KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATALOGNING MODELI,ALGORITMI VA DASTURIY TAMINOTINI YARATISH
![KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN
ELEKTIRON KATALOGNING MODELI,ALGORITMI VA DASTURIY
TAMINOTINI YARATISH
M U N D A R I J A
KIRISH ……………………………………………………………………... 3
I BOB. KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR
UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURIY TAMINOTINI ARATISH
BO`YICHA ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI …. ……………………….16
1.1 Kutubxonalar faoliyatidagi i lmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog
dasturiy taminotini yaratish bo`yicha xorijiy olimlarning tadqiqot
ishlari…….………………………………………………………………....16
1.2 Kutubxonalar faoliyatidagi i lmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog
dasyturiy taminotini yaratish bo`yicha resbublika olimlarining tadqiqot
ishlari.………………………………………………………………………24
Birinchi bob bo`yicha xulosalar…..................................................................... 40
II BOB. ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG
DASTURINI MODELINI YARATISH ………. …….....................................41
2.1. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog
dasturiy taminotini modeli…………….……..……………….………………41
2.2. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturi
algoritmi………..........……….………………...……………………..46
Ikkinchi bob bo`yicha xulosalar……………….……………………….…61
III BOB. ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG
DASTURINING SINOV NATIJALARI …….…………...…………..........62
3.1. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog
dasturiy ta`minotini yo`llanmasi…..………..……………………………….62
Uchinchi bob bo`yicha xulosalar....................................................... ……..70
Umumiy xulosalar…………………….……………………………….…..71
Foydalanilgan adabiyotlar …....……………………..……………………..72
Ilovalari…………..………..……………………..…………………………..76
1](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_1.png)
![KIRISH
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. El е ktron turd a g i
ma`lumotlarni ishlab chiqish , saq l a shni, qidiri s hni v a ula rn ing
i st е ` m olchiga y etka z ib b е rilishining k u n d a n - k unga qiyin lashib
ketmoqda . Ma`lumotlardan fo y da l anu v chilarning shaxsiy
a x bo ro tl a rning zudlik bilan qidi r ib to pi s hda va ularga m aq qul
shakldagi bu ax b o r o t l ar ni e g a bo ` lishlarini istasalar , axborotni
y aratuvchil a rni esa o`zlarin i m ua ll if l igi h u q u q l a r ining ximoya
qil inishining, m е n е d j е r ham e l е k t r o n shakldagi m a`lu m otl arining
boshqarishlarida adminlik m a jburi y a tl arining o ` z bo`yinlariga olis hin i
( m a s a l a n, a xbo r otla r n ing u zo qroq m uddatga s aql a shni ta` m inlani s hi)ni
xoxlaydilar . Soha vakillarining fikri ga ko`ra m a`lu m o t larini
t o ` g`ri s i d ag i m a`lu m otlari y a`ni m е ta m a` l u m otlari y u q o r i d agicha
m u a m m o l ari n ing h al q i l inishida a s o si y r o` li n i o ` y n ashi mumkin ekan .
Hujjatlarning o qi m in i har kuni o`sib b o rishi k е ra k li
ma`lumotlarni izlashni q i y inl a s h tir m oqda ekan. Int е rn е tdagi izlash
m a sh inasi “ I n f o r m ati k ani” a t a m alari b o` y ic h a izlashni t opsh i r i g `i
b е r s angiz u 6 1 4 4 ta s a y tin i n g 7 2 13 2 80 s ahifasining “ I n f o r m a tik ani ”
gapidagi kelishi m u m kin ligini haqidagi x abarlar b е r a di. Shu nd ay
yirik o`lchovdagi ma`lumotlar o qi m in i k o`r i b c hiqishga ham 1
ko`rinishda kitobxo nlar da h a m i m koni y atlar bo`lmasa k е rak.
Jahonda ta’limni axborotlashtirish asosida virtual ta’lim
texnologiyalari, axborot ta’lim resurslari, multimediali elektron o‘quv
majmualarni shakllantirish va ulardan o‘quv jarayonida samarali
foydalanish orqali ta’lim tizimini takomillashtirish vazifalari qo‘yilmoqda.
Multimedia yordamida o‘qitishli tizimlardan foydalanishni
2](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_2.png)
![avtomatlashtirilgan ta’limning resurslaridan, darsliklardan va o‘quv-
adabiyotlaridan elektroni tarzida axborot kommunikatsion texnologiyalar
bilan tushuntirish tajribalari, malakali va zamonaviy mutaxassislarni
tayyorlashda muhim ustuvor vazifalar sifatida belgilangan.
Hozirgi k unlarda “ E l е k tron k utu b xo n alar”, “El е kt r on
k at a loglar” haqidagi ma`lumotlar v a q ti-vaqti bilan m atbu o t larda t е z-
t е z aytilmoqda. AR m arkazlarining el е kt ro n k u t ub x o n alar i , e l е k t ro n
k a taloglari t ushu n chala si ba `zida tushunib , boshqa vaqtlarda esa
ushbu t ushu n chalarni m anisiga tushunmasdan i s hl at i l m o q da. El е kt ro n
kutubxo n alar (EK) q aysi ko`rinishlarda tuzulishi k е rak? Matn
m u har irla r i da tuzulib bitta p a pkaga jo y l ashtirilgan fa y llar(fayl)
to `p l a m i(to`plamlari) y o k i bo`lmasa m u a l l i f lik h u q u q lari ga qarab
bajarilmasdan , ilmiy adabiyotlarni elektiron shaklda ifodalash orqali
j a m l a ngan , bi ror “ Ma` lu m otl arning b a z asi b o s h qari s hning ti z i m lari” d an
fo y d a l a ni b , « Axb o r o t izlash ti z i m lari»ni hosil qilish orqali
el е kt r on k utub x o n alarni hosil qildik , - d е ya aytishi t o `g`r i e k a nmi?
K o ` p AR m arka l arining i l m i y - ad ab i y o tl a rni elektiron qilish yordamida
ula r ni skaner qilib o`tkazishni yoki oddi y sinflashtirish (aloh i da-
alohida p apka(papkalar)ga saqlash) yordamida e l е kt ro n k utub x o n ani
y arat gan edik d е b o` y la s hlari t o ` g`r i ek anmi?
Bugungi kunda hamma ko m p y ut е r l a s hti r ish, avto m a t lashtirish,
el е ktronlashtirish, virtu a l k u t u b x o n alashtirish t us h u n c h alari n ing yoki
ularni f un k si y a l arining aniq far q lash imiz lozim.
Oliy ta`lim sohalarida ilmiy izlanishlarni bir saytga(dasturga)
jamlash bo`yicha multimedia vositalaridan foydalanish va shu jarayonda
ta`lim mazmundorligi va samaradorligini ta`minlash maxsus dissertatsion
tadqiqot darajasida ishlab chiqilmagan. Bu esa tadqiqot mavzusini
dolzarbligini belgilovchi eng muhim omildir.
3](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_3.png)
![Muammoning o`rganilganlik darajasi. Oliy ta`limga oxirgi
yillarda talab ko`payib borgani sari oliy ta`limda ilmiy izlanishlar olib
bori sh ham . Oliy ta`limda ham kadrlarga bo`lgan talab ko`paygani sari
oliy talimda o`qituvchiga bo`lgan talab ham ortib bormoqda bunda esa
o`qituvchilar albatta magistr yoki Phd ilmiy darajaga ega bo`lishi kerak.
Shundan kelib chiqgan holda tabiiy holki ilmiy izlanuvchi kadrlarga
bo`lgan talab ortib bormoqda. Bunda esa izlanuvchilar o`z mavzusi
bo`yicha qilingan ishlar kerak bo`ladi. Shundan kelib chiqgan holda ilmiy
yo`nalishda qilingan maqola, dissertatsiyalarni bir joyga jamlashga ehtiyoj
tug`uldi.
Oliy o`quv yurtlarida tahsil olayotgan bo`lajak o`qituvchilarni
hozirgi zamon talablari asosida puxta kasbiy tayyorgarlikka ega,
zamonaviy, ilg`or pedagogik texnologiyalar, didaktik o`yinlar, texnika
vositalaridan chuqur bilim, malakaga ega bo`lib yetishishlariga asosiy
e`tiborni qaratmoq bugungi kunning eng muhim vazifasidir. Ilmiy
izlanuvchi o`zi tanlagan mavzusi bo`yicha qanchalik ko`p ma`lumotg ega
bo`lsa, keng qamrovli o`rgansa shunga yarasha izlanish olib boradi.
Shunga yarasha ilmiy yangilik qilaoladi. Albatta qilingan ishlar ijtimoiy
tarmoqlarda yo`q deyaolmaymiz lekin har kim har xil tarmoqlarda rasmiy
saytlarga joylagan uni izlab haqiqatga to`g`ri kelishi qanday, shunday
muammolarni hisobga olgan holda ushbu dastur ishlab chiqishga to`g`ri
keldi.
Oddiy oladigan bo`lsak o`qituvchilar xox maktab bo`lsin, xox oliy
talim hamma joyda ilmi bilimi yuqori bo`lsa shunga yarasha o`quvchi
o`qita oladi.
Vizual k utubx o na (the v i th ua lny l ibrary) – bir nechta
e axborot elektiron k u t ub x o n a l arning ti z i m lari ko m m un i k atsi y alar
4](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_4.png)
![v o s italarining y ord a m i bilan bi r lashti rilib , ax bo ro tning m osligi
j i h ati dan birlashtirilgan a loqalarini o `rnatil g anligi v a
f o y d al a n u v ch i l a rning ax bo ro tlari m a n ba lar orqali t a` m inlashtirish
a x b o r o t - el е kt ro n k utubx o nalarini ijtimoir tarmoqlari
m aj m ui(majmuasiga) tushuniladi.
Axborot resurs markazlari n i n g m a`lu m otlari-bibl i ografikasi
a p p a r atidan (MBA) m a`lu m otlar v a b i bliograf i kli n ash r l aridan bazasi ,
k at al ogi va k art o chkasi s istе m alari, qilingan axborotlar f o n d idan
(arxivi)d a n tashkil topgan dir . Unaqa m a tbuotlar a sarlaridan va b oshqa
axborotlardan ifodalash orqali va o `qish m aqsadi g a m uvofiq r ahba r liklar
q i l i nishi yoki zarur axbo r otlarning zudlik bilan izlab t op i s h ga
yordamlashishga m o` l ja l- langan. Axborot elektiron kutu b xolarining
axborot b ibliogra f ikli vositasi n i m a dan tashkil topadi ? E l е kt ro nli
k a t a l og lari mavjud bo`lmagan elеk t r o n k utubx on a larida zarur ilmiy
kitoblarni izlash natijasi judayam kam d araj a d agi kutubxona hisoblanadi .
Shuning uchun ham a x b o r o t - e l е ktronni k u t u b x o n alar hosil qilishda u
uchun e l е k tr o n k atal o g lari chet el ta l a b l a rini qo`llab quvvatlaydigan
d a r aj agacha ishlab chiqish judayam muhim dir . Chet el m a m l a k at l arid a gi
k utu b xo na ishi hozirgi kunda ushbu fi k rlar ni qo`llab quvvatlab turibdi .
Ana endi o`zimning mavzuyimga keladigan bo`lsam kutubxona
katalogi o`zi nima?
Kutubxonachilik kataloglari - birqancha ilmiy-kutubxonachilik
bazasida mavjud bo`lgan adabiyotlar va ilmiy-hujjatlarni tashkiletuvchisi
va mazmunini ifodalab beruvchi bibliografikli yozuvlarning jadvali(bunda
harfli, belgili ko`rinishda bo`lishi ham mumkin). Kutubxonachilar katalogi
kartali yoki kompyuterning yozuvlaridan tashkil topgan bo`lishi mumkin
va elektronni disketalar yoki kitobli hollarda nusxalanib saqlanib kelishi
mumkin. Kutubxonadagi mavjud katalog kutubxonaning fondining
5](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_5.png)
![to laqonli yoritishi, kitobxonlarni izlashini oson kitob tanlashlariniʻ
yordamlashishi, kitobxonlarni turli tuman bilimlarini yuksaltirishi yoki
ularning ma naviy-marifiy qadriyatlari ruhidagi tarbiyalar berishiga xizmat
ʼ
qilishi mumkin, bunday kitobxonlar keladigan kutubxonasida qidirgan
kitoblari haqiqatdan ham shu kutubxonda bo`lsa, topa olishi kerak.
Bosma ko`rinishdagi asarlarining xillari, mavzusining rang-
barangligini va kitobxonlarning talablarida bo`lgan turli-tumanlikdagi
kutubxonaning ilmiy-katalogini mukammal tizimining yaratilishini
ifodalab beradi. Kutubxonaning ilmiy-katalogini tuzishni nazaryasini yoki
uslubiylik ko`rinishlarini ishlab chiqish kutubxonashunosning avfzal
vazifalari ko`rinishlaridan biridir. Kutubxonachilik ilmiy-katalogini
maqsadiga ko ra, kitobxonlarga (ma lumotlar-tavsiyalar beruvchi) yoki
ʻ ʼ
kutubxonachilar uchun tuzulgan yordam beruvchi kataloglariga turlanadi
(yordam beruvchi kataloglari eski bo`lgan, judayam kamlab tavfsiya
etiladigan adabiyotlarni ham o z jihatlariga qo`shadi).
ʻ Materiallar turlarini
guruhlarga ajratishda kutubxonadagi mavjud katalogga alfavit ham,
sistemali ham, predmetlar va boshqa turlarga bo linadi.
ʻ
Alifboli kutubxonadagi kataloglar bir nechta kutubxonalarni asosiy
katalog ko`rinsihlaridan biri, undagi asarlarning muallifini nomini,
nasabini, asarlar turlarini sarlavxalarini alifbo tartibi ko`rinishida
beriladigandir. Tizimli kutubxonalar katalogining asarlarning mazmunini
ham asoslab fanning turlari bo yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi: undagi
ʻ
kitoblarning mantiqiyroq bo linishining tartibidagi (umumiylikdan
ʻ
xususiylikga o`tishi) — ilmiylik turidagi fanlar ham bo limlar ham
ʻ
bo linmalar ham va boshqalarga bo`linadi yoki bo yicha ham
ʻ ʻ
joylashtirilishi mumkin. Tizimli kutubxonalardagi katalogli kitoblar
mazmunini ham ifodalab berishi bilan bir qatorda, uni tarmoqlarga
bo linishini ham inobatga oladi hamda ko plab fanlarning biror tarmoqning
ʻ ʻ
6](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_6.png)
![turlari nazarida biror joyga yig`ish imkoniyatlarini ham beradi. Bunday
katalogli asosiy tuzulgan tayyorroq jadvalda ("Kutubxonaning-
bibliografiyasi sinflanishi jadvali") ko`rinishlarida tashkillashtiriladi. Har
xil kutubxonalarning kataloglarida asarlarning bayoni ifodalangan
hodisalarning, tushunchalari turlar ko`rinishida emas, balki alifboli
tartibdagi joylashtirilishidir, elementlarning alohida turlanishi bilan tizimli
kutubxonadagi katalogdan farq qilishi mumkin, unday ko`rinishdagi
kutubxonalarning afzallik jihatlari, bo limlarini alifbo tartibidagiʻ
joylashuvi tufayli dolzarbroq muammolarning tez orada yoritilishi hamda
undan foydalanishga ham imkonlar tug dirishi mumkin, hamda
ʻ
ma lumotnoma ko`rinsihidagi axborotlar berishning vazifalarini bajaradi.
ʼ
Har qanday kutubxonalarda alifboli hamda tizimli kutubxonaning
katalogini, shular qatorida, gazeta yoki jurnaldagi maqolalarining kartoteka
ko`rinishida bo`lishi lozimroq. Har qanday kutubxonaning ilmiy-katalogi
ilmiy hamda maxsus kutubxonalardagi asosiy elementdir.
Respublikamizning, turli viloyatlari kutubxonalaridagi kitoblarning hamda
shunday joylari asosida bog langan materiallari asosida kutubxonaning
ʻ
kataloglari tuziladi, shunday ko`rinishdagi kataloglari ilmiy katalog,
mahalliy bo`lgan matbuoti katalogi deyish mumkin. Kutubxonachilik
axborotlar berishning vazifalarini hamda kutubxonalarning bog`langan
abonentlarini ko payitirilishi bilan bir qancha mustaqilroq kutubxonaning
ʻ
fondlari ham tasvirlaydigan birlashgan kutubxonalar katalogini (ko p
ʻ
vaqtlar hududiy hamda fanning tarmoqlanishiga ko ra) ishlab chiqiladi.
ʻ
Respublikamizda kutubxonachilik ilmiy-kataloglarining
birlashtirilgan sistemasi tuzulgan. Shulardan, umumiy kutubxonalariga
moslab nashr qilinayotgan hamma adabiyotlar ularning katalogiga ishiga
moslangan kartochkalarida belgilari ko`rsatiladi; O zbekistonning milliy
ʻ
kitoblar palatasining bosma kartochkalari tarqatiladi. [4]
7](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_7.png)
![Ushbuda ifodalab o`tilgan ilmiyroq tadqiqotchi va
izlanuvchilarning nazariyasi hamda metodikasi manbalarida hamda
konsepsiyalarini tahliliy oliy ta`limlarda har qanday kafedralar tomonidan
tuzulib chiqilgan ilmiy izlanishlar yo`nalishida ishlashiga zarur bo`ladigan
kadrlariga bo`lgan talablaridan ham anglash mumkin.
Hozirgi vaqtda yangi pedagogik texnologik vositalardan
foydalanish asosida ilmiy izlanishlar olib borish afzalliklari haqida ilmiy
jurnallar, ilmiy semenar va konfrensiyalar turli–tuman fikrlar
bildirilmoqda. Ilmiy izlanishda yangicha texnologik vositalarga
yondashish, ayniqsa multimedia vositalaridan foydalanish haqida fikr
yuritish tasodifiy emas. Ilmiy izlanish jarayonini ilmiy izlanuvchi uchun
qiziqarli sohalarini yaratish uchun tinimsiz izlanish soha mutaxasislari,
o`qituvchi-pedagog va olimlarning muhim vazifasi bo`lib qolmoqda.
Tadqiqot ishining ilmiy – tadqiqot ishlari, rejalari bilan
bog`liqligi.
Dissertatsiya “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ ni amalga oshirish
jarayonida ta`lim tizimini rivojlantirish va yuqori malakali kadrlar
tayyorlash muammolarni isloh qilish, davlat ilmiy-texnika dasturi hamda
O`zPFITIning X T–F 2-003 “Umumiy o`rta ta`lim mazmunini
modernizatsiyalashning didaktik parametrlari va strategiyasini belgilash,,
ilmiy labaratoriyasining tadqiqot ishlari hamda Sharof Rashidov nomidagi
Samarqand Davlat Universiteti ilmiy tadqiqot ishlari rejasi doirasida
bajarildi.
Tadqiqot maqsadi. Ilmiy izlanuvchilar, magistrlar hamda mustaqil
tadqiqotchilar uchun barcha kutubxonalardagi bor ilmiy ishlarining
elektiron ilmiy-katalogi dasturiy taminotini yaratish va Respublikamizning
barcha oliy ta`lim muassasalaridagi bor bo`lgan ilmiy-adabiyotlarni
qurshab olishga, ishlab chiqilgan ilmiy-katalogi dasturiy taminotidan ilmiy
8](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_8.png)
![hamda xodimlari, tadqiqotchilari, magistrlari hamda talabalari
foydalanishlari mumkin.
Tadqiqot vazifalari.
1. Katalog kutubxonada nima vazifalarni bajarishini o`rganish.
2. Elektiron katalog dasturini hozirgi kunda ishlatilayotgan dasturiy
taminoti bilan tanishish va kamchiliklarini o`rganish va ishlab
chiqilayotgan dasturda to`g`rilash.
3. Respublika universtetlarida mavjud ilmiy yo`nalishlarning tasnifi.
4. Ilmiy izlanish olib boradiganlar uchun izlanish jarayonida
multimedia vositalaridan foydalanish usullari, va ularni yanada
samaradorligini oshiruvchi omillarini, izlanuvchilar izlash jarayondagi
faoliyat kamchiliklari va ularni rivojlantirish yo`llarini aniqlash.
5. Ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katalog dasturini ilmiy bazasini
oshirish uchun ilmiy adabiyotlar, maqolalar bazasini bog`lash.
Tadqiqot obyekti. Kutubxonalarda ilmiy kitoblar, dissertatsiyalar,
maqolalar tezislar monografiyalar ilmiy bazasi.
Tadqiqot predmeti. Ilmiy kutubxonalarda yaratilayotgan elektiron
katalog dasturidan foydalanish mazmuni va usullari.
Tadqiqotning ilmiy farazi . Agar : universtetlarda ilmiy
kutubxonalardagi mavjud ilmiy kitoblar, dissertatsiyalar, maqolalar,
tezislar va monografiyalar bazasi birlashtirladigan bo`lsa, ilmiy
izlanuvchilar, magistrlar va talabalar foydalanib o`zi tanlagan ilmiy
mavzusidagi qilingan ishlarni ossongina topishlari mumkin bo`ladi va
bunda ilmiy izlanuvchi vaqtini tejaydi va ilmiy yangiligini yanada boy
etadi.
Tadqiqot metodlari. Ilmiy uslubiy, elektiron katalog dasturiga doir
ilmiy adabiyotlarini o`rganish, tahlil qilish, kuzatish, umumlashtirish, ilmiy
9](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_9.png)
![izlanuvchilar uchun qulaylik yaratish uchun savol javob o`tkazish va
xulosalash .
Tadqiqotning ilmiy yangiligi .
1.Ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katalog dasturini ishlab chiqishda
ko`zlangan maqsadlar izlanuvchilar uchun vaqt sarfini kamaytirish.
2.Ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katalog dasturini hozirgi kunda
ishlatilib kelinayotganini kamchiliklarini to`g`rilash va takrorlamaslik.
