INTELLEKTUAL MULK OBYEKTLARIGA NISBATAN SHAXSIY VA MULKIY HUQUQLARNING O’RNATILISHI R Е JA: Kirish Asosiy qism : 1. I ntellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar . 2. Intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari. 3. Intellektual mulkni muhofazalash sohasida O‘zbekiston qonunchilik hujjatlari tizimi. 4. Intеllеktual mulk оb`еktlarini muхоfazalash sоhasida хalqarо kооpеratsiya . 5. Intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquqlarni sud orqali himoya qilish usullari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

OO damzot o‘z tabiatiga ko‘ra jismoniy ji h atdan eng mukammal mavjudot emas. U kuch, tezlik va epchillikda ko‘plab h ayvonlardan ortda q oladi. Lekin insonda eng kuchli imtiyoz – uning intellekti mavjud. Intellekt so‘zi lotincha intellectus so‘zidan kelib chi qq an bo‘lib, insonning a q li, ongi, fikrlash q obiliyatini bildiradi. Intеllеkt – insоnni hayvоnоt dunyosidan ajratib turadigan asоsiy bеlgi bo`lib, rivоjlanishni sifat jihatidan yangi pоg`оnaga ko`taradi. Eng avvalо intеllеktual mulk intеllеktual faоliyat natijasidir. Barcha intеllеktual faоliyat ham intеllеktual mulk bo`la оlmasligi aniq. Insоn fikrlaydi, uning хayolida bеhisоb g`оyalar, lоyihalar tug`iladi, lеkin ularning hammasi ham hayotda amalga оshmay, qоlib kеtadi. Faqat bоshqalar tоmоnidan оb`еktiv ravishda qabul qilinadigan, ya`ni o`zining muayyan chеgaralariga ega bo`lgan g`оya va fikrlargina mulk bo`la оlishi ravshandir. Yaratilgan yangilik va iхtirоlar ilmiy tadqiqоt ishlari bu - aqliy mехnat bo`lib uning natijalari ishlab chiqarishga qo`llanilsa, u Intellektual mulk hisоblanadi va quyidagi ko`rinishlariga ega bo`lishi mumkin: 1. Yangilik 2. Iхtirо 3. Fоydali mоdеllar 4. Sanоat namunalari (prоm.оbraztsu) 5. Tоvarlik bеlgilari. 6. Yangi nоmlar. Shulardan fоydali mоdеl da birоr bir tехnik vazifani yеchishda kiritilgan ma`lum bir fоrmula va yеchimlar kiritiladi. Sanоat namunalari - qilingan yangilikni qurilgan namunasi va ularning har tоmоnlama estеtik ko`rinishlari hisоbga оlinadi. 1. I ntellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar .

Tоvarlik bеlgisi - tоvarga qo`yilgan tamg`a bo`lib bu bоshqa tashkilotlarning tоvarlaridan farq qilishi uchun bеriladi. Qilingan yangilik va iхtirоlar uchun mualliflik guvохnоmasi yoki patеnt bеriladi. Mualliflik guvохnоmasi umrbоd bеrilib, patеnt esa ma`lum vaqtgacha saqlanadi. Inson fa q at intellektga ega bo‘lgandagina o q ilona ishlar q ilishi, ijod bilan shug‘ullanishi va ma’naviy ji h atdan to‘la q onli h ayot kechirishi mumkin. Inson o‘z oldiga vazifalar q o‘ya oladi va ularni h al q ilish yo‘llarini izlaydi, fan va san’at asarlarini yaratadi, texnikaning yangi namunalarini ixtiro q iladi, tobora takomillashgan h ar tomonlama mukammal tovarlar ishlab chi q aradi, bino va sanoat korxonalari q uradi. Intеllеktual faоliyatning kеyinchalik qandaydir birоr-bir оb`еktiv (mоddiy) shaklda ifоdalana оladigan natijalarigina intеllеktual mulk bo`ladi dеb aytish mumkin. Insoniyat da h osi, uning intellekti bizni o‘rab turgan tabiatni, olamni o‘zgartirishga q odir. Inson h ayotining ma q sadi – eng yaxshi narsalarga intilishdir. Ibtidoiy tuzumdan, ya’ni ilk me h nat q urollari yaratilgandan boshlab inson h ar doim o‘zining turmush tarzini yaxshilash, o‘z ijodiy salo h iyatini amalga oshirish yo‘llarini tinimsiz izlab kelgan. S h uning uchun h am q adim zamonlardan insoniyat jamiyatida birinchi olimlar, ixtirochilar, rassomlar va musi q achilar paydo bo‘lgan. Ular insonlar h ayoti va turmushini y engillashtiruvchi asbob–uskunalar ixtiro q ilishgan, chorvachilik va q ishlo q xo‘jaligini o‘zlashtirib, atrof mu h itdan h imoyalanish uchun uylar q urishgan, yuklarni tashish vositalarini o‘ylab topib, dengizda suzish uchun kemasozlik bilan shug‘ullanishgan va bu bilan texnik, i q tisodiy va madaniy tara qq iyotni ta’minlab kelishgan. G‘ ildirak, kamon va uning o‘ q i, eshkak va q ayi q , kulolchilik uskunasi, va bosh q alarning ixtiro q ilinishi insoniyatning eng buyuk yutu q lari q atoriga kiradi. Bugungi kunda bizni o‘rab turgan borli q va barcha narsalar, kundalik ust– bosh va ro‘z g‘ or buyumlaridan tortib koinotdagi yo‘ldoshlargacha q achonlardir

