logo

Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o'rni

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

860.8583984375 KB
1 	
 
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA 	
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI	 	
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI	 	
TARIX FAKULTETI 1	- KURS MAGISTRATURA 	
TALABASI	 	
 	
NAZAROV O’ROLNING   “Yangi va eng yangi 	
zamon davri halqaro munosabatlar tarixi ” FANIDAN	 	
YOZGAN	 	
 
                     	KURS ISHI	 	
 
 
MAVZU;  “ Xalqaro tashkilotlarning xalqaro 
munosabatlardagi o’rni ”	 	
 
  Qabul qildi: 	                               	Hamraqulova Sh_________	 	
                                                  	 	
 
 
                                               	 	
 
 
  
                                                        	SAMARQAND 	- 2022	 	
  2 	
 
                                                       	MUNDARIJA	 	
 
 	
I.	 	KIRISH	 	
 	
II.	 	ASOSIY QISM;	 	
1)	  Xalqaro tashkilotlar tarixi	 	
 	
2)	  Eng yirik xalqaro tashkilotlar 	 	
 	
3)	  Xalqaro tashkilotlarning xalqaro 
munosabatlardagi tutgan o’rni	 	
 	
III.	 Xulosa 	 	
 	
IV.	 Foydalinilgan adabiyotlar ro’yxati	 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  3 	
 
                         	                                 	KIRISH	 	
 
Mamlakatimizda olib borilayotgan 	barcha ijtimoiy islohotlarning 	
nеgizida asosiy bosh g‟oya qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi 	
maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni 
o‟rganish va t	еgishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq 	
va jadallik bila	n erishish mumkin. Xalqaro huquqning umume'tirof 	
etilgan qoidalarining ustuvorligini tan olgan hamda unga og‟ishmay 
amal qilayotgan d	еmokratik davlatlarning xalqaro huquqini o‟rganish 	
orqali birinchidan milliy huquqni yanada rivojlantirish imkoniga ega 
bo‟	lsak, ikkinchidan ushbu davlatlarning mavjud ijtimoiy tuzumi 	
haqidagi tasavvurlarimiz xalqaro va millatlararo do‟stlik rishtalarining 
mustahkamlanishiga asos soladi. 	 	
Davlat va jamiyat hayotini erkinlashtirish, inson va fuqarolar huquq va 
erkinliklarining 	kafolatlari m	еxanizmini yaratish borasida jahondagi 	
еtakchi davlatlardan andoza olishimiz bilan birga ming yillardan b	еri 	
shakllangan milliy urf	-odat va an'analar, ajdodlarimizning boy m	еrosini 	
o‟zlashtirgan holda jamiyatimizni yanada d	еmokratlashtirish im	koniga 	
ega bo‟lamiz. Shuning uchun ham ushbu kurs ishi r	еspublikamiz 	
xalqaro huquqini o‟zlashtirishga imkon b	еribgina qolmay, shu huquq 	
sohasini yanada rivojlanishiga o‟z hissasini qo‟sha oladi. Xalqaro 
huquqning asosiy prinsiplarini o‟rganish avvalo musta	qil 	
O‟zbekistonimizning xalqaro hamjamiyatda tutgan o‟rnini belgilab 
beradi.	 	
Bugungi tahlikali bir zamonda Xalqaro tashkilotlar va ularning jahon 
hamjamiyatiga tasiri beqiyosdir	. Xalqaro tashkilotlar va ularning asosiy 	
turlari. Siyosiy va nosiyosiy, davlat	 va nodavlat xalqaro tashkilotlar va 	
ularning xalqaro siyosatdagi o’rni va roli, shumimgdek jahonda ro’y 
berayotgan voqealar, nizolar, urushlar va iqt	isodiy inqirozlarda xalqaro 	
tash	kilotlarning rolini chuqur	 tah	lil qilish hozirgi zamon 	
diplomatiyasining d	olzarb masalalaridan biri desak mubolag’a 	
bo’lmaydi	 	
 