3.Ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katalog dasturini faqat 1 ta
universtet uchun emas barcha universtetlar uchun birlashtirish va ilmiy
bazani boy etib borish .
4.Ishlab chiqilgan elektiron katalogning modelini ishlab chiqish.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Ilmiy izlanuvchilar,
tadqiqotchilar, magistrlar va talabalar ushbu kutubxona saytiga azo bo`lgan
holatda o`z izlanish mavzusi bo`yicha multimedia vositalaridan unumli
foydalanish, yangilik qilish jarayonida texnologik yondashuvga
yo`naltirilgan nazariyalar va amaliy ish tajribalari bilan boyitildi.
Shuningdek ilmiy izlanish olib borishda yaratilgan saytdan foydalanish va
multimedia vositalaridan samarali foydalanish yo`llari belgilab berildi.
Tadqiqot natijasida izlanishlarni multimedia vositalari orqali
tashkil etishga oid ishlab chiqilgan ilmiy metodik tavsiyalar ilmiy izlanish
olib borish tizimini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Tadqiqotning metadologik asosi bo`lib. O`zbekiston
Respublikasining “Ta`lim to`g`risida“gi qonuni va “kadrlar tayyorlash
milliy dasturi“. Umumiy o`rta ta`limning musiqa ta`limi va tarbiyasi
Konsepsiyasi, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim sohasiga oid
nutqlari, asarlari, ilg`or texnologiyalarini hamda xorijiy mamlakatlar
tajribalarini keng joriy qilish haqidagi, ilmiy izlanish jarayonini
takomillashtirishga oid fikrlari, ilmiy kutubxonalar haqidagi xorij olimlar
10](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_10.png)
![va O`zbekiston respublikasi olimlari tomonidan qilingan ishlar va dasturiy
vositalar va metadologiyasiga oid ilmiy metodik manbaalar, me`yoriy
hujjatlar xizmat qildi .
Himoyaga olib chiqiladigan asosiy holatlar.
-Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar haqidagi qarashlar,
fikirlar;
-Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun tuzulgan
elektiron katalog dasturiy vositalari yordamida ilmiy izlanishning mazmuni
va samaradorligini oshirish jarayonining ilmiy-metodik asoslari;
-elektiron katalog dasturi vositalaridan foydalanishda ilmiy
izlanuvchilarning bilimlarini vaqt sarfi darajasini kamaytirishni belgilovchi
me`zonlar;
-elektiron katalog dasturi vositalari asosida ilmiy izlanuvchining
bilim samaradorligini yanada boy etishgni ta`minlashga xizmat qiluvchi
ilmiy-metodik tavsiyalar;
-elektiron katalog dasturi vositlaridan foydalanish amaliyoti
samaradorligi yuzasidan tajriba sinov natijalari.
11](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_11.png)
![S h unday q i li b , b i z a v t o m atlashti r ilgan ARM y ara t ish g a ta y y o r m i z va
b unda qu y idagil a rni a m alga os h i rishimiz lozi m :
· Mo nt aj v a so z lash ishl a rini ta sh kil qilish va o ` tkazi s h . O d atda b u
i s h la r n i b ajari s h u chun m ut a xassis l a r t a k lif e til a di;
· D a s t u riy t a ` m in o tni so zl as h. O`z i c h i ga o p е rat s ion s is t е m ani,
m axsus d as t u r i y t a` m ino t ni o`r n a t i s h , na z o r a t m is o ll a ri y or d a m id a
t е s t l a r o` t k a z i s hn i ol ad i ;
· O` tk azil a dig a n i s h lar b il a n b ir qato r d a k a drlar m ala k asi n i osh i rish va
q a y t a t ay y or l ashga k atta e`tibor qar a t ili s h i l oz i m . U l ar AKA T lar
bil a n i shlas h , Int е rn е t / I ntran е t t ar m oq l arida a xborot qidirish,
e l е ktr o n pochta x i z m atida f o y d al a n a ol i s h m a l a kas iga e g a bo`li s hlari
k е rak;
· Avto m a t lashtirilg a n u s u ll a rn i k utubxon a chilik ish i da q o `l lash
AR M d ag i tashki li y tu z il m a n i n g ha m o `z ga rishiga o l i b k е l ad i .
A v t o m a tl as h ti r i l g a n ARM b u - axborotl a rga i s hlov b е ris h ni n g y angi
s h akligina e m a s , b alki ARM d a m е hnat n i t a s h k i l q i lish n ing ham
y a n gi s ha k lidir. Bu n da l a voz i m y o`r i q n o m a l ari f a q a t i jr o c h ilar
u c h un e m as , b alki r ahbarlar u chun h am o `zgar a di. ARM rahbari
avto m atlashtiril g an ARM b o s h d ir е k to r i y oki u n in g b o s h
t a` m i n ot ch i s i g a a y lanishi m a q s a d ga m uvo f iq. C hun k i
u n i n g a v t o m a tl a s h t i r i sh soha s idagi b i l i m i , m alaka s i ARMdagi
a vto m atlashtiri l g a n ti z i m ni ng na q adar s a m ara l i i shlashiga sa b a b c h i
b o` l a di. ARM da y a n gi bo `l i m lar o chil a di, k е r a k bo`l m ag a n l a r i
qi sq a rtiril a di. Kat t a ARM l ar d a t е x n i k a v ositala r i k o `p bo `lgan
h o l l arda u y е r d a “ Avtomatlashti r ish” bo `l i m ini o chish m a qsadg a
m u vo fi q. Chunk i ko `p s o nli t е xnika v o s italariga xi z m at k o ` r s a ti s h
uchun m a x s us m a l aka ga eg a bo ` lgan xodi m lar t a l a b q il i n a di. Bu
bo ` li m ARM da gi dasturiy t е xnik v o s it a l a r n i b i r m ar o m da
12](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_12.png)
![ishlashini sha` m in l as hi , k е rak b o `l g a nda x o di m l ar g a m aslaha t lar
b е rishi k е rak bo ` l a d i .
Kutubxona kataloglarining bizga ma’lum bo‘lgan turlarini ko‘rib chiqamiz:
1.Alfavit katalog.
2. Mualliflar katalogi.
3. Sarlavhalar katalogi.
4. Xronologik katalog.
5. Raqamli katalog.
6. G е ografik katalog.
7. Topografik katalog.
8. Sist е mali katalog.
9. Pr е dm е tli katalog.
10. Lug‘atlar katalogi.
11. Mintaqaviy katalog.
12. Mamlakatshunoslik katalogi.
13. O‘lka katalogi.
14. Kitobxon katalogi.
15. Xizmatchi katalogi.
16. Yig‘ma katalog.
17. Bosh katalog.
18. Markaziy katalog.
19. Elеktron katalog.
Kutubxonaga tashrif buyurgan kitobxon yuqorida nomlari kеltirilgan kataloglar
orqali o‘zlariga kеrakli hujjatlarni qidirishi mumkin. Dеmak, kutubxona
kataloglarining bosh vazifasi kutubxona fondini kitobxonga har tomonlama
ochib bеrish, fondda saqlanayotgan millionlab kitoblar to‘g‘risida kitobxonga
kеraklisini izlashda yordam bеrishdan iborat ekan. Kutubxona kataloglaridan
13](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_13.png)
![samarali foydalana bilish, millionlab axborotlar orasidan kеraklisini topishda
katta ahamiyatga ega.
Kataloglarning nomlaridan ularning bajaradigan vazifalari ham ko‘rinib turibdi.
El е ktron katalog ana shu barcha kataloglar bajaradigan funksiyalarni qamrab
olishi va bajarishi k е rak.
Dissertatsiyasning tuzilishi va hajmi.
Dissertatsiya kirish, 3-bob, 5-paragraf, umumiy xulosalar va tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat bo`lib, 78-betni tashkil etdi.
14](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_14.png)
![I-BOB: KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR
UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURIY TAMINOTINI YARATISH
BO`YICHA ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI. .
1.1 Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron
katolog dasturiy taminotini yaratish bo`yicha xorijiy olimlarning tadqiqot
ishlari .
Kutubxonachilar va arxivchilar katta hajmdagi raqamli ma'lumotlarni
to'plash va ular bilan ishlashda tobora ortib bormoqda. Fanda, biznesda va
hozirda gumanitar fanlarda katta hajmdagi ma'lumotlarni ishlab chiqarish va
tahlil qilish ("katta ma'lumotlar tadqiqoti" deb ataladi) fundamental faoliyatga
aylandi. Ushbu loyihada (1-rasm) Royal Holloway, London universiteti va
Britaniya kutubxonasi o'rtasidagi hamkorlikdagi "Elektiron kutubxona"
loyihasini taqdim etadi. Loyiha Britaniya kutubxonasining bosma va qo lyozmaʻ
kitoblari uchun katalog yozuvlarini ochiq ma lumotlar sifatida taqdim etdi va
ʼ
juda ko p sonli bibliografik yozuvlarni tahlil qilish va vizualizatsiya qilish
ʻ
tadqiqotchilar uchun musiqa tarixiga yangi istiqbollarni ochishi mumkinligini
o rgandi. Britaniya kutubxonasi ma'lumotlariga qo'shimcha ravishda (bir
ʻ
milliondan ortiq yozuvlar), loyiha RISM tomonidan taqdim etilgan yana million
bibliografik tavsiflarga asoslanib, yaqinda ochiq ma'lumotlar sifatida e'lon
qilingan. Ma'lumotlarning heterojen tabiati bilan bog'liq qiyinchiliklarni
ko'rsatish uchun “Elektiron kutubxona” loyihasida foydalanilgan turli katalog
yozuvlarining turli tuzilmalari ko'rsatilgan va Britaniya kutubxonasi
ma'lumotlari ommaga e'lon qilinishidan oldin qanday tozalangan va
yaxshilanganligi haqida qisqacha ma'lumot berilgan.
15](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_15.png)
![1-rasm. Britaniya kutubxonasi bilan London kutubxonasi elektiron
katalog dasturi.
Elektiron-bibliografik ma'lumotlarni qanday tahlil qilish va ko'rish
mumkinligi, shuningdek, olimlar keng ko'lamli ma'lumotlarni tahlil qilish va
ma'lumotlar bazasini qurish orqali ushbu ma'lumotlar bilan qanday bog'lanishi
mumkinligiga misollar keltirilgan. Umid qilamizki, ushbu loyihada boshqa
tadqiqot kutubxonalarini o'zlarining katalog yozuvlarini ochiq ma'lumotlar
sifatida taqdim etishni ko'rib chiqishga undaydi.
Ushbu ishlab chiqilgan elektiron kutubxona saytida keltirilgan ma`lumotlar
aralash ma`lumotlar bo`lib bir turga mansub emas badiiy ham ilmiy ham
adabiyotlarni o`zi ichiga olgan.
Bundan tashqari ushbu loyihada, Xalqaro musiqa kutubxonalari, arxivlari
va hujjatlashtirish markazlari assotsiatsiyasi (IAML) jurnali Assotsiatsiya
maqsadlariga taalluqli mavzularda, xususan, xalqaro musiqa kutubxonachiligi
va hujjatlashtirish, bibliografiya, audiovizual materiallar, va musiqashunoslik
materiallari ham joy olgan. Mutaxassislar tomonidan ko‘rib chiqilgan ilmiy
maqolalardan tashqari, har bir nashrda kitoblar, ma’lumotlar bazalari va musiqa
yozuvlari sharhlari mavjud.[5]
16](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_16.png)
![2-rasm. Britaniya kutubxonasining o`zining kutubxona sayti.
Britaniya kutubxonasi 1973 yilda Britaniya kutubxonalari to'g'risidagi
qonun natijasida paydo bo'lgan. Parlamentning qarashlari Buyuk Britaniyaning
axborot tarmog'ining markazida joylashgan, ilmiy va texnologik tadqiqotlar,
biznes, san'at va gumanitar fanlarga yordam beradigan yagona muassasaga
qaratilgan edi. Buni amalga oshirish uchun milliy kutubxona yaratish uchun bir
nechta tashkilotlar birlashtirildi: 1753 yilda tashkil etilgan Britaniya muzeyi
kutubxonasi dunyodagi eng yirik kitoblar, qo'lyozmalar va davriy nashrlar
to'plamlaridan birini o'z ichiga oladi: zamonaviy va antiqa.
U ser Xans Sloan, ser Robert Kotton va Robert va Edvard Xarlining
to'plamlarini saqlash uchun "bitta umumiy ombor" sifatida yaratilgan. 1823 yilda
Jorj III kutubxonasini meros qilib olganida, uning bosma kitoblari soni ikki
baravar ko'paydi, bu hozirgi Britaniya muzeyi saytining yanada rivojlanishiga
turtki bo'ldi. Xayriyadan tashqari, kutubxona o'z kolleksiyalarini sotib olish,
almashtirish va qonuniy depozit qilish orqali ko'paytirdi.
1973 yilda yangi Britaniya kutubxonasi uchun birinchi muammolardan
biri bu turli xil kolleksiyalar va muassasalarni birlashtirish uchun binolarni topish
edi.
Sent-Pankrasdagi eski temir yo'l hovlisi bizning uyimizga aylanadi.
1997 yil noyabr oyida o'z eshiklarini jamoatchilikka ochgan va keyingi iyun oyida
qirolicha Yelizaveta II tomonidan rasmiy inauguratsiya qilingan kutubxona
17](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_17.png)
![Buyuk Britaniyada so'nggi 100 yil ichida qurilgan eng yirik jamoat binosiga
aylandi.
Arxitektor Ser Kolin Sent-Jon Uilson tomonidan modernistik dizayni
dastlab tanqidchilarni ikkiga bo'lgan bo'lsa-da, bino 2015 yilda 1-darajali
ro'yxatga olingan maqomga erishdi. Bugungi kunda u Bilimlar Mahallasi va
Google joylashgan ulkan yangilanish hududining markazida joylashgan. Britaniya
kutubxonasi arxitekturasi haqida ko'proq bilib oling.
Britaniya kutubxonasi bugun: So'nggi 250 yil ichida biz dunyodagi eng
katta kutubxonalardan biriga aylandi. Ushbu jamoning jismoniy to'plamlarining
doimiy ravishda o'sib bormoqda va raqamli to'plamlarimiz ham o'sib bormoqda,
ular orasida Raqamlangan qo'lyozmalar, Buyuk Britaniya veb-arxivi va Flickr-da
mavjud bo'lgan 1 milliondan ortiq huquqsiz rasmlar mavjud.
Jonli tadbirlar va ko'rgazmalar dasturi, bepul biznes maslahatlari va
ko'plab uchrashish, ovqatlanish, ichish va xarid qilish joylari bilan biz har yili 1,6
million mehmonni qabul qilamiz. 2023 yilga, ya'ni 50 yillik yubileyimizga qarab,
biz dunyodagi eng ochiq, ijodiy va innovatsion institutga aylanishni maqsad
qilganmiz.
Ushbu kutubxonaning bazasi judayam katta bo`lganiligi uchun elektiron
katalog dasturini yaratish ham anchagina qiyinchiliklar olib kelgan.
Ma`lumotlarni qayta ishlash, ularni qidiriq vahakazo ishlarni barcha kitoblarni
uchun bajarish bu osson ish emas. Shuning uchun ushbu sayt uchun google
qidiruv tizimi algortmlaridan foydalanilgan.[ 6]
O’rganishlarimiz natijasida quyidagi faqat ilmiy adabiyotlar uchun
mo`ljallangan algoritmni ham ko`rib tahlil qildik:
3.4.2 Tezis va dissertatsiyalarning tavsifiy katalogini tuzish
I. MAQSAD
Ushbu tushuncha BYU yoki boshqa muassasalar tomonidan chop
etilmagan ilmiy tezislarni tavsiflash uchun kataloglashtirish amaliyotini
belgilaydi. Bu erda tezis atamasi ilmiy daraja yoki boshqa ilmiy tan olish
18](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_18.png)
![talablarini bajarish uchun yozilgan barcha turdagi akademik dissertatsiyalar,
dala loyihalari, ilmiy ishlar, faxriy dissertatsiyalar va boshqa maqolalarni
belgilash uchun tushunilishi kerak. Ushbu siyosat dastlab tezislar sifatida
taqdim etilgan asarlarning nashr etilgan nashrlariga taalluqli emas. Universitet
Microfilms International kabi akademik bo'lmagan agentlik tomonidan
chiqarilgan tezislar va dissertatsiyalarning nusxalari uchun fakslar, maqolalar
va boshqa reproduktsiyalar bo'yicha tuzulmalarga ham qarang (3.4.1).
II. ADABIYOTLAR
AACR2 va LCRI, 2 va 4-boblar (xususan, 1.7B13, 2.7B13, 4.7B13 va 4.4B1)
Bibliografik ma'lumotlar uchun USMARC formati: Kitoblar, maydonlar 06,
008/15-17 va 008/24-27
Maksvell, Robert L. Maksvellning AACR2R uchun qo'llanmasi. Chikago:
Amerika kutubxonalar assotsiatsiyasi, 1997. p. 102-103, b. 153-154.
CSB 118.8 (1976 yil yozi)
III. KO'RSATMALAR
Ilmiy tezislar aslida qo‘lyozma kitoblardir. Bir tomondan, ular noyob, nashr
etilmagan materiallar; ikkinchi tomondan, ular kitob shaklida. Ushbu ikki
tomonlama xususiyat tufayli biz qo'lyozmalarga (AACR2 4-bob) va kitoblarga
(AACR2 2-bob) tegishli kataloglash qoidalarini qo'llashimiz kerak.
Biz ilmiy tezislarning matn yozuvlarini va ularning nusxalarini
qo'lyozmalar qoidalariga muvofiq tasvirlaymiz (AACR2 4-bob). Tezislar
uchun ushbu qoidalar kitoblar qoidalariga o'xshash tavsiflarga olib keladi, bir
muhim istisno - nashr maydoni (260 maydon). Tezislar odatda nashr etilmagan
materiallar bo'lgani uchun ularda faqat qo'lyozma sanasi ko'rsatilgan, joy va
nashriyot ko'rsatilmagan bo`ladi.
Shunga mos ravishda tavsifni aks ettiruvchi aniq belgilangan maydon kodlari
quyidagilardir:
Leader 06:
19](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_19.png)
![Type of record: t (= manuscript language material)
Unicorn
= Rec_Type
RLIN
= DCF
Leader
07:
Bibliographic level: m (=
monograph)
Unicorn
= Bib_Lvl
RLIN
= BLT
008/15-17:
Place of publication, production, or execution: xx (=
no place, unknown, or undetermined)
Unicorn
= Ctry
RLIN
= CP
008/24-27:
Nature of contents: m (=
Theses)
Unicorn
= Cont
RLIN
= CON
502 maydoni dissertatsiya tafsilotlarini yozish uchun ishlatiladi. Bu ilmiy
daraja turi (magistratura, fan nomzodi va h.k.), universitet nomi (barcha BYU
tezislari uchun kafedra nomidan keyin) va sanasi bilan tavsiflangan “Diplomat
tezis” atamasi yordamida amalga oshiriladi. ilmiy daraja berildi. (Quyidagi
misolga qarang.)Iltimos, esda tutingki, Ph.D. Ph. va D. (LCRI 1.0C) o rtasida
ʻ
bo sh joy qo yilgan holda ishlatiladi.
ʻ ʻ
Shuni ham yodda tutingki, nashr etish uchun qayta ko'rib chiqilgan
tezisda 502 emas, balki 500 yozuvi biroz boshqacha ifodalangan.
Misollar:
500: : Dastlab mualliflik dissertatsiyasi sifatida taqdim etilgan (Ph.D.–Indiana
universiteti, 1980).
500: : Dastlab mualliflik dissertatsiyasi sifatida taqdim etilgan (M.A. – Yuta
universiteti, 1995): __________.
An'anaviy qisqartmalar qo'llanilmaydigan tezislar uchun "doktorlik" yoki
"magistr" atamalaridan foydalanish mumkin.
20](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_20.png)
![Misollar:
502: : Dissertatsiya (doktorlik) – Heidelberg universiteti, 1998 yil.
502: : Dissertatsiya (magistrlik) – Madrid universiteti, 1990 yil.
BYU ilmiy maqolalari uchun (ya'ni, dala loyihalari, faxriy
dissertatsiyalar, marketing tadqiqotlari loyihalari va boshqalar) biz ilmiy
darajaga (agar mavjud bo'lsa), Brigham Young universitetiga, o'ziga xos ilmiy
maqola turini ko'rsatish uchun 502 maydonidan foydalanamiz. Universitet
bo'limi (agar mavjud bo'lsa) va qog'oz ishlab chiqarilgan sana (260-maydonda
sana).
Hozirgi vaqtda qo'llaniladigan terminologiyaga misollar:
502: : Faxriy loyiha – Brigham Young universiteti, 2001 yil.
502: : Marketing tadqiqoti loyihasi – Brigham Young universiteti. Marriott
menejment maktabi, 2000 yil.
502: : Yopish loyihasi (B.I.S.) – Brigham Young universiteti. Mustaqil ta’lim
bo‘limi, 1999 yil.
502: : Loyiha (M.S.) – Brigham Young universiteti. Hamshiralik ishi bo'limi,
2001 yil.
Shuni yodda tutingki, eski BYU yozuvlari ushbu turdagi ma'lumotlarni
yetkazish uchun turli terminologiya, tinish belgilari, intervallar va bosh
harflar, shuningdek, turli teglardan foydalangan bo'lishi mumkin. Ba'zi
yozuvlar sarlavha sahifasidan aniq so'zlarni transkripsiya qiluvchi 500
maydondan foydalangan bo'lishi mumkin - masalan, "Universitet faxriylari
uchun bitiruv talablarini qisman bajarish uchun Brigham Young universitetiga
topshirilgan". Boshqalar universitet faxriylari uchun ilmiy maqolani belgilash
uchun turli atamalardan foydalangan bo'lishi mumkin - masalan, Honors
Project (BA); Dissertatsiya (Favori diplomi); Dissertatsiya (Universitet
imtiyozlari); Universitet faxriylari; "Universitet olimlari loyihasi." Boshqa
yozuvlarda sana ko'rsatilmagan bo'lishi mumkin. Qadimgi yozuvlar uchun
21](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_21.png)
![vaqt va resurslar imkon berganidek, teglashni (rasmiy 502 maydonidan
foydalangan holda) standartlashtirishga harakat qilamiz.[ 7]
Ushbulardan ko`rinib turibdiki elektiron katalog dasturida izlash natijasida
faqat chiqarilgan ilmiy maqola nomi muallifi va muallifning ilmiy darajasi
ko`rsatilgan bo`ladi.
