Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
![Reja:
Kirish
Nazariy qism:
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
Asosiy qism:
2.1. “Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash
2.3. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish
2.4. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish
Xulosa
1](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_1.png)
![Kirish
Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to ` g ` risidagi axborotlarni
qabul qilish va to ` plash , turli masalalarni е chish uchun zarur bo ` lgan ma ' lumotlarni
aniqlash , qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog ` liq bo ` ladi . Shu sababli,
ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot
tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.
Axborotga bo`lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko`lamining tobora
ortib borishi va boshqalar zamonaviy ATlari oldiga bir qator talablar qo`ymoqda.
Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi:
Ma'lumotlarning aniqligi. Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi tеgishli sohaning
axborat modеlini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar
ob'еktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash
lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar kеltirishi mumkin.
Tеzkorlik va unumdorlik. Tizimning tеzkorligi qo`yilgan talabga javob bеrish
vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning tеzkorligini, balki
malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa
olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida
bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi.
MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan
foydalanuvchi barcha im'tеmolchilar tomonidan qo`yiladi. Shu sababli ham MB
dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga
ega.
Ma'lumotlarni himoyalash. Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan
axborat va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, bеgona foydalanuvchilardan
himoyalashni ta'minlash lozim.
Tizimning rivojlanishi. Tizim tarkibi doimo yangi elеmеntlar, dasturlar bilan
taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur.
2](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_2.png)
![NAZARIY QISM
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy
(zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-
yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash
mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta
ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun
perfokartalardan foydalanilgan. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-
yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Eng muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli
1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan
bog’liq.
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar
bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi
muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda
saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Masalan,
OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami"
nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar
bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda,
saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari
guruhidan iborat.
3](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_3.png)
![Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi
va olinishiga qaratilgan qoidalar. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib,
ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish
tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi
lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan
foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan
muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar), ular orqali oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Ma’lumotlar bazasining turlari
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-
quvvatlaydi. Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning
o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan
kam) qo’llab-quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb
ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar
bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni
talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli
4](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_4.png)
![ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli
ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar
bazasi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash deganda ma’lumotlar bazasi tuzilishini
loyihalashtirishga qaratilgan, tashqi foydalanuvchi ma’lumotlarini saqlash va
boshqarish uchun ishlatiladigan harakatlar tushuniladi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash - bu ma’lumotlarni boshqarish tizimini
loyihalashtirish, ishlab chiqish, amalga oshirish va xizmat ko’rsatishni
osonlashtiradigan jarayonlar to’plami. To’g’ri ishlab chiqilgan ma’lumotlar
bazasini saqlash oson, ma’lumotlarning izchilligini yaxshilaydi va diskni saqlash
joyi nuqtai nazaridan iqtisodiy jihatdan samarali.
Ma’lumotlar bazasini loyihalashning asosiy vazifalari taklif etilayotgan
ma’lumotlar bazasi tizimining mantiqiy va fizik loyihalash modellarini ishlab
chiqarishdir.
Mantiqiy model ma’lumotlar talablariga va fizik mulohazalardan mustaqil
ravishda saqlanadigan ma’lumotlarga e’tiborni qaratadi. Ma’lumot qanday
saqlanishi yoki qayerda saqlanishi, qay tarzda, bu bilan bog’liq emas.
Ma’lumotlarning fizik loyihasi modeli ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari (MBBT) kabi apparat vositalari va dasturiy ta’minot tizimlaridan
foydalangan holda ma’lumotlar bazasining mantiqiy loyihasini fizik muhitga
tarjima qilishni o’z ichiga oladi.
Ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish davrida bir qator bosqichlar mavjud
bo’lib, ular ma’lumotlar bazasi tizimini ishlab chiqishda kuzatiladi
1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari
Ma’lumotlar bazasini yaratish va uni dolzarb holatda saqlab turishni amalga
oshiradigan, shuningdek, turli foydalanuvchilarning ma’lumotlar bazasida
saqlanayotgan axborotlardan o’z maqsadlari uchun foydalanish imkoniyatlarini
ta’minlaydigan dasturlar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
(MBBT) deb ataladi.