  4 	
 
       	          	Xalqaro tashkilotlar tarixi	 	
XIX asrning yarmidan boshlab dunyo xaritasida birinchi nosiyosiy xalqaro 
tashkilotlar tuzilgan. Masalan, 1865 yili Xalqaro telegraf ittifoqi, 1874 yili 	Xalqaro 	
pochta ittifoqi, 1865 yili Yer o’lchash xalqaro ittifoqi, 1890 yili Bojxona tariflarini 
nashr qilish xalqaro ittifoqi tuzilgan. Birinchi universal siyosiy xalqaro tashkilot 	- 	
Millatlar Ligasi 	- 1919 yilda tuzilgan. Uning Statuti Parij tinchlik konf	erensiyasida 	
qabul qilingan bo’lib, Versal shartnomasining tarkibiy qismi bo’lgan. Millatlar 
Ligasi o„z faoliyatini amalda 1940 yilda, rasman 1946 yilda tugatgan. 1939 yilda 
dunyoda 48 ta hukumatlararo xalqaro tashkilot bo’lgan. Xalqaro tashkilotlar 
tarraq	iyotining tarixida burilish nuqtasi 1945 yili Birlashgan Millatlar 	
Tashkilotining tuzilishi hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro 
tashkilotlarning soni juda tez o’sgan va yangidan	-yangi xalqaro tashkilotlar paydo 	
bo’lgan.	1  	
Xalqaro tashkilotlar 	—	 mustaqil davlatlarning birlashmalari bo‗lib, ular xalqaro 	
shartnomalar va nizomlar asosida ma‘lum maqsadlarda barpo etiladi hamda doimiy 
harakatlanuvchi organlarga ega bo‗ladi, shuningdek, xalqaro huquq asosida ta‘sis 
etilgan bo‗lib, xalqaro huquqiy sub‘	ektlarga ega bo‗ladi. Xalqaro tashkilotlarning 	
turkumlari quyidagi xususiyatlarga ko‗ra o‗tkazilishi mumkin: ularning faoliyat 
ko‗rsatish doirasi va faoliyatlar mavzusi bo‗yicha. Xalqaro tashkiltolarning 
quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1. Davlatlararo 	hammabop tashkilotlar bo‗lib. 	
Ularning maqsad va faoliyat mavzusi dunyoning barcha davlatlarida qiziqish 
uyg‗otadi.	 	
BMT (asosiy organlar: Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va 
ijtimoiy Kengash (EKOSOS), Xalqaro sud va kotibiyat) quyidagi asosi	y 	
maqsadlarni ko‗zlaydi: 	xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo‗llab	-quvvatlash va 	
ushbu maqsadlarda jamoatchilik tomonidan tinchlikka xavf soluvchi tajovuzlarni 
samarali bartaraf etish hamda tajovuzkorlikka qarshi choralar ko‗rish, adolat va 
xalqaro xuquq t	amoyili asosida xalqaro kelishmovchilikka olib keluvchi 	
vaziyatlarni bartaraf etish, tinchitish, ularning tinchlikka xavf solishini oldini olish; 
teng xuquqli va xalqlarning o‗z taqdirlarini o‗zlari hal etish tamoyillarini hurmat 
qilgan holda millatlar o‗	rtasidagi do‗stona munosabatlarni rivojlantirish; 	ushbu 	
umumiy maqsadlarga erishish yuzasidan harakatlarning kelishilgan markaziga 
aylanish; b) BMT ning ixtisoslashgan muassasalari 	—	 mustaqil xalqaro 	
tashkilotlardir. Xalqaro valyuta	-kredit munosabatlariga	 bevosita va bilvosita 	
quyidagilar kiradilar: Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki, 
Xalqaro moliyaviy uyushma (XMU) va Xalqaro rivojlanish uyushmasi. 2. 
Mintaqaviy davlatlararo tashkilotlar. Bunday tashkilotlar jug‗rofiy mintaqadag	i 	
davlatlar tomonidan barcha masalalar yuzasidan barpo etiladi. 3. Xalqaro 
                                        	                    	 	1 http:www.hro.org	  5 	
 