Bundan tashqari Kazan federal universtetining quyidagi katalog dasturini
ham o`rganib chiqildi:
3 -rasm. Kazan federal universtetining elektiron katalog dasturi
Unda mamlakatdagi 500 ta eng yirik kutubxonalar fondidan 6 milliondan
ortiq bibliografik yozuvlar mavjud. 18-asr boshidan 1945-yilgacha va 1980-
yildan hozirgi kungacha bo lgan hujjatlar eng to liq tarzda taqdim etilgan.ʻ ʻ
1981 yildan hozirgi kungacha tabiiy, aniq va texnik fanlar bo'yicha mahalliy
va xorijiy nashrlarning federal ma'lumotlar bazasi. Kitoblarning bibliografik
yozuvlari, maqolalar to'plamlari, avtoreferatlar va dissertatsiyalar, saqlashga
22](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_22.png)
![topshirilgan qo'lyozmalar, shuningdek, to'plamlar va davriy nashrlardagi
maqolalarning tahliliy tavsiflarini o'z ichiga oladi.
Rus tilidagi yuridik adabiyotlarning bibliografik yozuvlari soni bo'yicha
dunyodagi eng katta katalog. Unga nafaqat kitoblarning, balki 19-asrdan to
hozirgi kungacha bo lgan davrni xronologik tarzda qamrab olgan davriy ʻ
nashrlar va to plamlardagi maqolalarning bibliografik yozuvlari ham
ʻ
kiritilgan.
Ilmiy pedagogika kutubxonasi. K. D. Ushinskiy
Elektron katalogda kitoblarning bibliografik yozuvlari (monografiyalar,
darsliklar), dissertatsiyalarning avtoreferatlari, shuningdek, davriy nashrlar va
to‘plamlardagi pedagogik mavzulardagi maqolalar mavjud.[
https://kpfu.ru/library/katalogi/elektronnye-katalogi-krupnyh-bibliotek-i/
elektronnye-katalogi-krupnyh-bibliotek-i-5399.html]
Bu yerda keltirilgan elektiron katalog dasturi barcha qulayliklar asosida ish
olib boradi. Har xil izlash turlari saytga joylangan.
1.2. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron
katolog dasyturiy taminotini yaratish bo`yicha resbublika olimlarining tadqiqot
ishlari .
O zbekiston 1991-yil o`z mustaqilligiga erishgandan so ng
ʻ ʻ
respublikaning barcha qatlamlarida yangiliklar yuz berdi. Iqtisodiyot sohasi da
o tish
ʻ davri boshlandi. Har bir sohada iqtisodiyotni, moddiy bazasini
mustahkamlash, ijtimoiy, iqtisodiy, marifiy, madaniy sohalarda bo lgani
ʻ kabi
axborot texnoligiyalari sohasida ham yangilikka e tibor oshdi. Milliy
ʼ
kutubxonamiz milliy adabiyotlar bilan boy etilib, takomillashtirildi. Milliy
qadriyatlarimizni yanada o rganish,
ʻ etirof qilish, ayniqsa, o zbek ʻ millati
tarixini yangi nuqtayi nazardan o rganish
ʻ masalasida adabiyotlar yanada boy
etildi, ma naviyatning
ʼ shakllanishi, rivojlanishi pechqadam o ringa ʻ chiqdi.
Diniy mazmundagi kitoblar qaytadan tiklandi. Chet mamlakatlari bilan
barcha sohalarda hamkorliklar kuchaydi. Chet el investetsiyalari davlatimiz
23](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_23.png)
![rivojlanishiga ta sir eta boshladi. Kutubxonashunoslik sohalarida ham chet elʼ
grantlari, kadrlar almashinish yordamlari vujudga keldi. Ularning yordamida
va etiborida kutubxonashunoslik ishi sohalarida avtomatlashtirilgan
tushunchalari vujudga kelib, amaliy ishlarda tadbiq etilishiga olib keldi.
Shular qatorida eng birinchilaridan elektron katalogning vujudga kelishi
bo ldi.
ʻ Davlatimizda birinchi bo`lib Toshkent viloyatidagi “Turon” ilmiy
kutubxonasining, O zbekiston FA eng asosiy kutubxonasini faoliyatlarida
ʻ
birinchi yangi texnologiya vujudga kelib, Rossiyada ishlatilib kelinayotgan
“IRBIS” katalog dasturi asosida ilmiy kataloglar vujudga kela boshladi.
“Turon” kutubxonaning bir qancha chet el grantlari yordami bilan
respublikaning barcha kutubxonachiklari uchun o quv-ilmiy
ʻ seminarlari
tashkillashtirilib, electron - katalog tashkil qilish tushunchalari, ko`chirish
uskunalari yordamida ilmiy- adabiyotlarni elektiron qila olish, bibliografika
yozuvlarning dasturga kiritilishi, kompyuterda ishlash savodxonligining
oshirilishi masalalarini tahlil qilish mashg ulotlari tashkillashtirildi.
ʻ
K o m pyut е r yordamidagi k utub xo n a d е b – aniq h iso b lashlar
kompyuter v o s i t a s ida (ko m p y u t е r, t е l е k o m m u n ik a t si on v o s i t a l ar yoki
b o shqa) ba z a d as t u r i v o sita l a ri (opеratsion s i stе m alar, o f i s
ilovalar)yordami b i l a n t a ` m inl a ng a nligi, lekin k u t ub x o n a d ag i asosiy
ma`lumot ja r a y o n l a r i ning (ax b oro t la r ni izlash , s aq l ab qo`yish , qayta ishlov
b еrish, izlash yoki u zatish avto m atlashtirishning i m koni y ati
a v t o m atl a sh t ir i l g anligi ax bo rot - k u t u b x o n asi ti zi m i bor b o `l m agan
kutubxonasiga tushuniladi.
Avt o matik ishlaydigan k utubx o na ( a uto m a ted work l i b r a r y ) – b u n day,
k u t u b x o n alar jara y o n l ar i ni ma`lum qis m i va ax bo ro t-kutubxonasi
x i z m a t ining as o s a n a v t o m a tl a s h t i r i lgani ( PC ko m p y u t еrlari, s еr v еrlari,
t ashkiliy t еx n i k v ositala r ini , i xtiso s l a sh tirilgan tuzulgan d a s tu r i y
t a ` m ino tdir ) yoki t еlе k o m m u n ik a t si y alar v o s i t a l a r y or d a m i bilan qilinadi .
Bunday kut u bxonalarda a vto m a t lash t i r il ganligi a xborotning k utubxonasi
24](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_24.png)
![ti z i m ini t at b i qi q i l ing a n b o `lishi kerak.
E l е k tr o nlashtirilgan k utub xo na (the ele c tronic li br a r y ) –
kutubxonaning a vto m a t la s hti r ilg a nligi m axsuli bu sinflashtirish v a
a xbor o tlarning kodlashtirilishini alohida ti z i m iga asoslangan bo`l i b,
k u tubxon a ning avtomatlashtirilgan k atal o g ini , annotats i y alarni yoki
hammasi m atnli bo`lgan ma`lu m otl arni bazala r ining birlashmasidan ibor a t
bo ` l ishi kerak . Axbo ro tlar rеsurs m ark az ini el е k t r on - k u t u b x o n a sini a xbor o t
ti z i m lari bu m a`lu m b i rorta qoid a l ari a s osidagi avtomatlashtirilgan va
t a r tiblangan elеkt r on ilmiy- hujjatlar asosida (elеkt r o n k ata l ogi, hammasi
m a tn yoki m ult i m еdiali bo`lgan m a` lu m otlarning b azala r va b oshq a l a rdir )
shunday qilib ma`lumotlarni s a ql ab qo`yish , qayta ishlovlar b еrishni,
izlashni va uzatishli i m koni y ati bor bo ` lg a n dastur lar ko m plе k si bor
b o `l ishi kerak .
Avtomatlashtirilgan i l m i y k utubx o n a : global y o k i lo k a l
qayta ishlash u c h un tuzulgan , d a sturiy t e x no lo g i k v o sitalar k o m l e k s i
y o rda m ida elektiron xujjatlardan tashkil topgan tar t i b langan ko`rinishni
hosil qilish, tadbiq qilish va s a qlab qo`yishni amalga oshiruvchi a x bo r ot
tizimidir. [4]
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini 2017- yil 7- fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini yana ham rivojlantirish bo‘yicha harakatlarning strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-4946-raqamli, 2018 yil 19 fevraldagi “Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF-5349-son, 2017 yil 30 iyundagi “Respublikada axborot texnologiyalari sohasini
rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni tubdan yaxshilash chora tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-5099-son Farmonlari, 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son Qarori va mazkur
faoliyatga tegishli boshqa meyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni
amalga oshirishga ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
25](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_25.png)
![Hozirgi kunda O’zbekiston respublikasida ta’limining bosqichlariga bo`lgan
talab yildan yilga yanada oshmoqda. Har bir ta’lim bosqichining o`zining maqsad va
vazifalari mavjud.
O`zbekistonda ta`lim olishning quyidagi bosqichlari amalda:
maktabgacha ta’lim va tarbiya;
umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim;
professional ta’lim;
oliy ta’lim ;
oliy ta’limdan keyingi ta’lim;
kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
maktabdan tashqari ta’lim.
Bu yerda maktabgacha ta`limni ham maktab ta`limini ham o`zining vazifalari
mavjud. Oliy ta`limga kelganda esa har bir talaba o`zining ilmiy yo`nalishini tanlab
magistratura bosqichiga o`qishga o`tishi mumkin. Bunda magistratura bosqichidan
boshlab ilmiy izlanuvchi sifatida o`qishi kerak, ya`ni bunda boshqa talim olish
turlaridan farqli o`laroq har bir ilmiy izlanuvchi o`zining ilmiy yo`nalishiga ega
bo`lishi kerak. Va o`sha tanlagan ilmiy yo`nilishi bo`yicha ilmiy yangilik qilishi
kerak, ilmiy yangilik qilishda ilmiy izlanuvchiga o`zi tanlab olgan mavzusi bo`yicha
avvalroq qilingan ishlarini o`rganib chiqib xulasalar qilishi maqsadga muvofiqdir.
Bunda hozirgi kunda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda
amalga oshirsa vaqti sarfi kamayadi. Ya`ni ilmiy izlanuvchi o`zining tanlagan
mavzusi bo`yicha qilingan ishi(izlanuvchining o`zi Samarqandda bo`lsa) Toshkentda
bo`lsa bunda vaqt sarf qilib Toshkentga borib kelishiga to`g`ri keladi(albatta
mavzusini topaolsa). Shundan kelib chiqqan holda magistrlik dissertatsiyasi
mavzusini “Ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturini
yaratish(Respublika oliy ta`lim muassasalari misolida)” mavzusini tanladik.
XX asrni oxirgi yillariga keliboq, davlatimiz kutubxonalarini faoliyati
elektiron-komyuterlar bilan boy etildi. Ularning yordami bilan
kutubxonashunoslik ishi turlarini avtomatlashtirilishi bilanoq kutubxonachilik
mehnatining yengillashtirilishi, ularni ishi samaradorligi va sifatlarini
takomillashtirish masalalarini tartibga olinib chiqildi. Shu boisdan, 1994-
26](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_26.png)
![yillardan beri axborot komminikatsion texnologiyalari bo`yicha davlatimizda
birinchi bo lib, Rossiya davlatining “IRBIS” elektiron-dasturi shaklidaʻ
electron-kataloglarni ishlab chiqishga kirishildi.
1998-yildan buyon kutubxonachilik ishi jarayonlaridan shu dasturi
vositasida avtomatlashtirish bo`yicha kiritila boshlangan edi,
kitobxonalarning internet tarmog larida ishlashning imkoniyatlari vujudga
ʻ
keldi va elektron - pochta aloqasining ishga tushurildi.
2001-yillarda FAAK Osiyo mamlakatlarini ichida birinchilardan bo lib
ʻ
“Avtomatlashtirilgan kutubxonalar modelining yaratilishi” ishi doirasidagi
respublikaning kutubxonalari xodimlarining axborot texnologiyalarini
savodxonligini o rgatishga ko`zlangan o quv
ʻ ʻ markazlari o`z ishlarini
boshlagan edi va 150 va undan ortiq ortiq kutubxonachilar xodimlarini
o qitilgan edi.
ʻ 1994-yillardan beri, axborot komminikatsion texnologiyalar
bazasiga kiritilgan hujjatlarni elektron kataloglari, 9 mingdan ziyod
dissertatsiyalarni bibliografikali yozuvlarini o`z ichiga oldi. Lekin bunday
ishlarning undan avvalgi davrlarda tuzulgani va kutubxonachilik
xodimlarining elektron katalogini tuza olish qobiliyatlari yetarlicha emasligi
sababidan bibliografikli yozuvlar kiritishida ko plaba
ʻ xatolari boredi.
2000 va 2004-yillardayoq Toshkent viloyatining “Turon” ilmiy-amaliy
kutubxonasi (2006-yillardan keyin axborot-kutubxonasi markaziga
aylantirildi) Toshkent viloyatining kutubxonalaridan, balki davlatimizning
kutubxonalarining faoliyati rivojlantirishni ko`zlab chet el grantlaridan
tayanib, 5 tadan ortiq viloyatning kutubxonalarida “Huquqiy axborot
markazlari”ning tashkil etilishi, ularning kompyuterlar, printerlar, skanerlar
va boshqa uskunalar bilan ta minladi va electron-kataloglari tashkil etildi,
ʼ
kutubxonalarning faoliyatida fandrayzinging usulining olib kirilishi asosida
bir yildan ortiq mobaynida o quv
ʻ seminarlarini tashkil etish yo`lga
qo`yildi.[12]
1. A K A T - Avt о m a t lashtiri l g a n kutub х о na-a х b о r о t t i zi m i.
27](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_27.png)
![2 . АКМ - Ах borot- k u t ub x o na m arkaz i .
3 . A K A T - А vto m a t lashtiri l g a n ku t ubxona ax bo ro t t i z i m i .
4 . AIJ - Avt о m a t lashtiri l g a n ish j о y i.
5 . А R М - А х b o r ot - resurs m arkaz i .
6 . ASP - Analiti c h е sk ое о pisa n i е s t at`i p о l n ое .
7 . A U N TD - Analiti c h е sk ое о pisa n i е y uridic h е sk о g о d о ku m е nta.
8 . BBK - B i bli о t е chn о -bibli о gra f i c h е s k a y a k l as sifikatsi y a.
9 . BYo - B i b l i o gr a fi k y oz u v .
10 . BT - B i b l i о gr a fi k t as vi r.
11 . VGBIL - Vs е r о ss i y s k a y a g о sudarstv е nn a y a b i b l i о t е k a i n о str a nn о y
li t е r a tu r i.
12 . G PNTB -G о sudars t v е nn a y a pu b l i ch na y a n auchn о -t е х n ich е s k a y a b ibl i о t е k a.
13 . GTSNMB - G о sudarst v е nna y a s е n t ral` n a y a n au c hna y a m е ditsins ka y a
b ibl i о t е k a.
14 . GPIB - G о s u dars t v е nna y a p u blich n a y a i st о rich е ska y a bi bli о t е ka.
15 . GRN T I - G о s u dars t v е n n i y r ub ri k at о r n auch n о -t е х n i c h е sk о y i n f о r m a ts i i . 16 .
D Ya - D u b l i n y a dr os i .
17 . IRBIS - I n t е g ri r о va n na y a bi b l i о t е chn о -i n f о r m atsi о n n a y a s is t е m a.
18 . IA - I n dividual avt о r.
19 . INI О N - Institut n a u c h n о y inf о r m atsii p о о bsh е stv е nnim na u ka m .
20 . Y H О K - Y ig` m a hi s о b g a о li s h kit о bi.
21 . KARMAT - Korp o rativ axb o rot resu r s m arka z larining a v to m a tl ashtirilgan
ti z i m i .
22 . MARC - Machine – Readab l e Ca t a logue or Catal o guing.
23 . MB - Ma`lu m о tlar ba z asi.
24 . MBBT - Ma`lu m о tlar ba z asini b о shqarish tiz i m i .
25 . MDH - M u st a qil D a vlatlar H a m do`stligi.
26 . ME - Ma`lu m о t el е m е nti .
27 . М H - M u a ll i f lik huqu q i.
28 . N TD - Nauchn о -t е х nich е s k ое d о ku m е nt .
29 . O PAC - Onli n e P ub l ic Ac c e s s Cat a l ogue.
28](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_28.png)
![30 . OCLC - Onli n e C o m p u t er Library Ce n ter.
31 . О O`Yu - О li y o`quv y urti.
32 . PDF - P or table Docu m ent For m a t .
33 . RNB - R о ssi y ska y a n a t s i о na l ` n a y a bi b l i о t е k a.
34 . U DK - Univ е r s al`n a y a d е s y a t i chna y a kl assifikatsi y a.
35 . XML - Ext e n s ible Markup Lang u age.
36 . EK - El е kt r о n kata l о g .
37 . UNIMARC - U n i v e r sal
MA R C.
38 . RUSMAR C - R о ss i y sk i y k о m m u n i k a ti v n i y f о r m at p r е d st a v l е n i y a
b ibl i о grafich е ski х z a p is е y .
39 . SGML - S t a ndard G e ner e lized M a rkup L a nguage.
El е ktron k a t a l ogli ( E K ) tizimlashtirilgan k utubxona uchun –
malumotlar tiz i m i n i (A K M T ) shunday qisimchalardan bi r ortasi h isobl a n a di.
AKMTning elektiron kutubxonasi birlashmasiga ikki asosiy ma`lumotlar
o qi m ini : kito b xonlarning shaxs xususida hamda malumotlar r е su r si
m ark az ining (MR M ) bazasidagi adabiyotlarning ( k itob l ari, har doimgi
n a s h rlari, ER(elektiron resurs)dagi hamda turli sh a kllardagi m at е r i allari)
xususidagi axborotlar ifodalaydi . El е ktron k atal o gi k it o bxonlarning
so ` r ovlariga k o ` r a izlash f a r m o y ishlarini a s o s i d agi m a` lu m ot larning
b a z a s id a n hamda (MB) izlab t o p gan h u j j atlari to ` g`risi d agi hamda
bibliografikli axb o rotla ri ni (ba`zida to`l aqonli m a tn li dokimunt l arn i )
m o n it o rid a ko`rsatadi. Chop etib c hiqari s hi hamda f a y lli k o`rinishdagi
x otir a sida s a ql ab qo`yishi i m ko n i y a t larini beradi . El е k t r o n k at a logining
shunday funks i y a laridan biri – e l е ktronni b i b lio gi ra f ikli malumotl a rni
ishononarli s aqlashidu r .
Quyidagi Respublika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan elektiron
katalog dasturini o`rganib chiqamiz.
Ilmiy adabiyotlari uchun i l m i y - ka t aloglar ba z a sining tu z il m a larini
ishlab chiqishi ilmiy adabiyotlar i l m i y - ka ta lo gini y aratilishida asosiy
29](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_29.png)
![is hlardan biridur. M a `lu m otl arning b az a si to` g `r isidagi shakllanti rilgan
elektiron katalogi d a n f o y da l anilishida s a m aradorl i kni oshirish omilidir.
B i zlarga ayonki , AKM T larning t ark i bi bo`lib elektiron katalog malumotlar
bazasin i n g tu zi l malarida hammasi b irlashtirilgan hamda har qanday
ayon bi rorta x ossalariga bo`lingan m a y do n l a ri dan i b o r a tdir . Shu
m a y donlarining aniq tu rl i-tuman AK M Tlar d a bunday ichidagi
ma`lumotlari q anda y ligi bo`yicha t u rli c h a ko`rinishlari mavjud. Shulardan,
UNIMARk f o r m at idagi as osiy elektiron katalog malumitlarning umumiy
bazasi tu z il m a s i d agi 2 61 danda o rtiqroq as o si yroq m a y d onl a rning 6 10 danda
o r t i qroq fakult i tiv m a y don lari hamda m a ydon s t illari m avj uddir .
O`ylaymizki, b i zning ishlab chiqmoqchi bo`lgan elektiron katalogli
ma`lumotlarning umumiy bazasiga 10 ta m a y donlar d an: M u a ll i fi,
s a r lavhasi, b il i m lari so h alari , fa nl a ri, anno t a tsi y alari, n as h rlari ti llari ,
c hiqarish m a`lu m otl a r ini (n a s h ri e t i l g a n jo ylari , n as h r i y o tlar no mlar i
hamda n ashri y ili ), parol so ` zlari, KBBK in d е kslarining hamda f i zi kaviy
xususiyatlaridan tashkil topgan bo`lsin .
Dasturning asosiy ishchi oyna interfeysini 4-rasmdan ko`rish mumkin.
Ushbu oynada kataloglar(izlash turlari ) keltirilgan.
Birinchi, elektiron katalogli m a ` l u m o t l a r n i n g b a z a s i g a kitobning
m u a l l i f i t o ` g ` r i s id a gining m a`lu m otlarin i kiri t uvchlari m a y d on ning
y aratishni ko` ri b o ` t a y lik.