5](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_5.png)
![Ma’lumotlar bazasi tizimi bu kompyuterlashtirilgan yozuvlarni saqlash
tizimidir. Ma’lumotlar bazasining o’zi elektron fayl (jadval)lar kabinetining bir turi
sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Ushbu tizimning foydalanuvchilariga bunday
fayllarda turli xil operatsiyalarni bajarish imkoniyati beriladi, masalan:
ma’lumotlar bazasiga yangi bo’sh fayllarni qo’shish, mavjud fayllarga yangi
ma’lumotlarni kiritish, ma’lumotlarni olish, ma’lumotlarni o’zgartirish,
ma’lumotlarni o’chirish, ma’lumotlar bazasini o’chirish.
Odatda, zamonaviy MBBT quyidagi komponentlar mavjud:
1) Tashqi va tasodifiy kirish xotirasi va jurnallaridagi ma’lumotlarni boshqarish
uchun javob beradigan yadro;
2) ma’lumotlar olish va o’zgartirish uchun so’rovlarni optimallashtirish va, odatda,
mashinadan mustaqil bajariladigan ichki kodni yaratishni ta’minlaydigan
ma’lumotlar bazasi tilidagi protsessor;
3) ma’lumotlar bazasini boshqarish bilan foydalanuvchi interfeysini yaratadigan
ma’lumotlarni boshqarish dasturlarini sharhlaydigan ishlaydigan qo’llab-
quvvatlash quyi tizimi;
4) axborot tizimiga xizmat ko’rsatishda bir qator qo’shimcha funksiyalarni
ta’minlovchi xizmat dasturlari (tashqi yordam dasturlari).
MBBT ma’lumotlar modeliga ko’ra, iyerarxik , tarmoq , relyatsion ,
obyektga - yo’naltirilgan, grafik, ER model kabi turlarga ajratish mumkin.
Iyerarxik MB - ma’lumotlar bazasining ushbu turida ma’lumotlar ajdod va
avlod o’rtasidagi munosabatlarning tugunlarida saqlanadi. Shuningdek, yozuvlarda
nafaqat bu ma’lumotlar, balki ularning ajdodi va avlodlari to’g’risida ham
ma’lumotlar mavjud. Nomidan ko’rinib turibdiki, “iyerarxiya”, bu daraxtga
o’xshash tuzilishdir. Har bir yozuv orasida ajdod-avlod munosabatlari sifatida
bog’langan aloqalar mavjud.
Ma’lumotni olish uchun biz kerakli ma’lumotlarni olguncha har bir daraxtni
kesib o’tishimiz kerak. Ular asosan bank va telekommunikatsiya sohalarida yuqori
samaradorlik va ilovalarni boshqarish uchun ishlatiladi.
6](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_6.png)
![Tarmoq ma’lumotlar bazalari – tarmoq ma’lumotlar bazasining tuzilishi
Charlz Baxman tomonidan ixtiro qilingan. Tarmoq ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimlari (Network MBBT) subyektlar o’rtasidagi munosabatlarni
yaratish uchun tarmoq tuzilishidan foydalanadi. Tarmoq ma’lumotlar bazalari
asosan katta kompyuterlar tarmog’ida qo’llaniladi. Tarmoq ma’lumotlar bazalarida
ajdod egalik qiluvchi , avlod esa a’zo deb ataladi. Tarmoq ma’lumotlar bazasidagi
ma’lumotlar ko’pga-ko’p munosabatlar kabi tashkil etilgan. Masalan, Integrated
Data Store (IDS), IDMS (Integrated Database Management System), Raima
MBBT, TurboIMAGE va Univac DMS-1100 kabilar MBBT unga misol bo’ladi.
Relyatsion MBBT – barcha ma’lumotlar bazalari orasida eng mashhuridir.
Ushbu turdagi ma’lumotlar bazasida ma’lumotlar o’rtasida o’zaro bog’liqlik
mavjud bo’lib, ular satrlar va ustunlar jadvali shaklida saqlanadi, shu qator yozuvni
va ustun esa atributni anglatadi. Har bir alohida maydon ma’lumotlar qiymatini
ifodalaydi. Relyatsion ma’lumotlar bazasini so’rovlar hosil qilish uchun yozuvlarni
kiritish, o’chirish, boshqarish va qidirishni o’z ichiga olgan strukturalangan
so’rovlar tili (SQL) qo’llaniladi. Relyatsion ma’lumotlar bazasi ikki yoki undan
ortiq jadvallar o’rtasidagi munosabatni tasvirlaydi, bu kalit maydon orqali amalga
oshiriladi. Har bir satrda o’ziga xos kalit maydon mavjud va bu kalit maydonlar
bitta jadvalni boshqasiga ulash uchun ishlatiladi. Oracle, SQL Server, MySQL,
SQLite va IBM DB2 kabi MBBT unga misol bo’ladi.
