С. 173.
32. Мавлонов   Ў.   Марказий   Осиёнинг   қадимги   йўллари.   –Тошкент:
Akademiya, 2008. – Б. 136.
33. Матбобоев   Б.   Қадимги   Фарғона   давлати   (Давань)   /   Ўзбекистон
давлатчилиги тарихи очерки. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 33
77 34. Рахимов   Н.Т.   Согдийская   колонизация:   история   изучения   и   нов ые
данные   /   НОМАИ   ДОНИШГО Ҳ.   УЧЕНЫЕ   ЗАПИСКИ.   SCIETIFIC   NOTES.
2016 . №2 (47). – С. 32.
35. Ртвеладзе   Э.В.   Из   истории   Великого   шелкового   пути   //   Мозийдан
садо. – 1999. -№3. – С. 8.
36. Ртвеладзе   Э.В.   Великий   шёлковый   путь.   Энциклопедический
справочник.  –  Т ашкент :  Ў збекистон миллий энциклопедияси, 1999.  – С . 107-
112 .
37. Сагдуллаев А., Мавлонов Ў., Маҳкамова Д. Ўрта Осиёда ўрта асрлар
савдо-сотиқ тизими. Тошкент, “Akademiya”, 2012. - Б. 46.
38. Сверчков   Л.М.   О   локализации   государства   Мими   и   Чжечжиба   //
ОНУ.  -  Ташкент, 2003.  -  № 4. - С. 68
39. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – М: Наука, 1970. – С. 165.
40. Отахўжаев   А.   Илк   ўрта   асрлар   Марказий   Осиё   цивилизациясида
турк-суғд муносабатлари. – Тошкент: 2010. – Б. 21-22.
41. Ходжаев   А.   Сведения   древнекитайских   путешественников   о
Самарканде   //   Цивилизация   и   культура   Центральной   Азии   в   единстве   и
многообразие. 2009 г. 7-8 сентябр. – Самарканд: 2009. – С. 142-144.
42. Х оджаев   А.   Сведения   китайских   источников   о   государстве
Самарканд   в   V-VII   вв.   /   СС.   Выпуск   2.   Редактор   Шамсиддин   Камолиддин.
LAP Lambert Academic Publishing,  2015.  – C.  13.
43. Хўжаев   А.,   Хужаев   К.   “Қадимги   манбаларда   халқимиз   ўтмиши”
Тошкент 2001. 132 бет.
44. Хўжаев А. Суғдийларнинг Хитойга бориб қолиши // Мозийдан садо.
– 2002. – № 2 (14). – Б. 42.
45. Шефер   Э.   Золотые   персики   Самарканда.   Книга   о   чужеземных
диковинах в империи Тан. – М: ГВЛ, 1981. – С. 578-585.
46. Ширинов   Т.Ш.,   Бердимуродов   А.,   Бердимуродов   А.   Шарқ
мусиқасини улғайтирган юрт. Самарқанд: 2009. – Б. 16-18.
78 47. Чигуевский Л.И. Нов ые материалы к истории согдийской колонии в
районе Дуньхуана  / СНВ.  X. –  Москва: Наука, 1971. – С. 147.
48. Ғойибов   Б.   Панжикент   деворий   суратларида   халқнинг   маданий-
маиший   ҳаёти   /   СамДУ   “Ўзбекистон   тарихи”   кафедраси   катта   ўқитувчиси
С.И.Шариповнинг   60   йиллигига   бағишланган   “Ўзбекистон   тарихи   асрлар
силсиласида”   мавзуидаги   илмий   конференция   материаллари.   –   Самарқанд,
2010. – Б. 38-49.
49. Ғойибов   Б.   Суғдда   элчилик   муносабатларининг   баъзи
хусусиятларига доир / “Ўзбекистонда элчилик хизмати тарихидан: талқин ва
таҳлил”   мавзусидаги   профессор   Розия   Мукминова   номидаги   Республика
тарихчилар   илмий-амалий   конференцияси   материаллари.   –   Тошкент:
Адабиёт учқунлари, 2016. – Б. 30-42.
50. Ғойибов  Б.   Суғд   тарихидан   лавҳалар.   –  Самарқанд:   СамДУ,   2020.   –
Б.24.