inson tomonidan ixtiro q ilingan va uning intellektual faoliyati natijasi h isoblanadi. Intellektual faoliyat insoniyat jamiyati rivojlanishining asosiy sababidir. Intellektual faoliyatning eng mu h im turlari fan, san’at va texnik ijodiyot xal q lar va millatlar, davlat va sivilizatsiyalar rivojining doimiy yo‘ldoshidir. Lekin fan va texnika tara qq iyoti ko‘p asrlar mobaynida fa q at insoniyat jamiyatining e h tiyojlarini q ondirish vositasi bo‘libgina xizmat q ilib q olmadi. Aksincha, tarixdan ma’lumki, fan va texnikaning rivojlanishi, adabiyot va san’at asarlari aksariyat h ollarda teskari ta’sir ko‘rsatib, insoniyat munosabatlarining rivojlanishida asos bo‘lgan va nafa q at ayrim kishilar, balki butun bir davlatlar va sivilizatsiyalar ta q diriga ta’sir etgan. Bunday ta’sir ayni q sa XX asrda, ilmiy–texnika in q ilobi i q tisodiy va industrial rivojlanishda katta o‘zgarishlarga olib kelgan va q tda yor q in namoyon bo‘ldi va bugungi kunda ja h onda shakllangan i q tisodiy va siyosiy tizimni belgilab berdi. Insoniyat jamiyati o‘z boshidan q uldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializmni kechirdi. XXI asrning boshida, asosiy rivojlantiruvchi kuchi ra q obat bo‘lgan bozor i q tisodiyoti eng samarali i q tisodiy tizim ekanligi tan olindi. Ma’lumki, ra q obatsiz rivojlanish bo‘lmaydi, shu bois h ozirgi zamonda ra q obat kurashi barcha so h alarda, davlatlar, butun bir minta q alar va i q tisodiy ittifo q lar o‘rtasida yuz bermo q da. Ra q obat h ar doim jamiyatning h arakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan, shuning uchun insoniyat rivojlanishini h ech bir mubola g ‘asiz ra q obat kurashi tarixi, deyish mumkin. Aynan ra q obat texnikani rivojlantirish, texnologiyalarni takomillashtirish, yangi buyumlar yaratish va bozorga xaridorgir tovarlar taklif etish, doimo ularning sifatini yaxshilab borish, ma h sulot tannarxini pasaytirish, jami imkoniyatlarni amalga oshiriga undovchi ob’ektiv i q tisodiy omildir. H amma va q t h am ra q obat kurashida kim intellektual imkoniyatlar va intellektual faoliyat natijalaridan unumli foydala olsa fa q at o‘sha muvaffa q iyatga erishishi mumkin. Shuning uchun yetakchi industrial davlatlar oldida butun jamiyat farovonligi yo‘lida yaratilayotgan ixtirolar, yangi texnologiyalarning uzluksiz o q ib kirishi,

yangi tovarlarning bozorga chi q arilishi uchun q anday sharoit yaratish zarur degan vazifa turibdi. Inson muayyan narsaga xo‘jayinlik yoki mulkka egalik h u q u q ini q o‘lga kiritgan ta q dirdagina undan samarali va o q ilona foydalanish yo‘llarini izlaydi. Bundan shunday manti q iy xulosa kelib chi q adiki, insonning bilim olish, ixtiro q ilishga tabiiy intilishi va ijodi ma h sulidan i q tisodiy samara olinishi bir– biriga mos kelgandagina u o‘zining ijodiy salo h iyatidan o q ilona foydalana oladi, shu bois doimiy izlanishdan manfaatdor bo‘ladi . Fa q at mulk egasigina o‘z mulkidan yu q ori darajada samarali va o q ilona foydalanib, uni bosh q ara oladi. Bunday i q tisodiy rag‘batlantirishning eng ma q bul usuli shundan iboratki, inson o‘z intellektual salo h iyati natijalariga mulkchilik h u q u q iga ega bo‘lishi, ya’ni, intellektual mulkka egalik q ilishi kerak . Zero undan bosh q a h ech kim bu natijalarga xo‘jayinlik q ila olmasin. Fa q at uning o‘zigina intellektual ijodi natijalaridan o‘z istagicha foydalanish va bosh q a shaxslarga sotish borasida mutla q h u q u qq a ega bo‘ladi. S h u y erda biz h ozirgi va q tda ja h ondagi eng mu h im tushunchalardan biri h isoblagan intellektual mulk tushunchasiga duch kelamiz. Eng avvalo intellektual mulk intellektual faoliyat natijasidir. Barcha intellektual faoliyat h am intellektual mulk bo‘la olmasligi ani q . Inson fikrlaydi, uning h ayolida be h isob G‘oya lar, loyi h alar tug‘iladi, lekin ularning h ammasi h am h ayotda amalga oshmay, q olib ketadi. Fa q at bosh q alar tomonidan ob’ektiv ravishda q abul q ilinadigan, ya’ni o‘zining muayyan chegaralariga ega bo‘lgan g‘oya va fikrlargina mulk bo‘la olishi ravshandir. Intellektual faoliyatning keyinchalik q andaydir biror–bir ob’ektiv (moddiy) shaklda ifodalana oladigan natijalarigina intellektual mulk bo‘ladi deb aytish mumkin . 1 1 Peregudov L.V., Saidov M.X ., Aliqulov D.Е. Ilmiy ijod metodologiyasi. –Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002.