Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi
![Mavzu: Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorligi
Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi..... ...................................... ..... 3-7
1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik muammolarining ijtimoiy-siyosiy
xususiyatlari...........................................................................................................8-17
2. Mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda O’zbekistonning BMT bilan
hamkorligi.......................................................................................... ............ 1 8 -3 3
3. O’zbekistonning Markaziy Osiyo mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi
xalqaro tashkilotlar doirasidagi o’rni va roli... .......................................... 3 4 -4 3
4. O’zbekiston va xalqaro tashkilotlarning mintaqada demokratik va ijtimoiy
islohotlarni amalga oshirish soxasidagi hamkorligi.......................................... 4 4 -54
Xulosa..............................................................................................................5 2 -5 5
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati...............................................................5 6 - 591](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_1.png)
![Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi
Mavzuning dolzarbligi. XXI asr arafasida insoniyat tarixida siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan butun dunyoni qamrab olgan global miqiyosdagi tub
o’zgarishlar yuz berdi va bermoqda.
Mustaqil davlatlarning vujudga kelishi Markaziy Osiyo mintaqasida
yashayotgan xalqlarning taraqqiy etishi uchun katta imkoniyatlar yaratdi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “O’zbekiston
Mustaqillik tufayli dunyoga, jahonga chiqdik. Qariyb yuz yildan beri yopib
qo’yilgan chegaralar ochildi... jahon jamoasi O’zbekistonni, bizning Vatanimizni
quchoq ochib qabul qildi… Sobiq Ittifoq doirasidagi mustaqil respublikalar bilan
yaxshi munosabatlar o’rnatdik… O’rta Osiyo respublikalari va Qozog’iston –
qondosh-qarindosh qo’shnilarimiz bilan yanada yaqinroq bo’ldik. Bugun shuni
komil ishonch bilan aytishim mumkinki, mustaqil davlatlar davrasida O’zbekiston
o’zining o’rnini egalladi. O’zbekiston tenglararo teng bo’ldi” 1
. Darhaqiqat,
O’zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatining mustaqil sub’ektiga aylanib,
mintaqa va jahon miqyosidagi muammolarni hal qilishda faol ishtirok etmoqda.
Bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqasi tobora o’ziga xos kurash maydoniga
aylanib bormoqda. Bu, avvalambor, mintaqaning geostrategik mavqei va tabiiy
resurslarga boyligi bilan bog’liq. O’zbekistonda barqarorlik, tinchlik, osoyishta lik,
mil lat lararo totuvlikni saqlab qolishda mintaqada mavjud bo’lgan yoki tu g’i lishi
mumkin bo’lgan turli xil tahdidlarning mohiyatini, ularning tarixiy ildizlarini
chuqur anglab yetish, ularni keltirib chiqarayotgan omillarni o’z vaqtida hal etish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda soxa mutaxassislari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri
respublika tashqi siyosatining shakllanishi, asosiy tamoyillari, jahon hamjamiyati
bilan ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorlik aloqalari tarixini va tadrijini
o’rganish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, xalqaro tashki lot larning BMT, yeXHT ,
SHHT va MDH misolida Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni
1
Karimov I.A. O’zbekiston dunyo xaritasidan o’ziga munosib joy oldi. // O’zbekiston mustaqillikka erishish
ostonasida. –Toshkent: O’zbekiston, 2011. –B. 416-417. 2](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_2.png)
![saqlashga oid faoliya tini ilmiy jihatdan chuqur o’rganish muhim ahamiyat kasb
etadi .
Muammoning o’ rganilganlik darajasi. Markaziy Osiyo minta qasida
xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash hamda bu jarayonda xalqaro tashkilotlarning
tutgan o’rniga oid masalalar mamlakatimizdagi faylasuf, siyosatshunos va tarixchi
olimlar tomonidan o’rganilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan
konseptual g’oyalar, mamlakatning tashqi siyosati, xalqaro munosabatlari hamda
mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga oid masalalar musta qillikning dastlabki
kunlaridan boshlab respublika olimlari tomonidan keng o’rganila boshlandi hamda
bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Jumladan,
SHuni ham ta’kidlash joizki, m azkur masalaning siyosiy jihatlari, Markaziy
Osiyo mintaqasi xavfsizligi va barqarorligiga tahdid solayotgan omillar va
bevosita, terrorizm xavfi bilan bog’liq masalalar mamlakatimizning siyosatshunos
va huquqshunos olimlari tomonidan o’rganib kelin moq da. Jumladan, ushbu
masalalar N .Jo’rayev, A.Qirg’izboyev, A.Zakurlayev, M.A.Rajabova, D.Muitov,
E.Ikromov, F.Tolipov, T.A.Jo’rayev, S.O.Otamurotov, R.Alimov, S.Safoyev,
N.Safa rova, SH.G’oy ib nazarov, SH.Arifxanov va boshqalarning tadqiqotlarida o’z
aksini top gan 1
. Ularda O’ zbekiston taraqqiyotiga sal biy ta’sir o’tkazishi mumkin
bo’lgan xavf-xatarlar, minta q aviy muammolar ning mohiyati, Markaziy Osiyoga xavf
solayotgan tahdidlar, O’ zbekiston da olib bo rilayotgan milliy siyosat va millatlararo
munosabatlar ning bar q aror ri voj lanishda tutgan o’rni, terrorizm, diniy fun damen -
talizm, eks tre mizm ning mohiyati, uning butun mintaqaning barqaror tara q q iyo tiga
1
Jo’rayev.N. Terrorizm-insoniyat hayotiga tahdid. // Jamiyat va boshqaruv. –1999. –№1. –B. 4–7; Qirg’izboyev
A.K. O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi. –Toshkent: Fan, 2004. –280 b.;
Zakurlayev A. G’oyalar kurashi. –Toshkent: 2000. –B. 54; Rajabova M.A. Diniy ekstremizm va terrorchilik. –
Toshkent: YAngi asr avlodi, –2000. –B.155.; Muitov., D, Ikromov E. Terrorizm xuruji va yalpi xavfsizlik. //
Jamiyat va boshqaruv. –2001. – №3.; Tolipov F. Terrorizmning milliy va mintaqaviy xavfsizlikka solayotgan
tahdidi // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. –2001. –№3; Tolipov F. O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy
va mafkuraviy o’zgarishlar bilan bog’liq katta strategiyasi. –Tashkent: Fan, 2005. –154 b.; Jo’rayev T. Mintaqaviy
mojarolar va siyosiy yechimlar. Politologiya. –Toshkent: 2002; Otamurotov S. Siyosat va millatlararo munosabatlar.
Poli to lo giya. Mualliflar jamoasi. –Toshkent, 2002. – B. 100; Alimov R. sentralnaya Aziya: obshnost interesov. –
Tashkent: SHarq, 2005. –S. 158.; S.Safoyev. Markaziy Osiyoda kechayotgan geosiyosiy jarayonlar va mintaqaning
hozirgi dunyo xalqaro munosabatlar tizimida tutgan o’rni // Xalqaro munosabatlar. –2005. № 3. B. 5-15.; Safarova
N. Terrorizm (tarixiy-falsafiy tahlil). –Toshkent: Noshir, 2009. –B. 216; G’oyibnazarov SH. Xalqaro terrorizm:
ildiz, omillari va manbai. –Toshkent: Ozbekiston, 2009. –B. 235.; Arifxanov SH.Sentralnaya Aziya: nastoyasheye i
budusheye. –Tashkent, 2010. – 218 s. 3](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_3.png)
![o’t ka za yot gan salbiy ta’siri va bosh qa bir q ator dolzarb masalalarning u yoki bu qir -
ra la ri ochib berilgan.
A.K.Qirg’izboyev o’zi ning monografiyasida O’zbekistonning Buyuk Ipak
yo’lini tiklash borasida Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligi, zamonaviy
integratsion jarayonlarning asosiy xususiyatlari, Osiyo mamlakatlari bilan
hamkorligining huquqiy asoslari, O’zbekistonning Osiyodagi xalqaro tashkilotlar,
Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari, Osiyodagi yetakchi davlatlar bilan
aloqalari tahlil ostiga olingan.
A.X.Saidov, SH.YOdgorov, A.Ibrohi mov, O.Abdullayev, A.Abdisattorov,
A.Kamarov va boshqa tadqiqotchilarning asarla rida aso san mintaqa davlatlarining
xavfsizlik va barqarorlikni saqlashda xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlik
aloqalari hamda uning huquqiy asoslariga oid masalalar yoritilgan 1
.
R.H.Murtazayeva, E.Z.Nuriddinov, Q.Usmonov, YA.G’affarov, A.Xol liyev,
M.Raximov, K. Perimkulova kabi tarixchi olimlarning asarlari da esa masalaning
tarixiy jixatlariga asosiy e’tibor qaratiladi 2
.
Masalan, R.H.Murtazayeva o’zining kitobida O’zbekiston hududida
bag’rikenglik tamoyillarining tarixiy jihatlarini, uning eng qadimgi davrdan to
hozirgi kunga qadar namoyon bo’lganligini ilk bor aniq ma’lumotlar asosida
yoritib bergan. SHuningdek, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid
tug’diruvchi omillardan biri bo’lgan milliy nizolarni oldini olish borasida
O’zbekistonda olib borilayotgan milliy siyosat, aholining milliy tarkibi,
1
Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. –Tashkent, 1998 –S. 20.; YOdgorov SH. Mintaqaviy
barqarorlik omillari. // Qonun hi moya sida. –2003. –№1. –B. 35.; Ibrohimov A. Markaziy Osiyo xavfsizligi
yo’lida. // Muloqot. –2002, –№3; Abdullayev O. O’zbekiston – yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashki-loti. //
Ilm sarchashmalari. 2004. –№1. B. 36–40.; Abdisattorov A. Xalqaro terrorizmga qarshi kurashda strategik
hamkorlikning huquqiy asoslari.// Demokratlashtirish va inson huquqlari, № 3, 2006, 47-bet.; Kamarov A.
O’zbekistonnning BMT bilan xalqaro terrorizmga qarshi kurash sohasidagi xamkorligi // O’zbekiston va BMT:
tajriba va hamkorlik istiqbollari. Konferensiya materallari. 2007 y 16 mart. –Toshkent: 2007. – B. 177.
2
Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag’rikenglik.// O’quv qo’llanma. –Toshkent:
Universitet, 2007. –B.184; Nuriddinov E.Z. Mejdunarodnoye sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so stranami
yevropы. –Toshkent: CHulpon, 2002. –216 s.; Nuriddinov E.Z., Axmedov SH.YA. Stanovleniya i prioritetnыe
napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. // Ozbekiston tarixi //. 2002, №4. S. 3-11;. Nuriddinov. E.
Geopoliticheskoye mesto Respubliki Uzbekistan v sentralnoy Azii // Xalqaro muno sa bat lar yangi tizimining
shakllanishi va unda O’zbekiston Respublikasining ishtiroki. Respublika ilmiy-nazariy kon fe rensiya to’plami. –
Toshkent, 2009. –B.21.; Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. –Toshkent:
Moliya, 2003. –84 b.; G’afarov YA., Xolliyev A. O’zbekiston va jahon hamjamiyati. –Toshkent: Universitet, 2003. –
156 b.; Raximov M. Etap ы transformatsii SHOS v usloviyax geopoliticheskix izmeneniy v sentral’noy Azii. //
Ijtimoiy fikr – inson Huquqlari №4. 2004; Raximov M., Perimkulova K. Uzbekistan v mejdunarodn ы x i
regionaln ы x organizatsiyax // Ozbekiston tarixi, 2004, №3, s. 46-52. 4](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_4.png)
![bag’rikenglik tamoyillari atroflicha tadqiq etilgan. SHuni ham ta’kidlash joizki,
mustaqillik yillari O’zbekistonning tashqi aloqalari, mamlakat hamda mintaqaviy
xavfsizlik va barqarorlik masalalarining tarixiy va siyosiy jihatlariga bag’ishlangan
bir qator doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari h imoya q ilindi. Ularda
O’ zbekiston Respublikasi va Markaziy Osiy mintaqasi xavf siz ligini ta’minlashning
dolzarb masalalari tadqiq qilingan.
Hozirda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro
tashkilotlarning roli masalasiga bag’ishlangan mustaqil tadqiqot lar amalga
oshirilgan. Masalaning turli jixatlari mavjud bo’lganligi uchun uni tadqiq etish
dolzarb bo’lib qolaveradi. SHu sababli bitiruv malakavish ishida ana shu
muammoni yoritish vazifasi qo’yilgan.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoda xavfsizlik va
barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar, jumladan Birlashgan
Milatlar Tashkiloti (BMT), yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT),
Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) va SHanxay Hamkorlik Tashkiloti
(SHHT) hamda O’zbekiston Respublikasining rolini ilmiy jihat dan o’rganish va
tahlil qilish tadqiqot ishidan ko’zlangan asosiy maqsad hisoblanadi.
Qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- minta q aviy muammolar tizimi, ularning o’zaro nisbati va munosabati ni tahlil
etish;
- Markaziy Osiyoda mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluv chi
omillarning vujudga kelish sabablari, tarixiy ildizlarini va zamonaviy
ko’rinishlarini ani q lash;
- mintaqa davlatlarining tashqi siyosatida xavfsizlik va barqarorlik masa lalarini
tahlil qilish;
- Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda O’zbekis tonning
yetakchilik o’rnini ko’rsatish;
- tinchlik va xavfsizlik masalalarida mintaqa davlatlarining xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorligining asosiy jihatlarini belgilash;
- Markaziy Osiyo mamlakatlarida demokratik va tarixiy jarayonlarda xalqaro 5](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_5.png)
![tashkilotlarning faoliyatini tahlil etish;
- mintaqa barqarorligini ta’minlash yo’lida xalqaro tashkilotlarning gumanitar
yordami masalasini o’rganish.
Tadqiqotning tuzilishi va xajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch paragraf,
xulosa va adabiyotlar ruyxatidan iborat. Ishning xajmi betdan iborat.
1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik muammolarining ijtimoiy-
siyosiy xususiyatlari 6](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_6.png)
![O’tmishda Turonzamin – Movaraunnahr – Turkiston – O’rta Osiyo va
Qozog’iston, xozirda esa Markaziy Osiyo deb nom olgan bu ulkan xududda 5
mustaqil davlat mavjud bo’lib, ular O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston,
Tojikiston va Turkmaniston davlatlaridir.
Ularning xududi 4,4 mln kv. km aholisi 55 mln dan ortiqdir. 1
Bu davlatlarda yuzdan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilmoqda.
Ularning dini, tili, dili, suvi, h avosi bir va yeri tutash, madaniyati, urf-odatlari,
an’analari bir-biriga ya q in. Ular nafaqat qo’shni balki qon qardosh bo’lib ketgan.
Markaziy Osiyo kuchli iqtisodiy potensialga ega bo’lgan mintaqa. Katta
miqdorda ishchi kuchi, suv-energetika, transport-kommunikatsiyasi va yer
resurslariga, tabiiy boylikka ega bo’lgan, SHarq bilan G’arbni bog’lovchi “Buyuk
Ipak yo’li” ustida joylashgan va geostrategik jihatdan katta qulaylikka ega bo’lgan
bu mintaqa dunyodagi rivojlangan davlatlarning diqqatini o’ziga tortmoqda.
Katta boylikka ega bo’lgan bu mintaqada diniy ekstremizm va xalqaro
terrorizm havfi kuchayib bormoqda.
Markaziy Osiyo davlatlari orasida aholisining soni, iqtisodiy, ilmiy-
texnikaviy va intellektual salohiyati jihatidan, hamda mintaqa havfsizligini
ta’minlash, diniy ekstremizm, xalqaro terrorizm, narkobiznesga qarshi kurash
jihatidan O’zbekiston yetakchi o’rinni egallaydi. 2
Istiqlol tufayli O’zbekiston Mustaqil tashqi siyosat olib borish imkoniyatiga
ega bo’ldi. Bu siyosat davlatimiz milliy manfaatlarining ustuvorligi, xalqaro huquq
normalariga qat’iy rioya qilish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik,
xududiy da’volar qilmaslik, nizoli masalalarni tinch yo’l bilan hal qilish,
tajovuzkor xarbiy bloklarga qo’shilmaslik, yadro quroliga ega bo’lmaslik kabi
tamoyillarga asoslanadi. SHu tufayli ham O’zbekiston Jaxon Hamjamiyatida
o’zining munosib o’rnini egallab, xalqaro maydonda katta obro’-e’tiborga ega
bo’lmoqda. Bugungi kunda Markaziy Osiyoda joylashgan mamlakatlarni,
1
Abdullayev O.B, Nurullayeva N. O’zbekiston – Markaziy Osiyoda tinchlik tayanchi. Ilm sarchashmalari. 2002y. 2-
son. 26-27 betlar.
2
Markaziy Osiyo: kecha, bugun, ertaga. Ishonch. 2001y. 29 dekabr. 7](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_7.png)
![demokratik, huquqiy, dunyoviy taraqqiyot yo’lidan qaytarishga urinayotgan turli
xil ekstremistik kuchlar va markazlar bu yerdagi havfsizlikka raxna solmoqda.
Bu yovuz kuchlar diniy ekstremizm va xalqaro terrorchilikni mintaqamizga
yoyishga urinmoqda.
Giyoxvand moddalar va qurol-yarog’larni noqonuniy yo’llar bilan olib o’tish
va sotish nafaqat Markaziy Osiyo balki butun dunyo havfsizligiga jiddiy taxdid
solmoqda.
XX asrning oxiri – XXI asr boshida jahon siyosiy xaritasida yuz bergan tub
o’zgarishlar Markaziy Osiyoda ham keskin o’zgarishlarga olib keldi. Markaziy
Osiyo respublikalari mustaqilikka erishgandan so’ng mintaqa xavfsizligi va
barqarorligiga tahdidlar ana shu geosiyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar bilan
uzviy bog’liq. Bu tahdidlar bir qancha omillar zanjiridan iborat. Tojikistondagi
birodarkushlik urushi, Afg’onistondagi nizolar, terrorizm, diniy ekstremizm va
fundamentalizm shular jumlasidandir. Mustaqillikka erishgan Markaziy Osiyo
davlatlarida turli siyosiy, iqtisodiy, harbiy va ekologiyaga oid ko’plab muam molar
to’planib qolganligi sir emas.
SHuning uchun ham Prezidentimiz I.A.Karimov BMT Bosh
Assableyasining 48-50 sessiyalari va “Ming yillik” sammitida so’zlagan nutqida
ilgari surilgan “Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash”,
“Mintaqani yadro qurollaridan xoli zonaga aylantirish”, “Fuqarolar urushi olovida
yonayotgan qo’shni Afg’onistonga qurol-yarog’ yetkazib berishni to’xtatish”,
“Mintaqalar havfsizligini barqaror etish orqali dunyo tinchligini ta’minlash”,
“Xalqaro terrorizm va ekstremizmga qarshi hamkorlikda kurashish” kabi muhim
takliflari xalqaro jamoatchilik tomonidan qo’llab-quvvatlandi. 1
Afg’onistondagi notinchliklar dunyo hamda Markaziy Osiyo mintaqasi
xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluvchi eng muhim omillardan biriga aylandi.
SHu sababga ko’ra Markaziy Osiyo mamlakatlari tinch yo’l bilan Afg’onistonda
tinchlikni o’rnatishdan va shu orqali mintaqada xavfsizlikni ta’minlashdan va uzoq
muddatli barqarorlikka erishishdan manfaatdorlar.