hukumatlardan tashqari tashkilotlar. Bu tashkilotlar xalqaro hukumatlarning 
sub‘ektlari hisoblanmaydi, biroq bunday tashkilotlar o‗z faoliyatini milliy, 
mintaqaviy va xalqaro tizimd	agi davlatlararo miqyosda yuritadi va yuridik shaxs 	
nufuziga ega bo‗ladi. Hozirgi kunda jahon siyosatida xalqaro tashkilotlarning 
rolini bir vaqtlardagidek kuchsiz deb baholab bo‗lmaydi. Bugunda ular jahon 
siyosat maydonida mustaqil sub‘ektlar sifatida nam	oyon bo‗lmoqdalar. Shubhasiz, 	
xalqaro tashkilotlar geosiyosiy va mintaqaviy jarayonlarda yanada katta o‗ringa 
ega bo‗lib bormoqdalar. Ular haqli ravishda xalqaro munosabatlarning teng 
huquqli ishtirokchisi hisoblanadi. Birinchi xalqaro tashkilotlar XIX asr	ning 	
boshlari va o‗rtalarida paydo bo‗ldi: Reynda kemachilik bo‗yicha Markaziy 
komissiya (1815 y.), Xalqaro telegraf ittifoqi (1865 y.) va Umumiy pochta ittifoqi 
(1874). Birinchi xalqaro tashkilotlar iqtisodiyot, transport, madaniyat, 
davlatlarning ijtimoi	y manfaatlari sohasida tuzilgan bo‗lib, ular o‗z maqsadlariga 	
ko‗ra siyosatdan tashqari sohada birgalikdagi transchegaraviy hamkorlikka 
yo‗naltirilgan edi. O‗sha paytlarda xalqaro tashkilotlar faqatgina yuqorida 
sanalgan hamkorlik turlari uchun asos bo‗lib	 xizmat qilgan. XX asrning boshlariga 	
kelib, bu chog‗da xalqaro hamkorlik jarayonlarining jadallashishi sabab bunday 
tashkilotlar soni o‗sdi. Bu hol, o‗z navbatida, bunday tashkilotlarning yana ham 
tez rivojlanishi uchun zamin hozirladi. Hukumatlararo biti	m (kelishuv)lar asosida 	
tasdiqlanmagan har qanday xalqaro tashkilot xalqaro nohukumat tashkilot 
hisoblanadi. Bunday tashkilotlar eng kamida bitta davlat tomonidan e‘tirof qilingan 
bo‗lishi, ammo kamida ikki davlatda o‗z faoliyatini amalga oshirishi lozim. 	Bu 	
kabi tashkilotlar ta‘sis hujjatlari asosida tashkil qilinmoqda va hozirgi paytda 
dunyoda ularning soni 8000 ming atrofidadir. 	 	
Birinchi jahon urushidan keyin siyosiy tusdagi Millatlar ligasi, Xalqaro mehnat 
tashkiloti singari tuzilmalar tashkil etila boshlagan bo‗lsa, Ikkinchi jahon 
urushidan keyingi davrda mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy 
sohalardagi hamkorli	gi va yalpi xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida ta‘sis etilgan 	
Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi siyosiy tashkilot paydo bo‗ldi. Ushbu 
tashkilot tarkibiga kiruvchi ixtisoslashtirilgan organ va institutlar rivojlanishi 
barobarida turli sohalarda davlatlara	ro hamkorlikni kengaytirishga yo‗naltirilgan 	
mintaqalararo va mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar tuzila boshladi. 
Dunyoning 24 ta rivojlangan mamlakatini birlashtirgan Iqtisodiy hamkorlik va 
taraqqiyot tashkiloti (1960), Evropa Kengashi (1949), Evropa k	o‗mir va po‗lat 	
birlashmasi (1951), Evropa iqtisodiy hamjamiyati (Umumiy bozor, 1957), atom 
energiyasi bo‗yicha Evropa hamjamiyati (Evratom, 1957), Evropa erkin savdo 
assotsiatsiyasi (EAST, 1960), Arab davlatlari ligasi (1945), Amerika davlatlari 
tashkilot	i (1948), Afrika birligi tashkiloti (1963) va boshqalar shular jumlasidandir. 	
1945 yildan e‘tiboran bunday tashkilotlar soni ikki baravarga oshdi. Masalan, 1970 
yillar boshiga kelib ularning soni 220 ta bo‗lsa 1970 yillar o‗rtalarida 260 taga 
etdi, hozirgi	 vaqtda esa ular 400 dan ortiqdir.	  6 	
 