B u n i n g u chun K AR MA T-elektiron katalogi sistemasin i n g “ A d m in”
tizimlashtirilgan i shi ko`rinsihida fo y da l ab ola m iz. Tiz imning i s hi ga
t us hi r il ishida (Lo g i nni = a d m ins; Parolni = 1 2) b е ramiz v a qu y id a g i cha
oyna ochiladi
Elektiron katalogli ma`lumotlarning bazasiga m a y don l a rni
y arati s hda “ M a yd o nlarning” tug m asiga ham teginib hamda new
m a y d o ndan y aratilishi i m koni y atlari g a e galik sahifasigaa o` t ib olamiz (5-
ras mda ).
30](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_30.png)
![4-rasm Karmat dasturi bilan ishlash.
Bunday sax i f a d a gicha “ Ya n gicha m a y donlar qo ` shilishi”
tug m acha s i n i bosishimiz o rq a l iham t iz i mimiz ni n g “ Konstrukto r lari ” ga o `t ib
olamiz hamda shu y е r d agi bizlarga k е rakli b o ` lg a ncha x o ss a larimizga egalik
m a y d o nining y arati shimiz g a ki ri s h ib olamiz ( 5 - r a s mda ).
K o n st ru k t o ri d a g i birorta m a y d o ni ga b е r i li s h imiz m u m ki n b o ` l g a nicha
xossa l arini tavfsiflab c h i q a miz .
1 . “ M a y do nda” m a y don idagi D u b l i n C or e (MARC 2 1 va ( UNIM ARC)
5-rasm
31](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_31.png)
![f or m atlari d a gi m a y d o n tart i bini b е lgil o vc h i raqa m lar k i r it i l a di ,
m asal an “ Mual l if” MARC 21 da 100- m a y don b il a n b е lgil a nsa
UNIMARC for m atida 7 0 0 - m a y don bi l a n b е l g i l anadi.
2 . “ Tartib” m a y d o n i g a m a y do n l ar k е t m a-k е tl i gi tar t ib i ni b i ldi r uvchi
ra q am ki ri t i l a di . M a s a lan, m ua lli f fa m ili y as i , is m i , s ha r i f i
m a y d o nl a r k е t m a- k е t l ig i d a 1 9 0 o ` ri nda t u rsin, bunday ho l d a m az kur
m a y donga 1 90 qiy m a t i b е ril a di.
3 . “ N o m i ( o`zb)” m a ydoni g a – m a y d o n n o m in i x arak t е rl ov c hi
m a`lu m o t ki ri t i l a di . M a sa la n , b ib li ografik y o z u v n i n g a s o si y
s arlavhasi-shaxs n o m i o ` z b е k tilida k iritil a d i .
4 . “ N o m i (r u s ) ” m a y do n iga – m a y d o n n o m in i xa r a kt е rl o v ch i
m a`lu m o t ki ri t i l a di . Mas a lan, bibli o gr a fik y o zu v n i n g a s o si y
sa r l a vh a si – s h ax s n o m i r u s ti l i d a k iritil a d i .
5 . “ Takr o rlan i sh so n i ” m a y don i ga m a y do n ning n е c ha m aro t a ba
t akr o r l a n ishi to ` g` ri s i d a gi m a`lu m o t ki r it i l a di . Ma s ala n, k i to b
m ua l lifiga t е g i s h l i m a`lu m otlar ( F a m iliya si , is m i , sh ari f i avlodl a r
n o m е ri, ti tu li (u n v o ni ), s ana, to`liq n o m ) 5 t a b o ` l s a, m azku r
m a y don g a - r aqa m i- ki ri t i l a di.
6-rasm.
6 . “ M a y do n tipi” n o m l i m a y d o n g a b е r i l ad igan q i y m a tl ar n i b a tafs i l
k o ` rib c h i q a m iz.
32](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_32.png)
![KARMAT t iz i m id a MARS f o r m a t i m a y d o n larni t a vsi f lash
m aqs ad ida, qu y idagi m a y d o n tip l ari ki r it i lgan:
- Sa t rlar
- Ma ` l u m o t no m alar
- Sa t r m a`lu m ot no m alar ·
- Sa n alar
-S o nlar
- Matnlar
- T o `p l amlar
- Fa y l hu jj atlari
- T i pla n m aganlar
6 .1 Satrlar – oddiy sa t r m a`lu m o t larni k i riti s h uchu n ishlatila di .
B u t i p d agi m a y d o nlar q idir i s hda ishlatil m a y di.
6 .2 S o nlilar – 0 -9 f a q a t s onli m a`lu m otl arni ki ri tishda i shlatiladi
m a s a l a n , b е tl a r s o n i , n usxalar s o n i va h . k .). Satr t ipidagi ma y don lar k ab i
s o n l i tipli- m a y donlar ha m qidirish jara y onida ishl a til m a y di.
6 .3 S a n alar – sonl i tipga o `xshash b o`l i b, y a go n a f a rqi bu tipda m a y-
d o n l ar y i l (Y Y Y Y ) y oki s ana ( DD.MM. Y Y Y Y) f o r m a tda gi m a` lu-
m o t lar k i r i tish g a m o` l jallan g an.
6 .4 Matnlar – sa tr t i p l i m a`lu m otlarning k е nga y tirilgan sh a kli bo`lib,
bu ti p d a gi m a y d onla rga k at t a o `lcha m da gi a xb o ro t l a r ki r i til a d i ( Masa l a n ,
h u j- j at t o` g ` r i sid a g i an n ot a t s i y a).
6 .5 M a`lu m otn o m alar – a v t o m a tl a s h t i r i lgan k utubxo n a axb o rot
tiz i m- l a r i EK b az a s i ni to`ldi r is h da avvaldan tay y orlab qo` y ilgan m a `lu m o t-
n o m a l ar d a n ( m a s a l an, n ashr t ili, m a m la k a t lar n o m l a r i va b o s h q.) f o y da-
l a nish k atta s a m ara b е radi. B u tu rd a gi m a y don l ar qidi r- ish jara y o n i-da
h am is h l a ti l ad i, A d ab i y otlarni q i di r ishda m a`lu m- otn o m a tip li m a y do nlar
ham i s h l at i l a di.
Ma`lu m otno m a tip iga e g a b o`lg a n m a yd o nlar u chun y ana bi r
p ara m е tr ki ri t i l is hi k е r a k , y a ` ni m a`lu m o t no m a n i g turi qan d a y ?
M a ` lu m o t no m a turl a r i “ A d m in”ning AIO` d a n b o shqariladi ( y a n g i
m a`lumotno m a y aratiladi, t ahr i r l a n a di , o ` c hiril a di) va “ K a t al o g-
33](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_33.png)
![l a s h t i r u vchin i ng” AIO` d a u l arn in g el е m е n t la ri to`ldiriladi. Bunday t ipda g i
m a`lu m otno m alar st a t i k ti pdagi ma`lu m otno m a d е b y ur it i l a di, y a`ni
k a t a lo g las h ti r ish jarayon i d a m az k u r m a` lu m otno m a t ark i b i o `zgar-
m a y di. Ma`lu m o t no m a g a z arur h olla r da k е r a kli e l е m е n tlar q o `shish
m u m kin . H o z i rda KARMAT ti z i m ida “T i llar”, “ M a m la k at l ar n o m l ari ” va
b o s hq a bi r q a to r m a`lu m ot n o m a l ar m a v j ud .
6 .6 Satr m a` l u m o t no m alari – b u n d ay t ipd a gi m a y don l ar q i ym a t lari
as o sida l u g ` a t lar t ashkil k ilin a di . KARMAT-I T A ti zi m idagi as o siy q idi-
ri s h funksi y a l ari xam S at r m a` l u m otn o m alari aso s iga qu r ilga n .
M a `lu m otno m a ti pli m a y do n l ard a n farqli r a vis h d a s a tr m a`lu m o tno m al ar
tu r- l a ri q a t`iy o` r n atilgan va h е c h bir AIO` d a ul a rni b o shqa r ish i m koni y a t i
y o` q . Bu n dan tashqari a d a bi y ot ki r it i l g a n i s ari ularn i ng el е m е n t lar
s oni o rta b o r adi. KARMAT ti z i m i d a qu y i d a gi satr ma`lu m ot n o m a-
l ar m avj ud:
Odatda S a t r m a`lu m ot no m alari “ dina m ik m a`lu m otl ar b aza-
lar i n i ” sh a kllan t i ri sh d a f o y d alan i lad i . KARMAT-ITA ti z i m idagi
“ Mualliflar”, “ K BK i nd е kslari”, “ Oc h q i c h s o ` z l a r ” , “ Sarla v ha”, “ Nashr
et i l g a n y il ” va boshqa bir q a to r MB di n a m ik m a`lu m otl ar b azalari
h is o b l a nadi. D in a m ik ma`lu m otlar b a z asi n i y ar ati sh b е vosita “ A d m in-
i s t r a t o r” AIO`da a m alga o s h i r is h i m ko n i y a t i y aratil m a g a n. D i na m i k MB
y ara t i s h u chun d a s tur tuzuvchisi to m on i dan b a`zi b ir o p е r a t s i y alar
ba ja r ili s h i k е rak.
6 .7 T o`pl am – bu turdagi m a y do nlar b i r x il MARS m a y d o n
raqa m iga ega bo `l gan m a y do nl arni to`pl a sh uch u n i shl a til a di. Shu t ufa y li
b unday m a y do n l ar d a m a y d o n o s ti r a qa m i b o `l m a y di. Ma s a l a n : sizda
100^A, 1 00^ B, 100^D k a bi m a y d o nlar m avju d . Agar si z 1 0 0 r a qa m l i
to ` pl am t i pga bo`l g a n m a y don ki ritsangiz, ka ta l og l a s h t iri s h jara y onida
y uq o ri d agi m a y d onl a r 1 00 to ` plam m a y d o ni o s t i da c hiq a di , bu esa
MARS m a y donlarni g u ru hl as h da ju d a q o`l k е ladi. Ma y d o n va
34](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_34.png)
![m a y d o n o s tilarni ja m l a s h uch u n “ to` p la m ” x o s sas i dan f o y dalani l a di.
6 .8 F a yl x ujjat – b ibl i o graf i k to`liq matnni b og`l a s h u c h un i shla-
tilad i gan m a y d on. T o`liq m a t n bog`l a nadigan jo y ni k o `rs at uvchi m a y d o n.
6 .9 Tiplash m agan m a ydon - t ip i USMARC x alqaro fo r m a tid agi 007
va 0 0 8 m a y d o nlarni t a v s i f l ash u chun kiri t ilg a n. Bu m a y donlarni n g
boshqa MA R S m a y d o nlard a n farqi s hund a ki, ula r d a m a y d on osti
el е m е n tla ri m av jud e m as v a m a y d o n el е m е ntl a ri qiy m atlari esa jo y la s hish
o` r ni b o` y ic h a aniqlan a di.
Respublika universitetlaridan biridagi "Elektron kutubxonalar" kursi
talabalari ilmiy adabiyotdan ushbu atamaning 65 ta ta'rifini to'plab, umumiy
xususiyatlarni ajratib olishdi. Unga ko'ra elektron kutubxona:
* ma'lum jamoalar yoki jamoalar majmuiga xizmat qiladi;
* yagona ob'ekt bo'lmasligi mumkin (ya'ni qismlar turi domenlar yoki
tashkilotlarga biriktirilgan);
* barcha qismlar uchun umumiy bo'lgan mantiqiy tashkiliy strukturaga
ega;
* nafaqat erkin foydalanish imkoni, balki ta'limiy komponentlarni o'z
ichiga olgan;
* inson va texnologik resurslardan unumli foydalangan;
* tez,samarali va to'siqsiz kirishni ta'minlaydi;
* kirishning turli darajalarini ta'minlaydi (user, contributor,
administrator vahok.);
* bepul foydalanishni taklif etadi (ehtimol foydalanuvchilarning faqat
ayrim-guruhlariga);
* resurslarga egalik va nazorat qilish;
**_kolleksiyalar:
** yirik va uzoq muddatga saqlab kelinadigan;
** yaxshi tashkillashtirilgan va boshqariladigan (fayllarning mavjud
kategoriyalarga to'g'ri kiritilishi, metadata qoidalarga mos shaklda
35](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_35.png)
![ta'minlanishi va hok.);
**turli xil formatlarni o'z ichiga olgan;
** nafaqat ob'ektlar haqida ma'lumot (abstrakt, bibliografik ma'lumot
va hok.), balki ularning o'ziga ham ega bo'lishi (kitob, maqola, jurnal
va hok.);
** boshqa yo'l bilan qo'lga kiritib bo'lmaydigan noyob manbalarga ega
bo'lishi;
** ba'zi fayllar raqamli shaklda yaratilgan (ab origine) bo'lishi mumkin.
Elektron kutubxona tushunchasining quyidagi ta'riflari alohida
e'tiborgaloyiq:
Elektron kutubxonalar shu turdagi tashkilotlarki, ular raqamli asarlar
kolleksiyalarini ma'lum bir jamoalar yoki jamoalar majmuiga oson va
iqtisodiy jihatdan qulay holda foydalanish uchun taqdim qiladi; saralash,
strukturasini tuzish, intellectual yo'l ochish, talqin qilish, tarqatish, to'laligicha
saqlab qolish uchun zarur resurslar, shu jumladan, ixtisoslashgan xodimlar
bilan ta'minlaydi. [8]
Shuningdek:
1. Raqamli kutubxonalar elektron resurslar majmui bo'lib, axborotni yaratish,
izlash va foydalanish uchun zarur texnik quvvatlarni o'z ichiga oladi. Bu
ma'noda ular axborot saqlash va qidiruv sistemalarini to'ldiradi va
kengaytiradi; distribyutlashgan tarmoqlardan job olib, har qanday
ko'rinishdagi media (matn, surat, ovoz, sokin va dinamik suratlar)ni
manipulyatsiya qiladi. Raqamli kutubxonaning tarkibida ma'lumotning o'zi va
uning turli xossalarini tasvirlaydigan metadata (masalan, aks ettirish
( representation ) yo'llari, yaratuvchisi, egasi, qayta bo'yicha huquqlar va hok.)
va boshqa ma'lumot yoki metadata (tashqi yoki raqamli kutubxona ichidagi)ga
bo'lgan link yoki munosabatni ko'rsatadigan elementlardan tashkil topgan
bo`ladi.
2. Elektron kutubxonalar foydalanuvchilar jamoasi tomonidan
36](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_36.png)
![shakllantirilib, ularning funksional imkoniyatlari o'sha jamoaning
axborotga bo'lgan ehtiyojlarini qondiradi. Ular jamoalarning ajralmas
qismi bo'lib, bundagi yakka shaxs va guruhlar bir-biri bilan ma'lumot,
axborot va bilim resurslari hamda sistemalari orqali aloqada bo'ladilar.
Axboro t r е surs m arkaz i da el е kt r on k u t ub x o n a y ara t i s h uch u n ish n i
n i m a d an b o s hl as h k е ra k ?
1 . Axboro t r е s u r s m arkazi y е tarli m iqd o rda k o m pyut е r l ar s o t i b oladi.
AR M da i ch k i t ar m o q y aratila di . ARM x odi m l ari ning ba r chasi
k o m p y ut е rlardan f o y da l anish g a o`rga ti lad i . ARM ko m p y ut е r l a r i
In t е rn е t t a r m o g `iga ul a n a di . ARM x o d i m l ari I nt е rn е td a n
a x b o r o t qi d irish, el е k t r o n k a t al o g d a n (In t е rn е t n ing
e l е k t r o n bibl i og r af i k r е sursla r ida n ) fo y d a l anishga o `r g a ti l a di .
2 . ARM d agi a s o s iy axb o rot jara y onlari (axbo ro tlarni y ig `is h , s a ql as h ,
i s h lov b е rish, q idiri s h va u z a t i s h ) avto m atl a sh t ir i sh i m ko n i y a t i n i
b е r u vchi m axsus d as t u r i y vosita ( avto m atlashti ri lgan ax b o r o t
kutubxo n a tiz i m i (AK A T ) so t i b o li n adi va t a t bi q qil i nadi . A K AT
sot i b o l ish b il a n c h е klan i b q ol m a y , b alki ARM x odi m lar i ni u n d a n
f o y dalanishga o` r gat i sh ham k е rak bo`la di . AR M da A K A T ni g t a tbiq
qil i ni s hi ARM fondini o c hib b е ru v c h i e l е k tr o n k a t al o g y aratil i shi g a
olib k е l adi. K i to b b е rish, q a y t a r ib o l i sh , “ qarzdo r lar n i” a n iql a s h ,
kutubxona st a tistik a sini y urit i s h , kitobxonlarga m a so f a d an x iz m at
ko ` r s a t i s h k a bi b ir q ator jara y onlar a v to m a t l a s h ti r i l g a n t arzda
k o m p y ut е rl a r y or d a m ida b ajariladi.
3 . ARM f o ndini el е ktron ka t al og y or d a m ida o chib b е rish
i m ko n i y ati y aratil g ach, k i t ob x onla rn i ng eh ti y o j l a rini o ` r g an i s h
u c h un y angi i m koni y atlar o c hi l a di. ARM
st ati s tik a sini AK A T o r q ali o lib b o rish q a y s i a d abi y otlarni n g ko `proq
o ` qila y o t g a n l i g i , q a y s i adabi y otlar g a eht i y oj ko ` pli g i n i an i q a y tish
i m kon i y at i tu g `il a di. Shunday q i l i b, A R M fondid a g i a d abi y o tlarni
37](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_37.png)
![el е k t r o n s h aklga o `tkazi sh da k itobxo n la r n ing e h ti y ojla r i d an k е l i b
c h i qib is h tutishga sh a r oit y aratilad i . ARM m axsus sk a n е r s o t i b o ladi
va k е r a kli adab i y otlarni e l е ktron sh aklga o `tkaza boshla y di. A y n i
pa y tda A K A T e l е ktron k at a l og i da g i b ibliogra fi k t a v sifga k i t obning
to`liq m atni b o g `l a nadi.
V i rtu a l k u tubxona q an d ay y aratiladi? Ko`pincha
k o m p y u t е r l a s h tiri l g an k utub x o n a, a vto m a t lashti r ilg a n kutub x ona, ra q- a m li
k u t ubxona, e l е k tr o n k utub x o n a, v i rt u al k utu b x o n a t u s h u n cha l a r ini a r a l ash
holda i sh l a t i l i s h i n ing g u v o h i bo ` la m iz. V i r tual kutubxona bu el е ktron
k u t ub x o n a l ar maj m uining axbor o t ko m m un i kats i y a vosi t a l a r i o rqali
birla s hti r ishdan hos i l b o `l a di. Tar m o q o r qali i xti y oriy el е k t ron
k u t ub x o n a d a n fo y dalanish - virtu a l k u t u b x o n a d an fo y da l a n ish bo ` l a di.
Shun d ay q ilib, ARMda el е kt ro n k u t u b x o n a yaratish b osq i c h lari
qu y idagi c ha:
1 . Ko m p y ut е r l asht i r ilgan kutubxona.
2 .Avto m a t lashtirilg a n k u t u b x o na .
3 .El е ktron(raqa m li) k utubx ona.
4 . V i rtu a l k u t u b x o n a.
Axboro t r е surs m ar k azini a vto m a t lasht i rish n i m a d an bosh l a nadi?
Axboro t r е surs m ar k azi va k u t u b x o n ala r ni r i vojl a n ti ri s hni
r е j a l a shtira y otg a n ax bo ro t r е surs m arkaz i , k oll е j va b oshqa
t a shk i lot r ahbarlari a x b o ro t t е x n o l o g i y a l a r i n i t a t biq
qil i s h , el е ktr o n k u tubxona y aratishni k o m p y u t е r l ar va ul a r u c h un dastur i y
v o s i t alar s o t i b o l i shdan iborat d е b o` y la y di. U l arning fi kric h a, ARM g a
qa nc h a k o `p t е xni k a v o s i t a l a r i s ot ib o l i n s a, s h u n chal i k i s h y axshi b o ` l a di.
T е x n ika v a d a s tu r i y v osit a l arni o`zl a shtiri s h u chun v a q t h a m d a
x o di m la rn ing m a l a k a s i n i oshirish y е tar l i d е b o` y l a y d i l ar. As l ida esa ARM
va k utub x o nal arda y angi a xborot t е xno l ogi y alarin i , k ut u bxon a
jara y o n lari n i a v to m a t lasht i rish v o s i t a l a r ini jo r i y q i l ishga asosli va iz c hil
38](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_38.png)
![y o n d a s h i sh z a r ur.
Birinchi bob bo`yicha xulosalar:
Keltirilgan fikirlardan, elektiron katalog saytlardan ko`rinib turibdiki
barchasida aynan bir yo`nalishda emas balki barcha yo`nalishlar bo`yicha
keltirilgan ya`ni aynan bir janr emas badiiy ham ilmiy ham barcha janrlar
bo`yicha qilingan ishlar hisoblanadi. Shuning uchun ham mavzuni aynan
ilmiy yo`nalish bo`yicha tanlangan dessertatsiya mavzuyimda. Ilmiy
izlanuvchilar uchun qulayliklar yaratish maqsadida keltirilgan va o`rganib
chiqilgan elektiron katalog saytlari bilan ham o`zaro bazaviy bog`liq
hisoblanadi, dastur interfeysi ham shunga qarab tayyorlangan.
39](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_39.png)
![II-BOB: KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY
ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURINI
MODELINI YARATISH.
2.1. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron
katolog dasturiy taminotini modeli .
Katalog dasturi uchun izlash ilgoritmari modellari. [9]
Kalit so’zlar : Binar izlash, Raqamlb izlash daraxti, Massivli izlash.
