Imlo qoidalari va tinish belgilari masalasi Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism: II.1. Imlo qoidalarini grammatikaga yoki grammatikani imlo qoidalariga moslashtirish masalasi. II.2. Fonetika o’qitishni imlo bilan bog’liq holda olib borish. II.3. Internet tarmog’ida imlo savodxonligi va tinish belgilarining ahamiyati. II.4. Umumta’lim maktablarida tinish belgilarini o`qitishning yutuq va kamchiliklari. II.5. Umumta’lim maktablarida imlo qoidalarini o`qitishning yutuq va kamchiliklari. III. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Taklif va ilovalar Mundarija 1

Kirish “Tarbiya biz uchun yo hayot—yo mamot, yo najot—yo halokat, yo saodat—yo falokat masalasidir”. Abdulla Avloniy Jаmiyatning buguni vа kеlаjаgi, uning mаdаniy-mа’rifiy vа mа’nаviy sаlоhiyati tа’lim tizimining qаy dаrаjаdа rivоjlаngаnligi bilаn bеlgilаnаdi. Tа’lim-tаrbiya tizimidаgi islоhоtlаrning muvаffаqiyati ko‘p jihаtdаn o‘qituvchi vа murаbbiylаrgа bоg‘liq. O’sib kelayotgan Vatanimizning kelajak vorislarini chinakam vatanparvar va xalqqa fidoyi etib tarbiyalash, insoniy fazilatlarni kamol toptirishda ona tili va adabiyot fanlarining o’rni beqiyos. Z ero, h ar qanday fanni o’qitishdan asosiy maqsad, avvalo, tarbiya bo’lishi kerak. O'zbekiston Respublikasi “Davlat tili to'g'risida”gi, “Talim to'g'risida”gi qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ga muvofiq ona tili fanini o'qitish oldiga yangi-yangi vazifalar qo'yilmoqda. “Ona tili” fanini o'qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy mustaqil, o'z fikrini erkin va ta'sirli, mazmunli va mantiqli qilib yozma va og'zaki shaklda ifodalashga, o'zbek tili qonun- qoidalarini ongli o'zlashtirishga o'rgatish, shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga, ona yurtimizga, ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga, milliy urf- odatlarimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Mavzuning dolzarbligi. Rivojlanish bor joyda kamchilik ham , albatta, ko’zga tashlanadi. Afsuski, bugun ona tili ta’limini o’qitishda imloviy savodxonlik va tinish belgilarining qo’llanishida ko’nikma shakllanmayotgani bor haqiqat. Ayniqsa, bugun shiddat bilan rivojlanib borayotgan virtual hayotda bu masalaga jiddiy qaralmasa, tilimizning ayni sathi kelajakda zavol topishi hech gap emas. Shuning uchun ham ushbu kurs ishida imlo qoidalari va tinish belgilariga doir nazariy bilimlarning amaliyotda qay darajada qo’llanilayotgani va ularning hayotimizdagi muhim ahamiyatini tushuntirish, fonetika o’qitishdan ko’zda tutilgan maqsad orfografik bilimlarni shakllantirish ekani to’g’risida so’z boradi. 2

Mavzuning ishlanganlik darajasi: Mirtojiev M.M. O’zbek tili fonetika-T.: «Universitet», 1998 y. , Tursunov U. Muxtorov J. Rahmatullaev SH. «Hozirgi o’zbek adabiy tili» qayta ishlab, tqldirilgan. 3 nashr «O’zbekiston» 1992-yil, Jamolxonov O’. «Hozirgi o’zbek adabiy tili». Fonetika, fonologiya va orfologiya» T. 1999-yil, Abdurahmono G’. «Punktuatsiya o’qitish metodikasi», T.,1968-yil, Qodirov M.,Hamidov N.,Abduraimova M.,Sayfullayeva R., Mengliyev B.Ona tili. 8-sinf darsligi., T. 2019-yil, Tadqiqotning obyekti: “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek tilining imlo qoidalari” hamda umumta’lim maktablarida o’rganish uchun keltirilgan tinish belgilari mavzusi hamda ularning o’qitilishiga oid interfaol ta’lim shakli. Tadqiqotning vazifasi: Yuqorida oldimizga qo‘ygan maqasadimizdan kelib chiqib: 1. Kurs ishida tanlangan mavzu bo‘yicha ijtimoiy-pedagogik, falsafiyma’rifiy, ilmiy- metodik hamda o‘quv adabiyotlarni o‘rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Umumta’lim maktablarida imlo qoidalarini o`qitishning yutuq va kamchiliklari ni tadqiq etish. 3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida imlo qoidalari va tinish belgilari mavzusini o‘rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb muammo ekanligini aniqlash. 4. Imlo qoidalari va tinish belgilari mavzusini o‘rganishga oid mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish. Tadqiqot ishining ilmiy farazi. - Imlo qoidalari va tinish belgilari mavzusini o‘rganishga oid mashg‘ulotlar bugungi davr va bugungi kun bolasi nuqtayi nazarini hamda uning individual, yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda rivojlantirish; - internet tarmog’ida imlo savodxonligi va tinish belgilarining ahamiyatini oshirishga xizmat qiluvchi dasturlarning yaratilishi ; - imlo qoidalari va tinish belgilari mavzusini o‘rganishga oid mashg‘ulotlarni 3