1
«Terrorizmga qarshi kurashda birdam bo’laylik». Oliy Majlisning O’zbekiston xalqiga Murojaati. Xorazm
ќaqiqati. 2001y. 8 dekabr. 8](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_8.png)
![Af g’ onistonda birodarkushlik urushlari 23 yildan orti q davom etdi. Bu
mamlakat xal q aro terrorizm va diniy ekstremizm markaziga aylangan edi. Bundan
tashqari insoniyat uchun katta havf bo’lgan giyohvand moddalar yetishtirilardi.
Dunyoda yetishtirilgan giyohvand moddaning 70 foizi Afg’onistonda yetishtiriladi.
Bu zaxarli moddani O’rta Osiyo orqali dunyoga tarqatishga harakat qilinilgan.
O’zbekiston bunga qarshi keskin kurash olib borayapti. Markaziy Osiyoda tinchlik
va barqarorlikni qaror toptirish havfsizlikni ta’minlash O’zbekiston tashqi
siyosatining asosiy yo’nalishi hisoblanadi.
Tadqiqot tahlili shuni ko’rsatadiki, mintaqada mavjud muammolardan yana
biri bu hududda yadro va yalpi qirg’in qurollarini saqlamaslik, sinovdan
o’tkazmaslik bilan bog’liq masalalar hisoblanadi. Bu sohadagi yutuq va
kashfiyotlarni sinab ko’rish davom etayotganligi mintaqa davlatlari mustaqilligi va
barqarorligiga xavf solmoqda.
Mintaqada mavjud bo’lgan muammolardan yana biri turli mafkuraviy
vositalar orqali mintaqaviy va davlatlararo mojarolar keltirib chiqarish ga qaratilgan
harakatlar bilan bog’liq. Buni ayrim mamlakatlar hududida faoliyat ko’rsatayotgan
ba’zi g’oyaviy mafkuraviy markazlar o’zlariga maqsad qilib olganlar. Ular bir
davlat hududidan boshqa mamlakatlarga giyohvan dlik moddalari, ta’qiqlangan
adabiyotlar, turli qurol-yarog’ kabilarni noqonu niy tarzda olib o’tishiga
urinmoqdalar. Ularning ma’lum bir kuchlari Af g’o niston hududida turib, Markaziy
Osiyo davlatlariga – O’zbekiston va Qirg’iziston hududiga, bu yerda yashayotgan
xalqlar hayotiga qarshi tajovuz korona harakatlar qilishga, begunoh insonlar qonini
to’kishga intilmoqda.
Mintaqadagi barqarorlikka tahdid soluvchi omillardan yana biri narkobiznes
hisoblanadi. Tadqiqot jarayonida olingan ma’lumotlarga ko’ra 2000 yilda Rossiya
qora bozoridagi narkotik moddalarning 60 % ini, yevropa qora bozoridagi narkotik
moddalarning 80 % ga yaqinini, AQSH qora bozoridagi narkotik moddalarning 35
% ni, jahon qora bozoridagi narkotik moddalarning 75 % ni afg’on zaminidagi
yetishtirilgan narkotik moddalar tashkil qilgan. Afg’onistonda 1998 yilda 300 ming
tonna, 1999 yilda 450 ming tonna, 2000 yilda 700 ming tonna opium yetishtirilgan, 9](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_9.png)
![va ma’lumotlarga ko’ra shu yillarda yetishtirilgan opiumdan 30 ming tonna geroin
tayyorlash mumkin ekan 1
.
Mazkur paragrafda biz mintaqa xavfsizligiga tahdid solayotgan omillardan
biri sifatida Orol muammosi ham nazardan chetda qol dirmadik . Ma’lumotlarga
ko’ra, XX asrning 60 – yillarida Orol dengizining suv hajmi 1064 kub.km.,
chuqurligi 69 metrni tashkil qilgan bo’lsa, 90 – yillarning boshlarida suv hajmi
400 kub.km.ga tushib qolgan, chuqurligi 39 metrgacha pasaygan. Bugungi kunda
Orol dengizining tuzli changlari 200 kilometrgacha borib, har yili atmosferaga 15-
75 mln. tonnagacha chang ko’tarilmoqda. Orol bo’yi rayonlarida 520 kg /ga
sho’rlanish to’g’ri keladi 2
. Mana shu dalillarning o’zi ham bu muammoni
nechog’liq ulkan ekanligidan dalolat beradi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun g’oyat muhim bo’lgan yana bir muammo
– suv zahiralaridan oqilona foydalanish masalasi hisoblanadi. Zero, suv ta’minoti
va transchegaraviy suv zahiralaridan foydalanish ushbu mintaqa taraqqiyotiga
to’siq bo’lib kelayotgan omillardan biridir.
Tojikiston va Qirg’izistondagi mavjud gidroinshootlarning energetika
rejimida ishlashi tufayli O’zbekistonda Sirdaryo havzasi bo’yicha suv taqchilligi
yiliga 2,5 kub kilometr, Amudaryo bo’yicha esa yilning qanday kelishiga qarab 1,5
dan 3 kub kilometrgacha tashkil etmoqda 3
.
SHuningdek, mazkur pragrafda biz mintaqa davlatlarining tashqi siyosatida
xavfsizlik va barqarorlik masalalari ham o’z e’tiborimizni qaratdik .
O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida strategik manfaatlarini
takomillashtirib borib, dunyoda va ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida
barqarorlikni mustahkamlash sohasida xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan faol
hamkorlikni yo’lga qo’ydi.
Afg’oniston muammosini hal etish yo’lida O’zbekiston mustaqillikni
dastlabki kunlaridan boshlab o’z tashqi siyosatida faol ish olib borganligi ko’rsatib
o’tilgan. Jumladan, 1992 yil 13 oktyabrda Toshkentda O’zbekiston Respubli kasi
1
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi Joriy arxivi (JA). Informatsionnыy byulleten o narkosituatsii
sentralno-aziatskiy region. OSCE, 2005. – S. 2.
2
YEXHT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 2000 god o deyatelnosti OBSE. – S. 11.
3
?
Isoqov B. “Suv bosimi” poydevorga darz yetkazadi...mi? // Mavrid, 2010 yil 6 may, №11. – B. 5. 10](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_10.png)
![P re zi denti I.A.Karimov va Afg’oniston Islom davlati rahbari Burhoniddin Rabboniy
tomonidan ikki qo’shni davlat o’rtasida diplomatik muno sa batlar o’rnatish, havo
yo’llari ochish to’g’risidagi hujjatlar imzolangan 1
.
Markaziy Osiyo mintakasida xavfsizlikni ta’minlash yo’lida O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov xalqaro tashkilotlarning yig’ilishlarida qator
tashabbuslarni ilgari surgan. Jumladan, bunday tashabbuslar BMT Bosh
Assambleyasining 48-sessiyasidagi ma’ruzasida, 1994 yil dekabrda ye vropada
Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT)ga 2
a’zo mamlakatlar davlat
boshliqlarining Budapesht sammitida , 1997 yil 22–25 sentyabridagi yeXHT
Parlament Assambleyaning kengaytirilgan “Mar ka ziy Osiyo va Kavkazda
mintaqaviy xavfsizlik, siyosiy va iqtisodiy, ijtimoiy va insonparvarlik masalalari”
mavzusida Toshkent shahrida bo’lib o’tgan xalqaro seminarida bayon etilgan 3
.
SHu bilan birga, 1999 yil 19-20 iyul kunlari O’zbekiston hukumati
tashabbusi bilan Afg’oniston masalasi bo’yicha “6+2” guruhi uchrashuvining
Toshkent shahrida bo’lib o’tganligiga va uning ahamiyatga ega tomonlariga
alohida e’tibor berilgan 4
.
Ko’p yillar davomida cho’zilib ketgan Afg’on muammosining hal
bo’layotganligi dunyodagi yetakchi davlatlar va xalqaro tashkilotlarning sa’y-
harakatlari natijasi deb qarash lozim. Bu harakatda O’zbekiston ham faol ishtirok
qildi.
O’zbekiston Afg’on muammosini hal qilish uchun xalqaro maydonda va
mintaqada o’ziga bog’liq bo’lgan barcha chora-tadbirlarni amalga oshirdi va
oshirmoqda.
1
Karimov I.A. Afg’onistonda tinchlik va xavfsizlik uchun. –Toshkent: O’zbekiston Islom universiteti, 2002. – B. 5.
2
yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT) dastlab yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi
(EXHK) ko’rinishida 1975 yil Finlyandiyaning poytaxti Xelsinki shahrida vujudga kelgan. Jahonda sodir bo’lgan
siyosiy o’zgarishlar natijasida yeXHKning 1990 yil Parij sammitida qabul qilingan “YAngi yevropa uchun Parij
xartiyasi” xujjatiga ko’ra zamon talabidan kelib chiqqan holda yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi
(EXHK)ni yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT)ga aylantirish haqida qaror qabul qilindi. 1996 yil
Budapesht sammitida yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashi (EXHK) yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik
Tashkiloti (EXHT)ga rasmiy ravishda aylantirildi.
3
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy
si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S. 7.
4
Xalq so’zi. 2000 y 7 iyul. 11](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_11.png)
![1997 yilda O’zbekistonning tashabbusi bilan, Afg’oniston muammosini hal
qilish bo’yicha 6+2 guruhi tuzilgan edi. Bu Afg’oniston bilan chegaradosh 6 ta
davlat (Eron, Pokiston, Xitoy, O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston) hamda
Rossiya va AQSH. Bu davlatlarning 3 tasi BMT havfsizlik kengashining doimiy
a’zosidir (Xitoy, Rossiya, AQSH).
Bu davlatlar vakillari bir necha marta uchrashib mazkur masala yuzasidan
muzokaralar o’tkazdilar. Nuqtai-nazarlari turlicha bo’lishidan qat’iy nazar bu
davlatlar Afg’onistonda tinchlik o’rnatishni yoqlab chiqdilar.
1999 yil 19 iyulda Toshkentda 6+2 guruxining uchrashuvi bo’lib o’tdi.
Uchrashuvda mamlakatimiz rahbari “Tinchlik va barqarorlik – mintaqamiz
taraqqiyotining bosh omili” mavzusida nutq so’zladi. Bu nutqning asosiy
yo’nalishi Afg’on mojarosini faqat tinch yo’l bilan hal etish natijada Osiyo
qit’asining markazida tinchlik va barqarorlikni ta’minlashga qaratildi.
Uchrashuv yakuni bo’yicha “Afg’onistondagi mojaroni tinch yo’l bilan
bartaraf etish tamoyillari” haqidagi Toshkent deklaratsiyasi qabul qilindi. Mazkur
deklaratsiya BMT ning rasmiy hujjatlari sifatida qabul qilindi. 1
O’zbekiston mustaqillikka erishishi bilan yadro quroli sinovlariga va ularni
ishlab chiqarishga qarshi ekanligini ma’lum qildi.
SHu maqsadda Markaziy Osiyoni yadrosiz xududga aylantirish tashabbusi
ilgari surildi.
Prezidentimiz taklifi bilan 1997 yil 15-16 sentyabrda Toshkentda “Markaziy
Osiyo yadro qurolidan xoli xudud” mavzusida xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. Unda
20 ta xalqaro tashkilot va jahonning 50 dan ortiq, jumladan AQSH, Germaniya,
Fransiya, Rossiya, YAponiya, Xitoy, Xindiston, Pokiston, Eron va boshqa
davlatlarning diplomatiya xamda xukumat vakillari ishtirok etishdi.
O’zbekistonning Markaziy Osiyoni yadro qurolidan xoli zonaga aylantirish
lozimligi to’g’risidagi tashabbusini BMT ning havfsizlik kengashi qo’llab-
quvvatladi.
1
Karimov I.A. «Biz uchun xalqimiz, vatanimiz manfaatidan uluђ maqsad yo’q». T. «O’zbekiston» 2002y. 20-22
betlar. 12](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_12.png)
![1997 yil 9 dekabrda BMT Bosh Assambleyasining 52 sessiyasi “Markaziy
Osiyoda yadro qurolidan xoli zona yaratish” haqida rezolyutsiya qabul qildi. Bu
O’zbekiston tashqi siyosatining ulkan g’alabasi bo’ldi.
O’zbekiston Prezidentining tashabbusi va faol harakati natijasida Markaziy
Osiyo mamlakatlari o’rtasida xalqaro terrorizmga, diniy ekstremizmga, uyushgan
jinoyatchilikka qarshi birgalikda kurashish to’g’risida ikki va ko’p tomonlama
hamkorlik yo’lga qo’yilgan. Prezidentimiz BMT ning “Ming yillik sammiti”dagi
nutqida YUNESKO Bosh direktorining mamlakatimizga safari davomida
muzokaralarda, yurtboshimizning MDH mamlakatlari va rivojlangan davlatlar
rahbarlari bilan uchrashuv paytidagi muzokaralarda Markaziy Osiyoda tinchlik,
barqarorlik va havfsizlikni ta’minlash, Afg’oniston muammosini tinch yo’l bilan
hal etish, xalqaro terrorizm va ekstremizmga, giyohvandlik kantrabandasiga va
uyushgan jinoyatchilikka qarshi hamkorlikda kurashish to’g’risida fikrlar bildirildi.
2000 yilning 19-20 oktyabrda Toshkentda “Markaziy Osiyoda havfsizlik va
barqarorlikni mustahkamlash, narkotik moddalar, uyushgan jinoyatchilik va
terrorizmga qarshi kurashga hamkorlikda yondashuv” nomli xalqaro anjuman
bo’lib o’tdi.
Anjuman BMT ning narkotik moddalar nazorati boshqarmasi va yevropa
havfsizlik va hamkorlik tashkiloti tomonidan o’tkazildi.
Unda 67 mamlakat, 44 xal q aro tashkilot vakillari q atnashdi. Anjuman
ishtirokchilari Markaziy Osiyoda narkotiklarning noqonuniy savdosi, uyushgan
jinoyatchilik va terrorchilikka qarshi kurash bo’yicha hamkorlikning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab oldilar. Anjuman xujjatida Markaziy Osiyo davlatlari
hamkorlikni milliy, xududiy va xalqaro miqyoslarda mustahkamlash va
muvofiqlashtirish lozimligi qayd etildi.
Bundan ko’zlangan maqsad – narkotiklarning noqonuniy savdosi, uyushgan
jinoyatchilik, terrorchilik illatlari va ularning o’zaro chirmashib ketishining oldini
olish, nazorat qilish va tag-tomiri bilan yo’q qilishdan iborat. Bunda inson
huquqlari, qonun ustuvorligiga to’la rioya qilinadi. 1
1
O’zbekiston tashabbusi – tinchlik. O’zbekiston ovozi. 2001y. 27 dekabr. 13](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_13.png)
![Tinchlik va hamkorlikka bag’ishlangan ko’plab uchrashuv va
anjumanlarning Toshkent shaxrida o’tkazilayotganligi, Respublikamiz
poytaxtining dunyodagi siyosiy markazlardan biriga aylanib borayotganligidan
dalolatdir.
Jahonning eng taraqqiy topgan mamlakatlari bilan yaqindan aloqa o’rnatish,
yetakchi xalqaro iqtisodiy, moliyaviy hamda insonparvarlik tashkilotlari bilan
hamkorlikni kuchaytirish davlatimizning jahon hamjamiyatiga keng miqyosda
integratsiyalashuvi mintaqada havfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
SHanxay Hamkorligi Tashkilotining 2002 yilda Toshkent shahrida tashkil
etilgan Regional Antiterroristik tuzilmasi (RATS)ni MDH va SHHTga a’zo
davlatlarning janubiy hududlarida operativ vaziyatlarni tahlil qilish va terrorizmga
qarshi samarali kurashishda tutgan o’rni ko’rsatib berilgan.
Qozog’iston Respublikasining tashqi siyosatida ham mamlakat xavfsizligi
qo’shni respublikalar va yetakchi davlatlardagi barqarorlik bilan uzviy
bog’liqligiga alohida e’tibor qaratilishi ifodalangan. Bu haqda Qozog’iston
Respublikasi Prezidenti N.A. Nazarboyevninig “Tanqidiy o’n yillik”
(Kriticheskiye desyatiletiya) nomli asarida shunday fikr bildirilgan: “Qozog’iston
Milliy xavfsizligi Markaziy Osiyo mintaqasi xavfsizligi bilan mustahkam bog’liq
bo’lishi lozim. Markaziy Osiy mintaqasi xavfsizligini Markaziy yevroosiyo
xavfsizligini tashkil etuvchi sifatida qarash kerak. Markaziy yevroosiyo mintaqasi
global xavfsizlik tizimining bir qismi bo’lgan yevroosiyo xavfsizligining bir qismi
bo’lishi lozim” 1
.
Markaziy Osiyo davlatlarining ayrim davlat rahbarlari xavfsizlik masalasiga
panja orasidan qarab keldilar, ogohlantirishlarga e’tiborsiz munosabatda bo’ldilar.
Jumladan, 1992 yil 6 iyuldayoq Moskvada o’tkazilgan MDH davlatlari
boshliqlarining Kengashida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov
Tojikistonda yaqinlashib kelayotgan fuqarolar urushi haqida xavotirlanib gapirgan
edi. Tojikistonning o’sha vaqtdagi rahbari R. Nabiyev O’zbekiston Prezidentining
1
Mejdunarodnыy terrorizm: problemы bezopasnosti i sotrudnichestva stran sentralno-Aziatskogo regiona. //
Materialы mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii Kыrgizskoy Respubliki. – Bishkek, 17
fevralya 2006 g. – S. 41. 14](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_14.png)
![so’zlaridan og’rinib, “begona davlatda yuz berayotgan voqealar bilan Karimovning
ishi bo’lmasin, bu biz tojiklarning ishimiz va kulfatimiz” deb javob bergan edi 1
.
Turkmaniston hukumatining mintaqaviy xavfsizlik muammolariga nisbatan
befarq munosabati ushbu davlatning Tojikistondagi mojarolarga yondashuvida
yaqqol ko’zga tashlandi. Turkmaniston hukumati Tojikistonda ro’y bergan
voqealarni bu mamlakatning mutlaqo ichki ishi deb qarab, MDHga a’zo
mamlakatlarning tinchlikparvar faoliyatlarida qatnashishdan bosh tortdi.
Keyinchalik Turkmanistonning yangi rahbariyati terrorizm, ekstremizm,
narkotrafik kabi xavfsizlik va barqarorlikka tahdidlar umumiy ekanligini, bu
tahdidlar hech qanday betaraf davlatlarni tan olmasligini to’g’ri anglab yetdi. SHu
boisdan Turkmaniston hukumati xalqaro tashkilotlar va qo’shni davlatlar bilan
xavfsizlik borasida faol hamkorlik qilmoqda. Jumladan, 2011 yil 11 mayda
Turkmaniston Prezidenti G. Berdimuhammedov rasmiy tashrif bilan
O’zbekistonga keldi va Prezident I.A.Karimov bilan uchrashdi. Uchrashuv
chog’ida O’zbekiston va Turkmaniston BMT va boshqa nufuzli xal qaro
tashkilotlar doirasida izchil hamkorlik qilib kelayotgani, mintaqaviy va xalqaro
ahamiyatga molik muammolarga yondashuvlari, munosabatlari, qarashlari
o’xshash va yaqin ekani ta’kidlandi. SHuningdek, ikki davlat rahbari terrorizm,
ekstremizm, uyushgan jinoyatchilik, narkotrafik kabi tahdidlarga qarshi kurashish
borasidagi hamkorlikka doir masalalarni ham muhokama etdilar 2
.