Obyektga yo’naltirilgan ma’lumotlar bazasi – Obyektga yo’naltirilgan
ma’lumotlar bazasi 1980-yillarning boshlarida yaratilgan. Obyektga yo’naltirilgan
ma’lumotlar bazasi obyektga yo’naltirilgan dasturlash funksiyasi bilan
shug’ullanadi va C ++ va Java semantikasini oshiradi. Obyektni ishlab
chiquvchilar to’liq ma’lumotlar bazasi dasturlarini kamroq harakat va kamroq vaqt
sarflab yozishlari mumkin. Obyektga yo’naltirilgan ma’lumotlar bazalari obyektlar
deb nomlangan kichik dasturlardan foydalanadi.
Grafik ma’lumotlar bazalari – bu NoSQL ma’lumotlar bazasi bo’lib,
semantik so’rovlar uchun grafik tuzilmani qo’llaydi. Ma’lumotlar tugun, qirralar
va xususiyatlar ko’rinishida saqlanadi, unda tugun yozuvga teng, qirrasi ikkita
7](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_7.png)
![tugun o’rtasidagi bog’liqlik va xususiyatlar tugunlarga qo’shilgan qo’shimcha
ma’lumotlardir. Masalan, Neo4j, Azure Cosmos DB, SAP HANA, Sparksee,
Oracle Spatial and Graph, OrientDB, ArrangoDB and MarkLogic kabilar unga
misol bo’ladi.
MBBTning ma’lumotlar bazasiga kirish usuli bo’yicha esa fayl-server ,
mijoz-server , o’rnatilgan tamoyillariga ajratish mumkin.
Fayl-server – MBBT fayl-serverida ma’lumotlar fayllari markaziy ravishda
fayl serverida joylashgan. Ma’lumotlar bazasi har bir mijozning kompyuterida (ish
stansiyasida) joylashgan. MBBT kirish mahalliy tarmoq orqali amalga oshiriladi.
O’qishlar va yangilanishlar fayl blokirovkalari orqali sinxronlashtiriladi. Ushbu
arxitekturaning afzalligi fayl-serveri protsessoriga yuklamaning pastligi.
Kamchiligi sifatida esa lokal tarmoqdagi potensial yuqori yuk; markazlashtirilgan
boshqaruvning qiyinligi yoki umuman mumkin emasligi; yuqori ishonchlilik,
yuqori darajadagi foydalanish va yuqori darajadagi xavfsizlik kabi muhim
xususiyatlarni ta’minlash qiyinligi yoki yetishmasligini ko’rsatishimiz mumkin.
Hozirgi vaqtda fayl-server texnologiyalari eskirgan deb hisoblanadi va katta
axborot tizimlarida undan foydalanish kamchilik hisoblanadi[7] .Bu texnologiya
asosidagi MBBTga Microsoft Access, Paradox, dBase, FoxPro, Visual FoxPro
kabilarni misol qilish mumkin.
Mijoz-server – MBBT mijoz-serveri ma’lumotlar bazasi bilan birga serverda
joylashgan va ma’lumotlar bazasiga monopol rejimda kirish huquqiga ega.
Ma’lumotlarga ishlov berish bo’yicha mijozlarning barcha so’rovlari ma’lumotlar
bazasi mijoz-serveri tomonidan markazlashtirilgan holda qayta ishlanadi. MBBT
mijoz-serverining kamchiliklari serverga bo’lgan talabning oshishi hisoblanadi.
Uning afzal jihatlari esa lokal tarmoqdagi potensial kam yuk; markazlashtirilgan
boshqaruvning qulayligi; yuqori ishonchlilik, yuqori darajadagi foydalanish va
yuqori xavfsizlik kabi muhim xususiyatlarni taqdim etish qulayligidir. Oracle
DataBase, Firebird, Interbase, IBM DB2, Informix, MS SQL Server, Sybase
Adaptive Server Enterprise, PostgreSQL, MySQL, Cache, ЛИНТЕР kabilarni
mijoz-server texnologiyasiga misol qilishimiz mumkin.