Judа ko’p аmаliy mаsаlаlаr izlаsh аlgоritmlаrigа kеltirilаdi. Jumladan
bizning asosiy ishimiz hosil qilingan ma`lumotlar bazasidagi ma`lumotlardan
keltirilgan kalit so`z orqali(yoki toliq nom orqali) izlashdan iboratdir. Izlаsh –
bu оldindаn yig’ilgаn kаttа хаjmdаgi ахbоrоtlаr mаjmuаsi ichidаn aniq
mа’lumоtlarni qidiruv jаrаyonidir. Bеrilgаnlаr yozuvlаrdаn ibоrаt bo’lib, hаr
bir yozuv kаlitni o’z ichidа sаqlаydi(yoki to`liq nom bo`lishi mumkin). Bu
kаlitlаr yozuvlаrni bir-biridаn fаrqlаsh uchun ishlаtilаdi. Izlаsh mаqsаdi
bеrilgаn kаlitgа to’g’ri kеluvchi bаrchа yozuvlаrni tоpishdаn ibоrаt. Оldin
fоydаlаnuvchi nаzаridаgi izlаshni ko’rib o’tаmiz. Izlаsh jаrаyonlаrini
quyidаgichа klаssifikаsiyalаsh mumkin:
6-rasm. Ma`lumotli izlash modeli.
40](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_40.png)
![Izl а sh j а r а yonl а rining modelini ushbu kl а ssifik а siyasini izl а sh v о sit а l а rini
kl а ssifik а siyasid а n f а rql а y bilish k е r а k. I х tiyoriy izl а sh modeli turli а lg о ritml а r
yord а mid а а m а lg а о shirish mumkin.
Yozuv modeli.
L = -1 (L = 1) bo’l а di, p а std а n(yuq о rid а n) yaqinl а shish о rq а li izl а sh h о lid а ;
L = 2 bu, m о s tushish bo’yich а izl а sh h о lid а (bitt а yozuv);
L = 3 bo’l а di, b а rch а yozuvl а r m о s tushishi bo’yich а izl а sh h о lid а .
L = 3 v а usp = 1 (izl а sh j а r а yoni muv а ff а qiyatli)bo’lg а nd а t о pilgan m (Eng
kichik), k (eng k а tt а ) l а r izl а n а yotg а n yozuvl а r guru х l а rig а qo’shni
p о zisiyal а rni b е lgil а ydi,q о lg а n h о ll а rd а , ya’ni usp = 1 ("muv а ff а qiyat")
bo’lg а nd а , t о pilg а n yozuv n о m е ri m d а n ib о r а t bo’l а di.
Izl а sh а rgum е nti о shk о r ko’rs а tilm а g а n. Bu а rgum е nt f о yd а l а nuvchi
t о m о nid а n yozil а dig а n m а ntiqiy f1, f2 bitt а j yozuv n о m е rid а n ib о r а t bo’lg а n
p а r а m е trli funksiyal а rd а b е rkitilg а n. fl (f2) d а yozuv k а liti а rgum е ntd а n
kichik( k а tt а ) bo’lg а nd а f1 (f2) r о st d е b yozil а di. m, k – yozuvlarning n а tij а viy
n о m е rl а rigin а bo’lm а sd а n, izl а sh n а tij а viy s о h а sining t а shqi ch е g а r а l а ri
h а mdir.
Indеksli kеtmа-kеt izlаsh modeli . Ushbu model sаrаlаngаn fаyldа izlаsh
jаrаyoni effеktivligini оshirаdi, аmmо u qo’shimchа хоtirа sоhаsini tаlаb etаdi.
Bundа sаrаlаngаn fаylgа qo’shimchа sifаtidа indеks dеb аtаluvchi yordаmchi
jаdvаl kiritilаdi. Indеksning hаr bir elеmеnti k index kаlitidаn vа ushbu kаlitgа
mоs kеluvchi fаyldаgi yozuv ko’rsаtkichidаn ibоrаt bo’lаdi. Indеksdаgi
elеmеntlаr fаyldаgi elеmеntlаr kаbi ushbu kаlit bo’yichа sаrаlаnishi kеrаk.
Аgаr indеks fаylning 1/8 qismigа tеng хаjmgа egа bo’lsа, fаyldаgi hаr bir 8-
yozuv indеksdа ifоdаlаnаdi.Bu quidаgi tаsvirdа ko’rsаtilgаn:
41](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_41.png)
![7-rasm.Indexli ketma-ket izlash
modeli.
Binаr Dаrахtdа izlаsh modeli . Ushbu izlаsh аlgоritmi аmаldа kеng
qo’llаnilib, аnchаginа sоddа vа effеktiv izlа sh modeli bo’lib hisоblаnаdi .
quyidаgi dаrахtni ko’rib o’tаmiz:
8-rasm. Binar Daraxt izlash modeli.
M о s tushishl а r bo’yich а izl а sh jud а о s о n usul his о bl а nib,uning m о hiyati
quyid а gich а : а g а r izl а n а yotg а n yozuv k а litd а n kichik bo’ls а , ch а pg а yur а miz
v а o’ngg а yur а miz, а ksinch а bo’lg а nd а .
Yaqinlik bo’yich а izl а sh. Bund а d а r ах tni ko’rib chiqishd а izl а sh yo’lid а gi
tugunl а rg а ko’rs а tkichl а rni st е lk а kiritib b о r а miz. 20 g а t е ng izl а sh
а rgum е ntid а 21 d а izl а shni to’ х t а t а miz v а st е lkaning b о shid а n 20 g а yaqin
s о nni а niql а ymiz .
42](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_42.png)
![Int е rv а l bo’yich а izl а sh modeli . Bund а ch а p yoki o`ngg а eng m а ksim а l
yaqinl а shg а n ch е g а r а t о pil а di. So’ngr а st е lkani t е sk а ri t а rtibd а ko’rib chiqish
yo’li bil а n o’ng ch е g а r а ni qidir а miz, ya’ni ch а p ch е g а r а d а n k а tt а yoki t е ng v а
o’ng ch е g а r а d а n kichik tugunl а rni qidir а miz.
9-rasm. Interval bo`yicha izlash modeli.
Ushbu 9-r а smd а 5-d а r а j а li V-d а r ах t if о d а l а ng а n. Bu yerd а h а r bir tugun
q а nd а ydir t а rtibl а ng а n (p
1 , k
1 , p
2 , k
2 , ..., k
n-1 , p
n ) guru х о rq а li if о d а l а nishi
mumkin. Bu y е rd а p
i ko’rs а tkich (bo’sh ko’rs а tkich ag а r b е rilg а n tugun а vl о d
bo’ls а ) k
i es а q а nd а ydir k а lit. P
i ko’rs а t а yotg а n tugund а gi k а litl а r k
i-1 v а k
i
о r а sid а j о yl а sh а di. h а r bir tugun ichid а es а k
1 <k
2 <.. .<k
n-1 t е ngsizlik b а j а ril а di.
43](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_43.png)
![Rаqаmli izlаsh dаrахtlаri. Izlаsh jаrаyonini tеzlаshtirish uchun dаrахtlаrdаn
fоydаlаnishning bоshqа usuli kаlitlаr tаrkib tоpgаn simvоllаrgа аsоslаnаdigаn
qаndаydir umumiy dаrахt shаkllаntirishdаn ibоrаt. Mаsаlаn, аgаr kаlitlаr sоnli
bo’lsа, hаr bir rаqаm pоzisiyasi bеrilgаn tugunning 10 tа mumkin bo’lgаn
аvlоdlаridаn birini аniqlа ydi.
1 0 - rasm .
Dаrахtning hаr bir tuguni mахsus eok simvоligа egа. Bu simvоl qаysidir kаlit
охirini bildirаdi.Bundаy tugun sаqlаb qоlinuvchi yozuvni ko’rsаtivchi
ko’rsаtkichni hаm o’zidа sаqlа ydi.
44](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_44.png)
![11- rasm .
Shtri х l а ng а n chiziq d а r ах t tugunid а n k а litg а ko ’ rs а tkichni if о d а l а ydi . Shunday
qilib izlash modellarini ko ` rib chiqib Binar daraxt modelini mukammalroq deb
topdik chunki ushbu modelda algoritmda vaqt sarfi kamroq va algortmida
xotira kamroq joy egallaydi .
2.2. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog
dasturi algoritmi .
Ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katalog dasturiy taminotini ishlab chiqishdan
avval o`zi so`rovnomalar asosida aynan qanday qulayliklarga ega bo`lishi
kerakligini tushunib oldik va quyidagicha o`zimga maqsad qo`yib oldim:
Tuzlgan dasturiy taminot avvalgi tuzulganlarni kamchiliklarini to`ldirishi
kerak;
Qulash foydalanuvchi interfeysiga ega bo`lishi kerak;
45](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_45.png)
![ Tuzulgan dasturiy taminotdan har kim ham foydalanolishi kerak
emas(albatta shaxsini tanishtirganlardan tashqari);
Tuzulgan dasturiy taminotga azo foydalanuvchilar tomonidan ham
ma`lumot kiritilin baza boy etilib borilishi kerak;
Har kiritilgan kitob yoki ilmiy yo`nalishdagi ma`lumot bo`lsin qanaqa
turga mansub ekanligini bildirib turuvchi filtr joylashtirish kerakligini;
Ushbu maqsadlar asosida dasturiy taminotni yozib ma`lumot joylandi.
Hozirgi kunda oliy ta`lim muassalarining ilmiy izlanuvchilari axborot
texnologiyalarini uzatish rivojlanganligi uchun uni o`ziga kerak bo`lgan
ma`lumotni ijtimoy tarmoqdan qidiradi. Ushbu dasturiy taminotga izlash
bo`limi ham joylangan.
E l е k tr o n k a ta l o g yaratish t a m oy i ll a ri
«Parij t a m o y ili » n o m i bil an m a s hhur b o ` l gan t a m o y i l l ar haqid a g i
q o i d alar 1 9 6 1 y il k a t a l og l as h t i rish t a m o y illari b o` y i cha o `t k a z i l g a n Xalqaro
konf е r е nt s i y ada m a`q ull a ng a n ed i .
Uning m a q s a di– k atalog l as hti r ishda x al q a r o st andartlash-
ti r i s hn i ng a s o si bo`lib x iz m at q i li sh – s h u b h a si z a m alga o shdi:
k atal o g l a s h ti r i s h b o ` y icha s h u va qtgacha b u t u n du n yo d a i shlab c h iqilgan
ko`pgina q o i d a lar a y nan , y o k i h е ch bo`l m aga n da, ko ` p j i hatdan Pa r ij
t a m o y illariga m o s k е lard i .
Q i rq y i l d a n o shiqroq va qt i c hida k a talogl a shtiri s hn i ng u m u m i y
x al q a r o t a m o y i ll a r i y anada z a r u rroq bo ` lib qol di , c h u n k i h a m m a
k a t a logchila r , kit o bxonlar ham bu tun du n y o d a OR AS e l е k t ron k a t a l og l a rni
k е ng q o ` l l ay bo shladilar.
Endilik d a, y a`ni X X I a s r b oshid a , I F LA Par i j t a m o y il la rini
e l е kt ro n k atal o g l a r h a m d a ma`lu m otlarning bosh q a b ib li ografik ba zasi
46](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_46.png)
![o l d ida qo` y ilgan v azifalar n u q t a i n az a ridan k е l i b ch i q q a n h olda
m os l ashti r is hg a ha r a k at q il m oqda. Bu v azifala r ning i c hida e ng dastlabk is i
– kat a logni f o y dala n uvchilar g a qulay q ilishdan i b o r a t .
Mazkur y a n gi t a m o yi llar P a r ij t a m o y ill ar in in g q o `ll a ni s h doir a si n i
y anada k е ng a y t i ri b , u larning t a`si ri ni m a t n l i asarl a r d an tor tib h ar q and a y
ma t е r i alga t at b i q q il is h m u m k in . Chun on c hi , naf a qat sa rla v halarni
t a nlash, ba l ki u n i n g sh a k l ini b ibl i ografik v a k u tu b x o n a k at a logla r ida
fo y dalani l adigan qoid a lard a ham qo`l l a sh i m konini b е ra d i . Sh u n d ay qi lib
e l е ktr o n kat alogl a sh t ir i shda “Parij t a m o y illari” no m ini ol g a n
katalogla s ht i ri sh q oidalari bilan t a nishib ch i qa m iz.
T a m o y ilni n g l o y ih a si q u y i d a gi so h alarga h a m qo `l l a nil a di:
Qo`ll a n ish soh a si;
O b ` е k t la r i , a t r ib u t l a ri va aloqa l ari;
K a t al o g funksi y asi;
Bibliografik sharhi (t a v si f i ) ;
Kirish nuqt a si;
A vt o rit е t q a y dlar;
Iz l a s h i m koni y a t larining asoslari.15
47](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_47.png)
![Ush bu y a n g i t a m o y i l lar jahonning e ng b o y k a t a loglashti r ish
a n `an a l a r i ga, s h u n i n g d е k, I FLA to m o n i d a n «Bibliogrfik t a vsifla r ga
funktsion a l t a labla r » (FRBR:Functional R equi r em e nts of
B i bli o gra p h i c Re c o r d s ) ha m da « A vto r it е t t av s i f l ar va ula r ni
n o m е rl as hga fu nk t s i o n a l ta l a blar» ( F R A N A R:F u n c t ional
Requ i rements a nd N u m b e r i n g of A u t h o r i ty Records ) h u jja t la r da ishl a b
chiqi l g a n k o n ts е p tu a l m o d е llarga a sosl a n a di, u l a r e s a Par i j
t a m o y i ll ar i ni m a z m unan k atal o g l a s h ti r i s h soh a s iga qo `l la y di .
Mazkur ta m o y illar b i b liografik va A v torit е t m a`lu m o t larning
x a lq a r o a l m a s h i n u v i g a y o r d a m b е ra d i , ha m da k a t al o glas h ti r ish
q o id al arini tuzuvch i la r ga k atal o g l as hti r ishning x al q a r o q o id a l a ri ni i s hl a b
chiqi s hda y o r d a m b е r a d i d е b u m i d q ila m iz.
Q o `lla n ish s o ha si
Ush bu h ujjatda b е l gil a ngan t a m o y illar k at a logla s ht i ri sh q oid a-
lari n i r i vojl an tirish u c h un q o ` llan m a si fatida xi z m at q i li s h ga
m o`l j a ll an g a n . U l a r b ibl i ografik v a A vt ori t е t tavs i flar h a m d a
za m o n av i y k u t ubxon a ka t aloglarida qo ` l l a n i l a di . Ushbu t a m oyillar
shuningd е k, kut u bxona l ar, arxivlar, m uz е y lar v a b oshqa tashki l ot l ar
to m onidan tashkil etiladig a n b ibliogr a fi y alar va f a y llarda ham
qo ` l l a n i l is hi m u m kin.
T a m o y ill ar t a vsi fl i va m a z m u n an k ataloglash t i r ishning b arc h a
tu r lariga k е lish u vchanlik bi l a n y ondosh i s hni b е lgil a y di.
Katalogl a shtiri s h q oi dalari n i ish l a b chiqis h da as o siy e` t ib o r
k atalog d an f o y da l a nu v chil a r g a i m ko n q adar q u l a y li k y aratishga q arati l g a n
b o `l ishi k е rak.
Bibliogr a fik t a v sifl a rn i n g o b` е k t la ri
48](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_48.png)
![B i bli o gra fi k t a v s i f l arni t uza y o t ganda, i n t е ll е k tu a l y o ki b ad ii y
i jo d m a h s u l o tla r ini o` z ida m uja ss a m la sh tirg a n qu y i d a gi o b ` е k tl a r
e ` tiborga o li n i s hi lo z i m :
- A sa r;
-Ifo d alanis h ;
- T i m s o l i;
- J i s m oni y bi rl i k.
B i bli o gra fi k t a vsi f lar o d a t da t i m soll a rni a k s e tti r adi. Ular o ` z i d a
as a rlar to `pla m i, a lo hida asar y o k i a sarn in g t a rk i bi y qis m in i m u jass am
e t a di . T i m sollar bir y ok i bir n е chta j i s m oni y b i r likda b е rilishi m u m k i n .
Qoida b o` y ich a h ar b i r ji s m o n i y f o r m at u c h un alohida
b i bl i o g r a f ik t av si f y aratil i shi k е rak .
A loqal a ri
Ob` е ktlar a ro bibli og rafik a ha m i y atga e ga b o ` lgan al o qalar
k atalog d a o `z a k sini to p i s h i k е ra k .
K a tal o gning fun k siyalari
Katalog n ing fun k s i y a l a r i – m ijoz g a qu y idagi i m k o ni y atlarni
y ar at i s hd a n i bor a t :
Fondda b iblio g rafik m anb ala r n i t o pish (r е al m a v j u d y oki
v irtua l ), y a `n i a t ributlar y o ki m an b alar aloqavi y ligid a n fo y da l anil g a n lar.
· B i tta m anbaning o `rnini an i qlash;
· Man b alar g u ru hini n g o ` r ni n i aniql a sh.
B i tta asar bil a n a l o q a d o r barc h a m a nb ala r ;
Mazkur sh a x s avlod ( s ulol a ) y oki t a shk i lo t asarning
i fodalan i s h ning b archa sh a kllar i ;
Ush bu m a v zu bo ` y i c ha barcha m a nb a l a r.
49](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_49.png)
![B o shqa kr it е r i y l ar bilan x arakt е r l a na d igan b arc h a m an b alar
(chunon c hi , t i l, n ashr m a m l a kati , n a shr s o h a si , f i zik h aj m i va h . k .) o datda
u l ar q idir u v n a t i j a l a r ini c h е kl o v c h i q o `s hi m c h a m е ` y or l ar s i f a ti d a
q o `ll a n il adi.
Foydala n uvc h i n ing t a la b lariga m os k е l a digan bibliografik
m anb a l a r n i t a n l a s h ( y a`ni, m a z m u n n u q t a i n azaridan, f i zik for m a t i v a h . k .
m ijo z ning so ` roviga m o s k е l m a sl igi sababdan rad e tish) ;
Ta v sifla ng a n f i z i k b i rl i k ni so t i b o l i sh y o k i ru xs a t o li s h ( y a`ni ,
k i t obxon i zla y otgan k i to b ini sotib o l i shi y oki vaqtincha f o y dalanishi
u chun k е r a kli a x b o ro t b il a n ta` m inl a s h va h o k azo , y o k i o n -la y n a loqa
o rq a li el е kt r on d o iraga k i r i sh i n i t a` m inlash);
K a tal o gda y o`na l ishni to` g ` ri a n i qlash ( b ibl i ografik axborotni
m a nt i q a n tashkil eta olish va q i d iruv usu l ining an i q t avsi y a
y o rd a m ida as arlar, i b oralar, ti m sollar va fiz i k bi r liklarn i ng o ` zaro
bog `l iqli g i n i a ni q lash).
Bibliogr a fik t a v sif
B i bli o gra fi k t a vs i f l a r n i n g t a vsi f iy qis m i m `lum b i r x alqaro
standart g a a s osl a ngan b o `lishi k е rak;
Tavs i f k a talog y o k i bib l iogra f ik fa y ln i ng m aq s adi g a q a rab
m a`lu m otlarning to`liqligi d ara j asini t a ` m in l a shi z ar u r.
K i r is h nu q tas i . U m u m i y q oi da la r
B i bli o gra fi k va A vtorit е t t a vs i f la rn i i z l a s h u c h un k i r i s h n uq t asi
u m u m i y t a m o y i ll a r g a m u v o fi q t ar z d a sh a kllanishi k е r a k ; U l ar n azorat
qi l i n a dig a n ha m da n azorat qil i n m a y dig a n bo`lishi m u m kin .
Naz o rat qilin m a y digan kiri s h n uqtas i da a s osiy s arlav h a l ar
qan d ay bo `l s a s h u nd a y li g i cha kirit i lad i , shuningd е k b ibliog r afik
50](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_50.png)
![t av si fn ing x o hl a g a n jo y ida u c h r a s h i m u m kin bo ` lg a n m uhim s o `zlar
qo ` shi m cha ra v ishda kiriti l ishi m u m kin.
Naz o rat q i l i n a digan k i ri sh nuqt a si m an b alar g u ruhini iz l a sh d a zar u r
bo ` lgan bi r xi l li k ni ta` m inl a y di va ular standartga m uvofiq s h a k l g a
k е l ti rilishi lozi m .
K i r is h nu q tasini t anlash
B i bli o gra fi k qa y dlarni k i r i s h n uqtasi si f a ti d a asar s arl a v h asi v a
d i s kr е p torlar ( na zor a t q ilinadig a n ) , ti m sol n o m i ( o d atda n a z o rat
q ilin m a y d ig a n ), shun i ngd е k , a s arni y ar a tg a nl a rning is m lar i ning na z orat
q ilin a di g a n s h ak ll a ri fo y dalani l a di.
B i bli o gra fi k q a y d l arg a q o `shi m cha k iris h n uqtalari boshqa
sh axslarn i ng n azorat qil i nad i g a n s h a kli qo ` ll an ilis h i m u m k i n .
Avtorit е t q a y d l ard a ki ri sh n u qtasi s ifatida o b ` е k t n ing n o m i ,
s h uningd е k u ning va r i a n tli shak l i A vto r it е t ki r ish n u qtasi g a q o `sh i l a di.
Qo`sh i m c h a k i r ish n u q t a s i aloqador no m l ar x i z m at q i l i s h i m u m k i n .
Muq o bil sa r lav h a
Ob` е kt u c h un m uqobil sarlavha o b` е k tn i t е gishli sh a klda
id е ntifika t si y a q il u v ch i n o m lanish i , y a` n i ti m sol d a ust u nlik y o ki
n o m n ing e ng m aqb u l s h akli d a bo `l ish i , ha r holda k atalogdan
fo y da l a n u vchiga qulay ( m a s al an, « u m u m qa b ul q iling a n n o m ») bo`l is h i
loz i m .
Tili
A g ar no m l a n i s h b i r n е c ha t ilda ta qd i m e ti lg a n bo` l sa, ax b o ro tga
asoslangan s a r l avh a a sl n u s x a t i li d a v a y ozuvida b е r i lgan ti m sol afzal
ko ` ri l a di .