Markaziy Osiyo davlatlari o’z mustaqilligiga erishganlaridan so’ng xavfsizlik
va barqarorlikni ta’minlash ularning har biri uchun birlamchi masalaga aylandi.
Biroq, Markaziy Osiyo davlatlari orasida mintaqadagi mavjud muammolarning
yechimiga nisbatan bo’lgan yondashuvlarda yakdillik mavjud emasligi ham ko’zga
tashlanmoqda. Jumladan, ekologiya va suv muammolari borasida Qirg’iziston va
Tojikiston qarashlari O’zbekiston, Qozo g’iston va Turkmaniston qarashlariga mos
kelmaslik hollari tahlil qilingan.
1
Levitin L., Karlayl D. S. Islom Karimov – yangi O’zbekiston Prezidenti. – Toshkent: O’zbekiston, 1996. – B. 17.
2
To’raqulov O. Do’stlik va hamkorlik munosabatlarini yanada rivojlantirish yo’lida.// Xalq so’zi 2001 yil, 6 may ,
№89. 15](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_15.png)
![2. Mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda O’zbekistonning BMT bilan
hamkorligi
Hozirgi paytda butun jahonda globallashuv jarayonlarining kuchayib borishi
bilan yer yuzida tinchlik-barqarorlikni saqlash tobora muhim ahamiyat kasb etib,
uni amalga oshirishda xalqaro tashkilotlarning roli kuchayib bormoqda.
Xalqaro tashkilotlar deb butun insoniyat uchun umumiy bo’lgan maqsadlarga
erishish yo’lida davlatlar, milliy jamiyat uyushmalarining ijtimoiy-iqtisodiy, 16](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_16.png)
![siyosiy, madaniy va ilmiy-texnik asoslarda birlashuvidan tashkil topgan
tashkilotlarga aytiladi. Xalqaro tashkilotlarning umumiy xususiyati shundan
iboratki, ularning faoliyati aniq bir milliy davlat chegarasidan chetga chiqib,
davlatlararo vazifalar va muammolarni hal etishga qaratilgan bo’ladi. Bunday
tuzilmalar bugungi kunda davlatlar o’rtasidagi ko’p tomonlama munosabatlarning
eng muhim va samarali shakllaridan biri bo’lib qolmoqda.
Hozirgi kunda dunyoda har xil mazmun va maqsadga bo’ysundirilgan 2,5
mingdan ortiq xalqaro tashkilot mavjud. Jahonda 350 dan ortiq hukumatlararo
tashkilot faoliyat ko’rsatmoqda. Ularni hududiy jihatdan (universal, mintaqaviy),
qatnashchilar soniga ko’ra (ikki tomonlama, ko’p tomonlama), vakolat doirasi–
kompetensiyasiga ko’ra (masalan, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti, Jahon
sayyohlik tashkiloti), faoliyat sohasiga ko’ra (masalan, siyosiy, iqtisodiy, madaniy)
va a’zolik xususiyatiga ko’ra (ochiq va yopiq tashkilotlar)ga bo’lib tasniflash
mumkin. Xalqaro huquq qoidalariga ko’ra, hukumatlararo tashkilotlar hamda bu
sohada faoliyat ko’rsatadigan mansabdor shaxslar, diplomatlar singari, alohida
imtiyoz va immunitetga egadir. Hukumatlararo tashkilotlarning xalqaro huquqdagi
o’ziga xos o’rni shundan iboratki, jumladan, ular Ikkinchi jahon urushidan keyingi
davrda dunyoning turli mintaqalaridagi mojarolarni tinch yo’l bilan hal qilish
vositalari bo’lib xizmat qilmoqda.
Hozirgi davrda mamlakatlar o’rtasidagi munosabatlar, garchi birmuncha
barqarorlashgan bo’lsa-da, biroq bu jabhadagi ziddiyat va qarama-qarshiliklar
hamon saqlanib qolmoqda. Bu o’z navbatida barcha davlatlar va xalqlarni
tashvishga solmoqda. SHu boisdan ham jahonda tinchlik va taraqqiyotni
ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning roli va ahamiyati yanada oshib bormoqda.
Ular xalqaro munosabatlarni sog’lomlashtirishning turli yo’llarini ishlab chiqishga
harakat qilmoqda. Jumladan, keyingi yillarda “keng qamrovli xavfsizlik”, “kuchlar
nisbatidan manfaatlar nisbatiga o’tish”, “jahondagi mojarolar va kooperativ
munosabatlarni muvofiqlashtirishda diplomatik mohiyat” kabi konsepsiyalar ishlab
chiqilmoqda va ularda xalqaro siyosiy munosabatlarni barqarorlashtirishga doir
xilma–xil fikrlar ilgari surilmoqda. 17](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_17.png)
![Demak, jahonda tinchlik va taraqqiyotni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar
muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular turli davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy barqaror
rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar yaratib beradi.
Xalqaro siyosiy muammolarni hal qilishda ikki xil, ya’ni bir-biridan farq
qiladigan an’anaviy va yangicha – zamonaviy yondashuv mavjud bo’lib, ularning
har biri o’ziga xos xususiyatga ega.
1. Xalqaro muammolarni hal qilishda an’anaviy yondashuvning asosiy
belgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
- sinfiy, guruhiy, milliy manfaatlarning ustuvorligi;
- noekologik tafakkur;
- siyosiy muammolarni kuch orqali hal qilishga urinish;
- ishonmaslik – muloqotning bosh shakli ekani;
- mamlakat xavfsizligini har qanday vositalar bilan ta’minlashga harakat
qilish.
2. Xalqaro muammolarni hal qilishga yangicha – zamonaviy yondashuvning
asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
umuminsoniy manfaatlarning ustuvorligi;
ekologik tafakkur;
siyosiy muammolarni tomonlar manfaatini hisobga olgan holda, faqat
siyosiy vositalar orqali hal qilish;
ishonch – muloqotning asosiy shakli ekani;
umumiy xavfsizlik muhitini yaratish.
Ko’rinib turibdiki, hozirgi davrda tashqi siyosatning yangi – zamonaviy
konsepsiyasi yangicha fikrlarga asoslanmoqda. Bugungi dunyo qanchalik xilma-xil
bo’lmasin, uning yaxlitligini, bir butunligini tan olish tashqi siyosatda muayyan
yutuqlarga erishishning asosini tashkil qiladi. Tashqi siyosatni takomillashtirish
emas, qat’iy isloh qilish davr talabi ekanini anglash natijasida xalqaro
munosabatlarda quyidagi bir qator ijobiy tendensiyalar ko’zga tashlanmoqda:
- mafkuraviy ta’sirning yo’qolib borishi;
- konfrontatsiya – o’zaro qarama-qarshilikdan hamkorlikka o’tib borish; 18](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_18.png)
![- xalqaro siyosatda kuch va ta’sirni birlashtirish;
- xalqaro siyosatning demokratiyalashuvi va insonparvarlashuvi;
- xalqaro munosabatning kengayishi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti – dunyodagi umuminsoniy manfaatlar asosida
faoliyat olib boradigan eng nufuzli xalqaro tashkilot (1945 yil 24 oktyabr). BMTga
hozirgi vaqtda 192 ta mamlakat a’zo. BMT – yer yuzida tinchlikni va xavfsizlikni
ta’minlash, davlatlar va millatlarning o’zaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida
1945 yilda, Ikkinchi jahon urushida fashizm ustidan g’alaba qozongan mustaqil
davlatlarning ixtiyoriy birlashishi asosida tuzilgan xalqaro tashkilotdir. Aslida
bunday xalqaro tashkilotni tuzish zarurati Birinchi jahon urushidan keyinroq ayon
bo’la boshlaydi. SHu maqsadda dastlab 1919 yilda “Millatlar Ittifoqi” nomli
xalqaro tashkilot ta’sis etiladi va u 1946 yilgacha SHvetsariyaning Jeneva shahrida
faoliyat olib boradi. Ammo u davrda demokratik va tinchliksevar kuchlarning
uyushqoq emasligi va zaifligi tufayli Millatlar Ittifoqi xalqlarning umidlarini
oqlamaydi, u Birinchi jahon urushida g’alaba qozonib, yetakchi mustamlakachi
davlatlarga aylangan Buyuk Britaniya va Fransiyaning quroliga aylanib qoladi.
Ikkinchi jahon urushi davomida va undan keyingi vaqtda 1919-1939 yillar
mobaynidagi ana shu achchiq tajriba inobatga olinadi, tegishli xulosalar
chiqariladi. Xullas, o’tmish sabog’i yangi xalqaro tashkilotlarning butunlay
boshqacha bo’lishini talab qildi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti to’g’risidagi dastlabki fikrlar 1942 yilda
tajovuzkor fashistik rejimga qarshi kurash olib borayotgan mamlakatlar rahbarlari
va namoyandalari tomonidan o’rtaga tashlanadi. 1943 yili Buyuk Britaniya,
AQSH, SSSR va Xitoy tashqi ishlar vazirliklarining qo’shma kengashida bu fikr
aniq ifodalanadi. BMTning nizomi 1944 yilda xuddi shu 4 davlat vakillarining
Dumbarton-Oksdagi konferensiyasida ishlab chiqiladi va 1945 yil iyunida San-
Fransiskoda ta’sis konferensiyasida imzolanib, 1945 yil 24 oktyabrda kuchga
kiradi. SHu boisdan ham 24 oktyabr butun dunyoda BMT kuni sifatida
nishonlanadi. BMT ustaviga dastlab 51 davlat imzo chekkan, 2000 yilda esa ular 19](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_19.png)
![soni 189 ga yetdi 1
. BMTning bosh qarorgohi (shtab kvartirasi) Nyu-York shahrida
joylashgan. BMT nizomida ko’rsatilganidek, u xalqaro tinchlik va xavfsizlikni
saqlash, xalqlarning teng huquqli bo’lishi va o’z taqdirini o’zi belgilashga haqli
ekani haqidagi umum e’tirof etilgan qoidaga qat’iy amal qilib, millatlar o’rtasida
do’stlik va hamjihatlik munosabatlarini qaror toptirish iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy
muammolarni hal etishda xalqlar o’rtasida o’zaro hamkorlikni rivojlantirish
zaruratini nazarda tutib, ana shu umumiy maqsadlarga erishishda millatlar
harakatini uyg’unlashtirib turadigan markaz hisoblanadi.
O’tgan davr mobaynida Birlashgan Millatlar Tashkilotining jahon siyosatidagi
o’rni va ta’siri masalasiga turli davlatlar turlicha yondashib keldi. SHu sababli o’z
faoliyati davrida BMT siyosiy kuchlarning kurash sahnasi bo’lib keldi. Jumladan,
sobiq Sovet Ittifoqi BMT minbaridan sinfiy va mafkuraviy kurash vositasi sifatida
foydalanishga intildi. Ammo oxir-oqibatda BMT xalqlar va mamlakatlar o’rtasida
tinchlik, hamkorlik munosabatlarini kengaytirish va mustahkamlash vositasi
sifatida tanilmoqda. Buni sobiq YUgoslaviya, Iroq, Falastin-Isroil va Afg’oniston
bilan bog’liq muammolarga yondashuvlar, mustamlakachilikni tugatish, milliy
davlatlarning mustaqilligini himoya qilish va boshqa shu kabi ko’plab misollarda
ko’rish mumkin.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining mavqei va obro’si yil sayin oshib
bormoqda. Unga a’zo bo’lishni va a’zolikka qabul etilishini har bir mustaqil davlat
o’zi uchun tarixiy va faxrli bir masala deb biladi. CHunki bunday voqea ushbu
davlat jahon demokratik davlatlar hamjamiyatiga qabul qilinganidan, uning safidan
munosib joy egallaganidan dalolat beradi.
O’zbekiston 1992 yil 2 martda BMTga qabul qilindi va Nyu-Yorkdagi Bosh
Assambleya bosh qarorgohida mamlakatimizning davlat bayrog’i hilpiradi. Ushbu
kundan e’tiboran Vatanimiz global va mintaqaviy muammolarning muhokamasida
hamda muhim xalqaro qarorlar qabul qilish jarayonida bevosita qatnashish
imkoniyatiga ega bo’ldi. 1993 yil 24 avgustda Toshkentda BMT vakolatxonasi ish
boshladi. O’zbekiston o’sha kundan boshlab BMT bilan hamkorlik qilishning
1
O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 2-jild. – T.: “O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti,
2001. – 55-56-b. 20](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_20.png)
![ustuvor yo’nalishlarini belgilab oldi. Bular, jumladan, bugungi kundagi xavfsizlik
va barqarorlikka nisbatan tahdidlarga qarshi kurashish, shuningdek, Afg’onistonni
qayta tiklash, mintaqada ommaviy qirg’in qurollarining tarqalishiga yo’l
qo’ymaslik, ekologik muammolarni hal etish, Orol dengizi fojiasining og’ir
oqibatlarini yumshatish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, inson huquqlarini himoya
qilish kabi masalalardir.
BMT bilan O’zbekiston hamkorligining asosiy yo’nalishi o’zaro faol siyosiy
muloqotni yo’lga qo’yish hisoblanadi. O’zbekiston o’z ovozi va mavqeiga ega
bo’lgan a’zo davlat sifatida BMT oldiga muhim va dolzarb masalalarni qo’yib
kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh
Assambleyasining 48-sessiyasida (1993 yil 28 sentyabr) ishtirok etib, uning yuksak
minbaridan turib nutq so’zladi va Vatanimiz tarixida ilk bor O’zbekistonning
mustaqil davlat sifatidagi ulkan salohiyati va imkoniyatlari haqida xalqaro
hamjamiyatni atroflicha xabardor qildi. BMT Bosh Assambleyasining tashkil
etilganligining 50 yilligiga bag’ishlangan sessiyasida (1995 yil 24 oktyabr)
so’zlagan nutqida esa YUrtboshimiz o’tgan davr mobaynida BMT faoliyatida
muhim o’zgarishlar yuz berganini ta’kidlab, uning ishini takomillashtirish
yuzasidan amaliy takliflar bildirdi. Ma’lumki, o’tgan asrning 90-yillari boshida
sobiq SSSR davlati parchalanib, uning o’rnida yangi mustaqil davlatlar tashkil
topdi va ular BMTning to’laqonli a’zolariga aylandi. O’tgan asrning 50-60-
yillarida esa YAponiya, Germaniya, Italiya kabi ilgari tajovuzkor rejalar ostida
bo’lgan davlatlar demokratik rivojlanish yo’lidan borib, jahon mamlakatlari
o’rtasida katta mavqega ega bo’ldi. Bu esa, o’z navbatida, BMTning Xavfsizlik
kengashi hamda uning tarkibidagi ixtisoslashgan muassasalar faoliyatini tubdan
qayta qurish zaruratini keltirib chiqarganini Prezidentimiz BMTning 50-
sessiyasida qilgan ma’ruzasida bayon etib, Xavfsizlik kengashi faoliyatini
kengaytirishni, buning uchun uning a’zolari safiga Germaniya va YAponiyani
kiritishni, BMT Bosh kotibi vakolatlarini kengaytirishni taklif qilgan edi.
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning BMT Bosh Assambleyasining
Mingyillik sammiti (2000 yil sentyabr)dagi nutqi ham dunyo jamoatchiligida katta 21](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_21.png)
![qiziqish uyg’otdi. Davlatimiz rahbari xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm va
narkobiznesga qarshi bir yoqadan bosh chiqarib, samarali kurash olib borish,
mintaqaviy xavfsizlik, jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlik va
xavfsizlikni ta’minlash, jahon xavfsizligi tizimini takomillashtirish, BMT faoliyati
va tarkibiy tuzilishini isloh qilishga oid takliflar bilan chiqdi. Narkobiznes va
ekstremizmning har qanday ko’rinishiga qarshi kurashda barcha BMTga a’zo
davlatlar xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish, Markaziy Osiyoda ekologik
vaziyatni (ayniqsa Orol muammosini hal qilish) sog’lomlashtirish maqsadlarini
ilgari surdi.
Mazkur anjumanda umumbashariy ahamiyatga ega bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy,
ekologiya va xavfsizlika doir muammolar muhokama qilinib, yangi yuz yillikning
dastlabki yillarida amalga oshrilishi mo’ljallanayotgan tadbirlar belgilandi. Sammit
ishtirokchilari yakdillik bilan qabul qilgan deklaratsiyada 2015 yilgacha o’ta
qashshoqlikda yashayotgan odamlar sonini yarmiga kamaytirish, orttirilgan
immunitet taqchilligi sindromi – OITS (SPID) kasalligining tarqalishini to’xtatish,
barcha bolalar uchun boshlang’ich ta’limni ta’minlash majburiyatini o’z
zimmalariga olishdi.
BMTning Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash bo’yicha
konvensiyasida va BMT tomonidan 2000 yilning 15 dekabrida qabul qilingan
“Odamlar, ayniqsa ayollar va bolalar savdosini to’xtatish, oldini olish va uning
uchun jazo to’g’risida”gi bayonnomada odam savdosining oldini olish va unga
qarshi kurashishning samarali choralarini ko’rish belgilab berilgan edi. Bunday
jinoyatning oldini olish, bu faoliyat bilan shug’ullanuvchi shaxslarni jazolash va
odam savdosi qurbonlarining xalqaro e’tirof etilgan huquqlarini himoya qilishga
qaratilgan choralarni o’z ichiga olgan keng qamrovli xalqaro yondashuv zarurligi
ushbu hujjatda mustahkamlab qo’yildi.
Odam savdosiga qarshi kurashni kuchaytirish hamda mazkur bayonnoma
qoidalarini milliy qonunchilikka singdirish maqsadida 2008 yil 17 aprelda
O’zbekiston Respublikasining “Odam savdosiga qarshi kurashash to’g’risida”gi
qonuni qabul qilindi. Bu qonunda “odam savdosi” va “odamlardan foydalanish” 22](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_22.png)
![tushunchalariga aniq ta’rif berilgan, odam savdosiga qarshi kurashish tizimining
tashkil etilish tartibi, bu sohadagi vakolatli organlar va ularning vazifalari,
shuningdek, odam savdosi qurbonlarining himoyasi va ijtimoiy-huquqiy
reabilitatsiyasi masalalari yoritilgan.
YUrtboshimiz BMT minbaridan butun Afg’onistonda, Markaziy Osiyo
mintaqasida tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash, Markaziy Osiyoda yadroviy
quroldan xoli hududni tashkil etish tashabbusini ilgari surganidan so’ng bu haqda
shartnoma 2006 yil sentyabr oyida Semipalatinsk shahrida imzolandi. BMT Bosh
Assambleyasining 61 va 63-sessiyalarida ushbu tashkilotga a’zo davlatlarning
ko’pchilik ovozi bilan “Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud”
rezolyutsiyasi qabul qilindi, 2009 yilning mart oyidan boshlab esa, bu haqdagi
shartnoma kuchga kirdi.
O’zbekistonning Markaziy Osiyoda yadrosiz hudud barpo etish haqidagi
tashabbusi BMT va jahon jamoatchiligi tomonidan to’la qo’llab-quvvatlanmoqda.
Bu taklif BMT Bosh Assambleyasining sessiyalarida muhokama qilindi va u
bo’yicha maxsus rezolyutsiya qabul qilindi.
Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli hudud barpo etish faqat mintaqada
emas, balki butun jahonda tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga xizmat
qiladi.