8](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_8.png)
![9](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_9.png)
![ASOSIY QISM
“Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
“Talabalar turar joyi” jadvali
“Universitet” jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
Universitet_nomi varchar(50) Universitet nomi
Universitet_manzil
i varchar(100) Universitet joylashgan manzili
Universitet turi varchar(200) Universitet turi
“ttj_malumoti” jadvali :
Maydon nomi Tipi Izoh
TTJ_raqam varchar(50) TTJ nomi
TTJ_sigim int(11) TTJ sig’imi
TTJ_manzil varchar(200) Joylashgan manzili
qarashli_tashkilo
t varchar(200) TTJ qarashli universitet nomi
10](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_10.png)
![“xodimlar” jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
idxodim Int(10) Kalit maydon
xodim_familiya varchar(50) Xodim familiyasi
xodim_ism varchar(50) Xodim ismi
tugilgan_sana Date Xodim tug’ilgan sanasi(2003.08.05)
xodim_lavozim varchar(100) Xodim egallab turgan lavozim
xodim_malumot varchar(100) Xodimning ma’lumoti
xodim_tel_raqam varchar(10) Xodimning shaxsiy telefon raqami
xodim_maosh int(11) Xodim 1 oyda oladigan ish haqqi miqdori
“talabalar” jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
idtalaba int(10) Kalit maydon
talaba_familiya varchar(50) Talabaning familiyasi
talaba_ism varchar(50) Talabaning ismi
talaba_fakultet varchar(100) Talaba ta’lim oladigan fakultet nomi
talaba_yonalish varchar(100) Talaba o’qiydigan yo’nalish nomi
talaba_kurs int(1) Talaba o’qiydigan bosqich raqami
xonasi_raqami varchar(10) Talabaning TTJ dagi xonasi raqami
11](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_11.png)
![“lavozim” jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
idlavozim int(5) Kalit maydon
Lavozim_nomi varchar(50) Lavozim nomi
Lavozim_vazifasi varchar(200) Lavozimning bajaradigan vazifalari
Lavozim_majburiyat
i varchar(100) Lavozim majburiyatlari haqida ma’lumot
“xonalar” jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
xona_raqami int(5) Xonaning raqami
xona_sigimi varchar(10) Xonaga nechta talaba ketishi haqida
ma’lumot
sharoiti varchar(10) Xonaning sharoiti
joylashgan_manzil
i varchar(10) Xona joylashgan etaj va blok
“hujjatlar” jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
hujjat_raqami varchar(25) Hujjat raqami
hujjat_turi varchar(100) Hujjatning turi va vazifasi
hujjat_sanasi Date Hujjatqabul qilingan sana
hujjat_sohasi varchar(100) Hujjat tegishli soha
12](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_12.png)
![“qoidalar” jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
qoida_raqam int(11) Kalit maydon
qoida_nom varchar(100) Qoidaning nomi
qoida_mazmuni varchar(200) Qoidaning mazmuni , qanday shartlari va
majburiyatlari borliga haqidagi matn .
javobgarlik varchar(200) Qoidani buzganda ko’riladigan jazo
JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
Universitet va ttj jadvallarining o’zoro bog’lanishi {1:1}
Universitet va qoidalar jadvallarining o’zoro bog’lanishi {1:N}
13](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_13.png)
![talabalar va Universitet jadvallarining o’zoro bog’lanishi {N:1}
talabalar va qoidalar jadvallarining o’zoro bog’lanishi {1:N}
14](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_14.png)
![ttj va xodimlar jadvallarining o’zoro bog’lanishi {1:N}
xonalar va ttj jadvallarining o’zoro bog’lanishi {N:1}
15](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_15.png)
![xodimlar va lavozim jadvallarining o’zoro bog’lanishi {N:1}
xodimlar va hujjatlar jadvallarining o’zoro bog’lanishi {N:M}
16](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_16.png)
![xonalar va talabalar jadvallarining o’zoro bog’lanishi {N:M}
TTJ tuzilmasini aks ettiruvchi, Universitet , ttj , xodimlar , qoidalar ,
talabalar, hujjatlar , lavozim , xonalar haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi
jadvallarning o’zaro munosabatlari :
Umumiy loyiha ko’rinishi .