Xalqaro tashkilotlar bir qancha turlarga bo‗linadi. Ulardan birortasi ham 
mukammal emasligi olimlar tomonidan tan olingan bo‗lsa	-da, ana shu bo‗linish 	
nisbatan yangi bo‗lmish ushbu xalqaro aktor haqidagi bilimlarni bir ti	zimga 23 	
solishga yordam beradi. Bular, asosan, "geosiyosiy" mezon, faoliyat yo‗nalishi va 
sohalariga ko‗ra tasnif etiladi. Birinchi holatda ular universal (masalan, BMT yoki 
Millatlar ligasi); mintaqalararo (masalan, Islom konferensiyasi tashkiloti); 
mint	aqaviy (masalan, Lotin Amerikasi iqtisodiy tizimi); submintaqaviy (masalan, 	
Benilyuks) kabi turlarga ajratib ko‗rsatiladi. Ikkinchi mezonga ko‗ra, umum 
sayyoraviy (BMT); iqtisodiy (EAST); harbiy	-siyosiy (NATO); moliyaviy (XVJ, 	
Jahon banki); ilmiy ("Evrika"	), texnikaviy (Xalqaro telekommunikatsiyalar 	
ittifoqi) yoki yanada tor doirada ixtisoslashtirilgan xalqaro tashkilotlar farqlanadi	. 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 	
   7 	
 	
Eng yirik xalqaro tashkilotlar 	 	
 
NATO	. 1945 yil 26 iyunda fashistlar Germaniyasi to'ntarishidan ko'p	 o'tmay	 	
Yaponiyaning taslim bo'lishidan bir necha hafta oldin ellikta davlat vakillari imzo 
chekdilar	. 	
San	-Frantsiskoda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi.  Butun dunyodagi 	
odamlar jur'at qilishdi	 	
tarixdagi eng halokatli urushlardan keyin tinchlik 	davri keldi, deb umid qilish	 	
nihoyat tong otdi.  To'g'ri, ular Millatlar Ligasi jamoaviy xavfsizlik tizimini 
yaratishga harakat qilganini va muvaffaqiyatsizlikka uchraganini esladilar.  Ammo 
bu safar narsalar	 	
boshqacha edi.  Xartiya ikki farazga asos solin	gan.  Birinchidan, Xavfsizlik 	
Kengashida doimiy o'rinlarga ega bo'lgan beshta davlat 	- Xitoy, Frantsiya, Buyuk 	
Britaniya, AQSh va Sovet Ittifoqi uzoq muddatli kelishuvga erisha oladi.	 	
asosiy masalalar bo'yicha kelishuv.  Ikkinchidan, bu Rossiyaning ma'lum 
da'volaridan tashqari	 	
Yaponiyaga nisbatan bu davlatlarning hech biri hududni kengaytirishga intilmagan.  
Afsuski, bu taxminlarning hech biri o'zini oqlamadi.  Orqaga qaraganimizda	 	
so'nggi to'qqiz yil voqealari, biz Gitler imperiyasi erta emasligini ko'rish	imiz 	
mumkin	 	
G'arb mamlakatlariga qaraganda qulab tushdi 	- ularning ba'zilari dushmandan 	
zo'rg'a ozod qilindi	 	
ishg'ol 	- bu safar kommunistdan kelgan yana bir xavfga duch keldi	 	
Rossiya.  Ikki buyuk harbiy va sanoat mamlakati Germaniyaning mag'lubiyati	 	
va Yap	oniya g'arbiy va sharqda katta kuch bo'shlig'ini qoldirdi	 	
Sovet Ittifoqi.  Urushdan keyingi davrning tarixi, asosan, qanday qilib	 	
Kreml, o'ta qulay sharoitlar yordamida Qizil Armiya va	 jahon kommunizmining 	
birgalikdagi kuchidan kengayish siyosatini oldinga olib borish va dunyoning 
qolgan qismi qanday munosabatda bo'lganini ko'rish uchun foydalandi.	 1949	-yil 4	- 	
aprelda NATO tuzildi.	2 	
 