Bugungi kunda har qaysi davlatning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tibori
uning nafaqat iqtisodiy, harbiy qudrati, balki shu mamlakatdagi demokratik
jarayonlarning qanday borishi bilan ham belgilanadi. SHu jihatdan qaraganda,
O’zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan demokratik islohot
jarayonlari yurtimizning jahon hamjamiyatida mustahkam o’rin egallashi va milliy
manfaatlarimiz asosida tashqi siyosat yuritishi uchun qulay imkoniyatlar
yaratmoqda.
Vatanimizning xalqaro tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki orqali jahon
hamjamiyatiga integratsiyalashuvini quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh kotibi Pan Gu
Munning taklifiga ko’ra, 2010 yil 20-21 sentyabr kunlari Nyu-York shahrida BMT 23](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_23.png)
![Bosh Assambleyasining Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan oliy
darajadagi yalpi majlisida ishtirok etdi va nutq so’zladi. YUrtboshimizning nutqi
dunyo jamoatchiligida ulkan qiziqish va e’tibor uyg’otdi.
Davlatimiz rahbari o’z nutqida jahonning turli nuqtalarida hamon davom
etayotgan urushlar va qarama-qarshiliklar, saqlanib qolayotgan davlatlararo,
millatlararo va dinlararo ziddiyatlar, qashshoqlik, ochlik, onalar va bolalar o’limi,
epidemiyalar va boshqa muammolar insoniyatning umumiy taraqqiyot yo’lida eng
jiddiy to’siqlar bo’lib qolayotganini alohida ta’kidlab o’tdi 1
.
Haqiqatan ham, jafokash Afg’oniston misolida 30 yildan buyon davom
etayotgan fuqarolar urushining ayanchli oqibatlarini ko’rish mumkin. Bugungi
kunda afg’on muammosini harbiy yo’l bilan hal etib bo’lmasligi yanada ayon
bo’lmoqda. Xalqaro terroristlar tomonidan 2001 yil 11 sentyabrda AQSH hududida
sodir etilgan jinoiy harakatlar munosabati bilan xalqaro koalitsiya (NATO)
kuchlarining Afg’onistonga kiritilishi va u yerda tinchlik o’rnatish bo’yicha
tanlangan strategiya kutilgan natijalarni bermayapti. Yillar davomida cho’zilib
borayotgan urush Afg’oniston xalqining ahvolini tabora og’irlashtirmoqda. Bu
mamlakatning shahar va qishloqlarida tor-mor etilgan tolibon qo’shinlarining
jangarilari yana qaytadan bosh ko’tarib, Hamid Karzay hokimiyatiga, tinch aholiga
nisbatan terrorchilik harakatlarini sodir etmoqda.
SHu boisdan Prezidentimiz o’z nutqida Afg’onistonda tinchlik va
barqarorlikka erishishning muqobil yo’llarini yana bir bor atroflicha asoslab berdi.
Ma’lumki, 1997-2001 yillar davomida faoliyat olib borgan “6+2” guruhi
1997 yili O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan
BMT kotibiyatida tashkil topgan edi. Bu guruh Afg’onistonda o’sha paytda
huqmron bo’lgan ikki asosiy harbiy kuch - Ahmadshoh Ma’sud boshchiligidagi
shimoliy kuchlar qo’shinlari va Mulla Umar boshchiligidagi Tolibon harakati
qo’shinlari o’rtasidagi qurolli to’qnashuv va mojarolarni siyosiy yo’l bilan hal etish
va bu mamlakatda tinchlik o’rnatishga qaratilgan edi. Mazkur muloqot guruhiga:
Afg’onistonga chegaradosh 6 ta mamlakat: Eron Islom Respublikasi, Xitoy Xalq
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammiti Mingyillik rivojlanish maqsadlariga
bag’ishlangan yalpi majlisidagi nutqi// Xalq so’zi, 2010 yil 22 sentyabr. 24](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_24.png)
![Respublikasi, Pokiston Islom Respublikasi, Tojikiston, Turkmaniston, O’zbekiston
bilan birga AQSH va Rossiya davlatlari kiritilgan edi. Muloqot guruhining birinchi
uchrashuvi 1997 yil 16 oktyabrda Nyu-Yorkda bo’ldi. Mazkur anjuman
O’zbekiston rahbariyatining ko’p yillik sa’y-harakatlari natijasi edi.
Afg’onistondagi urushning o’z vaqtida tinch yo’l bilan hal etilmasligi mintaqaviy
va global xavfsizlikka tahdid solishi mumkinligini oldindan ko’ra bilgan
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assambliyasining 1993 va 1995
yillardagi sessiyalarida, yeXHT (1999) Istanbul sammiti hamda boshqa bir qator
nufuzli anjumanlarda xalqaro hamjamiyatning diqqat-e’tiborini afg’on xalqini
o’zaro birodarkushlik urushidan xalos etish, mavjud mojarolarni tinch yo’l bilan
hal qilish masalalariga jalb etgan edi.
1999 yil 19-20 iyulda “6+2” muloqot guruhining navbatdagi Toshkent
anjumanida “Afg’onistondagi mojaroni tinch yo’l bilan bartaraf etish tamoyillari
to’g’risida”gi Toshkent deklaratsiyasi imzolandi. Bu hujjatda Afg’onistonda yangi
hukumat tuzish, mojaroni tinch yo’l bilan hal etish, qochoqlarni o’z yashash
joylariga qaytarish, mamlakat hududini minalardan tozalash, umumiy bitim
imzolash, moliyaviy yordam kabi mintaqaviy dolzarb masala ko’tarilgan edi.
Lekin 2001 yil 11 sentyabrdagi AQSHga terroristik hujumdan so’ng NATO
blokiga a’zo davlatlarning harbiy kuchlari Afg’onistonga kiritilib, Tolibon
qo’shinlari tor-mor etilgach, “6+2” guruhi faoliyati o’z-o’zidan to’xtab qoldi.
Lekin 2005 yildan keyingi davrda Tolibon harakati yashirin faoliyat yuritib, yana
jonlana boshladi. Afg’oniston yana harbiy to’qnashuvlar girdobida qoldi. SHu
boisdan ham O’zbekiston Prezidenti 2008 yil 3 aprelda Buxarestda NATO/SEAP
(Evroatlantika hamkorlik kengashi) sammitida ishtirok etib, 30 yildan buyon
hozirgacha davom etib kelayotgan Afg’oniston mojarosini hal etish yuzasidan bir
qator amaliy takliflarni ilgari surdi. YUrtboshimizning 2008 yil avgustida SHHT
sammiti doirasidagi ma’ruzasida esa bu masala yana bir bor ta’kidlab o’tildi.
SHuningdek, “6+3” guruhini tuzish g’oyasi Prezidentimiz tomonidan 2009 yil 15-
16 iyunda Rossiya Federatsiyasining yekaterenburg shahrida bo’lib o’tgan SHHT
anjumanida ham ilgari surildi. Davlatimiz rahbari ushbu guruh eng avvalo 25](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_25.png)
![Afg’onistonda o’z yechimini kutib turgan quyidagi ijtimoiy-siyosiy masalalarni hal
etishda muhim rol o’ynashiga e’tibor qaratdi:
- oddiy xalqning ehtiyojini qondirish;
- aholi bandligi (ish bilan ta’minlash);
- hokimiyatning vertikal boshqaruv idoralari nufuzini mustahkamlash;
- afg’on xalqining xalqaro koalitsiya kuchlariga nisbatan ishonchini qozonish;
- xalqaro hamjamiyat imkoniyatlari hisobidan Afg’onistonga moddiy yordam
va ko’mak ajratish;
- afg’on xalqining diniy, milliy, madaniy qadriyatlari va urf-odatlarini hurmat
qilish;
- “6+2” muloqot guruhini “6+3” muloqot guruhiga aylantirish, ya’ni unda
NATO vakolatxonasining ishtirokini ta’min etish lozim.
Prezidentimiz Islom Karimov “6+3” guruhi g’oyasiga 2010 yil 27 yanvarda
Oliy Majlis qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisida so’zlagan
“Mamalakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish
– ustuvor vazifamizdir” mavzusidagi ma’ruzasida ham alohida to’xtalib o’tgan edi.
“6+3” muloqot guruhining eng muhim maqsadi – Afg’onistonda bir-biriga qarshi
kurashayotgan kuchlarga harbiy harakatlarni to’xtatish dasturini taklif etish,
mamlakatni parokanda qilayotgan asosiy muammo va ziddiyatlar bo’yicha o’zaro
murosa asosidagi yechimlarni topish, xavfsizlikni ta’minlash hamda barcha
tomonlarning manfaatlarini hisobga olgan holda zarur kafolatlarni berish lozimligi
qayd etildi.
Ushbu dasturda iqtisodiy yordam ko’rsatish, ijtimoiy, infratuzilma va
gumanitar loyihalarni amalga oshirish, aholi bandligi muammolarini, qashshoqlik,
huquqsizlikka qarshi kurash bo’yicha eng dolzarb vazifalarni hal etish zarurligi
aytildi. Bunday maqsadlarga erishish uchun hozircha Afg’onistonda turgan
tinchliksevar koalitsiya kuchlari yordam berishi mumkin.
Prezidentimiz Islom Karimovning BMT sammitida so’zlagan nutqida 2010
yilning iyunida Qirg’izistonda ro’y bergan fojiali voqealarning sabab va
oqibatlariga ham alohida e’tibor qaratildi. Bu mamlakatlarda yuzaga kelgan 26](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_26.png)
![keskinlik va qarma-qarshiliklar, shuningdek, qonuniy hokimiyatning zaifligi
Qirg’iziston janubida millatlararo qonli va shafqatsiz voqealarning ro’y berishiga
sabab bo’ldi. Natijada yuzlab begunoh odamlar qurbon bo’ldi, minglab tinch aholi
jabr ko’rdi. Qirg’izlarning o’zi ham, respublika janubida yashayotgan ko’p sonli
o’zbeklar ham uchinchi kuchlar tomonidan puxta o’ylangan va uyushtirilgan
aksiyaning qurboniga aylandi.
Mamlakatimiz Prezidenti haqqoniy ravishda ta’kidlab o’tganidek, uzoqni
ko’zlab amalga oshirilgan bu aksiyadan maqsad mamlakatda nafaqat tartibsizlik va
parokandalikni yuzaga keltirish, balki O’zbekistonni ham ushbu vahshiyona
xunrezlikka tortish, pirovard natijada millatlararo qarama-qarshilikni ikki qo’shni
mamlakat – Qirg’iziston hamda O’zbekiston o’rtasidagi davlatlararo qarama-
qarshilikka aylantirishdan iborat edi.
O’ta murakkab va o’t olib ketish xavfi bo’lgan mazkur vaziyatda qabih niyat
bilan tashkil etilgan qonli voqealarning keng yoyilib ketishiga yo’l qo’ymaslik biz
uchun nihoyatda og’ir muammoga aylandi. O’z hududimizda ming-minglab
qochqinlar, bolalar, xotin-qizlar, qariyalarni qabul qilish, ularni joylashtirish va
barcha zarur narsalar bilan ta’minlash juda katta kuch, mehnat va resurslarni talab
qildi. SHu bilan birga, chegara hududida osoyishtalikni saqlash, favqulodda
oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan qahru g’azabni jilovlash, ekstremizmning
shiddatli tus olishining oldini olish zarur edi. YAxshi bilamizki, ushbu zaminda
o’zbeklar va qirg’izlar azal-azaldan yonma-yon yashab kelgani va bundan buyon
ham ularning farzandlari hamda avlodlari ko’p asrlar mobaynida birga yashashini
teran anglash bizga va xalqimizga mazkur fojianing Markaziy Osiyoda qarama-
qarshiliklarning yangi, keng o’chog’iga aylanib ketishining oldini olishda muhim
omil bo’ldi.
O’zbekiston BMTning Taraqqiyot dasturi, YUNISEF, Jahon sog’liqni saqlash
tashkiloti, BMTning qochoqlar ishlari bo’yicha agentligi va boshqa halqaro
institutlari bilan O’zbekiston hududidagi qirg’izistonlik qochoqlarga yordam
ko’rsatish borasida yaqindan hamkorlik qildi. 27](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_27.png)
![O’zbekistonning Qirg’iziston janubidagi zo’ravonlik qurbonlariga yordam
ko’rsatish borasidagi tadbirlari hamda bu masala bo’yicha oqilona va vazmin
siyosati jahon hamjamiyati tomonidan yuqori baholandi. Bir qator davlatlar
rahbarlari, BMT Bosh kotibi janob Pan Gi Mun va boshqa xalqaro tashkilotlar
vakillari, shuningdek, Qirg’iziston Prezidenti O’zbekiston Prezidenti Islom
Karimovga 2010 yil iyun oyida Qirg’iziston janubidagi fojiali voqealar oqibatida
yuzaga kelgan vaziyatni bartaraf etish borasidagi O’zbekistonning konstruktiv
sa’y-harakatlari uchun minnatdorlik bildirishdi.
Davlatimiz rahbari BMT Bosh Assambleyasi minbaridan turib, 2010 yil 11-14
iyun kunlari Qirg’iziston janubida sodir etilgan talon-tarojliklar, xunrezlik va
zo’ravonliklar bo’yicha mustaqil xalqaro tekshiruv o’tkazish, ushbu qonli
vaxshiyliklarning barcha buyurtmachilari, tashkilotchilari va ijrochilarini jinoiy
javobgarlikka tortishni muhim vazifa sifatida yana bir bor qat’iy ta’kidladi. Bu,
albatta, qo’shni Qirg’izistonda mamlakatlararo qonli voqealarning yana avj
olishining oldini olish imkonini beradi.
O’zbekiston BMT va uning narkoagressiyaga qarshi ixtisoslashtirilgan
muassasalari bilan ham yaqindan hamkorlik qilib kelmoqda. 2002 yil oktyabrida
BMT Bosh kotibi Kofi Anandning O’zbekistonga rasmiy tashrifi amalga oshirildi.
Tashrif chog’ida O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov BMTning giyohvand
moddalarni nazorat qilish markazini tashkil etish tashabbusini ilgari surdi va ushbu
markaz Almati shahrida ochilishi haqida kelishib olindi.
Ekologiyani muhofaza qilish va atrof-muhitni asrab-avaylash hozirgi
anomal tabiiy o’zgarishlar sharoitida Mingyillik deklaratsiyada belgilangan
maqsadlarga erishishda katta ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston va BMTning ekologiya sohasidagi hamkorligi doirasida
Orolbo’yidagi vaziyat degradatsiyasining oldini olish va Orol fojiasi oqibatlarini
yengillashtirish bo’yicha qabul qilingan tezkor choralar ustuvor ahamiyatga ega. 1
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammiti Mingyillik rivojlanish maqsadlariga
bag’ishlangan yalpi majlisidagi nutqi// Xalq so’zi, 2010 yil 22 sentyabr. 28](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_28.png)
![Ushbu masalani hal etish borasida BMTning O’zbekistonga ko’mak berishga
tayyorligi bayon etildi.
Orol dengizi ekologik fojiasining jiddiyligini inobatga olgan holda, 2008
yilning 11-12 mart kunlari Toshkent shahrida O’zbekiston va BMT vakillarining
faol ishtirokida “Orol muammosi, uning aholi genofondi, o’simlik va hayvonot
dunyosiga ta’siri, oqibatlarini yengillashtirish borasida xalqaro hamkorlik
choralari” mavzusidagi xalqaro konferensiya o’tkazildi.
Aslida Orol fojiasi ekologiya muammolariga mas’uliyatsiz munosabatda
bo’lishning yaqqol misolidir. Bir paytlar noyob va go’zal dengizlardan biri bo’lgan
Orol bir avlod hayoti davomida deyarli qurib va yo’qolib borayotgan suv
havzasiga aylanmoqda. Qirq yil mobaynida Orol dengizi akvatoriyasi 7 barobar
qisqardi, suv hajmi 13 marta kamaydi, uning mineralllashuvi esa o’nlab barobar
oshib, dengizni tirik organizlar yashashi uchun yaroqsiz ahvolga keltirdi. Natijada
bu yerdagi qariyb barcha hayvonot va nabotot olami tanazzulga uchradi va
yo’qoldi.
2010 yil aprel oyida BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun Orolbo’yi mintaqasiga
tashrif buyurdi. Uning so’zlariga ko’ra, ko’rgan manzaralari unda o’chmas
taassurot qoldirgan. Pan Gi Mun Orol muammosini hal etishga ko’maklashishga,
ushbu ekologik fojia oqibatlarini bartaraf qilish uchun BMTning ekspert salohiyati,
moliyaviy va boshqa resurslarini jalb etish borasida barcha sa’y-harakatlarni
safarbar qilishga tayyor ekanini bildirdi.
Prezidentimiz Islom Karimov Orol dengizining qurishi davom etayotganini
va uning atrofida gumanitar falokat sodir bo’layotgani sababli Orolning tabiy
biologik fondini asrab-avaylash, dengiz inqirozining atrof-muhitga, minglab va
millionlab odamlar hayotiga halokatli ta’sirini kamaytirish hozirgi vaqtdagi eng
muhim dolzarb vazifa ekanini ta’kidlab o’tdi.
YUrtboshimiz o’z nutqida Orolbo’yi hududi ikkita asosiy manba – Amudaryo
va Sirdaryo hisobidan suv bilan ta’minlanishi, ushbu daryolar oqimining kamayishi
mazkur keng mintaqaning shundoq ham zaif ekologik muvozanatini butunlay
o’zgartirib yuborishi mumkinligini hisobga olish zarur ekanini bayon etdi. Bunday 29](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_29.png)
![sharoitda, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, 30-40 yil avval, sobiq sovet davrida
ishlab chiqilgan, mazkur daryolarning yuqori qismida ulkan gidroinshootlarni
qurish bo’yicha loyihalarni amalga oshirishga har qanday urinishlar, ushbu
inshootlar barpo etiladigan zonalarning seysmik xavfi 8-9 ballni tashkil etishi
hisobga olinadigan bo’lsa, bularning barchasi ekologiyaga o’nglab bo’lmaydigan
zarar yetkazishi va xavfli texnogen halokatlarga olib kelishi mumkinligi ayon
bo’ladi.
Ko’plab xalqaro ekologiya tashkilotlari va nufuzli ekspertlar tavsiya
qilayotganidek, ushbu daryolardan shu miqdordagi energetika quvvatlarini olish
uchun nisbatan xavfsiz, ammo ancha tejamkor kichik GESlar qurilishiga o’tish
oqilona yo’l ekani mazkur nutqda alohida ta’kidlab o’tildi.
Qurib borayotgan Orol muammosi – ushbu mintaqada yashayotgan, BMTdek
nufuzli tashkilotga umid bilan yordam so’rab murojaat qilayotgan millionlab
odamlarning muamosidir.
O’zbekiston hammuallifligida ishlab chiqilgan “Orolni qutqarish xalqaro
jamg’armasiga BMT Bosh Assambleyasida kuzatuvchilik maqomini berish”
to’g’risidagi rezolyutsiya BMT Bosh Assambleyasi 63-sessiyasida barcha a’zo
davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan muhim hujjatlardan biri bo’ldi. Pan Gi
Mun Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan Orolni qutqarish xalqaro jamg’armasi
doirasida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarni to’la qo’llab-quvvatladi.