17](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_17.png)
![SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “ttj” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE ttj (
TTJ_raqam VARCHAR(50),
TTJ_sigim INT(10),
TTJ_manzil VARCHAR(200),
qarashli_tashkilot VARCHAR(200)
);
2-jadval. “Universitet” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Universitet (
Universitet_nomi VARCHAR(50),
Universitet_manzili VARCHAR(200),
Universitet_turi VARCHAR(100)
);
3-jadval. “xodimlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE xodimlar (
idxodim INT(10) NOT NULL PRIMARY KEY,
xodim_familiya VARCHAR(50),
xodim_ism VARCHAR(50),
tugilgan_sana DATE ,
xodim_lavozim VARCHAR(100),
xodim_malumot VARCHAR(100),
xodim_tel_raqam VARCHAR(10),
xodim_maosh INT(11)
);
18](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_18.png)
![4-jadval. “talabalar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE talabalar (
idtalaba INT(10) NOT NULL PRIMARY KEY,
talaba_familiya VARCHAR(50),
talaba_ism VARCHAR(50),
talaba_fakultet VARCHAR(100),
talaba_yunalish VARCHAR(100),
talab_kurs INT(1),
xona_raqami VARCHAR(10)
);
5-jadval. “lavozim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE lavozim (
idlavozim INT(5) NOT NULL PRIMARY KEY,
Lavozim_nomi VARCHAR(50),
Lavozim_vazifasi VARCHAR(200),
Lavozim_majburiyati VARCHAR(100) );
6-jadval. “xonalar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE xonalar (
xona_raqami INT(5),
xona_sigimi VARCHAR(10),
joylashgan_manzili VARCHAR(10),
sharoiti VARCHAR(10) );
7-jadval. “qoidalar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
19](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_19.png)
![CREATE TABLE qoidalar (
idqoida INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
qoida_nomi VARCHAR(100),
qoida_mazmuni VARCHAR(200),
javobgarlik VARCHAR(200) );
8-jadval. “hujjatalar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE hujjatlar (
hujjat_raqami VARCHAR(25),
hujjat_turi VARCHAR(100),
hujjat_sanasi DATE,
hujjat_sohasi VARCHAR(10)
);
SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “Universitet” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qoshish
INSERT INTO `universitet`(`Universitet_nomi`, `Universitet_manzili`,
`Unverisitet_turi`) VALUES ( 'SamDU','Samarqand shhri Bulvar','Oliy talim
muassasasi' );
2-jadval. “ttj_malumoti” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv
qo’shish
INSERT INTO `ttj_malumoti` (`TTJ_raqam`, `TTJ_sigim`, `TTJ_manzil`,
`qarashli_tashkilot`) VALUES ( '3-sonli',500,'Samarqand shahri
bulvar','Samarqand davlat universiteti' );
3-jadval. “xodimlar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `xodimlar` (`idxodim`, `xodim_familiya`, `xodim_ism`,
`tugilgan_sana`, `xodim_lavozim`, `xodim_malumot`, `xodim_tel_raqam`,
`xodim_maosh`) VALUES
20](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_20.png)
![(1, 'Muhammedov ', 'Zarif ', '1987-09-21 ', 'Kamendant ', 'oliy ',
'+9989476558 ', '4000000 '),
(2, 'Muhammedov ', 'Jasur ', '1980-07-15 ', 'Tarbiyachi ', 'orta malumotli ', '
+998947689090 ', '3000000 '),
(3, 'Sattarov ', 'Rustam', '1988-08-05 ', 'Qoravul', 'orta malumotli ',
'+998949878', '2500000'),
(4, 'Amirova ', 'Gulbahor',' 1978-12-06 ', 'Farrosh', 'orta malumotli ',
'+998977561', '2000000'),
(5, 'Nematullayev ', 'Baxtiyor ', '2002-10-29 ', 'Qoravul ', 'orta malumotli ',
'+998991112 ', '2500000 '),
(6, 'Karimova ', 'Malika', '1997-01-01 ', 'Farrosh ', 'orta malumotli ',
'+9989000901', '2000000'),
(7, 'Azizova ', 'Marxabo', '1998-12-05 ', 'Farrosh', 'orta malumotli ',
'+998947689090', '2000000'),
(8, 'Alimov ', 'Humoyun', '2001-04-25 ', 'Texnik', 'orta malumotli ',
'+998945463223', '2500000');
4-jadval. “talabalar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `talabalar`(`idtalaba`, `talaba_familiya`, `talaba_ism`,