51. G‘oyibov   B.   Sug‘diy   hukmdorlar   shajarasi   xususida   (Panch   misolida)   //
Ilmiy axborotnoma. Научный вестник. – Samarqand, 2014. – №2 (84). – Б. 11-
15.
52. Goyibov   B .   Sogd   and   China :   priority   trade   ties   //   II   Международная
научная   конференция   «История   и   археология».   г.     Пермь   май,   2014   г.   –
Пермь,  2014.  –   C . 9-12
53. Goyibov B. From the history of relations between Sogd and India / South
and   Central   Asia:   insights   and   commentaries   //   Edited   by   A.   Sengupta,   M.
Rakhimov  //  – New Delhi: KW Publishers Pvt Ltd, 2015. – Р. 75-95
54. G‘oyibov  B.  “Kan”  familiyasi  va  uning tarqalishi”  /   Ilmiy axborotnoma.
Научный вестник. – Samarqand, 2021. – №2 (126). – B. 6-13.
79 Х ORIJIY TILLARDAGI TADQIQOTLAR :
55. Vaissière   de   la   E.   Sogdian   traders:   a   history.   Translated   by   J.   Ward.
( Handbook of Oriental studies = Handbuch der Orientalistik. Section eight,   Central
Asia; v. 10) . Brill‚ Leiden - Boston‚ 2005.  – Р. 170
56. Henning W.B. The date of Sogdian Ancient Letters // BSOAS. – 1948. –
vol. 12. –  Р . 176.
57. Mori M. Soğdlular i n Orta Asya’daki Faaliyetleri. TTK, Belleten, Ocak .  –
Ankara :  1983.  – S. 341-345.
58. Yoshida Yutaka & T. Moriyasu. A Sogdian sale contract of a female slave
from   the   period   of   the   Gaochang   kingdom   under   the   rule   of   Qu   clan”   [in
Japanese] /  Studies on the Inner Asian Languages , IV.   1988.  – Р.  1-50.
80 Ilovalar:
1-ilova
Afrosiyob devoriy suratlaridan lav ha
                                               2-ilova
Yerqo’rg’ondan topilgan sug’diy yozuv
M. Is’hoqov tomonidan o’qilgan
81 3-ilova
Sug’d konfederasiyasining Naxshab hukmdorligi tangasi
( www.zeno.ru  sayti asosida )
                                  
4-ilova
Xitoy yilnomalari asosidagi Sug’d konfederasiyasi xaritasi
Etiyen de la Vessiyer  materiallari asosida
82 5-ilova
6-ilova
83 7-ilova
8-ilova
Turfon lavhasi. Sug’diylarning Sharqiy Turkistonga tashrifi
84 Ilova 9
Sug’diy savdogar, sopol haykalcha (Sharqiy Xan, 25-220)
Ilova 10
Sug’diy savdogar, sopol haykal (Tan imperiyasi davri)
Ilova 11
Sug’diylar ibodat paytida. V-VI asrlar.
Xitoyning Tun-van shahridan topilgan tobutga chizilgan surat. 
85 Ilova 12
Turfon vohasidagi Bezeklikdan topilgan sug’diy diniy missionerlar.  VII  asr.