Orol dengizi muammolarini hal etish suv-energetika resurslaridan oqilona va
samarali foydalanish masalalari bilan bevosita bog’liq. Transchegaraviy daryolarni
ekologik nuqtai nazardan himoya qilish va ulardan foydalanishni tartibga soluvchi
xalqaro huquq me’yorlariga qat’iy rioya etish alohida ahamiyatga ega. Bu masala
bo’yicha BMTning 1991 yil 25 fevral, 1992 yil 17 mart va 1997 yil 21 maydagi
konvensiyalari davlatlarning “transchegaraviy ta’sirga ega bo’lgan faoliyatini
amalga oshirishda transchegaraviy daryolarning xususiyatini hisobga olgan holda,
ulardan oqilona va adolatli tarzda foydalanishga” majbur ekanini uqtiradi.
O’zbekiston, xalqaro huquq me’yorlariga ko’ra, Markaziy Osiyoning suv-
energetika muammolariga uchinchi davlatlarning aralashuvini ma’qul ko’rmaydi. 30](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_30.png)
![O’zbekiston BMT konvensiyalariga binoan transchegaraviy daryolardagi barcha
gidroenergetika loyihalarini (Qirg’izistondagi Qambarota-1, Qambarota-2,
Tojikistondagi Rogun va hokazo) BMT shafeligi ostida xalqaro ekspertizadan
o’tkazish nuqtai nazarini qat’iy ilgari suradi.
3. O’zbekistonning Markaziy Osiyo mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi
xalqaro tashkilotlar doirasidagi o’rni va roli
Hozirgi davrda Markaziy Osiyoda strategik barqarorlikni ta’minlash,
mintaqada integratsion jarayonlarni kuchaytirish, bu hududda joylashgan
davlatlarning iqtisodiy, suv- energetik, ekologik muammolarining yechimni
topishda yakin hamkorlik aloqalarini yo’lga quyish va mustahkamlash muhim
ahamiyat kasb etadi. SHulardan ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va
xavfsizlikni saqlashda mintaqa davlatlarining hamkorligi zarurdir. So’nggi yillar
mobaynida O’zbekiston mintaqada xavfsizlikka erishish va uzoq muddatli
hamkorlik yo’lida o’zaro oqilona murosaga tayyor ekanligini bir necha bor isbot
qildi. 31](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_31.png)
![Bu borada O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov «Markaziy Osiyoda tinchlik
va barqarorlikni saqlash, bu mintaqani barqaror xavfsizlik hududiga aylantirishni
tashqi siyosatimizni muhim ustuvor yo’nalishi etib belgilab olganmiz» 1
deb
ta’kidlagan edi. O’zbekiston mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, qurolli
mojarolarni tinch yo’l bilan hal etish borasida taklif va tashabbuslar bilan chiqib,
BMT bilan hamkorlikda qator samarali ishlarni amalga oshirdi. yevropa Xavfsizlik
va hamkorlik Tashkiloti, o’nlab davlatlararo nohukumat xalqaro tashkilotlar bilan
ham keng hamrovli aloqalarni izchil rivojlantirmoqda. O’zbekiston poytaxti
Toshkent bugungi kunda xalqaro nufuzli tashkilotlar ishtirokidagi xavfsizlik,
barqarorlik, tinchlik va hamkorlik masalalari bo’yicha muhim xalqaro anjumanlar
markaziga aylandi. Ayniqsa, xalqaro tashkilotlar - yeXHT, Iqtisodiy hamkorlik
tashkiloti (EKO) bilan teng huquqli a’zo sifatida, yevropa Ittifoqi, NATO bilan
«Tinchlik yo’lida hamkorlik» dasturi doirasidagi aloqalari rivojlandi.
BMTga a’zo bo’lishdan maqsad Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik,
tinchlik, osoyishtalik hamda totuvlikni ta’minlashning keskin muammolariga jahon
jamoatchiligi e’tiborini jalb qilishdan iboratdir. 1993 yil 28 sentyabr BMT Bosh
Assambleyasining 48-sessiyasida Prezident I.A.Karimov nutq so’zladi, unda diqqat
e’tibor Orol dengizi fojeasiga va mintaqadagi mojaroli o’choklarga qaratildi,
birinchi bor Markaziy Osiyoda yadro qurolidan holi hudud barpo etish tashabbusi
ilgari surildi. Bu tashabbus 1996 yil dekabr oyida bo’lib o’tgan yeXHT
uchrashuvida yig’ilganlar diqqatiga havola etildi, 1997 yil 14–16 sentyabr kunlari
Toshkentda yuqoridagi mavzuga doir anjuman o’tkazildi. 1999 yil 22 oktyabrda
Afg’onistondagi mojarolarni tinch yo’l bilan hal etish masalasiga doir BMTning
Xavfsizlik Kengashi a’zolari nomidan Bayonot e’lon qilindi, 1999 yil 19-20 iyul
oyida «6+2» guruhining bu masalaga doir uchrashuvi bo’lib o’tdi. 2
BMT Bosh Assambleyasining «Ming yillik» deb nom olgan sessiyasida
Prezident I. A. Karimov nutq so’zladi, unda «Bugungi kunda mintaqalar
1
Karimov I. A. Bizning bosh maksadimiz – jamiyatni demokralashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya
va islox etishdir // O’zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo’lmaydi. – Toshkent: O’zbekiston, 2005. 3-jild.
– B. 59.
2
O’zbekiston va xalqaro tashkilotlar. – Toshkent: Akademiya , 2005. – B. 9. 32](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_32.png)
![xavfsizligini taminlamay turib, umumiy xalqaro xavfsizlikka erishib bo’lmasligi
hammaga ravshan» degan edi 1
.
Ming yillik Assambleyada, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Ikkinchi chaqiriq, birinchi sessiyasida,
ya’ni 2000 yil 22 yanvarda so’zlagan ma’ruzasida xavfsizlik va osoyishtalikni
ta’minlash sohalariga alohida to’xtalib o’tgan edi. BMT bilan faol hamkorlik va
O’zbekistonning obro’sining ortib borayotganligini biz Prezident I.A.Karimovning
«Ming yillik Assambleyasi» raisi o’rinbosarligiga saylanishida ham ko’rishimiz
mumkin.
O’zbekiston tashqi siyosat sohasidagi vazifalarni hal etishda Birlashgan
Millatlar Tashkiloti doirasidagi hamkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratadi.
O’zbekiston Tashqi ishlar vazirligining tashabbusi bilan tashkil etilgan
"Markaziy Osiyo — yadro qurolidan xoli zona" Xalqaro konferensiyasi ishida
jahondagi 56 davlat va 16 xalqaro tashkilotning muxtor vakillari qatnashdi. Bular
orasida BMT, yeXHT, NATO, Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik, "Islom
konferensiyasi" Tashkiloti, Lotin Amerikasida yadro qurolini taqiklash bo’yicha
agentlik va boshqa xalqaro tuzilmalardir. Ushbu anjuman ishida BMT Xavfsizlik
Kengashi-ning doimiy a’zolari — yadro davlatlari hisoblanmish besh davlat
vakillari faol qatnashdilar. Bu esa Toshkent konferensiyasi katta ahamiyatga ega
ekanligini ko’rsatdi. Toshkent konferensiyasida qatnashish uchun yevropa Ittifoqi
mamlakatlarining katta delegatsiyasi ham keldi. Ularning integratsiya hamda
xavfsizlik va tinchlik o’rnatish borasidagi tajribasi Markaziy Osiyo davlatlari
uchun ayniqsa qadrlidir. Konferensiyaning hamma ishtirokchilari O’zbekistonning
Markaziy Osiyoda yadro qurolidan xoli zona tashkil etish haqidagi g’oyasini
qo’llab-quvvatlayotganliklarini ma’lum qildilar.
O’zbekiston Prezidenti I. Karimov "Markaziy Osiyo - yadro qurolidan xoli
zona" Toshkent konferensiyasida so’zga chiqib, bunday dedi: "... jahon
1
Karimov I. A. BMT Bosh Assambleyasida so’zlangan nutq // Vatan ravnaqi uchun har birimiz masulmiz. –
Toshkent: O’zbekiston, 2001. 9-jild. – B. 106. 33](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_33.png)
![hamjamiyati bugungi kunda yadro xavfidan ogoh qilish, uning oldini olish
borasidagi tashabbus va chora-tadbirlarga jiddiy e’tibor bilan qarashi va ularni har
tomonlama qo’llab-quvvatlashi lozim. Biz Markaziy Osiyo —dunyodagi aholi eng
zich joylashgan mintaqalardan biri ekanini, aholi har tomonlama nochor, tabiiy
halokatlar tez-tez sodir bo’lib turadigan sharoitda istiqomat qilishini hech qachon
unutmasligimiz kerak" 1
.
Prezident I. A. Karimov tashabbuslari natijasida 2006 yil 8 sentyabrda
Semipalatinsk shahrida O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, va
Turkmaniston davlat rahbarlari tomonidan Markaziy Osiyoni yadro qurolidan xoli
zona deb e’lon qilinganligi haqidagi shartnoma imzolandi. SHartnomaga ko’ra
tomonlar yadro qurolini ishlab chiqarishni, sotib olishni, xududlariga
joylashtirishni taqiqlash kabi majburiyatlarni o’z zimmalariga oldilar 2
. O’zbekiston
tomoni mazkur shartnomani 2007 yil 2 aprelda ratifikatsiya qildi 3
.
O’zbekiston Prezidenti I. A. Karimov yeXHT ning Xelsinki (1992 yil),
Budapesht (1994 yil), Lissabon (1996 yil), Istambul (1999 yil) sammitida
qatnashdi va nutqlarda qator taklif va tashabbuslarni ilgari surdi. Bular jumlasiga,
Markaziy Osiyoda barqarorlikni mustahkamlash, mojarolarni bartaraf etish, qurol-
yaroq kontrabandasiga qarshi kurashda yeXHT ning ishtirokini kengaytirish,
xalqaro Terrorizmga qarshi kurash markazini tashkil etish kabi masalalar kiradi.
1994 yilning dekabr oyida Budapeshtda yeXHTga a’zo davlatlar
boshliqlarning xalqaro konferensiyasi bo’lib o’tdi. O’zbekiston Prezidenti ham bu
nufuzli anjumanda ishtirok etdi. Butun dunyo ahli ko’z o’ngida ona sayyoramizda
barqarorlikni hukm surishi uchun fidoyilik qilayotgan davlat rahbari sifatida keng
jamoatchilikda ijobiy fikr uyg’otdi.
Ayniqsa, O’zbekiston Prezidentining Budapesht minbaridan turib aytgan
ushbu gapi jahoniy ahamiyatga molik, davr qiyofasini aks ettirgani bilan ajralib
turadi: «Bizningcha, mojarolar bo’layotgan joylardagi barcha tinchlikparvarlik
ishlari faqatgina yeXHT ning mandati bo’yicha amalga oshirmog’i kerak.
1
Karimov I. A. Markaziy Osiyo – yadro qurolidan xoli zona» xalqaro konferensiyasida so’zlangan nutq, // Xavfsizlik va
barqaror taraqqiyot yo’lida. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. . 6-jild. – B. 356.
2
Xalq so’zi 2007 yil 3 aprel.
3
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining axborotnomasi. – 2007. – № 4 (1372). – B. 9. 34](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_34.png)
![Nazarimizda davlatlarning umumiy qirg’in qurollarini tarqatmaslik va
aytgan bo’lardimki, bu qurollarning sayyoramiz bo’ylab yoyilishiga yo’l
qo’ymaslik yuzasidan olgan majburiyatlarga qat’iy rioya etishga e’tiborni
kuchaytirish zarur…» 1
.
Bu o’rinda O’zbekiston Prezidenti o’z pozitsiyasini aniq tiniq qilib bayon
etgandi. Ayniqsa, O’zbekistonga chegaradosh davlatlardagi ahvolni to’g’ri baholab
shunday degandi: «Afg’onistonda davom etayotgan fuqarolar urushi, Tojikiston-
Afg’oniston chegarasidagi keskin vaziyat va Tojikistonning o’zidagi notinchlikni
hisobga oladigan bo’lsak, hududimizga ekstremizm va aqidaparastlikni bostirib
kirish xavfiga yo’l qo’ymaslik biz uchun – hayotiy ahamiyatga egadir…» 2
.
O’zbekiston davlati rahbari birgina O’zbekistonni emas, balki mintaqadagi
mamlakatlarning kelajagi va manfaati yuzasidan kelib chiqib so’zladi. Qolaversa,
Afg’onistondagi urushga jamoatchilik fikrini qaratdi. yer yuzida tinchlikni saqlab
qolish bevosita Afg’oniston masalasi bilan chambarchas bog’liqligini ta’kidladi.
Tashkilotning Lissabonda bo’lgan sammitida mamlakatimiz rahbari
mintaqamizda barqarorlikni mustahkamlash, mojarolarni bartaraf etish, qurol-
yaroq kontrabandasiga qarshi kurashda yeXHTning ishtirokini kengaytirishi
taklifini ilgari surgan edi. Bu taklif sammit so’ngida qabul qilingan Lissabon
deklaratsiyasida o’z ifodasini topdi 3
.
1996 yil 3-4 dekabrda O’zbekiston tashabbusi bilan yeXHT davlat va
hukumat boshliqlarining Lissabon deklaratsiyasiga Markaziy Osiyo mintaqasida
barqarorlikni qo’llab-quvvatlash hamda mojarolarning oldini olishga qaratilgan
sa’y-harakatlarni faollashtirish haqidagi band kiritildi. Jumladan deklaratsiyada
shunday deyiladi: “ Biz yeXHT da Markaziy Osiyo davlatlarining muhim rol
o’ynashini ta’kidlaymiz. Biz yeXHT ning bu mintaqada demokratik tuzilmalarni
rivojlantirish, qonun ustuvorligini mustahkamlash, barqarorlikni qo’llab-
1
Karimov I.A. Barqaror tinchlik va o’zaro manfaatli hamkorlik uchun. yevropada Xavfsizlik va hamkorlik
kengashiga a’zo mamlakatlar davlat boshliqlarining Budapeshtda bo’lib o’tgan konferensiyasida so’zlangan nutq.//
Bizdan ozod va obod vatan qolsin. – Toshkent: O’zbekiston, 1996. 2-jild. – B. 157.
2
Karimov I.A. Barqaror tinchlik va o’zaro manfaatli hamkorlik uchun. ... – B. 156.
3
Kubayev O. Maqsad- mintaqaviy xavfsizlik // Jamiyat va boshqaruv. – 2002. – № 1. – B.70 35](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_35.png)
![quvvatlash va nizolarni oldini olishga qaratilgan sa’y – harakatini faollashtirish
maqsadidamiz” 1
.
O’zbekiston o’z tarkibida demokratik davlatlarni biriktirgan NATO kabi
tashkilotlarning ahamiyatini ham to’g’ri baholab, uning nafaqat yevropa mintaqasi
barqarorligini saqlashga xizmat qilishi, aksincha, o’z siyosiy ustqurmasini
mustahkamlashi va “Tinchlik yo’lida hamkorlik” dasturi doirasida yevropa
mintahasida ham muhim o’rin tutishi mumkinligiga e’tibor qaratdi. O’zbekiston
“Tinchlik yo’lida hamkorlik” dasturida ishtirok etar ekan, asosan o’z mustaqilligini
mustahkamlash, zamonaviy xarbiy-texnik imkoniyatlarini qo’lga kiritish, harbiy
kadrlar tayyorlash imkoniyatlarini kengaytirishni maqsad qilib qo’yadi.
O’zbekiston NATO faoliyatidagi barcha yirik tadbirlarda faol
qatnashmoqda. "Tinchlik yo’lida hamkorlik" dasturidagi muvaffaqiyatli ishtiroki
esa taqsinga sazovor. AQSH tomoni yaqinda NATO da Janubiy Kavkaz va
Markaziy Osiyo bo’yicha vakil tayinlaganini nazarda tutadigan bo’lsak, kelgusida
bunday rejaning amalga oshishiga shubha qolmaydi.
O’zbekiston o’z havfsizligini mustahkamlash maqsadida ham NATO da
ishtirok etishdan manfaatdor.
Umuman yevropa va butun g’arb – bu yuqori texnologiya va investitsiyalar
manbai, zamonaviy demokratiya va inson huquqlari ramzidir. O’z oldiga
havfsizligi ta’minlangan, taraqqiy etgan davlat qurishni maqsad qilib qo’ygan yosh
O’zbekiston uchun bunday sheriklar bilan teng munosabatlarga kirishish, tabiiyki,
beqiyos ahamiyat kasb etadi. 1
Ta’kidlab o’tganimizdek, O’zbekiston o’z tashqi aloqalarida ko’p
tomonlama munosabatlar barobarida ikki tomonlama hamkorlikka ham tayanadi.
Zero, ikki tomonlama aloqalar o’zaro manfaatlarni yorqinroq his etish, bir-birini
yaqindan bilish imkonini beradiki, bu o’zaro hamkorlikning o’zoq davom etishi
uchun mustahkam asos bo’lib xizmat qiladi. O’zbekistonnning Germaniya, Buyuk
Britaniya, Fransiya, Belgiya, Portugaliya, Avstriya, Gretsiya, CHexiya, Slovakiya,
1
YEXHT Oliy darajadagi Lissabon uchrashuvi. 1996 yilgi Lissabon hujjatlari // Inson huquqlari bo’yicha xalqaro
shartnomalar (to’plam) , Muharrir A. Saidov – Toshkent: Adolat, 2004. – B. 451–480.
1
Kubayev O. Maqsad – mintaqaviy ќavfsizlik. Jamiyat va boshqaruv. 2002y. 1-son. 71 bet. 36](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_36.png)
![Ruminiya kabi qator mamlakatlar bilan o’rnatgan to’g’ridan-to’g’ri ikki
tomonlama munosabatlari ham shundan dalolat berib turibdi.
Respublikamiz Prezidenti Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining
qo’shma majlisida so’zlagan ma’ruzasida “mustaqillikka erishganimizdan beri
o’tgan tarixan qisqa davr ichida mamlakatimiz dunyo hamjamiyatida o’zining
munosib o’rin egallaganligiga” 1
alohida urg’u bergan edi. Bu, birinchi navbatda,
xalqaro siyosiy maydonda olib borilayotgan har tomonlama puxta ishlangan tashqi
siyosatimiz bilan bog’liqdir. Mustaqillik qo’lga kiritilgan dastlabki kunlardanoq
O’zbekiston tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri mintaqaviy xavfsizlik
va barqarorlikni mustahkamlashdan iborat bo’lib kelmoqda.
Markaziy Osiyo respublikalari hamkorligi doirasida O’zbekiston diniy
ekstremizm, xalqaro terrorizm va narkobiznes xavfini o’zaro birgalikda bartaraf
etish bo’yicha qator tashabbuslarni ilgari surib, ularni ro’yobga chiqarib kelmoqda.
Jumladan, 2000 yil 21 aprelda Toshkentda O’zbekiston, Qozog’iston, Tojikiston va
Qirg’iziston terrorizm, siyosiy va diniy ekstremizm, uyushgan jinoyatchilik hamda
tomonlarning barqarorligiga xavf tug’diradigan boshqa tahdidlarga qarshi kurashda
hamkorlikda harakat qilish haqida shartnoma imzolagani ham buning isboti bo’la
oladi.
O’zbekiston Tashqi ishlar vazirligining tashabbusi bilan 1997 yil 14-15
sentyabr kunlari tashkil etilgan “Markaziy Osiyo - yadro qurolidan xoli hudud”
mavzusidagi Xalqaro konferensiyasi ishida jahondagi 56 davlat va 16 xalqaro
tashkilotning vakolatli vakillari qatnashdi 2
. Bular orasida BMT, yeXHT, NATO,
Atom energiyasi bo’yicha xalqaro agentlik, “Islom konferensiyasi” Tashkiloti,
Lotin Amerikasida yadro qurolini ta’qiklash bo’yicha agentlik va boshqa xalqaro
tuzilmalardir. Ushbu anjuman ishida BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy
a’zolari - yadro davlatlari hisoblanmish besh davlat vakillari faol qatnashdilar.