Sha x s no m larin i n g sha k llari
51](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_51.png)
![A g ar s h a xs n o m i bi r n е c h a s o`zdan ib o r at bo `lsa, boshlang` i c h
so`zni t a n la s h sh a xs n o m i s h akl i ga m uv o fiq t arzd a, y o k i m u a l lif
fuqaro s i bo `lg a n m a m la k at q o i d a lari as o sida an iq lanadi;
A g ar fuqa r ol i gini a n iq l as h i m k o n i b o `l m a s a, y o k i as o si y shaxs
y a sh aydig a n m a m la ka tda qa b u l qiling a n n o m la n ish shakliga m uvo f iq;
Ush bu s haxs a s o s a n a y n an qa y si m a m l a kat da y ashashligini a niql a b
b o `l m asa, no m n i ng b o s h la n g ` i c h so`zi s haxs o dat d a fo y dalanadigan til
b ir l i g iga m uvofiq t arzda tanl a nadi. T a nlov t i m so llar y oki as o si y
m a`lu m otlarga asoslan a di.
Avlodl a r n o m la n is h i sh a k llari (su l o la lar n o m lani s h i)
A g ar a vlodn i n g no m i ( s ulol a n o m i ) b i r n е chta so`zd a n iborat b o ` l sa,
bosh so `z u s h b u avlod (sulola) qa y si m a m l a katd a a s otsiats i y al a ngan
b o ` l sa o`sha shaklga m uvofiq a niql a nadi, y ok i u s h b u
a vlod ( sulola) qa y si m a m l a k at b il a n
a s o t si at s i y a l a n g an i n i aniql a sh m u m kin bo `l m a sa , unda m azk u r a vlod
( s u l o l a ) o datda qa y si til n o r m al a r idan f o y da l ansa o` s hang a m u v o fi q
t anla n adi.
T a sh k ilotla r ni n o m la s h sha k l la ri
· Y u risdik t s i y a u chun A v to r i t е t sarl a v ha u s h b u
k atalog d a n f o y da l a nu v chil a rning eht i y o j l a r iga m uv o fiq t arz d a
z a m onav i y s haklda h u d u d n o m i t i li va y ozuvi d a if o dal a ni s hi k е rak;
· A g ar tas h kilot o `z mavjud l igi d a v ri d a turli n o m l ani shlardan
f o y da l a n g a n bo ` lsa, u n da aha m i ya t ga m olik bo`lgan har bir
o `zgarishga h uddi y angi ob ` е ktday q a r a li s hi v a t е gishli
Av t orit е t q a y dl ar har bi r o b ` е kt u c h u n m a`lu m d a l illar b i l an
52](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_52.png)
![b o g `l a nishi – shuningd е k q aralishi (old i n,k е y inchalik) lo z i m .
Unif i k a ts iya l a n gan sarlavhalar sh a k l i
Uni f ikats i y al a n gan sarl a vha m ustaqil y oki boshqa n o m lar
ko mbinatsi y asida i s h la t i li shi m u m kin, y oki sarlavha tas h kilot n o m i ,
m a n z ili , ti l i, s a n a s i k ab i id е nti fi kat s i y alovchi e l е m е n t lar b i l an
to`l d iri l ishi m u m kin.
· U ni fika t si y alangan sar l a v ha sifatida o riginal sa r l a v ha d a n y oki
u s h bu asar ti m sollarida en g k o`p u c hra y d i g an s arlavha d an
fo y da l ani s h mu m kin. B a` z i h ol a t l arda asl s arl a vhasi o `rniga a s os
sifa t ida A vt o rit е t sarlavha u c h u n k atal o g ti li v a y ozu v ida
u m u m q a b u l qili n gan sar l avha tanl a n is hi m u m kin.
Avt o rit е t tavsi f lar
Avtorit е t t av s i f l ar s ha xs, a vlod (sulola), ta s h k i lo t, asar , if o da,
ti m sol, f i z i k birlik, k onts е p t s i y a l a r, p r е d m е tl ar, h o d i s a l ar va m a nz il
ka bi o b` е ktla r ga kirish n u q t asi sifatida qo`l l anilad i gan Avto r it е t nom
v a d a l i l s h a k l l arini nazorat q ilib turish u c h un y aratil a di.
A g ar sh axs, a vl o d (su l ola) y ok i t a sh k il o t variantli no m l ar yoki
v a r i a ntli sh a kllar n i qo `llasa, b itta ism va b itta nom sha kli h ar b i r
k o n k r е t s haxs u chun Avtorit е t sa rl av ha si f ati d a t an l a n a di . A g a r a sa r
sarla v h a s i n i n g b i r n е c ht a v ari a ntlari bo ` lsa, u nda bitta sarla v h a
unif i k a ts i y alangan sar l avha uch u n t an l anad i .
Q i d ir u v va q i d iruv na t ijalari
K i rish nuqt a lari b o`lib, qu y idagi biblio g ra f ik q a y dl ar x iz m at q il a di:
B i bli o gra fi k va A vtorit е t t a v s i flar va ul a r b il a n a loqador
bibli o g ra fi k m an b alar q i d i r u v na t i j a l ar in i ishonchliligini
t a ` m in l a y d i va qi d iruv n atij a la r ini c h е kla y d i .
53](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_53.png)
![Q i d ir u v u s u lla r i
Mazkur katalog y o ki b ib l iogr a fik fa y l d a i s m v a no m la ni sh qidir u v
ob` е kti bo ` l a di. Ma s al a n: is m lar, k a lit s o `z, i b o r a, qisqar ti sh va boshq a lar.
B i bli o gra fi k va Avtor i t е t t a vsifning h a r b i r o b` е ktidan as o siy
x a r akt е risti k a va a l o q a larda y a s h ir i ng a n kiri s h n u qt al ari m ajb u r i y
his ob l anad i . B ibli o grafik t av s i f l arda m a j bu r iy ki ri sh n u q t alari
qu y i d a gila r;
M u a l l i f ni n g n o m i y oki a gar m uall i f lar b i r n е chta bo`lsa, ula r dan
bi ri nchi ko ` r s a t i l g a n m uallif n o m i ;
K ataloglasht i r gan x o d i m t o m o n i d a n i f o da l an g a n as o siy s ar l avha
y oki s a r lav h a;
Nashr y o k i alohida na s hrning chiqa r i lgan y i l i ;
Unifika t si y alangan sarlavha ( a s a r uchun,i fo da uchun);
Pr е d m е tli rubrik a lar va t е m atik t е r m inl ar k l a ssifikat s i y ali ind е k sl a r;
Ta s virlana y otgan o b` е kt u chun s tand a r t no m е r lar,
id е ntifi k ats i y alar va « m uh i m s a r l av h a».
Avtorit е t t av si f u c h un m ajb u r i y ki rish nuqta l ari qu y idagilar:
O b ` е k t ni n g A v to r it е t no m i y oki s arl a vhasi;
Ma z k u r o b ` е kt n o m la n i s hining v ari a ntli shaklla r i y o k i s a r l a v hasi.
Q o `shi m cha k ir is h n uqta la r i
B i bli o gra fi k t a s v i r y o ki A v to ri t е t t a vsifl a rning boshqa sohad a gi
a tribut l ari faku l ` t е t kiri s h nuqt a l a r i s ifat i da x i z m at qi l i shi m u m k i n .
U s h b u b i bliogra fi k qa y d a t r ibutla r i ch е klan m a g an v a ular qu y idagilarni
ja m l a y di:
Biri n chidan tashqa r i b o s h q a m u a l l i f la r n i n g no m ini;
M u a l l i f ni n g n o m in i , s h u n ing d е k s ha x s lar, av l odlar va ta s hkilot l a r
54](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_54.png)
![no m ini, ul a r y aratuvchi b o `l m asligi m u m kin, l е kin boshqa
v azif a ni b ajari s hi m u m kin ;
Par a ll е l s a r lavha, m u qov a s a rlavh a s i va h . k.; S е r i y a ll a rn i n g
u nifikatsi y a l ang a n s arl av halari; Bibliografik t a vsi f l a rn in g
id е n tifik a t s i y a l a r i ;
T ili; Nashr qi l gan m a m l a k a t ; Fizik s h akli.
Avtorit е t t a vsi f lar uchun m azk u r a t ribu t lar shunin g d е k,
c h е kl an g a n va u o `zida q u y i da g i la r n i j a m l as h i m u m ki n:
Aloq a do r ob` е k tla r n ing n o m i va s arl a vhasi avto r it е ti.
Ushbu dasturiy ta`minot dastur interfeysi quyidagicha:
12-rasm. Ilmiy katalog dastiy taminot interfeysi.
Ishlab chiqilgan ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katalog dasturi faqat
ilmiy adabiyotlar uchun mo`ljallangan bo`lib, bunda ilmiy maqola, ilmiy
adabiyot, ilmiy tezis va monografiyalardan iborat bo`lishi mumkin.
Bundan tashqari dasturiy taminotda izlash bo`limi orqali asosan ilmiy
adabiyotlar bazasidagi ilmiy kitoblardan izlashi mumkin.
55](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_55.png)
![Kutubxona katalogining asosiy vazifasi o`zi kutubxonada mavjud
kitoblarni izlash uchun qulaylik yaratilgan tartibidur. Bular kitoblarning
nomining bosh harflaridan iborat bo`lishi mumkin. Bunday holdagi
kitoblarni izlash biroz vaqt talab etadi, yoki muallif bo`yicha izlash ham
mumkin, bunda unchalik vaqt talab etmaydi. Chunki biror kitobni muallifi
chiqargan adabiyotlarni topish unchalik qiyin ish emas. Bu
kutubxonalardagi adabiyot izlashning klassik ko`rinishlari edi. Hozirgi
kunda hamma narsa avtomatlashib ketayotganini hisobga oladigan bo`lsak
ishlab chiqiladigan dasturiy taminot ham inson omilisiz bajariladi.
Shundan dasturda izlash bo`limiga etibor berilgan. Ya`ni izlash natijasida
so`rovchi izlagan ma`lumotini haqiqiyligini, mualliflik huquqi borligini
ko`rib ma`lumotdan foydalanadi. Buning uchun esa izlash natijasida
topilgan ma`lumotlar kim tomonidan yozilgani ish joyi ko`rsatilgan.
Izlanayotgan ma`lumot qaysi turga mansubligi ham inobatga olingan
buning uchun quyidagi filtir oynasi kiritilgan (13-rasm)
13-rasm.Filtr oynasi.
Dastur algoritmi quyigicha:
Boshlash.
Foydalanuvchi tomonidan kerakli ma`lumotni kalit so`zi(to`liq
nomi ham bo`lishi mumkin) yoziladi;
56](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_56.png)
![Qidirish.
Foydalanuvchi tomonidan berilgan so`rovning natijasi aytiladi,
bunda ma`lumot topilgan bo`lsa topildi va quyidagi natijalar olindi deb
xabar beriladi, agar ma`lumot topilmagan bo`lsa “ma`lumot topilmadi”
degan xabar foydalanuvchiga beriladi.
Qaytish.
Bunda foydalanuvchi asosiy bo`limga qaytib agar ro`yxatdan
o`tgan bo`lsa, sayt bazasiga o`z maqolasi yoki dessertatsiya ishini
yuklashi mumkin.
Sayt ma`lumotlaridan foydalanish.
Bundan tashqari elektiron katalog dasturiy taminoti
interfeysida ma`lumotlardan ham foydalanish mumkin. Bunda sayt
admini tomonidan kiritilgan ma`lumotlarni o`qishi ham mumkin. Bular
hozircha quyidagilar:
14- rasm
57](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_57.png)
![Ilmiy adabiyotlarni yozish qoidalari qanday yozish kerakligi ,
nimalarga etibor berish kerakligi haqidagi ma ` lumotlar bo ` lishi
mumkin .
Blok sxima ko`rinishi.
58Boshlash
Kitob haqida birorta ma`lumot
kiriting:
Kiritilgan
ma`umotlarni
katalog orqali
bazadan qidir
tekshiriqsh
Kiritilgan
ma`lumotlar
mavjud emas Kiritilgan
ma`lumotlar
bo`yicha izlash
natijasi
Tugatish](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_58.png)
![Elektron resurs tavsi f i n i yaratishga m o`lj a llan g an Dublin Ya d ro si m et ama`lu m otlari
l е ktron k a t a l og ( E K ) a vt o m atlashtiri l g a n k utubxona – axbo r ot
tiz i m i n i ng (A K A T ) asosi y q ismlarid a n bi r i h isobl a n a di. AKATning EK
bazas i ga a s o san ikki ax bo ro tl a r o qi m i : kito b xonlar t o ` g` r isid a g i va
axb o rot r е su r s m ark az i (AR M ) f o ndidagi huj j a t l ar ( k itob l ar, da vr i y
n a s h rlar, e l е kt ro n r е surslar va b o s h q a sh a kldagi m at е r i allar)
t o`g`risi d agi m a`lu m otlar k iradi. El е ktron k atal o g k it o bxonni n g so ` r oviga
k o ` r a q i d i r u v f a r m o y ishlari a s o s i d a m a` lu m ot lar b a z a s id a n (MB) q i d i r i b
t o p i l g a n h u j j atlar to ` g`risi d agi bibliografik axb o rotla r ni (ba`zi bir
h olla r da to`l i q m a tn li h u j j a t l arn i ) m o n it o rd a a k s e t t ir a di . Print е r d a b o s i b
59](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_59.png)
![c hiqari s h va f a y l k o`rinishida x otir a da s a ql as h i m ko n i y a t i n i y ara t adi.
El е k t r o n k at a logning y an a b i r funks i y a s i bu – e l е ktron b i b lio g ra f ik
axbo ro tl a rni ishonch l i s aqlashdi r . E K ni ng f u n k t s i o n a l sx е m a s i q u y ida
k е lti ril m oqda.
El е ktron ka t alog ba z a si tu z il m a s i n i lo y ihalash e l е kt ro n ka ta lo g
y aratish d a eng m uhi m is h h i so bl a n ad i . M a `lu m otl ar b az a sini to` g `r i
shakllanti r ish E K d a n f o y da l a nish s a m aradorl i gining g ar o vi h isobla n adi .
B i zg a m a`lu m ki , AKA T lar t ark i bidagi EK M B n i n g tu zi l m a s i o `za r o
b og ` l a n gan v a h a r b i r i m a`lu m bi r x ossalarga e g a bo`l g an
m a y do n l a r dan i b o r a t . Bu m a y donlarning s o n i tu rl i AK A Tlar d a
u l a r n ing i c h ki for m atlari q anda y ligiga qar a b t u rli c h a dir. M a s a l an,
UNIMARC f o r m at i as osidagi EK MB tu z il m a s i d a 2 60 dan o rtiq as o si y
m a y d onl a r 6 00 dan o r t i q fakul ` t a tiv m a y don lar va m a ydon o s t ilar m avj ud .
II bob bo`yicha xulosalar.
Olingan natijalardan ma`lumki tuzulgan ilmiy adabiyotlar uchun
elektiron katalog dasturi turli xil izlash modillaridan foydalanildi, va dastur
ishlashi mobaynida turli xil muammolar keltirib chiqarmaydi, ya`ni masalan
foydalanuvchi tomonidan berilgan so`rovlarni bazani bor yoki yo`qligini
60](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_60.png)
![aniq ravshan aytaoladi va kam vaqt Ichida javob beradi. Bundan tashqari
foydalanuvchini katalog saytiga a`zoligi ham nazorat qilinadi. Buning uchun
alohida foydalanuvchilar bazasi shakillantirilgan va bunda aniqlik bo`lishi
uchun har bir foydalanuvchi azo bo`lishi uchun alohida elektiron pochta
manzili orqali azo bo`lishi yo`lga qo`yilgan. Bunda albatta har bir
foydalanuvchi uchun alohida elektiron pochta manzili bo`lishiga alohida
etiborga olingan. Agar foydalanuvchi kiritgan login yoki parolini unutib
qo`ysa pochtasidan ma`lumotlarini olishi ham yo`lga qo`yilgan.
Olingan umumiy xulosalar quyidagilar:
1. Katalog dasturi uchun izlash algoritm modillari tahlil qilindi;
2. Tuzulgan katalog dasturiy taminoti uchun qulayliklari aytib o`tildi;
3. Tuzulgan elektiron katalog dasturiy taminoti bo`yicha algoritm tuzuldi;
4. Ishlab chiqilgan elektiron katalog dasturiy taminotining blok algoritmi
blok sxima ko`rinishida taqdim etildi.
61](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_61.png)
![III Bob: ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG
DASTURINING SINOV NATIJALARI.
3.1 Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron
katolog dasturiy ta`minotini yo`llanmasi
Elektiron katalog dasturi uchun sinov natijalari quyidagilardan iborat
bo`ldi:
1. Dasturiy taminotdan foydalanish(izlash va ma`lumotlaridan
foydalanish);
2. Dasturiy ta`minotga ma`lumotlar qo`shish;
3. Dasturiy ta`minot haqida.
Dasturiy ta`mindan foydalanish.
Dasturiy taminotdan foydalanish uchun quyidagi oynalarga murjaat
qilishimiz mumkin:
15-rasm.
Bu yerda quyidagilarni ishlatishimiz mumkin:
62](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_62.png)
![Bu yerda ilmiy adabiyotlarni izlashimiz mumkin. Bunda katalog
ko`rinishida bo`ladi izlashimiz ya`ni foydalanuvchi ilmiy adabiyot
kalit so`zini kiritishi mumkin.
Izlasak quyidagi natijani olamiz:
Izlagan ma`lumotlarimiz bir nechta bo`lsa hammasini chiqarib beradi.
Bundan tashqari foydalanuvchi aynan ilmiy yo`nalishlar bo`yicha ham
ma`lumotlar kiritilgan bular quyidagi oynalarda:
17-rasm
Bu yerdagi ma`lumotlar quyidagilaridir: Ilmiy kitoblar bo`limida
asosan dessertatsiya yozish tartibi kiritilgan:
63](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_63.png)
![Asosan dessertatsiya haqida ma`lumotlar yozilgan.
Ikkinchi bo`limida ilmiy monogirafiya haqida ma`lumotlar keltirilgan:
Ilmiy monogirafiya haqida foydalanuvchiga ma`lumtlar beriladi.
3-bo`limda ilmiy tezis haqida ma`lumot berilgan:
64](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_64.png)
![Bu yerda keltirilgan ma`lumotlar esa ilmiy tezis nimaligi haqida
ma`lumotlar berilgan.
Keyingi bo`limlar esa quyidagilardir:
“Ilmiy ish necha bet bo`lishi kerak” sarlavhasi ostidagi ushbu
bo`limda esa ilmiy ish bo`yicha jahonning yetakchi universtetlarining
professor domlalarining fikirlari keltirilgan.
65](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_65.png)
![Keyingi bo`limda esa maqola yozish tartibi haqida ma`lumotlar
berilgan.
Bu yerda ilmiy maqola nima uchun kerakligi , qanday yozilishi qolgan
ilmiy maqolalardan farqi ( monografiya , dessertatsiya ishi vahakazo )
nimadaligi haqida ma ` lumotlar berilgan .
Dasturiy taminotga ma`lumotlar qo`shish:
Buning uchun foydalanuvchi uchun quyidagi tugma kiritilgan:
66](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_66.png)
![Ushbu tugma bilan murojaat qilganimizdan so`ng quyidagi oyna ochiladi:
Bo ` limni tanlang tugmachasi orqali kiritayotgan ma ` lumotimiz qaysi turga
mansubligini ya ` ni : ilmiy maqola , ilmiy dessertatsiya , ilmiy tezislardan
birini tanlashimiz mumkin . Keyingi bo`limchasida esa belgilagan
faylimizni pdf shaklda kiritishimiz kerak. Keyingi bo`limda kitob muallifi
haqida (ism familiyasi, ilmiy unvonini) kiritishimiz kerak. Keyingi bo`lim
orqali kitob haqida qisqacha ma`lumot kiritamiz(kitob nomi, nima
haqidaligi qisqacha).
Masalan:
Elektiron katalog dasturiga maqola joylashtirishga namuna keltirilgan.
Ma`lumot joylangan bo`lsa quyidagicha xabar beradi:
67](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_67.png)
![Ishlab chiqilgan dasturiy taminotning ro `yxatdan o`tish bo`limi quyida-
gicha bo`ladi:
18-rasm.
Ushbu ro`yxatdan o`tish bo`limi googlening elektiron pochta xizmatiga
ko`proq bog`langan. Har bir ushbu dasturiy taminotdan foydalanuvchilar
o`zlarining accountlari orqali saytdan to`liq foydalanishlari mumkin bo`ladi.
Ushbu ko`rsatilgan oyna orqali elektiron pochta xizmatidagi accountini
foydalanuvchilar taqdim etishlari kerak bo`ladi. Buni qulayligi shundaki har
bir kishiga bir marta account berilishi va biz tuzib chiqgan dasturiy taminot
ham shunday qulaylikdan foydalanishidir.
19-rasm.
68](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_68.png)
![Dasturiy taminotdan foydalanganlar o`zlariga kogin bilan parolni o`zlari maxfiy
ravishda kiritishlari kerak bo`ladi.
20-rasm.
Dasturiy ta`minot haqida.
Dasturiy taminotdan ko`zlangan maqsad respublika ilmiy adabiyotlarini
bir joyga jamlash va ilmiy izlanuvchilarga qulaylik yaratish, dastur php da
tayyorlandi.
Uchunchi bor bo`yicha xulosalar.
Ishlab chiqilgan dasturiy vositaning kodlari web ilova ko`rinishida
bo`lib, undan foydalanuvchilar avval ro`yxatgan o`tgan xolda, ro`yxatdan
o`tgandan so`ng foydalanuvchining elektiron pochta manziliga login va
paroli yuboriladi, va bir foydalauvchi faqat bitta elektiron pochtani o`ziga
ishlatishi mumkin, agar foydalauvchi kiritgan elektiron pochta pochta
tizimida ro`yxatdan o`tmagan bo`lsa, ro`yxatdan o`tilmadi deb xabar
yuboriladi foydalanuvchiga.
69](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_69.png)
![Umumiy xulosalar.