takomillashtirishning yangi-yangi usullari o‘ylab topish; Tadqiqotning metodologik asoslari. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, umumta’lim maktablarining 5-,8-,9-,10-,11-sinf ona tili darsliklari maktabi ta’limini rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar, qarashlar, ta’lim jarayonini takomillashtirishga yo‘naltirilgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, mavzuga oid ilmiy-pedagogik, ilmiy- metodik manbalar. Tadqiqot ishining ilmiy ahamiyati. Ushbu kurs ishini bajarish natijasida ona tili darslari vositasida ona tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi,ta’lim jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi xalq o’gzaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashga oid mashg‘ulot ishlanmalarini, uning maqsadi, mazmuni, tipi, qurilishiga oid yangi tushunchalari bilan boyitishning didaktik asoslari ko‘rib chiqildi hamda ilmiy- metodik tavsiyalar bilan boyitish nazarda tutildi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan nutqning tovush madaniyatini shakllantirishga oid mashg‘ulotlarini boyitish, umumiy o’rta ta’lim muassasalarida olib boriladigan turli o‘quv pretmetlarini takomillashtirish hamda ularning bilimini, malakasini oshirishda keng foydalaniladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda ikkitadan qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4

I BOB. Imlo qoidalarini grammatikaga yoki grammatikani imlo qoidalariga moslashtirish masalasi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil deb e’lon qilinganidan so‘ng lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosini yaratish masalasi kun tartibiga chiqqanligini bilamiz. Rasmiy yozuvda qaysi alifbodan foydalanish masalasi bir yarim yil umumxalq muhokamasida bo‘ldi. Markaziy gazeta va jurnallar muhokama maydoniga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi sessiyasida lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosini yaratish yuzasidan ishchi guruh tuzildi. Nihoyat O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993- yil 2-3-sentabrdagi 12-chaqiriq 13-sessiyasida lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosiga o‘tish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Bu xususda metodist olim Yo‘ldosh Abdullayev shunday yozgan edi: “Qaror ga binoan, yangi o‘zbek alifbosini joriy etish bo‘yicha respublika davlat komissiyasi tashkil etildi. Yangi alifbo asosidagi o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini ishlab chiquvchi guruh tuzildi (kamina ham guruhning a’zosi edim) va 1993-yilning dekabr oyidan ish boshladi”. Tabiiyki, alifbo yangilangach unga mos yozuv qoidalarini ishlab chiqishga ham ehtiyoj tug‘iladi. “O‘zbek tilining (lotin yozuviga asoslangan yangi alifbo asosidagi) asosiy imlo qoidalari” loyihasi 1994-yil 16-aprelda ilk bor Toshkentda o‘tkazilgan ziyolilar yig‘inida ko‘rib chiqildi. O‘sha davrda “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” loyihasi matbuotda e’lon qilindi, turli ma’naviy-ma’rifiy yig‘inlarda yurt ziyolilari tomonidan qizg‘in muhokama etildi va bildirilgan jo‘yali fikr-mulohazalar inobatga olinib, loyiha bir necha bor tahrir qilindi. 1995-yil 24-avgustda Vazirlar Mahkamasining 339-qarori bilan lotin yozuviga asoslangan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” 7 bo‘lim, 82 moddadan iborat holatda rasmiy tasdiqlandi va keng amaliyot uchun joriy etildi. Ta’kidlash joizki, bu o‘zbek xalqi ning ma’naviy-ma’rifiy hayotida o‘ziga xos hodisa bo‘ldi. Chunki o‘zbek xalqi tarixida bor-yo‘g‘i ikki marta orfografiya qoidalari qabul qilingan, xolos. Jumladan, 1940-yilning 4-iyulida kirill alif bosi 5