O’zbekiston tashabbusi bilan BMT homiyligida 1995 yilda Toshkentda
Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik muammolari bo’yicha xalqaro seminar
1
Karimov I. A. Bizning bosh maksadimiz – j amiyatni demokralashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya
va islo h etishdir ... – B- 59
2
YEXHT O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodn ы y doklad za 2002 god o deyatelnosti OBSE. – S. 5. 37](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_37.png)
![muvaffaqiyatli o’tdi. Unda 20 ta xalqaro tashkilot vakillari, shuningdek dunyoning
30 dan ortiq mamlakatidan, jumladan AQSH, GFR, Fransiya, Rossiya, Buyuk
Britaniya, YAponiya, Xitoy, Hindiston, Pokiston, Eron va boshqa davlatlardan
kelgan diplomatlar va hukumat vakillari qatnashdi 1
.
Turkmaniston o’zining betaraf pozitsiyasini ro’kach kilib, mintaqa atrofida
kechayotgan asosiy geosiyosiy jarayonlardan chetda turishni afzal ko’rdi.
Qirg’iziston va Tojikiston ham bir necha yillardan buyon mintaqa atrofida
kechayotgan geosiyosiy jarayonlar sinovidan o’tib kelmoqda. Tabiiyki,
mintaqadagi ayrim davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlari va siyosiy holatlari
yetakchi davlatlarning doimiy kuzatuvi va diqqat markazidan o’rin olib kelmokda.
Ammo O’zbekiston o’z tashqi siyosiy faoliyatni mamlakat milliy manfaatlarini
inobatga olgan holda qat’iyat bilan mustaqil ravishda amalga oshirib kelmoqda.
Tojikiston 1992 yil 2 martda barcha Markaziy Osiyo davlatlari qatori BMTga
teng huquqli a’zo davlat sifatida qabul qilindi. SHu davrdan BMT va Tojikiston
o’rtasida qizg’in aloqalar boshlandi. BMT Bosh kotibi Kofi Annan bu haqida
2002 yil 21 oktyabrida Tojikiston parlamentiga qilgan murojaatida quyidagilarni
ta’kidlagan edi: “Tojikiston va Birlashgan Millatlar Tashkiloti ikki tomon ham
g’ururlansa arziydigan mustahkam va sermahsul hamkorlik aloqalar tajribasiga
ega” 2
. SHuni alohida ta’kid lash lozimki, mazkur aloqalar asosan BMTning 1992-
1997 yillarda ichki harbiy-siyosiy nizolar girdobida qolgan Tojikistonga yordami,
milliy birlik va tinchlikni tiklashga ko’maklashishdan iborat bo’ldi 3
.
O’zbekistonning Afg’onistonga qurol-yarog’lar yetkazib berishni qattiq
ta’qiqlab qo’yish haqidagi taklifi BMTning Xavfsizlik Kengashida ko’rib chiqildi.
Bu esa O’zbekiston afg’on muammosini hal qilishda asosiy tinchlik
o’rnatuvchilardan biri sifatida yuksak xalqaro obro’-e’tiborga egaligidan dalolat
beradi. Markaziy Osiyo hududida geosiyosiy o’ringa ega bo’lgan O’zbekiston
Respublikasi doimiy ravishda Afg’onistonda tinchlik o’rnatilishini va qarama
1
Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy ma’rifiy asoslari. O’quv qo’l. / Mas’ul muharrir A.
Ochildiyev, - Toshkent: Toshkent islom universiteti, 2008. – B. 200.
2
Sotirov V. OON i Tadjikistan: Plodotvornoye vzaimodeystviye i sotrudnichestvo.// Tadjikistan i sovremennыy mir.
Vestnik, Dushanbe, 2004, № 1, S.13
3
O’sha joyda. 38](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_38.png)
![qarshilik to’xtatilishini amalda istayotganligini isbot qilib kel moqda. Jumladan,
Afg’onistonga qurol-yarog’ yetkazib berishni ta’qiqlash ha qi dagi O’zbekiston
taklifi BMT Xavfsizlik Kengashining 1996 yildagi rezolyutsiyasi bilan qo’llab-
quvvatlandi. Afg’onistondagi vaziyat BMT Xavf sizlik Kengashida 1996 yilda ikki
marta - 15 fevral va 22 oktyabrda muho kama qilindi. 1996 yil 22 oktyabrda qabul
qilingan BMT rezolyutsiyasida, xususan, “Afg’onistonning ichki ishlariga
aralashmaslik hamda Afg’onis ton dagi mojaroda qatnashayot gan hamma
tomonlarga qurol-yarog’lar va o’q-dorilar yetkazib berishning oldini olish
muhimligi” ta’kidlanadi 1
.
Evropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining faoliyati yevropada
xavfsizlik va tinchlikni ta’minlashga qaratilgan. yeXHT nafaqat yevropa balki
umumjahon miqyosida inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, mintaqaviy
va yalpi xavfsizlik, iqtisod, fan-texnika, atrof-muhit muhofazasi, chegaralar
daxlsizligini, kuch ishlatmaslik va tahdid solmas lik, mojarolarni tinch yo’l bilan
hal etish masalalari bilan shug’ullanuvchi yirik va nufuzli xalqaro tuzilmadir.
Aytish joizki, Afg’onistonda beqarorlikning saqla nib qolishi nafaqat mintaqa, balki
yevropa xavfsizligiga ham tahdid solmoqda.
1992 yil 30 yanvarida yevropada Xavf siz lik va Hamkor lik Kengashi (hozirgi
yeXHK) tashqi ishlar vazirlarining Pragada bo’lib o’tgan majlisida O’zbekiston
ushbu xalqaro tashkilotga qabul qilindi 2
. 1992 yil 26 fevralda O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Finlyandiyaga qilgan rasmiy safari chog’ida
yevropada Xavf siz lik va Hamkorlik Kengashining Xelsinki (1975 y.) yakuniy
aktiga imzo chekdi 3
. O’zbe kis ton Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan
olib borilayotgan tashqi siyosiy faoliyat, xalqaro doiradagi munosabatlar yevropada
Xavfsiz lik va Hamkorlik T ashkilotining (EXHT) maqsad hamda qarash la ri ga ham
mos keladi. SHu asosda O’zbekiston Respublikasining yeXHT bilan muno sa bat lari
samarali rivojlanib bormoqda. Tadqiqotning ushbu bobida ye vropada Xavfsizlik va
1
Gafarli M. S., Kasayev A. CH. Rivojlanishning o’zbek modeli: tinchlik va barqarorlik – taraqqiyot asosi. –
Toshkent: O’zbekiston,2001. – B. 77.
2
YEXHT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1992 o deyatelnosti OBSE. – S. 7.
3
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1992 o deyatelnosti OBSE. – S. 7. 39](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_39.png)
![Hamkorlik T ashkiloti Markaziy Osiyodagi barcha mamlakatlar bilan ham keng
qamrovli hamkorlik aloqalarini olib borishligi aniq dalillar asosida ta’kidlab o’til gan 1
.
Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi
tashabbuslariga e’tibor bergan holda bevosita ularning boshqa xalqa ro tashkilotlar
bilan birgalikda amalga oshirgan ishlari ham ko’rsatish lozim . Ma’lumki, mintaqa
va dunyo xavfsizlik tizimini ta’minlashda SHan xay hamkorlik tashkiloti (SHHT)
faol ish olib bormoqda. Uning bosh vazi falaridan biri mintaqa davlatlari bilan
hamkorlikda xavfsizlikni ta’ minlashdir. Bu borada O’zbekiston poytaxti Toshkent
shahrida joylashgan SHHTning mintaqaviy aksilterror tuzilmasi tomonidan amaliy
ishlar bajarildi. Jumladan, 2005 yilning 5 iyulidan 2006 yilning 15 iyunigacha
SHHT hududida 450 ta terrorchilik harakatining oldi olindi. Tashkilot maxsus
xizmat xodimlari tomonidan terrorchilik tashkilotlarining 15 nafar rahbari ushlandi
yoki yo’q qilingan. 400 nafar jinoyatchi ustida qidiruv ishlari olib borilmoqda 2
.
Markaziy Osiyo davlatlaridan biri Tojikistondagi vaziyatga ham alohida
e’tibor qarati sh zarur . Ma’lumki, 90 yillar boshida ushbu mamlakatda ichki
vaziyatning keskinlashuvi natijasida, 1992 yil noyabr oyidagi Tojikiston Oliy
Kengashining murojaatiga binoan MDH davlatlari unga insonparvarlik yordamini
ko’rsata boshladi lar. Natijada, MDHga a’zo davlatlar rahbarlarining birgalikda
qabul qilgan qaroriga binoan tojik-afg’on chegarasi hududiga Rossiyaning 201-
diviziyasi chegarachilari kiritildi. SHu bilan birga Tojikistonda tinch lik ni saqlash
maqsadida ushbu respublika hududiga qo’shimcha O’zbekiston, Qozog’iston va
Qirg’iziston harbiy bo’linmalari kiritildi 3
.
MDH ga a’zo davlatlar xavfsizlik va barqarorlikni saqlash borasida bir qator
bitimlarni imzolaganlar. Jumladan, MDH davlatlari ichki ishlar vazirliklarining
Jinoyatchilikka qarshi kurash doirasidagi o’zaro harakati haqida bitim (1992 yil),
Giyohvand vositalar va psixotrop moddalarining noqonuniy aylanmasi bilan
kurashda hamkorlik haqidagi bitim (1992), Uyushgan jinoyatchilik bilan kurash
doirasidagi o’zaro harakat haqidagi bitim ( 1 9 9 4 ) , Transportdagi jinoyatchilik
1
YEXHTning insoniylik mezonlari bo’yicha hujjatlari. Ikkinchi nashri. Ma’sul muharrir yu.f.d. A. Saidov.
– Toshkent, 2005. – B. 159.
2
Po’latov A . O’zbekiston raisligi samarali bo’ldi .// Milliy tiklanish, 2011.
3
YEXHT O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1992 god o deyatelnosti OBSE. – S. 10. 40](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_40.png)
![bilan kurashdagi hamkorlik haqidagi bitim va boshqalar, idoralararo bitimlar
toifasiga kiradi. Bu turdagi shartnomalar, odatda, tilga olingan jinoyatlarni sodir
etgan shaxslar haqida ma’lumotlarni ayirboshlash, tayyorlanayotgan va sodir
etilgan jinoyatlar, shuningdek, ularni sodir etish usullari haqidagi ma’lumotlarni
ayirboshlash, tegishli mutaxassislar va texnologiyalarni ayirboshlash va hokazolar
bo’yicha hamkorlikni nazarda tutadi 1
.
SHunday qilib, Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash
yo’lida O’zbekiston Respublikasining mintaqadagi geo siyo siy o’rni va mavjud
muammolarni bartaraf etishdagi yetakchilik roli alohida ko’rsatib o’ti sh lozim .
SHu bilan birga Markaziy Osiyo davlatlarining nufuzli xalqaro tashkilotlar – BMT,
yeXHT, MDH va SHHT bilan birga lik da mintaqada xavfsizlik, tinchlik va
barqarorlikni qaror toptirishdagi tashab buslari muhim ahamiyat kasb etganligi
ta’kidlab o’ti sh zarur .
1
YEXHT O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. yejegodnыy doklad za 1995 god o deyatelnosti OBSE. – S.8. 41](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_41.png)
![4. O’zbekiston va xalqaro tashkilotlarning mintaqada demokratik va
ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish soxasidagi hamkorligi
Hozirgi kunda munosabatlarni demokratik asosda qayta qurish xalqaro siyosiy
munosabatlarni barqarorlashtirishning eng muhim yo’li sifatida e’tirof etilmoqda.
Albatta, ushbu jarayonni bir yoki bir necha davlatning ishtiroki bilan hal qilib
bo’lmaydi. Buning uchun ko’pchilik davlatlarning birgalikdagi harakati zarur
bo’ladi.
Ayni paytda bu borada mavjud ziddiyatning kelib chiqish sabablarini ham
e’tiborga olish muhimdir. Odatda davlatlararo ziddiyatlar, bir tomondan, hozirgi
tarixiy bosqichning qarama-qarshiliklar bilan bevosita bog’liq holda kelib chiqsa,
boshqa tomondan ular o’zaro siyosiy munosabatlarning xususiyatlariga ham
bog’liq.
Markaziy Osiyo davlatlarining BMT, yeXHT va boshqa shu kabi nufuzli
xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lishi ularda demokratik tamoyil larni qaror topishida,
inson huquqlari va erkinliklarini kafolatlashda muhim ahamiyat kasb etganligiga
ham asosiy urg’u berilgan. Jumladan, O’zbekiston BMTning inson huquqlari
bo’yicha Fuqarolik va siyosiy xuquqlar to’g’risidagi pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy huquqlar to’g’ risidagi pakt, Qiynoq hamda jazolashning qattiq
shafqatsiz, in so niy likka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlarga qarshi
konvensiya 1
va boshqa bir qator shart no mala riga qo’shilganligi ko’rsatib o’tilgan.
Aytish joizki, xalqaro tajribalardan kelib chiqib va BMTning qo’llab-
quvvatlashi asosida O’zbekistonda mustaqillik yillari inson huquqlarini himoya
qilish bo’yicha bir nechta institutlar tashkil qilindi. Ular qatorida Oliy Majlisning
inson huquqlari bo’yicha Vakili (Ombudsman, 1995 yil), Oliy Majlis huzuridagi
amaldagi qonunchilik monitoringi instituti (1996 yil), Inson huquqlari bo’yicha
1
BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 2001 god. 42](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_42.png)
![Respublika Milliy markazi (1996 yil) va Jamoatchilik fikrini o’rganish markazi
(1997 yil) faoliyat ko’rsatib kelmoqdalar 1
.
SHuningdek, O’zbekiston hukumati BMT bilan birgalikda 2005-2009 yil larda
O’zbekiston Respublikasining rivojlanishiga ko’maklashish maqsadi ga
yo’naltirilgan dasturni qabul qilgan. Ushbu dasturga ko’ra iqtisodiy rivoj lanish va
kam ta’minlanganlik sohasida boshqaruv, tabiat va energoresurslardan oqilona
foydalanish, demokratlashtirish jarayonlarini ri voj lantirish sohasidagi boshqaruv
va boshqa shu kabi ustuvor masalalarga yordam ko’rsatishni maqsad qilib olgan.
SHuni ham alohida ta’kidlash joizki, mustaqillik yillari O’zbekiston
Respublikasida BMTning ko’magida jami 64 ta turli sohalarni qamrab oluvchi
loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan. Bugungi kunda 48 ta loyiha ustida ish
olib borilmoqda, 15 ta loyiha esa nihoyasiga yetgan 2
.
Insoniylikning mezon va andozalari har qanday davlat taraqqiyotining
iqtisodiy hamda demokratik islohotlarini qamrab oluvchi kompleks tushuncha
hisoblanadi. yeXHT tomonidan aynan shu jihatlarga, unga amal qilish
jarayonlariga barqarorlik va xavfsizlikning kafolati sifatida alohida e’tibor
qaratiladi. Bunda eng birinchi o’rinda inson huquqlarini himoyalash, ijtimoiy
portlashlar, fuqaroviy va millatlararo nizolarga yo’l qo’ymaydigan choralar
ko’radigan fuqarolik jamiyatini barpo etish mexanizmlari masalasi turadi. SHuni
alohida qayd etish lozimki, Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan inson
huquqlariga doir BMT va yeXHT standartlariga sodiqlik masalalari ularning
Konstitutsiyalari va qabul qilgan qonunlarida o’z aksini topgan. SHu bilan birga
ularning barchasi mintaqada, demo kratlashuv jarayonini yanada tezlashtirish, inson
huquqla rini himoya qilish, milliy ozchilik manfaatlarini himoyalash masalalariga
alohida e’tibor berib kelmoqdalar.
EXHTga a’zo mamlakatlarda demokratlashuv jarayonlarida uning Demo kra -
tik institutlar va inson huquqlari bo’yicha byurosi (DIIHB) alohida o’rin tutadi.
1996 yildan boshlab Markaziy Osiyoda va jumladan O’zbekistonda DIIHB
tomonidan keng qamrovli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Jumladan, ushbu
1
BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 2008 god.
2
BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Birlashgan Millatlar tashkiloti. Asosiy omillar. 43](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_43.png)
![byuro va O’zbekiston hukumati tashabbuslari bilan 1996 yil 11 - 13 sentyabr
kunlari Toshkent shahrida “Inson huquqlari bo’yicha milliy muassasalar”
mavzuida xalqaro kengash seminari o’tka zil di. Bu kengash Markaziy Osiyo,
yevropa va Amerikaning 21 mamlakatidan, shuning dek 29 ta xalqaro va
hukumatga qarashli bo’lmagan tashkilotlardan kelgan ekspertlar ishtirokida keng
doirada muloqot o’tkazish imkonini berdi 1
.
Ushbu seminar-kengashda so’zga chiqqan yeXHTning DIIHB direktori
masla hatchisi YA. Polishevskiy haqli ravishda ta’kidlaganidek, “Har qanday xalq
minglab yillik taraqqiyoti davomida to’plangan tajribaga, milliy an’ana lar ga ega.
SHu sababdan ham yevropa tajribasini bu yerda to’la-to’kis, butun ligicha qo’llab
bo’lmaydi. Har qanday davlat demokratik davlat barpo etish jarayonida, eng
avvalo, o’z tajribasi, nuqtai nazariga asoslanadi” 2
.
O’zbe kis ton Respublikasi Prezidentining 1996 yil 31 oktyabr dagi Farmo ni ga
asosan Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi 3
tashkil
etilganligi hamda ushbu markazning xalqaro tash ki lotlar bilan yaqindan faol
hamkorlik ishlarini olib borganliklari yori tib o’tilgan. Jumladan, ushbu markaz
yeXHTning DIIHB, yeXHTning Tosh kent dagi Loyihalar koordinatori, BMT va
uning ixtisoslashtirilgan muas sa salari (BMTTD, BMT Inson huquqlari bo’yicha
Oliy komissari boshqar masi, YUNISEF), “Konrad Adenauer” va “Fridrix Ebert”
nomidagi jamg’ar ma lar, Fransiya, Germaniya, YAponiya va boshqa davlatlar
elchixonalari bilan samarali hamkorlik qilib kelmoqda. Masalan, 2006 yil 20-21
aprel kun la ri Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi
BMTTD bilan hamkorlikda Inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnoma lar ni
bajarish yuzasidan Milliy ma’ru zalar tayyorlashga doir trening o’tkaz dilar 4
.
SHunindek mazkur bobda, Markaziy Osiyo davlatlari saylovlarni oshkora va
saylov qonunchi ligiga rioya etilishini ta’minlash borasida xalqaro tashkilotlar bilan
1
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy
si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S. 2.
2
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy
si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S.5.
3
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy
si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 1997 . – S. 7.