Ushbu dessertatsiya ishi kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy
adabiyotlarning elektiron katalogning modeli, algoritmi va dasturiy
taminotini yaratish uchun yozildi. Ishlab chiqilgan dasturiy taminotdan
respublikamizning barcha oliy ta`lim tashkilotlari talabalari, ilmiy
izlanuvchilar, tadqiqotchilar va barcha magistrantlar foydalanishi mumkin.
Ilmiy adabiyotlarning bazasi shakillantirilgan va turlarga
ajratilgan(ilmiylik bo`yicha). Ishlab chiqilgan dasturiy taminot
foydalanuvchilarning aynan bir login orqali kira olishini ham taminlaydi.
Ushbu dessertatsiya ishini shakillantirishda xorij olimlari tomonidan ishlab
chiqilgan va hozirgi kunda faoliyat yuritib kelinayotgan dasturiy
taminotlarning kamchiliklari o`rganilgan holda tayyorlandi. Quyidagi
natijalarga erishildi:
1. Ishlab chiqilgan dasturiy taminotning xavfsizligi yuqoriroq
hisoblanadi.
2. Ishlab chiqilgan dasturiy taminotdan foydalanish juda osson
hisoblanadi.
3. Ishlab chiqilgan dessertatsiya ishida ushbu dasturiy taminotning
modeli algoritmi keltirilgan.
4. Ishlab chiqilgan dessertatsiya ishida dasturiy taminot bilan ishlash
ko`nikmalar va barcha xulosalar keltirilgan.
70](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_70.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R О‘YXATI.
1. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.:
“О‘zbekiston”, 2017-yil.
2. Mirziyoyev Sh .M. Erkin va farovon, demokratik О‘zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: “О‘zbekiston”, 2017-yil.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. T.: “О‘zbekiston”, 2017-yil.
4. Ijtimoiy tarmoqlar. https://uz.wikipedia.org/wiki/Kutubxona_katalogi .
5. Google ijtimoiy tarmoqlari. https://www.loc.gov/publish/pcn/ London
milliy kutubxonasi.
6. Google ijtimoiy tarmoqlari
https://www.bl.uk/about-us/our-story/history-of-the-british-library Britaniya
kutubxonasi.
7. Google ijtimoiy tarmoqlari. https://cataloging.lib.byu.edu/department-
manual/catalog-records/3-4-instructions-and-policies/3-4-2-descriptive-
cataloging-of-theses-dissertations/ AQSH kutubxonasi, dessertatsiya ishi.
8. Google ijtimoiy tarmoqlari.
https://kpfu.ru/library/katalogi/elektronnye-katalogi-krupnyh-bibliotek-i/
elektronnye-katalogi-krupnyh-bibliotek-i-5399.html Rossiya federatsiyasi
Kazan federal universteti milliy kutubxonasi.
9. Google ijtimoiy tarmoqlari https://tuit.uz/elektron-kutubxona .
Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari
universteti ilmiy kutubxonasi.
10. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”.T.:
“Ma’naviyat”, 2008-yil.
71](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_71.png)
![11. О‘zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi tо‘g‘risida”gi Qonuni. 7 oktyabr 2013 yil
(о‘zgartirish va qо‘shimchalar bilan).
12. “ O’ZBEKISTONDA KUTUBXONACHILIK SOHASINING RIVOJI”
Yo`ldasheva Sohibaxon O`zbekiston Davlat san`at va madaniyat institutning
Farg`ona mintaqaviy filiali "Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical
Journal - Issue 7 / 2021
13. О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING QARORI
Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida
(О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami, 2017 y., 18-son, 313-
modda, 19-son, 335-modda, 24-son, 490-modda, 37-son, 982-modda)
zamonaviy ilmiy adabiyotlarning elektron kataloglari va ma’lumotlar
bazalariga kirish imkoniyatlarini kengaytirish.
14. G`ulomov S. Abdullayev A. Ta`lim sifatini oshirishda elektrion
darsliklarni tutgan o`rni //Ta`lim muammolari. –Toshkent. 2004.-1-4 son.
65-68 betlar.
15. Sariyev A. Animatsiyalar yaratishda FLASH texnologiyasidan
foydalanish. <<O`MKXTT da zamonaviy o`qitish texnologiyalarini ishlab
chiqish va o`quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish muammolari>>.
Respublika ilmiy-amaliy anjumani matireallari. 76-77 bet. Buxoro 2006.
16. Kutubxonalar faoliyati konsepsiyasi.-Toshkent, XTB,1995 yil.
17. Ro`ziyev F.J. O`quvchilar intelektual-manaviy darajasini o`sishida
axborot-komunikatsiya texnologiyalarining didaktik imkoniyatlaridan
foydalanish. Toshkent, uzluksiz ta`lim 6-son, 2016 yil.
72](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_72.png)
![18. Baxtiyor Donyorov. Innavatsion texnologiyalar asosida umumiy o`rta
ta`lim kaktablarida ta`lim jarayonlari sifat va samaradorligini oshirish
muammolari.Toshkent, Xalq ta`limi jo`rnali. 2013 yil, 6-son.
19. Mengliyev Sh. Mutimedia vositalari va ulardan foydalanish. Ilmiy
maqola 2014-yil, tami.uz
20. Shoira Shodmonova. Multimedia texnologiyalari ta`lim istiqboli
kafolatidir. 2017-yil, info COM.UZ
21. Saida Beknazarova. Multimedia texnologiyalarining asosiy
xususiyatlari. 2017-yil,infoCOM.UZ.
22. Khodjayev Utkirjon. Multimedia vositlari turlari va ta`lim tizimida
qo`llanishi. 2016-yil, multiurok.ru
23. Usmonov A.I. Zamonaviy axborot texnologiyalari,-T.:
“Akadimiya”,2007 yil 154 bet, myshared.ru
24. Abdiyev SH. Ta`lim sifat va samaradorligini oshirishda axborot
texnologiyalarining o`rni. Samaraqand 2015-yil, new.tdpu.uz
25. G`ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari-T.: <<Sharq>>,2000-
yil, library.ziyonet.uz
26. N Karimova. D Zuparova. Maxsus fanlarni o`qitish jarayonida
multimedia vositalaridan foydalanish. 2015-yil, new.tdup.uz
73](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_73.png)
![Internet saytlari:
1. w ww.dsmi.uz
2. www.dsmimarkaz.uz
3. www.lugat.uz
4. www.natlib.uz
5. www.sciencedirect.com
6. www.scopus.com
7. www.unesco.org/culture/ich
8. www.wikipedia.ru
9. www.ziyonet - .uz
74](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_74.png)
![Ilovalar.
<!DOCTYPE html >
<html lang = "en" >
<head>
<meta charset = "UTF-8" >
<meta http-equiv = "X-UA-Compatible" content = "IE=edge" >
<meta name = "viewport" content = "width=device-width, initial-
scale=1.0" >
<link
href = "https://cdn.jsdelivr.net/npm/bootstrap@5.2.3/dist/css/bootstrap.min
.css" rel = "stylesheet" integrity = "sha384-
rbsA2VBKQhggwzxH7pPCaAqO46MgnOM80zW1RWuH61DGLwZJEdK2Kadq2F9CUG65"
crossorigin = "anonymous" >
<title> Ilmiy Kitoblar </title>
</head>
<body>
<div class = 'container' >
<div class = 'row' >
<div class = "col-md-6 mx-auto my-3" >
<h1></h1>
<p> Dissertatsiya yozishga kirishishdan oldin, keng
tarqalgan fikrga zid ravishda, uni boshidan,
ya’ni kirish qismidan yozish kerak emas,
Dissertatsiyaning eng ma’suliyatli qismi bo‘lib unda,
xuddi shaffof ko‘zgudagi kabi, uning eng yaxshi
jihatlari, yangilik elementlari aks etishi kerak.
Bularning barchasi ishning eng oxirgi bosqichida
tanlangan mavzu to‘liq anglab yetilganda
batamom aniq bo‘ladi, Matnning asosiy qismidan
boshlagan ma’qul, uning eng optimal
variantiga erishish, so‘ngra esa kirish va xulosa
qismlarini yozgan ma’qul.
</p>
<p>
Dissertatsiyaning asosiy qismi uning to‘liq hajmining
70% dan kam bo‘lmagan qismini tashkil
etishi kerak. U bayonning mantiqiy strukturasidan
kelib chiqib boblar va paragraflarga
bo‘linadi. Nomzodlik dissertatsiyasida 3 yoki 4 bob,
doktorlik ishida esa 4 va undan ortiq bob
bo‘lishi mumkin. Har bir bob 2 va undan ortiq
paragrafga ega bo‘ladi. Boblar hajm jihatdan
bir xil bo‘lishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
</p>
<p>
75](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_75.png)
![Dissertatsiyaning mantiqiy strukturasi darrov ayon
bo‘lib qolmaydi. U batamom aniq bo‘lishi
uchun siz uni himoyaga olib chiqilayotgan
holatlarning batafsil isboti ko‘rinishida qurilgan
mantiqiy butunlik sifatida fikran
maketlashtirishingiz kerak. Avval bunday "maket”ni reja
shaklida, har bir paragrafini to‘g‘ri nomlab, to‘g‘ri
joylashtirib ishlab chiqish lozim. Ishni boblar
va paragraflarga bo‘lish mavzuni yoritish mantiqiga
xizmat qilishi kerak. Shuning uchun, bir
tomondan, rejaga mavzu doirasidan chiqib ketadigan
yoki u bilan bilvosita bog‘langan
strukturaviy birliklarni kiritmaslik kerak, ikkinchi
tomondan esa, punktlar mavzuni to‘liq
yoritishi kerak. Dissertatsiya rejasi- bayonning
mantiqiy skleti bo‘lib, unda hamma narsa joyjoyida bo‘lishi kerak.
</p>
<p>
Dissertatsiya boblari – matnning asosiy strukturaviy
birliklaridir. Ularning har birining nomini
shunday shakllantirish kerakki, u mazmun hajmi
jihatdan mavzudan kengroq yoki teng
bo‘lmasligi kerak, chunki bob mavzuning aspektlaridan
biri xolos va uning nomi ushbu
tobelikni aks etishi kerak.
</p>
<p>
Reja tuzib bo‘lgach, matnning qoralamasini yozishga
kirishish mumkin. Katta hajmli ishni
yozayotganda uni yaxshisi kichikroq qismlarga bo‘lib
yozgan ma’qul, bunda har bir qism
dissertatsiyaning umumiy intellektual fabulasiga mos
kelishi kerak.
</p>
<p>
Dissertatsiya ishi kompozitsiyasining muayyan
standarti mavjud emas, albatta. Har bir
tadqiqotchi ilmiy materiallarni tashkil etish
tartibini o‘zi tanlaydi. Biroq dissretatsion asarning
kompozitsion strukturasiga muayyan umumiy talablar
ishlab chiqilgan. Dissertatsiya quyidagi
elementlarga ega bo‘lishi kerak:
</p>
<ul>
<li> Titul varag‘i </li>
76](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_76.png)
![<li> Mundarija </li>
<li> Kirish </li>
<li> Asosiy qism boblari </li>
<li> Xulosa </li>
<li> Bibliografik ro‘yxat </li>
<li> Ilova </li>
<li> Yordamchi ko‘rsatkichlar </li>
</ul>
<p>
Titul varag‘i (1-ilovaga qarang) dissertatsiya
ishining birinchi sahifasi hisoblanadi va qat’iy
belgilangan qoidalar bo‘yicha to‘ldiriladi.
</p>
<p> Yuqori maydonda o‘quv yurti yoki ilmiy ish bajarilgan
ilmiy tashkilotning to‘liq nomi
ko‘rsatiladi. Ko‘rsatilgan matnli yuqori maydon titul
varag‘ining qolgan qismidan chiziq bilan
ajratiladi.
</p>
<p>
So‘ngra dissertantning F.I.Sh. (bosh kelishikda)
ko‘rsatiladi. </p>
<p> O‘rtada dissertatsiya ishining nomi "mavzu”
so‘zisiz, qo‘shtirnoqqa olinmasdan beriladi. </p>
<p> Dissertatsiya nomidan keyin mutaxassislik
nomenklaturasidan shifr, himoya qilinayotgan
ilmiy daraja joylashtiriladi. </p>
<p> Keyin, titul varag‘ining o‘ng chekkasiga yaqinroq
joyda ilmiy rahbar (maslahatchi)ning F.I.Sh.,
ilmiy darajasi va lavozimi ko‘rsatiladi. </p>
<p> Pastki maydonda dissertatsiya ishi bajarilgan joy
(shahar) va uning yozilgan yili ("yil” so‘zi
yozilmaydi) ko‘rsatiladi. </p>
<p> Titul varag‘idan so‘ng mundarija joylashtiriladi
(2-ilova), unda dissertatsiya ishining barcha
boblari, paragraflari, rubrikalari, ularning
boshlang‘ich sahifasi raqami beriladi. Mundarijadagi
sarlavhalar matndagi sarlavhani to‘liq , aniq
takrorlashi kerak. Ularni matndagi sarlavhaga zid
ravishda qisqartirish, o‘zgartirish mumkin emas. </p>
<p> Rubrikatsiyaning bir xil bosqichlari sarlavhalari
ketma-ket joylashtiriladi. Har bir keyingi
bosqich sarlavhasi oldingi bosqich sarlavhasiga
nisbatan 3-5 belgi o‘ngroqda joylashtiriladi.
Har bir sarlavha bosh harf bilan yoziladi va oxirida
nuqta qo‘yilmaydi. Har bir sarlavhaning
77](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_77.png)
![oxirgi so‘zi sahifa raqamigacha ko‘p nuqtalar bilan
birlashtiriladi. </p>
<p> Kirish dissertatsiyaning eng ma’suliyatli qismi
hisoblanadi (3-ilova), chunki barcha
fundamental holatlarni o‘z ichiga oladi. Bu tanlangan
mavzuning dolzarbligi, maqsadi,
mazmuni, tadqiqot ob’ekti va predmeti, tadqiqot
metodi, nazariy va amaliy ahamiyati va h.z. </p>
<p>
Mavzuning dolzarbligi to‘g‘risida yuqorida barcha
narsa aytib bo‘lindi. Dissertatsiyaning
kompozitsion strukturasi nuqtai nazaridan mavzu
dolzarbligini asoslash kirish qismining 1-2
sahifasidan ortiq joy egallamasligi va nega ushbu
mavzuga hozir murojaat qilish kerak, uning
ilmiy va amaliy zaruriyati nimada, tadqiqot predmeti
haqida zamonaviy tasavvur holati
qanday ekanligini tushuntirishi kerak.
</p>
<p>
Dolzarblik asoslab bo‘lingach muammoning ilmiy ishlab
chiqilganlik darajasi ko‘rib chiqilishi
kerak. Bunda o‘tgan va hozirgi mamlakatimiz va
xorijiy olimlarning ushbu muammo bilan turli
rakurslarda qanday shug‘ullanganliklari, yetarlicha
yoritilmagan jihatlar, noto‘g‘ri yoritilgan
adabiyotlar haqida so‘z yuritilish kerak. Aynan shu
mavzuga murojaatni xorijiy adabiyotda
Vatanimizga tegishli materiallarning yetarlicha
yoritilmaganligini asos qilib olish mumkin.
</p>
<p>
Bu yerda siz mavzuni yaxshi anglab olganingiz, matn
bilan ishlash mahoratingiz, bibliografiya
bilan tanishligingiz, shu sababli sizdan oldingi
olimlarning ushbu mavzuning yoritilishiga
qo‘shgan hissasini to‘g‘ri baholay bilishingizni
namoyish qilishingiz mumkin. Mavzuning
yoritilishida o‘zingiz qo‘shgan hissangizni ham
ob’ektiv baholay bilishingiz kerak. Ba’zida
tadqiqotchilar o‘ziga qadar ushbu mavzuga hech kim
murojaat qilmagan degan xulosaga
keladilar. Agar sizda ham shunga o‘xshash fikr paydo
bo‘lsa, bu haqda kirish qismda so‘z
78](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_78.png)
![yuritishga shoshilmang. Mavjud adabiyotlarni obdon
tahlil qiling, ilmiy konsultantingiz bilan
maslahatlashing, ana undan keng bunday keng
masshtabli da’vo bilan chiqish kerakmi, yo‘qmi
hal qilishingiz mumkin.
</p>
<p>
Muammoning ilmiy ishlanganlik darajasini ko‘rib
chiqqach, ushbu muammoni tadqiq etishda
shaxsan sizning ulushingizni mantiqan asoslashga
o‘tish mumkin. Bu yerda dissertatsion
tadqiqotning maqsadi va vazifalari, uning
strategiyasi va taktikalari bayon qilinadi. Bunda
shuni yodda tutish kerakki, vazifalarni sanab o‘tish
ish matnining ichki mantig‘i va rejasini
belgilaydi. Keyin tadqiqot ob’ekti va predmeti
shakllantiriladi. Ilmiy tadqiqot ob’ekti –bu
reallikning tanlangan elementi bo‘lib, u o‘z
chegaralari, avtonomligiga ega va atrof-muhitdan
uzoqlashganligi bilan ajralib turadi. Ob’ekt muammoli
holatni keltirib chiqaradi va uni
o‘rganish uchun tanlanadi. Ilmiy tadqiqot predmeti –
ob’ektning mantiqiy bayoni bo‘lib,
tadqiqotchi tomondan o‘rganish, sharh uchun
tanlanadi.
</p>
<p>
Ilmiy tadqiqot ob’ekti va predmeti ilmiy jarayon
kategoriyasi sifatida umumiy va xususiy
jihatlari bilan bir-birlari bilan bog‘liqdir.
</p>
<p>
Ob’ektda tadqiqot predmeti bo‘lib xizmat qiluvchi
qism ajralib turadi. Aynan shu narsaga
dissertantning e’tibori qaratiladi, aynan tadqiqot
predmeti dissertatsion ish mavzusini
belgilaydi va tutil varaqda uning sarlavhasidek
belgilanadi.
</p>
<p>
Tadqiqot predmetini aniqlash mahorati tadqiqotchining,
birinchidan, ob’ektning dolzarb
dinamik holati sferasiga, ikkinchidan, ob’ektning
tashkiliy tizimiga ta’sir ko‘rsatuvchi aloqa va
elementlar sohasiga yaqinlashganligi bilan bog‘lanadi.
79](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_79.png)
![</p>
<p>
Bayonni strukturaviy bosqichlari to‘g‘risida qisqacha
aytib o‘tish va uning tuzilish mantiqini
asoslab berish majburiy bo‘lmagan, lekin maqsadga
muvofiq bo‘lgan jihat hisoblanadi.
</p>
<p>
Ishning asosiy qismi umimiy hajmning 70%ni tashkil
qilishi va strukturasi bo‘yicha
dissertatsiya rejasiga mos kelishi kerak. Bu yerda
tadqiqotingizning borishi batafsil bayon
etiladi, uning oraliq natijalari asoslanadi.
Faktlarning isbot qilinganligi, izchilligi, unda ortiqcha,
zarur bo‘lmagan materialning yo‘qligi asosiy qismga
qo‘yilgan qat’iy talablardan biri
hisoblanadi.
</p>
<p>
Dissertatsiyaning xulosa qismi butun ish natijalari
bo‘yicha qilingan xulosalar va tavsiyalardan
iborat bo‘lishi kerak (4-ilova). Bu qism hajm
jihatdan eng kichkina bo‘lgani bilan alohida
ahamiyatga ega, chunki aynan shu qismda ilmiy
ishingizning yakuniy natijalari tugallangan,
mantiqan mukammal shaklda ilmiy hamjamiyat e’tiboriga
taqdim etasiz. Xulosa –bu nafaqat
erishilgan natijalar yig‘indisi, balki o‘ziga xos
sintez,ishingizning alohida va yig‘ma yakuni
hamdir. Xulosada olingan natijalarni kirish qismda
belgilangan maqsad va vazifalar bilan
birlashtirish, xulosalarni jamlash o‘z ishining
muvaffaqiyatini baholash kerak. Ba’zida bu
qismni xulosalar ro‘yxati ko‘rinishida qurish, uni
punktlarga bo‘lib, har birida alohida xulosani
asoslab berish mumkin. Agar ish nazariy natijalar
bilan birga amaliy ahamiyatga ega bo‘lsa
ham buni xulosa qismda gapirib o‘tish kerak, Bundan
tashqari ish natijalari asosida
kelgusidagi tadqiqotlar istiqbolini ko‘rsatib o‘tish,
shu sababli yangi vazifalarni belgilash, yangi
g‘oyalarni rivojlantirish yo‘llarini ta’kidlab o‘tish
mumkin.
</p>
<p>
80](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_80.png)
![Xulosadan keyin bibliografik ro‘yxat keladi (5-
ilova). Bu mavzu bo‘yicha muallif foydalangan
adabiy manbalar ro‘yxatidir. Bunday ro‘yxatga
kiritilgan har bir manba dissertatsiya
qo‘lyozmasida aks etgan bo‘lishi kerak. Qandaydir
faktlarga havola bo‘lganda, material
qaerdan olinganligi ko‘rsatilishi kerak. Havolalar
bo‘lmagan, dissertatsiyada foydalanmagan
manbalarni ro‘yxatga kiritish shart emas.
</p>
<p>
Yordamchi yoki qo‘shimcha materiallar ilova qismda
joylashtiriladi.