 
                                        	                    	 	2 ‘’ NATO 	THE FIRST FIVE 	YEARS 1949	-1954	’’ - by Lord Ismay Secretary General of the North Atlantic Treaty 	
Organization	.   
 
 
 
 
    
ittifoqiga qoʻshilgan mamlakatlar   1949 -
yilda  oldilaridagi Shimoliy Atlantika doirasidagi davlatlar orasida tinch aholini 
2010
-yilda  
NATO „Zamonaviy mudofaaning ilgʻor  ishtiroki“ ijtimoiy harakati uchta muhim vazifalarni taqdim etdi, bular: jamoaviy 
Albania  
  Belgium  
  Bulgaria  
  Canada  
  Xorvatiya  
 
  Czech Republic  
  Denmark  
  Estonia  
  France  
  Germany  
  Greece  
  Hungary  
    3.     Iceland  
  Italy  
  Latvia  
  Lithu
ania  
  Lyuksemburg  
  Montenegro  
  Netherlands  
  Shimoliy Makedoniya  
  Norway  
  Poland  
  Portugal  
  o
omania   Slovakia  
  Slovenia  
  Spain  
  Turkey  
  United Kingdom  
  United States   11	 	
 
tiklashda katta rol o‘ynadi, shuningdek, qator boshqa mamlakatlardagi 
kelishmovchiliklarni bartaraf etdi va hal qildi.	   	
Qurol	-yarog‘lar tarqalishiga chek qo‘yish, shuningdek, yalpi qirg‘in quroll	arining 	
qisqartirilishi, pirovardida, ularning barcha zahiralari yo‘qotilishiga erishish eng 
muhim vazifalardan biridir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qurolsizlanish bo‘yicha 
muzokaralar o‘tkazish, shu sohada tavsiyalar ishlab chiqish va tadqiqotlar 
tash	abbuskori bo‘lish uchun doimiy forum vazifasini o‘taydi. U qurolsizlanish 	
bo‘yicha Konferensiya va boshqa xalqaro tashkilotlar doirasida olib boriladigan 
ko‘pqirrali muzokaralarni qo‘llab	-quvvatlaydi. Bu muzokaralar natijasida Yadro 	
qurolini tarqatmaslik h	aqidagi keng qamrovli shartnoma (1996 yil) va yadro 	
qurolidan xoli zona to‘g‘risidagi shartnoma kabi xalqaro kelishuvlar ro‘yobga 
chiqdi. Shuningdek, bundan boshqa kimyoviy (1992 yil) va bakteriologik (1972) 
qurollarning zahiralarini tayyorlash, ishlab chi	qish va to‘plashni ta’qiqlovchi, 	
dengiz va okeanlar tubiga (1971 yil) va kosmik fazoga (1967 yil) yadro qurolini 
joylashtirishni ta’qiqlovchi shartnomalar, shu singari yana boshqa turdagi 
qurollarni ta’qiqlovchi yoki chegaralovchi shartnomalar tuzilgan edi	. 1977 yilda 	
yer usti minalaridan foydalanishni ta’qiqlovchi konvensiyaga 100 dan ortiq davlat 
imzo chekdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti mana shu konvensiyaga va vayron 
qiluvchi turdagi qurollardan foydalanishni ta’qiqlovchi boshqa xalqaro 
shartnomalarg	a barcha davlatlarni qo‘shilishga chaqirdi. BMT shuningdek, o‘q 	
otar va yengil qurollar ustidan nazoratni kuchaytirishning ham tarafdoridir. Bosh 
Assambleya qaroriga binoan xalqaro konferensiya o‘q otish qurollari bilan 
noqonuniy savdo qilish bo‘yicha masa	lani 2001 yilda ko‘rib chiqadi.	4 	
Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlik o‘rnatish bo‘yicha faoliyati 
Afrikada  	 	
Uzoq yillar mobaynida Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror 
etish borasidagi say	-harakatlari, uch o‘nyillikka cho‘zilgan	 Janubiy Afrikadagi 	
aparteidga qarshi kurash kompaniyasini, Namibiyaning mustaqillikni qo‘lga 
kiritish jarayonini faol qo‘llab	-quvvatlanishini, tinchlikni o‘rnatish bo‘yicha 	
amalga oshirilgan 18 operatsiya va saylovlar o‘tkazishni qo‘llab	-quvvatlash 	
bo‘yic	ha qator missiyalarni shu jumlaga qo‘shganda g‘oyat xilma	-xil shakllarda 	
amalga oshirildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Mozambikdagi qochoqlarning o‘z 
uylariga qaytishlariga yordam berdi, Somali va Sudanda insonparvarlik yordami 
ko‘rsatdi va Buyuk ko‘ll	ar rayonida tinchlikni o‘rnatish bo‘yicha diplomatik say	-	
harakatlar olib bordi. U Janubiy Saxara kelajagi to‘g‘risidagi masala bo‘yicha 
referendum tayyorlashga yordam bermoqda. Yaqinda Xavfsizlik Kengashi 
iltimosiga binoan Bosh kotib Afrika mamlakatlaridag	i mojarolarning har 	
tomonlama tahlilini mustahkam tinchlik o‘rnatishga malum darajada yordam 
beradigan tavsiyalar bilan tayyorladi. 1999 yilda Xavsizlik Kengashi tinchlikni 
                                        	                    	 	4 https://uz.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_millatlar_tashkiloti#Afrikada%E2%80%A6	  12	 	
 