`talaba_fakultet`, `talaba_yonalish`, `talaba_kurs`, `xonasi_raqami`)
VALUES
('Abdullayev', 'Amirbek ', 'Matematika ', 'Matematika', 1, '302'),
('Axadov', 'Jamshid', 'Matematika ', 'Matematika', 1, '302'),
('Sadillayev', 'Husniddin', 'Geografiya va ekalogiya ', 'Geografiya turlari', 3,
'307'),
('Jorayev', 'DIlmurod ', 'Tarix ', 'Tarix ', 2, '312'),
('Ismoilov', 'Jasur', 'Intelektual tizimlar', 'Dasturiy injiniring', 2, '330'),
('Rustamov', 'Husniddin ', ' Geografiya va ekalogiya ', 'Ekalogiya', 3, '323'),
('Hasanov', 'Bunyod ', 'Bialogiya ', 'Bialogiya turlari', 1, '306'),
('Jamoliddinov', 'Sherxon ', 'Tasviriy sanat ', 'Rassomchilik', 1, '318'),
21](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_21.png)
![('Egamov', 'Abdulla', 'Matematika ', 'Matematika', 3, '302');
5-jadval. “lavozim” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `lavozim`(`idlavozim`, `Lavozim_nomi`, `Lavozim
_vazifasi`, `Lavozim_majburiyati`) VALUES
(1,'Kamendant', 'TTJ ni nazorat qilish va uni boshqarish', 'TTJ ichki tartib
qoidalariga rioya qilish '),
(2,'Tarbiyachi', 'Talabalar yashash tarzini va barcha kamchiliklarni nazorat
qilish', 'TTJ ichki tartib qoidalariga rioya qilish '),
(3,'Axrana', 'TTJ xavsizligini taminlash . Uni nazorat qilish ', 'TTJ ichki
tartib qoidalariga rioya qilish . Vazifasiga ma’sulyatli bo’lish '),
(4,' Texnik', ' TTJ da yuzaga keladigan texnik muammolarni bartaraf etish ',
'Vazifasiga ma’sulyatli bo’lish '),
(5,' Farrosh ', 'TTJ ni tozaligini nazorat qilish ', 'Vazifasiga ma’sulyatli
bo’lish va tozalikni saqlash '),
(6,' Hamshira', 'TTJ talabalariga tibbiy yordam ko'rsatish ', 'Vazifasiga
ma’sulyatli bo’lish '),
(7,'Kutubxonachi', 'TTJ kutubxonasini boshqarish ', 'Vazifasiga ma’sulyatli
bo’lish va e’tiborli bo’lish ');
6-jadval. “xonalar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `xonalar`(`xona_raqami`, `xona_sigimi`, `sharoiti`,
`joylashgan_manzili`) VALUES (230,`2 kishilik`,`Alo,`2-etaj 1-blok`),
(330,'2 kishilik','Alo','3-etaj 1-blok'),
(430,'2 kishilik','Alo','4-etaj 1-blok'),
(302,'3 kishilik','Alo','3-etaj 2-blok'),
(321,'3 kishilik','Alo','3-etaj 1-blok'),
(223,'4 kishilik','Alo','2-etaj 1-blok'),
22](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_22.png)
![(503,'4 kishilik','Alo','5-etaj 2-blok'),
(536,'4 kishilik','Alo','5-etaj 1-blok'),
(405,'3 kishilik','Alo','4-etaj 2-blok'),
(210,'4 kishilik','Alo','2-etaj 2-blok');
8-jadval. “qoidalar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO `qoidalar`(`qoida_raqam`, `qoida_nomi`, `qoida_mazmuni`,
`javobgarlik`) VALUES
('1','Odob-axloq qoidalari','Talabalar turar joylarida istiqomat qiluvchilar
umum etirof etilgan axloq-odob qoidalari va belgilangan ichki tartib
qoidalarga soz siz amal qilishlari shart. Shuningdek, TTJda istiqomat
qilayotgan ya','TTJ dan haydaladi '),
('2','Xana almashtirish','Talabalar TTJda yashash davrida belgilangan
tartibda universitet rahbariyati yoki TTJ mudiri(komendanti)ning roziligi
asosida talabalar turar joyining bir xonasidan ikkinchi xonasiga yoki bir
talaba','TTJdan haydalad'),
('3','Navbatchilik','Talabalar navbatchilik jadvaliga binoan oshxona, qavat va
kirish joylarida navbatchilik qiladilar, dam olish joylarida namunali tozalikni
taminlaydilar hamda talabalar yashab turgan xonasi ','haydaladi'),
('4','Kommunaldan foydalanish','Gaz va elektr asboblaridan tejamkorlik
bilan foydalanish qoidalariga qatiy rioya qilishlari lozim.','Jarima solinadi'),
('5','TTJni tark etish`,`Talabalar turar joyidan uzoq muddatga ketayotgan
vaqtda (tatilga, amaliyotga) talabalar uyi mamuriyatini ikki kun oldin yozma
ravishda ogohlantirib qoyishlari kerak..','TTJ dan haydaladi ');
23](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_23.png)
![Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish
1. Ustunlarni olish
SELECT * FROM `xodimlar` - xodimlar jadvalidagi barcha ustunlarni olish :
2.Ayrim ustunlar olish
SELECT 'xodim_familiya' , 'xodim_ism' , 'tugulgan_sana' FRO
M `xodimlar` -xodimlar jadvalidagi xodim_familiya,xodim_ism,tugulgan_sana
ustunlarini olish :
3. So’rov natijalarini cheklash
SELECT `talaba_familiya` , `talaba_kurs` FROM `talabalar
` LIMIT 3 - talabalar jadvalining talaba_familiya,talaba_kurs ustunlarining
dastlabgi 3 ta satrini olish :
24](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_24.png)
![SELECT `xona_raqami` , `xona_sigimi` FROM `xonalar` LIMI
T 1 OFFSET 1 – Xonalar jadvalining 2-satridan boshlab bittasini olish :
4.WHERE operatori
SELECT * FROM `xonalar` WHERE sharoiti = 'Alo
- xonalar
jadvalidagi sharoiti Alo bo’gan xonalar ro’yxatini olish :
SELECT * FROM `talabalar` WHERE talaba_fakultet = 'Matema
tika' or talaba_kurs = 2
- talabalar jadvalida fakulteti Matematikaga yoki
kursi 2-kursga teng bo’lgan talabalar ro’yxatini olish :
25](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_25.png)
![SELECT talaba_yonalish FROM `talabalar` WHERE NOT talab
a_yonalish = 'Matematika' – Talabalar jadvalidagi talaba_yonalish
Matematikaga teng bo’lmagan talabalar ro’yxatini olish :
5.Jadvallarni saralash
SELECT * FROM `xodimlar` ORDER BY xodim_familiya
–
xodimlar jadvalidagi xodim_familiya , xodim_ism jadvallarini saralash :
SELECT * FROM `talabalar` ORDER BY `talaba_kurs` ASC
–
talabalar
– talabalar jadvalini talaba_kurs bo’yicha saralab chiqarish :
26](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_26.png)
![SELECT * FROM `talabalar` ORDER BY `talaba_familiya` DE
SC – talabalar jadvalini talab_familiya ustuni bo’yicha teskari tartibda saralash :
6. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish
SELECT CONCAT ( talaba_ism , "" , talaba_kurs ) AS Yangi_jadv
al FROM talabalar
- Talabalar jadvalidagi talaba_ism va talaba_kurs
ustunlarini bitta ustunga birlashtirib chiqarish :
27](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_27.png)
![Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Men ushbu “Talabalar turar joyi”
ma’lumotlar bazasi loyihasi mavzusidagi kurs ishimni bajarish davomida ko`plab
izlanishlar olib bordim. Jumladan, TTJ bo’yicha ma’lumotlar bilan tanishib
chiqdim. U yerda kerakli ma’lumotlarni qanday olish haqida tassavvurga ega
bo`ldim. To`plagan ma’lumotlarim asosida zamonaviy dasturlash tillaridan biri
SQL da ma’lumotlar bazasini hosil qilishni ham ko’rib chiqdim. MB ni yaratish
davomida dasturlash texnologiyasi bilan chuqurroq tanishib chiqdim va chuqur
malaka hosil qildim. Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va
dinamik usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimlari bilan tanishib chiqdim va mehmonxona bazasi, shuningdek
undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim. Xulosa qilib shuni ta’kidlash
joizki, xozirgi fan-texnika hamda informatsion texnologiyalarining jadal
rivojlanayotgan vaqtida MBBTlarga bo`lgan talablar juda xam kuchli bo`lib, bu
talablarni to`laqonli qondirish biz va bizga o`xshash yosh dasturchilarning oldida
turgan ulkan vazifalardan biri bo`lib xisoblanadi. MBBTlar ishini takomillashtirish
bilan qog`ozvozlikdan ozod bo`lish va ish unumdorligini yuqori darajada
oshirishga erishishimiz mumkin ekan. Bu bilan mustaqil davlatimizning
iqtisodiyotiga qisman bo`lsada o`z hissamizni qo`shgan bo`lamiz
28](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_28.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar:
1. "Database Systems: Design, Implementation, and Management" - Carlos
Coronel, Steven Morris, and Peter Rob.
2. "Database Management Systems" - Raghu Ramakrishnan and Johannes
Gehrke.