</p>
<p>
Mazmun jihatdan ilovalar turli-tuman:
</p>
<ul>
<li> oraliq matematik isbotlar, formulalar,
hisoblar; </li>
<li> statistik ma’lumotlar va ularga ishlov berish
metodlari; </li>
<li> konkret eksperimentlar natijalari; </li>
<li> birlamchi materiallar; </li>
<li> yordamchi nomogrammalar va jadvallar; </li>
<li> eksperimentlar, o‘lchamlar va sinovlar
o‘tkazishda qo‘llaniladigan apparatura va
uskunalar tavsifi; </li>
<li> dissertatsion tadqiqotni bajarish jarayonida
ishlab chiqilgan, EHMda yechiladigan
ikkinchi darajali algoritmlar va masalalar
dasturi metodikasi;
</li>
<li> yordamchi illyustratsiyalar; </li>
<li> yoyilgan sharhlar; </li>
<li> dissertatsion ish natijalaridan foydalanish
dalolatnomalari (14-ilova). </li>
</ul>
<p>
Ilovalar dissertatsiya oxirida joylashtiriladi. Har
bir ilova yangi sahifadan yuqori o‘ng
burchakda "Ilova” so‘zi bilan boshlanishi va o‘z
sarlavhasiga ega bo‘lishi kerak.
</p>
<p>
81](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_81.png)
![Agar dissertatsiyada 1 dan ortiq ilova bo‘lsa, ulan
arab raqamlari bilan nomerlanadi (№ belgisi
qo‘yilmaydi), masalan "1 ilova”, ilovalar berilgan
sahifalar nomeri asosiy matn sahifalari
numeratsiyasini davom ettiradi.
</p>
<p>
Asosiy matnning ilovalar bilan aloqasi havolalar
yordamida "qarang” so‘zi bilan o‘rnatiladi.
Masalan, "1-ilovaga qarang”.
</p>
<p> Namuna sifatida quyidagi qismlardan iborat
dissertatsiya ishi strukturasini ko‘rib chiqamiz: </p>
<ul>
<li> Mundarija </li>
<li> Kirish </li>
<li> Birinchi bob </li>
<li> Ikkinchi bob </li>
<li> Uchinchi bob </li>
<li> To‘rtinchi bob </li>
<li> Xulosa </li>
</ul>
<p>
Ilmiy daraja himoyasi uchun dissertatsiya odatda,
titul varaq, mundarija, asosiy belgilar va
qisqartmalar, kirish, asosiy matn (3-5 bobdan iborat
bo‘lib, har bir bobga aniq xulosalar
beriladi), umumiy ishga xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati (nomzodlik dissertatsiyasi
uchun 100-170 ta) ilovadan iborat bo‘ladi.
</p>
<p>
<strong> Kirish qismda </strong> (7-10 bet) tadqiqotchi
tadqiqot ob’ektini qisqa belgilaydi, muammo
dolzarbligi, uning hozirgi vaqtdagi holati, muammoni
hal qilishda mavjud qiyinchiliklarni qayd
etadi, qo‘yilgan ilmiy vazifa yoki yangi
ishlanmalarning mohiyatini, shaxsiy tadqiqotlari
maqsadi, yo‘nalishlari, metodlari, boblar bo‘yicha
mazmunini bayon etadi, ilmi rahbari,
maslahatchisi, hamkasblariga tashakkur bildiradi. Bu
qisqa annotatsiya bo‘lib muammoning
ishlanganlik darajasini yoritadi, tadqiqot predmetiga
muallif tomondan kiritilgan yangiliklar,
asosiy qoidalar bayon etiladi. Bu yerda nafaqat
natijalar, balki yangi g‘oyalar, qarashlar, ularni
82](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_82.png)
![realizatsiya qilish usullari keltiriladi. Shunday
qilib, kirish qismda dissertatsiya mavzusining
dolzarbligi asoslanadi, maqsad bayon etiladi,
vazifalar belgilanadi, ish haqida umumiy
tasavvur beriladi.
</p>
<p>
Shuni qayd etish kerakki, tadqiqotchi ishning turli
bosqichlarida kirish qismini bir necha marta
e’tibor bilan ko‘chirish maslahat beriladi. Chunki bu
qiziquvchan shaxslarning birinchi
o‘qiydigan bo‘limi bo‘lib, ish va dissertant
to‘g‘risida birinchi, o‘zgartirish qiyin bo‘lgan
tasavvur shu bosqichda paydo bo‘ladi.
</p>
<p>
<strong> Birinchi bob </strong> ma’lum tadqiqotlarning
batafsil sharhi, patent tahlili va qo‘yilgan vazifalarni
yechish uchun nimalar zarurligini bayon etuvchi
materiallarni o‘z ichiga oladi.
</p>
<p>
Ma’lum tadqiqotlar sharhida yechilayotgan masala
bo‘yicha ilmiy fikr rivojida asosiy va tub
burilish yasovchi bosqichlar ocherki beriladi. Ma’lum
tadqiqotlarning dissertant tomondan
o‘tkazilgan sistematizatsiyasi bobni va umumiy ishni
bezaydi, ishning yaxlitligi to‘g‘risida
umumiy tasavvurni mustahkamlaydi. O‘zidan oldingi
tadqiqotchilar ishini qisqa, tanqidiy
yoritib dissertant yoritilmay qolgan masalalarga
alohida to‘xtalib o‘tishi va muammoni
yechishda o‘z o‘rnini belgilashi, dissertatsion
tadqiqot vazifalarini aniqlab, shakllantirib olishi
kerak. Nomzodlik dissertatsiyasining birinchi bobi
odatda 20-25 betdan iborat bo‘ladi.
</p>
<p>
Keyingi bo‘limda dissertantning shaxsiy tadqiqotlari
to‘liq bayon etiladi, bunda muammoni
ishlab chiqishda u kiritgan yangilikka alohida
to‘xtalib o‘tiladi. Ushbu yangilik nazariy qoidalar
bilan asoslanishi, nazariya va amaliyotning mashhur
qoidalariga mos kelishi kerak.
</p>
<p>
83](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_83.png)
![Dissertatsiyani bayon qilishning butun tartibi
dissertant himoya qilayotgan asosiy g‘oyaga
bo‘ysunishi kerak.
</p>
<p>
<strong> Ikkinchi bob </strong> vazifaning yechimini
nazariy asoslash, uning yechimi metodikasiga
bag‘ishlanishi mumkin. Bobning vazifasi –masala
nazariyasini umumiy ko‘rinishda berish.
Nomzodlik dissertatsiyasida masala yechimining yangi
nazariy tamoyillari kamdan kam
beriladi. Mavjud matematik apparatda ko‘pincha zarur
nazariy platformani topishga erishiladi,
biroq dastlabki holatda u keyingi fikrlar uchun
tayyorlov mahsuloti bo‘lib qoladi. Keyingi fikr
odatda moslashish koeffitsientlarini, tenglamalarda
yangi bo‘laklarni, tahlil qilinayotgan
jarayonning fizikasini aks ettiruvchi qo‘shimcha
tenglamalarni, yangi topilgan faktorlarni
o‘rnatishdan iborat bo‘ladi.
</p>
<p>
Moslashish koeffitsientlaridan foydalanishda
aniqlikka e’tibor berish kerak. Eng oddiy holatda
bu nazariya va eksperiment natijalarini
kelishtiruvchi empirik koeffitsientlardir. Biroq olg‘a
borish va moslashish koeffitsientining o‘ziga nazariy
asosni topish mumkin. Balki ular statik
emas, balki dinamikdir va o‘z navbatida boshqa
parametrlarga bog‘liqdir. Moslashish
koeffitsientidan eksperiment va nazariya natijalariga
qo‘shimcha sifatida foydalanish
metodologik xato hisoblanadi. Eng ideal teoriya
zamonaviy kompyuter vositalaridan
foydalanilgan yechim. Biroq shuni esda tutish
kerakki, son yechimi bu har doim xususiy
yechim. Ayni paytda analitik yechim ko‘proq
yechimlarni ko‘rib chiqish, jarayonni sifatli tahlil
qilish imkonini beradi. Masalaning bir yechimi
ikkinchisidan afzalroq deb o‘ylash kerak emas.
Jarayon rivojlanishini tushuntira oladigan va
bashorat qila oladigan istalgan nazariy
umumlashtirish yashashga haqli. Ikkinchi bob hajmi
35-40 bet.
</p>
<p>
84](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_84.png)
![<strong> Uchinchi bob </strong> , odatda masalani
yechishning eksperimental asoslanishi, eksperimental
tadqiqotlar usullar bayoni, tajriba va nazariy
natijalar aniqligi va tahlilini o‘z ichiga oladi.
Eksperimental bobning vazifasi – masalaning
umumlashtirilgan nazariy yechimini
konkretlashtirish, tajriba koeffitsientlarini taqdim
etish, nazariyani tekshiruvchi eksperimental
nuqtalarni berish. Bu yerda yangi qurilmalar tavsifi,
ularning ishlashini tekshirish,
eksperimental tadqiqotlar o‘tkazishning yangi usul va
texnologiyasini bayon etish mumkin. 3-
bob hajmi 30-35 bet.
</p>
<p>
<strong> To‘rtinchi bob </strong> , konkret yechimlar,
qurilmalar, grafikalar, bog‘liqliklar, ikkilamchi modellar,
nazariy qarashlarning konkret model uchun
eksperimental ma’lumotlarga mos kelishni
baholashni o‘z ichiga olishi mumkin. Dissertatsiya
ishi natijalarini muhokama qilish va
baholashga alohida paragrafni bag‘ishlash mumkin. Ish
natijalarini baholash sifat va son
jihatdan bo‘lishi kerak. Ma’lum yechimlar bilan
taqqoslashni barcha aspektlar bo‘yicha,
jumladan samaradorlik bo‘yicha amalga oshirish kerak.
Bobga 20-25 bet ajratiladi.
</p>
<p>
<strong> Xulosada </strong> ishning natijalari
keltiriladi. Tadqiqotlar natijalari bo‘yicha asosiy fikrlar
shakllantiriladi, Aprobatsiya to‘g‘risida,
dissertatsiyaning asosiy mazmunining ilmiy
nashriyotda yoritilishi, uning natijalari,
yechimlarning patentlar bilan himoyalanganligi
to‘g‘risidagi ma’lumotlar beriladi. Dissertatsiya
natijalari qo‘llanilayotgan va qo‘llanishi
mumkin bo‘lgan tashkilotlar ko‘rsatiladi. Ushbu
bo‘limga sakkiz betgacha joy ajratiladi.
</p>
<p>
<strong> Dissertatsiyaga </strong> ilovada qo‘shimcha,
ma’lumotnoma xarakteridagi materiallar
joylashtiriladi. Bu jadvallar, grafiklar, dasturlar,
masalalarning EHMdagi yechimi, formulalar
bo‘lishi mumkin.
85](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_85.png)
![</p>
</div>
</div>
</div>
<script
src = "https://cdn.jsdelivr.net/npm/bootstrap@5.2.3/dist/js/bootstrap.bundl
e.min.js" integrity = "sha384-
kenU1KFdBIe4zVF0s0G1M5b4hcpxyD9F7jL+jjXkk+Q2h455rYXK/7HAuoJl+0I4"
crossorigin = "anonymous" ></script>
</body>
</html>
86](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_86.png)
![87](/data/documents/5abc47e8-757c-4fdc-9af0-bdac63a2b0c4/page_87.png)
KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATALOGNING MODELI,ALGORITMI VA DASTURIY TAMINOTINI YARATISH M U N D A R I J A KIRISH ……………………………………………………………………... 3 I BOB. KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURIY TAMINOTINI ARATISH BO`YICHA ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI …. ……………………….16 1.1 Kutubxonalar faoliyatidagi i lmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturiy taminotini yaratish bo`yicha xorijiy olimlarning tadqiqot ishlari…….………………………………………………………………....16 1.2 Kutubxonalar faoliyatidagi i lmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasyturiy taminotini yaratish bo`yicha resbublika olimlarining tadqiqot ishlari.………………………………………………………………………24 Birinchi bob bo`yicha xulosalar…..................................................................... 40 II BOB. ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURINI MODELINI YARATISH ………. …….....................................41 2.1. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturiy taminotini modeli…………….……..……………….………………41 2.2. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturi algoritmi………..........……….………………...……………………..46 Ikkinchi bob bo`yicha xulosalar……………….……………………….…61 III BOB. ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURINING SINOV NATIJALARI …….…………...…………..........62 3.1. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturiy ta`minotini yo`llanmasi…..………..……………………………….62 Uchinchi bob bo`yicha xulosalar....................................................... ……..70 Umumiy xulosalar…………………….……………………………….…..71 Foydalanilgan adabiyotlar …....……………………..……………………..72 Ilovalari…………..………..……………………..…………………………..76 1
KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. El е ktron turd a g i ma`lumotlarni ishlab chiqish , saq l a shni, qidiri s hni v a ula rn ing i st е ` m olchiga y etka z ib b е rilishining k u n d a n - k unga qiyin lashib ketmoqda . Ma`lumotlardan fo y da l anu v chilarning shaxsiy a x bo ro tl a rning zudlik bilan qidi r ib to pi s hda va ularga m aq qul shakldagi bu ax b o r o t l ar ni e g a bo ` lishlarini istasalar , axborotni y aratuvchil a rni esa o`zlarin i m ua ll if l igi h u q u q l a r ining ximoya qil inishining, m е n е d j е r ham e l е k t r o n shakldagi m a`lu m otl arining boshqarishlarida adminlik m a jburi y a tl arining o ` z bo`yinlariga olis hin i ( m a s a l a n, a xbo r otla r n ing u zo qroq m uddatga s aql a shni ta` m inlani s hi)ni xoxlaydilar . Soha vakillarining fikri ga ko`ra m a`lu m o t larini t o ` g`ri s i d ag i m a`lu m otlari y a`ni m е ta m a` l u m otlari y u q o r i d agicha m u a m m o l ari n ing h al q i l inishida a s o si y r o` li n i o ` y n ashi mumkin ekan . Hujjatlarning o qi m in i har kuni o`sib b o rishi k е ra k li ma`lumotlarni izlashni q i y inl a s h tir m oqda ekan. Int е rn е tdagi izlash m a sh inasi “ I n f o r m ati k ani” a t a m alari b o` y ic h a izlashni t opsh i r i g `i b е r s angiz u 6 1 4 4 ta s a y tin i n g 7 2 13 2 80 s ahifasining “ I n f o r m a tik ani ” gapidagi kelishi m u m kin ligini haqidagi x abarlar b е r a di. Shu nd ay yirik o`lchovdagi ma`lumotlar o qi m in i k o`r i b c hiqishga ham 1 ko`rinishda kitobxo nlar da h a m i m koni y atlar bo`lmasa k е rak. Jahonda ta’limni axborotlashtirish asosida virtual ta’lim texnologiyalari, axborot ta’lim resurslari, multimediali elektron o‘quv majmualarni shakllantirish va ulardan o‘quv jarayonida samarali foydalanish orqali ta’lim tizimini takomillashtirish vazifalari qo‘yilmoqda. Multimedia yordamida o‘qitishli tizimlardan foydalanishni 2
avtomatlashtirilgan ta’limning resurslaridan, darsliklardan va o‘quv- adabiyotlaridan elektroni tarzida axborot kommunikatsion texnologiyalar bilan tushuntirish tajribalari, malakali va zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashda muhim ustuvor vazifalar sifatida belgilangan. Hozirgi k unlarda “ E l е k tron k utu b xo n alar”, “El е kt r on k at a loglar” haqidagi ma`lumotlar v a q ti-vaqti bilan m atbu o t larda t е z- t е z aytilmoqda. AR m arkazlarining el е kt ro n k u t ub x o n alar i , e l е k t ro n k a taloglari t ushu n chala si ba `zida tushunib , boshqa vaqtlarda esa ushbu t ushu n chalarni m anisiga tushunmasdan i s hl at i l m o q da. El е kt ro n kutubxo n alar (EK) q aysi ko`rinishlarda tuzulishi k е rak? Matn m u har irla r i da tuzulib bitta p a pkaga jo y l ashtirilgan fa y llar(fayl) to `p l a m i(to`plamlari) y o k i bo`lmasa m u a l l i f lik h u q u q lari ga qarab bajarilmasdan , ilmiy adabiyotlarni elektiron shaklda ifodalash orqali j a m l a ngan , bi ror “ Ma` lu m otl arning b a z asi b o s h qari s hning ti z i m lari” d an fo y d a l a ni b , « Axb o r o t izlash ti z i m lari»ni hosil qilish orqali el е kt r on k utub x o n alarni hosil qildik , - d е ya aytishi t o `g`r i e k a nmi? K o ` p AR m arka l arining i l m i y - ad ab i y o tl a rni elektiron qilish yordamida ula r ni skaner qilib o`tkazishni yoki oddi y sinflashtirish (aloh i da- alohida p apka(papkalar)ga saqlash) yordamida e l е kt ro n k utub x o n ani y arat gan edik d е b o` y la s hlari t o ` g`r i ek anmi? Bugungi kunda hamma ko m p y ut е r l a s hti r ish, avto m a t lashtirish, el е ktronlashtirish, virtu a l k u t u b x o n alashtirish t us h u n c h alari n ing yoki ularni f un k si y a l arining aniq far q lash imiz lozim. Oliy ta`lim sohalarida ilmiy izlanishlarni bir saytga(dasturga) jamlash bo`yicha multimedia vositalaridan foydalanish va shu jarayonda ta`lim mazmundorligi va samaradorligini ta`minlash maxsus dissertatsion tadqiqot darajasida ishlab chiqilmagan. Bu esa tadqiqot mavzusini dolzarbligini belgilovchi eng muhim omildir. 3
Muammoning o`rganilganlik darajasi. Oliy ta`limga oxirgi yillarda talab ko`payib borgani sari oliy ta`limda ilmiy izlanishlar olib bori sh ham . Oliy ta`limda ham kadrlarga bo`lgan talab ko`paygani sari oliy talimda o`qituvchiga bo`lgan talab ham ortib bormoqda bunda esa o`qituvchilar albatta magistr yoki Phd ilmiy darajaga ega bo`lishi kerak. Shundan kelib chiqgan holda tabiiy holki ilmiy izlanuvchi kadrlarga bo`lgan talab ortib bormoqda. Bunda esa izlanuvchilar o`z mavzusi bo`yicha qilingan ishlar kerak bo`ladi. Shundan kelib chiqgan holda ilmiy yo`nalishda qilingan maqola, dissertatsiyalarni bir joyga jamlashga ehtiyoj tug`uldi. Oliy o`quv yurtlarida tahsil olayotgan bo`lajak o`qituvchilarni hozirgi zamon talablari asosida puxta kasbiy tayyorgarlikka ega, zamonaviy, ilg`or pedagogik texnologiyalar, didaktik o`yinlar, texnika vositalaridan chuqur bilim, malakaga ega bo`lib yetishishlariga asosiy e`tiborni qaratmoq bugungi kunning eng muhim vazifasidir. Ilmiy izlanuvchi o`zi tanlagan mavzusi bo`yicha qanchalik ko`p ma`lumotg ega bo`lsa, keng qamrovli o`rgansa shunga yarasha izlanish olib boradi. Shunga yarasha ilmiy yangilik qilaoladi. Albatta qilingan ishlar ijtimoiy tarmoqlarda yo`q deyaolmaymiz lekin har kim har xil tarmoqlarda rasmiy saytlarga joylagan uni izlab haqiqatga to`g`ri kelishi qanday, shunday muammolarni hisobga olgan holda ushbu dastur ishlab chiqishga to`g`ri keldi. Oddiy oladigan bo`lsak o`qituvchilar xox maktab bo`lsin, xox oliy talim hamma joyda ilmi bilimi yuqori bo`lsa shunga yarasha o`quvchi o`qita oladi. Vizual k utubx o na (the v i th ua lny l ibrary) – bir nechta e axborot elektiron k u t ub x o n a l arning ti z i m lari ko m m un i k atsi y alar 4
v o s italarining y ord a m i bilan bi r lashti rilib , ax bo ro tning m osligi j i h ati dan birlashtirilgan a loqalarini o `rnatil g anligi v a f o y d al a n u v ch i l a rning ax bo ro tlari m a n ba lar orqali t a` m inlashtirish a x b o r o t - el е kt ro n k utubx o nalarini ijtimoir tarmoqlari m aj m ui(majmuasiga) tushuniladi. Axborot resurs markazlari n i n g m a`lu m otlari-bibl i ografikasi a p p a r atidan (MBA) m a`lu m otlar v a b i bliograf i kli n ash r l aridan bazasi , k at al ogi va k art o chkasi s istе m alari, qilingan axborotlar f o n d idan (arxivi)d a n tashkil topgan dir . Unaqa m a tbuotlar a sarlaridan va b oshqa axborotlardan ifodalash orqali va o `qish m aqsadi g a m uvofiq r ahba r liklar q i l i nishi yoki zarur axbo r otlarning zudlik bilan izlab t op i s h ga yordamlashishga m o` l ja l- langan. Axborot elektiron kutu b xolarining axborot b ibliogra f ikli vositasi n i m a dan tashkil topadi ? E l е kt ro nli k a t a l og lari mavjud bo`lmagan elеk t r o n k utubx on a larida zarur ilmiy kitoblarni izlash natijasi judayam kam d araj a d agi kutubxona hisoblanadi . Shuning uchun ham a x b o r o t - e l е ktronni k u t u b x o n alar hosil qilishda u uchun e l е k tr o n k atal o g lari chet el ta l a b l a rini qo`llab quvvatlaydigan d a r aj agacha ishlab chiqish judayam muhim dir . Chet el m a m l a k at l arid a gi k utu b xo na ishi hozirgi kunda ushbu fi k rlar ni qo`llab quvvatlab turibdi . Ana endi o`zimning mavzuyimga keladigan bo`lsam kutubxona katalogi o`zi nima? Kutubxonachilik kataloglari - birqancha ilmiy-kutubxonachilik bazasida mavjud bo`lgan adabiyotlar va ilmiy-hujjatlarni tashkiletuvchisi va mazmunini ifodalab beruvchi bibliografikli yozuvlarning jadvali(bunda harfli, belgili ko`rinishda bo`lishi ham mumkin). Kutubxonachilar katalogi kartali yoki kompyuterning yozuvlaridan tashkil topgan bo`lishi mumkin va elektronni disketalar yoki kitobli hollarda nusxalanib saqlanib kelishi mumkin. Kutubxonadagi mavjud katalog kutubxonaning fondining 5