4
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy
si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 2006 . – S. 4. 44](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_44.png)
![faol hamkorlik jarayonlari o’z aksini topgan. Jumladan, O’zbekiston
Respublikasida ikki palatali parla mentga ilk bor o’tkazilgan 2004 yil dekabrda va
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga 2009 yil 27
dekabrda bo’lib o’tgan saylov jarayonlarida yeXHT, yevroparlament, MDH,
SHanxay Hamkorlik tashkiloti kuza tuv chilari missiyalari qatnashdi 1
. Saylovda
ishtirok etgan kuzatuvchilar saylov monito ringini o’tkazdi. Ular saylov
kompaniyasining barcha bosqichlari O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi va
umume’tirof etilgan tamo yil larga muvofiq o’tganligini ta’kidladilar 2
.
Inson xuquqlarini himoyalash va demokratik tamoyillarga rioya qilish
masalalari Markaziy Osiyo mintaqasining barcha davlatlarida ham amalga
oshirilish jarayonlari kuzatib o’tilgan. Ushbu jarayon Tojikiston Respublikasi
misolida ko’rilganida, mintaqaning boshqa davlatlari singari Tojikiston ham
mamlakatda demo kratik tamoyillarni o’rnatish yo’lidan borilayotganligi, o’z
maqsadlarini amalga oshirishga ko’maklashuvchi xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlik qilinayotganligi ko’rsatib o’tilgan.
Masalan, Tojikiston ham Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari singari inson
huquqlari bo’yicha asosiy shartnomalarga qo’shilgan. Ular tarkibiga “Fuqa rolik va
siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt”, “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt”, “Irqiy kamsitish larning barcha shakllariga
barham berish to’g’risidagi konvensiya”, “Ayol larga nisbatan kamsitishning
barcha shakllariga barham berish to’g’risidagi konvensiya”, “Bola huquqlari
to’g’risidagi konvensiya”, “Qiynoq hamda muo ma la va jazolashning shafqatsiz,
insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi konvensiya” va
boshqalar kiradi 3
.
Markaziy Osiyo hududi mavjud bo’lgan muammolarni bartaraf etish yo’lida
xalqaro tashkilotlar tomonidan ko’rsatilgan gumanitar yordamlariga ham alohida
e’tibor qaratish lozim. Bunday muammolar orasida mintaqa uchun muhim bo’lgan
1
YEXHTning O’zbekistondagi vakolatxonasi JA. Informatsionnыy byulleten o ob sh estvenn o-politicheskoy
si tuatsii v s entralno-aziatsk om region e .OSCE, 2010 . – S. 8.
2
Abdusalomov M. Erkin saylovlar – demokratiyaning muhim mezoni.//Demokratlashtirish va inson huquqlari. 2006
№6, B.11
3
BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 2008 god. 45](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_45.png)
![muammolardan biri sifatida albatta xavfsizlik masalasi turar edi. Bu esa o’z
navbatida Afg’oniston mojarosi bilan to’g’ridan to’g’ri bog’lik bo’ldi.
Ma’lumki, 1992-1993 yillarda Tojikistonda sodir bo’lgan qurolli
to’qnashuvlar tufayli ushbu respublikaning 50 mingdan ortiq fuqarosi
Afg’onistonning shimoliy viloyatlariga qochib o’tishga majbur bo’lgan edi.
O’zbekiston Respublikasi hukumati esa BMTning qochoqlar masalalariga doir
Oliy komissari bilan hamkorlikda boshpanasiz qolgan fuqarolarga o’zining yordam
qo’lini cho’zdi. Garchi Afg’onistondagi ichki harbiy-siyosiy vaziyat jiddiy bo’lsa
ham, O’zbekiston o’z hududlari orqali qochoqlarning Tojikistonga o’tib borishi
uchun shart-sharoitlar yaratib berdi 1
.
SHuni ham ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyo davlatlari mintaqa xavfsiz ligi va
barqarorligiga tahdid solayotgan Afg’onistondagi notinchlik larga barham berish va
bu yerda tinch hayotni izga solish maqsadida xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlikda mazkur davlatga gumanitar yordamni ko’rsat moqdalar. Masalan,
O’zbekiston mutaxassislari vayron bo’lgan o’ndan ortiq ko’priklarni ta’mirlab,
yo’llarni ekspluatatsiya qilishga loyiq holatga keltirdilar. Afg’onistonning shimoliy
viloyat lari ga elektr energiyasini yetkazib berish ishlarini amalga oshirmoqda.
O’zbekis ton avtomobillari, quri lish materiallari va boshqa tovarlari Afg’oniston
bozoridan mustah kam o’rin egallamoqda. Ko’plab afg’on yoshlari
O’zbekistonning turli oliy o’quv yurt larida o’qimoqdalar 2
.
Markaziy Osiyodagi Orol muammosi ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy
oqibatlari jihatidan XX asrning eng katta falokatlardan biri ekanligi asoslab
o’tilgan. SHu sababli ushbu muammo nafaqat mintaqa mamlakatlari balki jahon
hamjamiyati va jumladan turli xalqaro tashkilotlarning diqqat markazidan o’rin
egalladi. Buning natijasida 1991 yilda BMTning atrof-muhit bo’yicha dasturi
(YUNEP) Orol dengizi fojia sining qamrovi va jiddiyligi borasida dastlabki
baholash ishlarini amalga oshirdi 3
.
1
Rahimov M.O’zbekiston respublikasining Birlashgan Millatlar tashkiloti bilan ko’p tomonlama
hamkorligi.//Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari. Davriy to’plam №3– Toshkent: SHarq, 2000. – B.
190.
2
Jalilov A., Tulenova G. G eosiyosat asoslari (O’ q uv qo’llanma ). – T oshkent: 2007. - B.3.
3
BMT ning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 1992 god .46](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_46.png)
![1992 yili yangi mustaqil davlatlar iltimosiga ko’ra, Jahon banki (JB) missiyasi
Orol dengizi havzasi va Orolbo’yi hududidagi hayotga ekologik, institutsional va
ijtimoiy-iqtisodiy baho berish bo’yicha ish boshladi. Natijada Jahon banki
missiyasi Orol dengizi tangligi oqibatlarini yengil lashtirish bo’yicha uch bosqichli
dasturni ishlab chiqdi. 1994 yilning iyuni da dastur Birlashgan Millatlar Tashkiloti
taraqqiyot dasturi (BMTTD), Jahon banki (JB) va BMTning atrof-muhit bo’yicha
Dasturi (YUNEP) ko’magida Parijda donorlarga taqdim etildi. Mazkur
uchrashuvda donorlar Jahon Banki tomonidan suralgan 41 mln. AQSH dollaridan
31 mln. dollarini dasturning tayyorlov jarayoniga ajratish majbu riyatini zimmasiga
oldi 1
.
Markaziy Osiyo hududida va jumladan Orol dengizi basseynida vujud ga
kelgan ekologik halokat oqibatlarini yengib o’tishda yevropada Xavf sizlik va
Hamkorlik Tashkilotining ham ulkan hissasi kuzatib o’tilgan. Jumladan, yeXHT
rahnamoligida O’zbekistonning Toshkent va Urganch shaharlarida 1995 yilning
oktyabrida atrof-muhitni tiklash bo’yicha xalqaro seminar bo’lib o’tdi 2
.
Ammo keyingi yillarda ham Orol muammosi xalqaro tashkilotlarning
e’tiboridan chetda qolmadi.
2010 yil 4-5 aprel kunlari BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun O’zbekistonga
tashrif buyurib, dastlab Nukus shahrida Orol bo’yidagi ekologik vaziyatni
yaxshilash borasida amalga oshirilgan ishlarga bag’ishlangan taqdimot marosimida
ishtirok etdi. Tashrif davomida u Orol bo’yidagi ekologik vaziyat bilan yaqindan
tanishdi. BMT Bosh kotibi O’zbekiston Prezident I.A.Kari mov bilan uchrash -
ganda, “O’zbekiston va BMT o’rtasidagi umumiy masalalarni hal etish doira sida
O’zbekistonlik hamkorlarimiz bilan birgalikda ishlashdan mamnunman. Orol
dengizini qurib, bu falokatning butun min ta qa ekotizimiga yetkazgan salbiy ta’siri
nechog’li katta ekanligiga ishonch hosil qildim. Murakkab ekologik sharoitda
yashayotgan odamlar bilan uchrash dim. Qariyb butun mintaqa aholisi boshdan
kechirayotgan ofatni tasavvur qilishning o’zi og’ir”, deb ta’kidladi 3
. SHu bilan
1
BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. Vestnik OON. 1994 god .
2
Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. – Tashkent: 1998. – S. 20.
3
BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. BMT va O’zbekiston: rivojlanish yo’lida hamkorlik. 47](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_47.png)
![birga, Pan Gi Mun O’zbekiston rahbarining bu boradagi tashabbuslari naqadar
asosli va muhim ekanligini alohida e’tirof etdi.
SHuningdek bobda, BMT Bosh kotibi Pan Gi Munning Markaziy Osiyoga
kelgan paytida 2010 yil 6 aprelda Qirg’iziston Respub li kasiga ham qilgan rasmiy
tashrifi ko’zdan kechirilgan. Bu borada, mazkur mamlakatning hukumat rahbarlari
bilan uchrashuv jarayonlarida Markaziy Osiyoda vujudga kelayotgan suv
muammolari bo’yicha olib borilgan muzokara va fikr-mulohazalar yoritib
o’tilgan 1
.
2010 yil yozida Qirg’iziston Respublikasining janubida vujudga kelgan
vaziyat uning oqibatlari va bartaraf etish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan.
Sodir etilgan fojeali voqealar oqibatida 100 mingga yaqin Qirg’iziston fuqarosi
O’zbekistonning Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarida vaqtinchalik qabul
qilinib, joylashtirilgan edi. Bunday vaziyatda O’zbekiston hukumati tomonidan
Qirg’izistondan vaqtincha ko’chib kel gan larga insonparvarlik yordamini tegishli
manzillarga aniq va tezkorlik bilan yetkazib berish uchun barcha chora-tadbirlar
ko’rildi. Qirg’izistondan vaqtincha O’zbekistonga ko’chib o’tgan larga xorijdan
jami qiymati 3926,6 ming AQSH dollariga teng insonparvarlik yuki yetkazildi.
Ularning yarmi dan ko’pi xalqaro tashkilotlar tomonidan taqdim etildi. Jumladan,
BMT 1 337,9 ming, Qizil xoch va Qizil yarim oy jamiyati 636 ming, YUNISEF 67
ming, Xalqaro shifokorlar ligasi 64,4 ming, CHegara bilmas shifokorlar 41,8 ming
dollarlik yordam ko’rsatdi 2
. O’zbekiston Respublikasi tomonidan qo’shni
davlatdan ko’chib kelganlarga bepul tibbiy yordam ko’rsatildi va barcha zarur
narsalar - palatkalar, ko’rpa- to’shak, kiyim-kechak, oziq-ovqat va maishiy
buyumlar bilan ta’minlandi 3
.
1
Kыrgыz Tuusu 2010 yil 6 aprel, №23, – B.8.
2
BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi joriy arxivi. BMT va O’zbekiston: rivojlanish yo’lida hamkorlik.
3
Ishonch, 2010 yil,1 iyul, №78 48](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_48.png)
![Xulosa
Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni taminlashda xalqaro
tashkilotlarning rolini kuzatishga, aniqlashga va tahlil etish ga bag’ishlab olib
borilgan quyidagi xulosalarga kelingan:
1. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, Markaziy Osiyoga va ushbu
mintaqada vujudga kelgan yosh mustaqil davlatlarning tinch osoyishta yo’l bilan
barqarorlikka erishishlari uchun to’siq bo’lishi mumkin bo’lgan bir qator omillar 49](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_49.png)
![mavjud ekanligi aniqlandi. Bunday omillar qatoriga xalqaro terrorizm, diniy
ekstremizm va fundamentalizm, separatizm hamda mintaqa genofondiga salbiy
ta’sir etuvchi ekologik muammolar kiradi.
2. Markaziy Osiyo mamlakatlari mustaqillikning dastlabki kunlardanoq
o’zlarining tashqi siyosiy faoliyatini belgilovchi strategiya, tamoyil lar va ustivor
yo’nalishlarini ishlab chiqdilar. Tashqi siyosiy faoliyat olib borish yo’lida eng
dolzarb va ustivor yo’nalishlardan biri sifatida esa mamlakat ichida hamda mintaqa
miqyosida xavfsizlikni va barqarorlikni ta’minlash masalasi belgilandi.
3. Markaziy Osiyo xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluvchi omillarga
qarshi kurashish yo’lida ushbu mintaqada o’zining yetakchilik mavqei bilan ajralib
turuvchi O’zbekiston Respublikasining o’rni alohida ahamiyat kasb etmoqda.
4. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, Markaziy Osiyo mintaqasiga
nisbatan mavjud bo’lgan tahdidlar asosan janubda joylashgan qo’shni davlat
Afgonistondan esmoqda. XIX asr bo’sag’asida ushbu davlatning xalqa ro terrorizm
markaziga aylanishi nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlari ga, balki jahon
hamjamiyatiga ham tahdid solayotganligiga butun dunyo ahli guvoh bo’lmoqda.
Markaziy Osiyo davlatlari va jumladan O’zbekiston Respublikasi o’zining bor
imkoniyatlaridan foyda lan gan hamda xalqaro tashkilotlarni jalb etgan holda
Afgonistonda tinch yo’li bilan muammolar yechimini topish uchun o’z hissalarini
qo’shmoqdalar.
5. Markaziy Osiy mintaqasida mavjud bo’lgan dolzarb muammolardan biri
sifatida bu hududda yadro va yalpi qirg’in qurollarini saqlamaslik, sinovdan
o’tkazmaslik bilan bog’liq masalalar hisoblanadi. Qo’shni davlatlarda bu sohadagi
yutuq va kashfiyotlarni sinab ko’rish davom etayotganligi mintaqa davlatlari
mustaqilligi va barqarorligiga xavf solmoqda. SHu sababga ko’ra O’zbekis ton
Respublikasi BMT bilan hamkorlikda, yadro qurolini batamom yo’qo tish ni, yadro
qurolini tarqatmaslik to’g’risidagi shartnoma samarali amal qilishini va muddatsiz
uzaytirilishini yoqlab chiqmoqda.
6. Tadqiqot jarayoni shuni ko’rsatdiki, Markaziy Osiyo mintaqasining
ijtimoiy-iqtisodiy holatiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biri sifatida 50](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_50.png)
![ekologik muammo ham muhim o’rin tutadi. Orol dengizining qurib borishi
mintaqada ko’plab ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarayotganini
kuzatish mumkin. SHu bois ham bu jarayonda yuzaga kelgan muammolarni
bartaraf etish yo’lida Marka ziy Osiyo davlatlari va jumladan O’zbekiston
Respublikasi BMT, yeXHT, MDX va SHHTlarining mavjud imkoniyatlaridan
unumli foydalangan holda vaziyatni yumshatishga harakat qilib kelayotganini
ko’rishimiz mumkin.
7. Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikka erishgach o’z oldiga
rivojlangan mamlakatlar tajribasiga tayanib dunyoviy demokratik dav lat qurish
yo’lini tanlashdi. SHu sababga ko’ra bugungi kunda ushbu mintaqa davlatlarida bir
vaqt ning o’zida demokratik o’zgarishlar amalga oshirib kelinmoqda. Demo kratiya
prinsiplariga rioya qilish va inson huquq lari himoyasini ta’minlash masalalarida,
Markaziy Osiyo mamlakatlariga asosan Birlashgan Millatlar Tashkiloti hamda
yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilo ti ning faol ishtiroki yaqqol ko’zga
tashlanadi.
8. Tarixdan ma’lumki, Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan xalqlarning
tarixiy ildizi, dini, madaniyati, urf- odatlari va qadriyatlari bir- biriga yaqin dir.
Ammo shunga qaramasdan tashqi omillar ta’siri ostida min taqa xalqlari o’rtasidagi
nizolarni chiqarib, Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida siyosiy va millatlararo
to’qnashuvlarni keltirib chiqarishga qaratil gan harakatlar yuz berdi. Bunday
holatni Qirg’iziston Respublikasining O’sh viloyatida sodir bo’lgan voqealarda
ko’rishimiz mumkin. Bunday holat ni oldini olish, mintaqadagi barqarorlikni
ta’minlashda xalqaro tashki lot lar tomonidan beg’araz gumanitar yordam qo’li
uzatilganligi ko’plab misollarda o’z tasdig’ini topdi.
SHunday qilib, Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda
xalqaro tashkilotlar va O’zbekistonning o’rni beqiyos ekanligini guvohi bo’l dik.
Bunday tashkilotlar qatorida eng avvalo BMT, yeXHT, MDH va SHHTlari alohida
o’rin tutadi va ularning har biri bilan mintaqadagi barcha mam la katlar yaqin
aloqalarni amalga oshirib kelmoqdalar va kelgusida bunday aloqalarni yanada
rivojlantirish siyosatini olib bormoqdalar. 51](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_51.png)
![SHu bilan birga yuqorida keltirilgan xulosalarga asoslangan holda Markaziy
Osiyo davlatlari va xalqaro tashkilotlar o’rtasidagi hamkorlik aloqalarini yanada
jadallashtirish maqsadida quyidagi taklif va tavsiyalar berilgan :
- mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdidlar va chaqiriqlar mintaqaning
har bir davlati uchun bir xilda ta’luqli ekanligini hisobga olgan holda xalqaro
tashkilotlarni mintaqadagi iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, demografik muammolarga
ayrim mamlakatlar manfaatlari nuqtai nazaridan emas, balki butun mintaqa
manfaatlari nuqtai nazaridan yondoshishga chaqirish zarur;
- narkotrafik va narkobiznesga qarshi mintaqa davlatlarining barchasi bor
imkoniyatlari darajasida kurashishlarini ta’minlashda SHHT salohiyatidan yanada
samarali foydalanish maqsadga muvofiq bo’lar edi;
- mintaqaga qo’shni mamlakatlar yadro quroliga ega bo’lganligi va shunga
harakat qilayotganliklarini inobatga olib, yadro qurolini tarqatilishi ustidan xalqaro
nazoratni yanada kuchaytirish masalasida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik
aloqalarini kengaytirish zarur deb hisoblanadi;
- Markaziy Osiyoda suv resurslari va transchegaraviy daryolarning taqsimoti
masalasi mintaqadagi vaziyatni keskinlashtirishi ehtimolidan kelib chiqib, bu
muammoga ikki qutbli qarashlarni bartaraf etish, jahon hamjamiyatda ushbu
muammoga nisbatan xolis fikrlarni shakllantirish maqsadga muvofiq.
- Markaziy Osiyo mamlakatlarida demokratik va tarixiy o’zgarishlarni amalga
oshirish hamda ekologik muammolarni bartaraf etish jarayonlarida yevropa da
Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining amaliy yordamlarini maxsus dasturlar
asosida amalga oshirilsa aniq maqsadlarga erishish imkonini yaratadi; 52](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_52.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati
I.Raxbariy adabiyotlar.
1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent:
O’zbekiston, 2011. – 440 bet.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Mingyillik
rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan sammiti yalpi majlisidagi nutqi // Xalq
so’zi, 2010 yil 22 sentyabr, 1-2-b.
3. Hamkorlik, taraqqiyot va xavfsizlikni ta’minlash yo’lidan // Xalq so’zi, 2010
yil 21 sentyabr, 1-b. 53](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_53.png)
![4. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010. – 80 b.
5. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini
ta’minlash – bizning oliy maqsadimiz. 17-jild – T.: “O’zbekiston”, 2009. – 280 b.
6. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2009.
7. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror
rivojlantirish yo’lida. 16-jild – T.: “O’zbekiston”, 2008. – 368 b.
8. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,
ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha
ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15–jild – T.: “O’zbekiston”, 2007. – 320 b.
9. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. -T.: O’zbekiston, 2005.
10. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb
hisoblashar edi. –T.: «O’zbekiston», 2005.
11. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: “O’zbekiston”, 1999.–686
b.
12. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. -T.: “O’zbekiston”, 1999.
13. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari // Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot
yo’lida. 6–jild. – T., 1998.
II.Asosiy adabiyotlar.
14. Abulqosimov H. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar. –T.: Akadimiya, 2008.
15. Alimov R. sentralnaya Aziya: obshnost interesov. –Tashkent: SHarq, 2005. –
S. 158.
16. Arifxanov SH.Sentralnaya Aziya: nastoyasheye i budusheye. –Tashkent,
2010. – 218 s.
17. Asrlarga teng yillar. Mustaqillik darsi (ma’ruza matni). “O’AJBNT” markazi
– Toshkent – 2001. 54](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_54.png)
![18. Bu muqaddas Vatanda azizdir inson. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta
maxsus ta’lim vazirligi; nashr uchun mas’ul A Bekmurodov (va boshq.). – T.:
G’afur G’ulom nomidagi nashriyot–matbaa ijodiy uyi, 2010. – 148 b.
19. Jo’rayev T. Mintaqaviy mojarolar va siyosiy yechimlar. Politologiya. –
Toshkent: 2002;
20. Zakurlayev A. G’oyalar kurashi. –Toshkent: 2000. 54 b.
21. “Mingyillik rivojlanish maqsadlarini ko’zlab harakat qilamiz!” nomli
elektron-taqdimot ko’rinishidagi o’quv qo’llanma. – Toshkent, 2006. / www.un.uz.
22. “Mingyillik deklaratsiyasida 2010 yil uchun belgilangan rivojlanish
maqsadlarini amalga oshirish to’g’risidagi ma’ruza” (Nyu-York, 2010 yil, iyun).
23. Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va
bag’rikenglik.// O’quv qo’llanma. –Toshkent: Universitet, 2007. –B.184 .
24. Otamurotov S. Siyosat va millatlararo munosabatlar. Poli to lo giya. Mualliflar
jamoasi. –Toshkent, 2002. – B. 100 .
25. Nuriddinov E.Z. Mejdunarodnoye sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so
stranami yevrop ы . –Toshkent: CHulpon, 2002. –216 s.
26. Rajabova M.A. Diniy ekstremizm va terrorchilik. –Toshkent: YAngi asr
avlodi, –2000. 155 b.
27. Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. –Tashkent, 1998 –S. 20.
28. Safarova N. Terrorizm (tarixiy-falsafiy tahlil). –Toshkent: Noshir, 2009. –B.
216.
29. Tolipov F. O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy va mafkuraviy
o’zgarishlar bilan bog’liq katta strategiyasi. –Tashkent: Fan, 2005. –154 b.
30. Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. –
Toshkent: Moliya, 2003. –84 b.
31. O’zbekiston: insonparvarlikning yuksak namunasi. T.: TURON IQBOL.
2010.
32. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Mamlakatimizni
modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor
maqsadimizdir» hamda «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz 55](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_55.png)
![farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha
o’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. - 2010. – 340 b.
33. Q Qirg’izboyev A.K. O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan
xalqaro hamkorligi. –Toshkent: Fan, 2004. –280 b.
34. G’afarov YA., Xolliyev A. O’zbekiston va jahon hamjamiyati. –Toshkent:
Universitet, 2003. – 156 b.
35. G’oyibnazarov SH. Xalqaro terrorizm: ildiz, omillari va manbai. –Toshkent:
Ozbekiston, 2009. –B. 235.
IV.Ilmiy maqolalar.
36. Abdullayev O. O’zbekiston – yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik
Tashkiloti. // Ilm sarchashmalari. 2004. –№1. B. 36–40.;
37. Abdisattorov A. Xalqaro terrorizmga qarshi kurashda strategik hamkorlikning
huquqiy asoslari.// Demokratlashtirish va inson huquqlari, № 3, 2006, 47-bet.;
38. YOdgorov SH. Mintaqaviy barqarorlik omillari. // Qonun hi moya sida. –2003.
–№1. –B. 35.;
39. Ibrohimov A. Markaziy Osiyo xavfsizligi yo’lida. // Muloqot. –2002, –№3;
40. Kamarov A. O’zbekistonnning BMT bilan xalqaro terrorizmga qarshi kurash
sohasidagi xamkorligi // O’zbekiston va BMT: tajriba va hamkorlik istiqbollari.
Konferensiya materallari. 2007 y 16 mart. –Toshkent: 2007. – B. 177.
41. Muitov., D, Ikromov E. Terrorizm xuruji va yalpi xavfsizlik. // Jamiyat va
boshqaruv. –2001. – №3.;
42. N uriddinov E.Z., Axmedov SH.YA. Stanovleniya i prioritetn ы e napravleniya
vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. // Ozbekiston tarixi //. 2002, №4. S. 3-
11;.
43. Nuriddinov. E. Geopoliticheskoye mesto Respubliki Uzbekistan v sentralnoy
Azii // Xalqaro muno sa bat lar yangi tizimining shakllanishi va unda O’zbekiston
Respublikasining ishtiroki. Respublika ilmiy-nazariy kon fe rensiya to’plami. –
Toshkent, 2009. –B.21.; 56](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_56.png)
![44. Raximov M. Etapы transformatsii SHOS v usloviyax geopoliticheskix
izmeneniy v sentral’noy Azii. // Ijtimoiy fikr – inson Huquqlari №4. 2004 .
45. Raximov M., Perimkulova K. Uzbekistan v mejdunarodn ы x i regionaln ы x
organizatsiyax // Ozbekiston tarixi, 2004, №3, s. 46-52.
46. Safoyev S. Markaziy Osiyoda kechayotgan geosiyosiy jarayonlar va
mintaqaning hozirgi dunyo xalqaro munosabatlar tizimida tutgan o’rni // Xalqaro
munosabatlar. –2005. № 3. B. 5-15.;
47. Tolipov F. Terrorizmning milliy va mintaqaviy xavfsizlikka solayotgan
tahdidi // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. –2001. –№3; 57](/data/documents/d10724e2-2b22-4e7b-be6a-629ceb187ef7/page_57.png)
Mavzu: Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligi Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi..... ...................................... ..... 3-7 1. Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik muammolarining ijtimoiy-siyosiy xususiyatlari...........................................................................................................8-17 2. Mintaqaviy barqarorlikni ta’minlashda O’zbekistonning BMT bilan hamkorligi.......................................................................................... ............ 1 8 -3 3 3. O’zbekistonning Markaziy Osiyo mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi xalqaro tashkilotlar doirasidagi o’rni va roli... .......................................... 3 4 -4 3 4. O’zbekiston va xalqaro tashkilotlarning mintaqada demokratik va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish soxasidagi hamkorligi.......................................... 4 4 -54 Xulosa..............................................................................................................5 2 -5 5 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati...............................................................5 6 - 591
Bitiruv malaviy ishning tushuntirish qismi Mavzuning dolzarbligi. XXI asr arafasida insoniyat tarixida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan butun dunyoni qamrab olgan global miqiyosdagi tub o’zgarishlar yuz berdi va bermoqda. Mustaqil davlatlarning vujudga kelishi Markaziy Osiyo mintaqasida yashayotgan xalqlarning taraqqiy etishi uchun katta imkoniyatlar yaratdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “O’zbekiston Mustaqillik tufayli dunyoga, jahonga chiqdik. Qariyb yuz yildan beri yopib qo’yilgan chegaralar ochildi... jahon jamoasi O’zbekistonni, bizning Vatanimizni quchoq ochib qabul qildi… Sobiq Ittifoq doirasidagi mustaqil respublikalar bilan yaxshi munosabatlar o’rnatdik… O’rta Osiyo respublikalari va Qozog’iston – qondosh-qarindosh qo’shnilarimiz bilan yanada yaqinroq bo’ldik. Bugun shuni komil ishonch bilan aytishim mumkinki, mustaqil davlatlar davrasida O’zbekiston o’zining o’rnini egalladi. O’zbekiston tenglararo teng bo’ldi” 1 . Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatining mustaqil sub’ektiga aylanib, mintaqa va jahon miqyosidagi muammolarni hal qilishda faol ishtirok etmoqda. Bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqasi tobora o’ziga xos kurash maydoniga aylanib bormoqda. Bu, avvalambor, mintaqaning geostrategik mavqei va tabiiy resurslarga boyligi bilan bog’liq. O’zbekistonda barqarorlik, tinchlik, osoyishta lik, mil lat lararo totuvlikni saqlab qolishda mintaqada mavjud bo’lgan yoki tu g’i lishi mumkin bo’lgan turli xil tahdidlarning mohiyatini, ularning tarixiy ildizlarini chuqur anglab yetish, ularni keltirib chiqarayotgan omillarni o’z vaqtida hal etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda soxa mutaxassislari oldida turgan dolzarb vazifalardan biri respublika tashqi siyosatining shakllanishi, asosiy tamoyillari, jahon hamjamiyati bilan ikki tomonlama va ko’p tomonlama hamkorlik aloqalari tarixini va tadrijini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, xalqaro tashki lot larning BMT, yeXHT , SHHT va MDH misolida Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni 1 Karimov I.A. O’zbekiston dunyo xaritasidan o’ziga munosib joy oldi. // O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –Toshkent: O’zbekiston, 2011. –B. 416-417. 2
saqlashga oid faoliya tini ilmiy jihatdan chuqur o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi . Muammoning o’ rganilganlik darajasi. Markaziy Osiyo minta qasida xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash hamda bu jarayonda xalqaro tashkilotlarning tutgan o’rniga oid masalalar mamlakatimizdagi faylasuf, siyosatshunos va tarixchi olimlar tomonidan o’rganilgan. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida ilgari surilgan konseptual g’oyalar, mamlakatning tashqi siyosati, xalqaro munosabatlari hamda mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga oid masalalar musta qillikning dastlabki kunlaridan boshlab respublika olimlari tomonidan keng o’rganila boshlandi hamda bir qator ilmiy asarlar yaratildi. Jumladan, SHuni ham ta’kidlash joizki, m azkur masalaning siyosiy jihatlari, Markaziy Osiyo mintaqasi xavfsizligi va barqarorligiga tahdid solayotgan omillar va bevosita, terrorizm xavfi bilan bog’liq masalalar mamlakatimizning siyosatshunos va huquqshunos olimlari tomonidan o’rganib kelin moq da. Jumladan, ushbu masalalar N .Jo’rayev, A.Qirg’izboyev, A.Zakurlayev, M.A.Rajabova, D.Muitov, E.Ikromov, F.Tolipov, T.A.Jo’rayev, S.O.Otamurotov, R.Alimov, S.Safoyev, N.Safa rova, SH.G’oy ib nazarov, SH.Arifxanov va boshqalarning tadqiqotlarida o’z aksini top gan 1 . Ularda O’ zbekiston taraqqiyotiga sal biy ta’sir o’tkazishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlar, minta q aviy muammolar ning mohiyati, Markaziy Osiyoga xavf solayotgan tahdidlar, O’ zbekiston da olib bo rilayotgan milliy siyosat va millatlararo munosabatlar ning bar q aror ri voj lanishda tutgan o’rni, terrorizm, diniy fun damen - talizm, eks tre mizm ning mohiyati, uning butun mintaqaning barqaror tara q q iyo tiga 1 Jo’rayev.N. Terrorizm-insoniyat hayotiga tahdid. // Jamiyat va boshqaruv. –1999. –№1. –B. 4–7; Qirg’izboyev A.K. O’zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari bilan xalqaro hamkorligi. –Toshkent: Fan, 2004. –280 b.; Zakurlayev A. G’oyalar kurashi. –Toshkent: 2000. –B. 54; Rajabova M.A. Diniy ekstremizm va terrorchilik. – Toshkent: YAngi asr avlodi, –2000. –B.155.; Muitov., D, Ikromov E. Terrorizm xuruji va yalpi xavfsizlik. // Jamiyat va boshqaruv. –2001. – №3.; Tolipov F. Terrorizmning milliy va mintaqaviy xavfsizlikka solayotgan tahdidi // Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari. –2001. –№3; Tolipov F. O’zbekistonning Markaziy Osiyodagi geosiyosiy va mafkuraviy o’zgarishlar bilan bog’liq katta strategiyasi. –Tashkent: Fan, 2005. –154 b.; Jo’rayev T. Mintaqaviy mojarolar va siyosiy yechimlar. Politologiya. –Toshkent: 2002; Otamurotov S. Siyosat va millatlararo munosabatlar. Poli to lo giya. Mualliflar jamoasi. –Toshkent, 2002. – B. 100; Alimov R. sentralnaya Aziya: obshnost interesov. – Tashkent: SHarq, 2005. –S. 158.; S.Safoyev. Markaziy Osiyoda kechayotgan geosiyosiy jarayonlar va mintaqaning hozirgi dunyo xalqaro munosabatlar tizimida tutgan o’rni // Xalqaro munosabatlar. –2005. № 3. B. 5-15.; Safarova N. Terrorizm (tarixiy-falsafiy tahlil). –Toshkent: Noshir, 2009. –B. 216; G’oyibnazarov SH. Xalqaro terrorizm: ildiz, omillari va manbai. –Toshkent: Ozbekiston, 2009. –B. 235.; Arifxanov SH.Sentralnaya Aziya: nastoyasheye i budusheye. –Tashkent, 2010. – 218 s. 3
o’t ka za yot gan salbiy ta’siri va bosh qa bir q ator dolzarb masalalarning u yoki bu qir - ra la ri ochib berilgan. A.K.Qirg’izboyev o’zi ning monografiyasida O’zbekistonning Buyuk Ipak yo’lini tiklash borasida Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligi, zamonaviy integratsion jarayonlarning asosiy xususiyatlari, Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligining huquqiy asoslari, O’zbekistonning Osiyodagi xalqaro tashkilotlar, Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari, Osiyodagi yetakchi davlatlar bilan aloqalari tahlil ostiga olingan. A.X.Saidov, SH.YOdgorov, A.Ibrohi mov, O.Abdullayev, A.Abdisattorov, A.Kamarov va boshqa tadqiqotchilarning asarla rida aso san mintaqa davlatlarining xavfsizlik va barqarorlikni saqlashda xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro hamkorlik aloqalari hamda uning huquqiy asoslariga oid masalalar yoritilgan 1 . R.H.Murtazayeva, E.Z.Nuriddinov, Q.Usmonov, YA.G’affarov, A.Xol liyev, M.Raximov, K. Perimkulova kabi tarixchi olimlarning asarlari da esa masalaning tarixiy jixatlariga asosiy e’tibor qaratiladi 2 . Masalan, R.H.Murtazayeva o’zining kitobida O’zbekiston hududida bag’rikenglik tamoyillarining tarixiy jihatlarini, uning eng qadimgi davrdan to hozirgi kunga qadar namoyon bo’lganligini ilk bor aniq ma’lumotlar asosida yoritib bergan. SHuningdek, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid tug’diruvchi omillardan biri bo’lgan milliy nizolarni oldini olish borasida O’zbekistonda olib borilayotgan milliy siyosat, aholining milliy tarkibi, 1 Saidov A. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva. –Tashkent, 1998 –S. 20.; YOdgorov SH. Mintaqaviy barqarorlik omillari. // Qonun hi moya sida. –2003. –№1. –B. 35.; Ibrohimov A. Markaziy Osiyo xavfsizligi yo’lida. // Muloqot. –2002, –№3; Abdullayev O. O’zbekiston – yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashki-loti. // Ilm sarchashmalari. 2004. –№1. B. 36–40.; Abdisattorov A. Xalqaro terrorizmga qarshi kurashda strategik hamkorlikning huquqiy asoslari.// Demokratlashtirish va inson huquqlari, № 3, 2006, 47-bet.; Kamarov A. O’zbekistonnning BMT bilan xalqaro terrorizmga qarshi kurash sohasidagi xamkorligi // O’zbekiston va BMT: tajriba va hamkorlik istiqbollari. Konferensiya materallari. 2007 y 16 mart. –Toshkent: 2007. – B. 177. 2 Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag’rikenglik.// O’quv qo’llanma. –Toshkent: Universitet, 2007. –B.184; Nuriddinov E.Z. Mejdunarodnoye sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so stranami yevropы. –Toshkent: CHulpon, 2002. –216 s.; Nuriddinov E.Z., Axmedov SH.YA. Stanovleniya i prioritetnыe napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. // Ozbekiston tarixi //. 2002, №4. S. 3-11;. Nuriddinov. E. Geopoliticheskoye mesto Respubliki Uzbekistan v sentralnoy Azii // Xalqaro muno sa bat lar yangi tizimining shakllanishi va unda O’zbekiston Respublikasining ishtiroki. Respublika ilmiy-nazariy kon fe rensiya to’plami. – Toshkent, 2009. –B.21.; Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi. –Toshkent: Moliya, 2003. –84 b.; G’afarov YA., Xolliyev A. O’zbekiston va jahon hamjamiyati. –Toshkent: Universitet, 2003. – 156 b.; Raximov M. Etap ы transformatsii SHOS v usloviyax geopoliticheskix izmeneniy v sentral’noy Azii. // Ijtimoiy fikr – inson Huquqlari №4. 2004; Raximov M., Perimkulova K. Uzbekistan v mejdunarodn ы x i regionaln ы x organizatsiyax // Ozbekiston tarixi, 2004, №3, s. 46-52. 4
bag’rikenglik tamoyillari atroflicha tadqiq etilgan. SHuni ham ta’kidlash joizki, mustaqillik yillari O’zbekistonning tashqi aloqalari, mamlakat hamda mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik masalalarining tarixiy va siyosiy jihatlariga bag’ishlangan bir qator doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari h imoya q ilindi. Ularda O’ zbekiston Respublikasi va Markaziy Osiy mintaqasi xavf siz ligini ta’minlashning dolzarb masalalari tadqiq qilingan. Hozirda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlarning roli masalasiga bag’ishlangan mustaqil tadqiqot lar amalga oshirilgan. Masalaning turli jixatlari mavjud bo’lganligi uchun uni tadqiq etish dolzarb bo’lib qolaveradi. SHu sababli bitiruv malakavish ishida ana shu muammoni yoritish vazifasi qo’yilgan. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar, jumladan Birlashgan Milatlar Tashkiloti (BMT), yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (EXHT), Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (MDH) va SHanxay Hamkorlik Tashkiloti (SHHT) hamda O’zbekiston Respublikasining rolini ilmiy jihat dan o’rganish va tahlil qilish tadqiqot ishidan ko’zlangan asosiy maqsad hisoblanadi. Qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalar belgilab olindi: - minta q aviy muammolar tizimi, ularning o’zaro nisbati va munosabati ni tahlil etish; - Markaziy Osiyoda mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga tahdid soluv chi omillarning vujudga kelish sabablari, tarixiy ildizlarini va zamonaviy ko’rinishlarini ani q lash; - mintaqa davlatlarining tashqi siyosatida xavfsizlik va barqarorlik masa lalarini tahlil qilish; - Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashda O’zbekis tonning yetakchilik o’rnini ko’rsatish; - tinchlik va xavfsizlik masalalarida mintaqa davlatlarining xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligining asosiy jihatlarini belgilash; - Markaziy Osiyo mamlakatlarida demokratik va tarixiy jarayonlarda xalqaro 5