3. "Database System Concepts" - Abraham Silberschatz, Henry F. Korth, and
S. Sudarshan.
4. ACM Digital Library ( https://dl.acm.org/ )
29](/data/documents/9dbb5137-7d91-4dfc-8d32-6245d0984b6d/page_29.png)
Reja: Kirish Nazariy qism: 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari 1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Asosiy qism: 2.1. “Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 2.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 2.3. Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish 2.4. Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonlarini yaratish Xulosa 1
Kirish Insonning kundalik m е hnat faoliyati tashqi muhit to ` g ` risidagi axborotlarni qabul qilish va to ` plash , turli masalalarni е chish uchun zarur bo ` lgan ma ' lumotlarni aniqlash , qayta ishlash kabi amallarni bajarish bilan bog ` liq bo ` ladi . Shu sababli, ham yuqoridagi amallar majmuasi, ularni tatbiq etish usullarini vositalari axborot tizimlarini (AT) yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Axborotga bo`lgan talablarning turli-tumanligi, masalalar ko`lamining tobora ortib borishi va boshqalar zamonaviy ATlari oldiga bir qator talablar qo`ymoqda. Bunday talablar jumlasidan quyidagilar kiradi: Ma'lumotlarning aniqligi. Ma'lumki, ma'lumotlar bazasi tеgishli sohaning axborat modеlini tashkil qiladi. Shu sababli ham MB da saqlanayotgan axboratlar ob'еktlarning holati, xususiyati va ular o`rtasida alaqalarni to`liq va aniq ifodalash lozim. Aks holda tashkil qilingan MB xatarli bo`lishi va zarar kеltirishi mumkin. Tеzkorlik va unumdorlik. Tizimning tеzkorligi qo`yilgan talabga javob bеrish vaqti bilan aniqlanadi. Bunda nafaqat EHM ning tеzkorligini, balki malumotlarning joylanishi, izlash usullari, talabning qiyinligini va boshqa olimllarni ham hisobga olish zarur. Tizimning umumdorligi esa vaqt birligi ichida bajarilgan talablarning miqdori orqali aniqlanadi. MBdan foydalanishning odiyligi va qulayligi. Bu talab tizimdan foydalanuvchi barcha im'tеmolchilar tomonidan qo`yiladi. Shu sababli ham MB dan foydalanishning oson, sodda va qulay usullarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Ma'lumotlarni himoyalash. Tizim ma'lumotlar bazasida saqlanilayotgan axborat va dasturlarni tashqi ta'sirlardan, bеgona foydalanuvchilardan himoyalashni ta'minlash lozim. Tizimning rivojlanishi. Tizim tarkibi doimo yangi elеmеntlar, dasturlar bilan taxminlanishi, axborot massivlari o`zgartirilishi, yangilanib borishi zarur. 2
NAZARIY QISM 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Eng muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. 3
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim. Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Ma’lumotlar bazasining turlari Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab- quvvatlaydi. Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli 4
ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash deganda ma’lumotlar bazasi tuzilishini loyihalashtirishga qaratilgan, tashqi foydalanuvchi ma’lumotlarini saqlash va boshqarish uchun ishlatiladigan harakatlar tushuniladi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash - bu ma’lumotlarni boshqarish tizimini loyihalashtirish, ishlab chiqish, amalga oshirish va xizmat ko’rsatishni osonlashtiradigan jarayonlar to’plami. To’g’ri ishlab chiqilgan ma’lumotlar bazasini saqlash oson, ma’lumotlarning izchilligini yaxshilaydi va diskni saqlash joyi nuqtai nazaridan iqtisodiy jihatdan samarali. Ma’lumotlar bazasini loyihalashning asosiy vazifalari taklif etilayotgan ma’lumotlar bazasi tizimining mantiqiy va fizik loyihalash modellarini ishlab chiqarishdir. Mantiqiy model ma’lumotlar talablariga va fizik mulohazalardan mustaqil ravishda saqlanadigan ma’lumotlarga e’tiborni qaratadi. Ma’lumot qanday saqlanishi yoki qayerda saqlanishi, qay tarzda, bu bilan bog’liq emas. Ma’lumotlarning fizik loyihasi modeli ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) kabi apparat vositalari va dasturiy ta’minot tizimlaridan foydalangan holda ma’lumotlar bazasining mantiqiy loyihasini fizik muhitga tarjima qilishni o’z ichiga oladi. Ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish davrida bir qator bosqichlar mavjud bo’lib, ular ma’lumotlar bazasi tizimini ishlab chiqishda kuzatiladi 1.2. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Ma’lumotlar bazasini yaratish va uni dolzarb holatda saqlab turishni amalga oshiradigan, shuningdek, turli foydalanuvchilarning ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotlardan o’z maqsadlari uchun foydalanish imkoniyatlarini ta’minlaydigan dasturlar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deb ataladi. 5