  Keyingi ilova  
Sug’diy savdogarlar
( VII asr Panjikent )
86 Ilova 13
Su g’diy savdogarlar boshlig’i An Szya qabri (Shimoliy Chjyaou 557-581). Sian
muzeyi
Ilova 14
Sug’diy savdogar, keramika (Tan imperiyasi davri)
87

Ilk o rta asrlar Sug d savdo manzilgohlari va ularning Buyuk ipak yo’liʻ ʻ taraqqiyotidagi o’rni Samarqand – 2022 1

ANNOTATSIYA Ilk o rta asrlar Sug d savdo manzilgohlari va ularning Buyuk ipak yo’liʻ ʻ taraqqiyotidagi o’rni mavzusidagi dissertatsiyada ilk o’rta asrlar Sug’d savdo manzilgohlarining vujudga kelishiga turtki bo’lgan omillar va tarixiy sharoit, Sug’dning Sharqiy Turkiston va Xitoy bilan aloqalarida sug’diy manzilgohlarning o’rni, Sug’dning Sharqiy Turkiston va Xitoy bilan aloqalarda savdo ustuvorliklari yoritilgan. Shu bilan bir qatorda quyidagi masalar, Sug’d va Xitoy o’rtasidagi aloqalarning tarixiy asoslari, sug’diylarning Xitoy va Sharqiy Turkistonga joylashuvi, Sharqiy Turkistondagi sug’diy manzilgohlaridagi savdo munosabatlarning umumiy tavsifi, Sug’d va Xitoy o’rtasidagi savdo va siyosiy aloqalarda sug’diy manzilgohlarning o’rni, ilk o’rta asrlar Sharqiy Turkiston va Xitoy bilan aloqalarda Choch va Ustrushonaning o’rni, Buyuk ipak yo’li savdosida sug’d va Farg’ona aloqalari masalasi ilmiy va moddiy manbalar asosida yoritilgan. Magistrlik dissertatsiya shuni ko’rsatadiki, Markaziy Osiyo hududidagi yirik vohalardan biri bo lgan Sug d Buyuk ipak yo li chorrahasida joylashgan hudud bo lib, uning Xitoy ʻ ʻ ʻ ʻ bilan savdo va madaniy aloqalari alohida ahamiyatga ega. Sug d va Xitoy ʻ munosabatlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ayniqsa Aleksandr Makedonskiyning Markaziy Osiyoga yurishlari natijasida bu hududda yashaydigan etnoslar Xitoy hududlariga ko chib o tishga majbur bo lganlar. Ana shu davrdan ʻ ʻ ʻ boshlab Sug d koloniyalarining vujudga kelishini kuzatamiz. ʻ Markaziy Osiyo bo ylab ʻ sug diylarning savdo harakatlari ilk o r ʻ ʻ ta asrlardagi sug diylar uchun siyosiy, ʻ ijtimoiy-iqtisodiy va et no madaniy zamin hozirladi hamda ulkan mintaqada yagona etnomadaniy makonni vujudga keltirish jarayonini faollashtirdi. Qolaversa, Buyuk ipak yo lining Marvdan Xitoy devori qadar tarmog i shu hududda yashagan elat va ʻ ʻ xalqlarni iqtisodiy hamkorlik asosida siyosiy va etnomadaniy jihatdan yaqinlashtirdi Kalit so’zlar: koloniya, savdo-tijorat, diplomatiya, strategiya, Buyuk ipak yo’li, etnomadaniy. 2

Annotation The first medieval Suvd trade destinations and their Great Silk Road the first medieval Sogd trade in the dissertation on the theme of its role in development factors and historical conditions that motivate the establishment of settlements Sogdian settlements in relations with East Turkestan and China role, trade priorities of Sogd in relations with East Turkestan and China Illuminated. Alternatively the following tables, between Sogd and China historical background of the relationship, the location of the Sogdians in China and Turkestan, General overview of trade relations in the Eastern Turkistan Sogdian settlements description, Sogdian in trade and political relations between Sogd and China the death of the settlers, the first Middle Ages in relations with East Turkestan and China. The place of Choch and Ustrushoona, sogd and Fergana in the Great Silk Road trade the issue of their relations is covered on the basisof scientific and material sources. Master’s degree the dissertation shows that one of the largestoases in the Central Asian region Sogd is a territory located at the crossroads of the Great Silk Road, Its China of particular importance are trade and cultural relations with. Sogd and China relations go back to the old times. Especially Alexander as a result of Makedonsky’s travels to Central Asia, he lived in this area Ethnos were forsed to move to the terretories of Chine. From this period from the beginning, we observe the emergence of the Sogd Colonies. Across Central Asia the trade movements of the Sogdians were political for the political for the first medieval Sogdians, the socio-economic and ethnomadean ground has been laid and is the only one in the vast region ethnomadaniac has faded the process of creating space. Great the network of the Silk Road from the Marv to the Chinese wall lived in the same area as elat and on the basis of Economic Cooperation, the peoples were politically and ethnomatically brought closer. Key words: colony, commerce, diplomacy, strategy, Great Silk Road, ethnomadani 3

Mundarija: KIRISH 5-10 I-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG D SAVDOʻ ʻ MANZILGOHLARINING VUJUDGA KELIShIGA TURTKI BO LGAN OMILLAR VA TARIXIY S ʻ H AROIT I.1. § . Sug d va Xitoy o rtasidagi aloqalarning tarixiy asoslari ʻ ʻ 11-20 I.2. § . Sug diylarning Xitoy va Sharqiy Turkistonga ʻ joylashuv i 21-28 II-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG DNING S ʻ ʻ H ARQIY TURKISTON VA XITOY BILAN ALOQALARIDA SUG DIY MANZIL ʻ - GOHLARNING O RNI ʻ II.1. § . Sharqiy Turkistondagi sug diy manzilgohlaridagi savdo ʻ munosabatlarining umumiy tavsifi 29-38 II.2. § . Sug d va Xitoy o rtasidagi savdo va siyosiy aloqalarda sug diy ʻ ʻ ʻ manzilgohlarining o rni ʻ 39-49 III-BOB. SUG DNING S ʻ H ARQIY TURKISTON VA XITOY BILAN ALOQALARIDA SAVDO USTIVORLIKLARI III.1. § . Ilk o rta asrlar Sharqiy Turkiston va Xitoy bilan aloqalarda ʻ Sug d ʻ , Choch , Ustrushonaning o rni ʻ 50-56 III.2. § . Buyuk ipak yo li savdosida Sug d va Farg ona aloqalari masalasi ʻ ʻ ʻ 57-69 XULOSA 70-73 SHARTLI QISQARTMALAR 74 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI 75-80 ILOVALAR 80-87 4

KIRISH Magistrlik dissertasiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Dunyo xalqlari oʻ rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy munosabatlarda, mintaqalar o ʻ rtasidagi madaniy il g ʻ or yangiliklarning yetib borishida xizmat qilgan bir qancha y o ʻ llar b o ʻ lgan. Mazkur y o ʻ llarning Markaziy Osiyodan o ʻ tgan qismlarida bugungi O ʻ zbe kiston hududida joylashgan y o ʻ llar yuqori ahamiyat kasb etgan. O ʻ zbekiston tabiiy-geografik o ʻ rniga k o ʻ ra, Mar ka ziy Osiyoning marka ziy qismida joylashgan b o ʻ lib, mintaqa boy tari xiy va madaniy meros, yer osti hamda yer usti boyliklarga ega. O ʻ zbekiston bilan aloqalar olib borish mintaqa davlatlari tashqi siyosatida muhim o ʻ rin tutgan. “Shoh y o ʻ li”, “La’l y o ʻ li”, “Buyuk ipak y o ʻ li” kabi tarixda mintaqalar aro savdo va diplomatik munosabatlar rivojida muhim o ʻ rin tutgan strate gik y o ʻ llar taraqqiyotida ham bugungi O ʻ zbekiston hududi salmoqli ahamiyat kasb etgan. Keyingi yillarda qadimda mavjud bo lgan ushbu yo llar va ularning ʻ ʻ ahamiyatiga bag ishlangan bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. Mazkur ʻ izlanishlar o zining asos e’tiboriga ko ra aksariyat hollarda Buyuk ipak yo li ʻ ʻ ʻ tarixining bir qismi yoki biror jihatiga bag ishlanganligini kuzatish mumkin. ʻ Vaholanki, ushbu savdo yo llarining taraqqiyotida muhim o rin tutgan muayyan ʻ ʻ etnoslar bo lgan. Buyuk ipak yo lining ilk o rta asrlar taraqqiyoti sug diylar ʻ ʻ ʻ ʻ faoliyati bilan jambarchas bog liq bo lib, aynan ushbu enos vakillari Sharqiy ʻ ʻ Turkiston va Xitoy bo ylab o zlarining manzil ʻ ʻ gohlari, qishloq va shaharlarga asos solgan holda ushbu xaqaro yo lning rivojlanishida muhim o rin egallashdi. ʻ ʻ Shunday ekan sug diylarning Sharqiy Turkiston va Xitoy hududlarida tuzgan ʻ manzilgohlari tarixini Buyuk ipak yo lining rivojidagi o rnini o rganish muhim ʻ ʻ ʻ ahamiyat kasb etmoqda. Qolaversa, O zbekistonning Respublikasining “Yangi ipak yo li” konsep ʻ ʻ - siyasi doi rasida tashqi siyosatiga, ayniqsa, Buyuk ipak yo lining tiklanishiga doir ʻ muammao larni o rganish, uning tarixiy asoslarini tadqiq etish ushbu magistrlik ʻ dissertasiyasining dolzarbligini belgilaydi. 5