baqaror etish bo‘yicha Serra	-Leon va Kongo Demokratik Respublikasida ikkita 	
yangi o	peratsiya tashkil etdi.	 	
 
               	Osiyoda	 	
 Birlashgan Millatlar Tashkilotining Kambodja mamlakatida 1992	-1993	- yillardagi 	
keng ko‘lamli operatsiyasi tugallanganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkiloti 
tizimi muassasa va tashkilotlari fuqarolik jami	yati, inson huquqlari va 	
demokratiyani mustahkamlash borasidagi say	-harakatlarini davom ettirmoqdalar. 	
Afg‘onistonda Birlashgan Millatlar Tashkilotining maxsus missiyasi 1993	- yildan 	
buyon faoliyat ko‘rsatmoqda. Uning vazifasi milliy yarashish va uzoq davo	m etgan 	
fuqarolar urushi natijasida izdan chiqqan xo‘jalikni tiklashga yordam berishdan 
iboratdir. Biroq, Bosh kotib va uning maxsus vakillarining qat’iy diplomatik say	-	
harakatlariga qaramasdan mamlakatda juda katta insonparvarlik xarajatlarini talab 
qilay	otgan harbiy harakatlar davom etmoqda, bu 	- Birlashgan Millatlar 	
Tashkilotining afg‘on xalqiga yordam ko‘rsatish tizimi faoliyatiga jiddiy ta’sir 
ko‘rsatyapti. Sharqiy Timorda BMT yordamida Indoneziya va Portugaliya 
o‘rtasida o‘tkazilgan, mazkur xududning 	maqomi borasida butunjaxon referendumi 	
uchun yo‘l ochgan muzoqaralar 1999	-yili may oyida yakunlanadi. Shu 	
muzokaralarga binoan BMT missiyasi ovoz beruvchilarni ro‘yxatga olish ishini 
kuzatib bordi va 1999	-yilning avgustidagi bu referendumda Sharqiy Timor 	
aholisining 78 foizi Indoneziyadan mustaqil bo‘lish uchun ovoz berdi. Referendum 
yakunlari e’lon qilinganda mustaqillikka qarshi turgan militsiya Sharqiy Timorning 
200 ming aholisini o‘z uylarini tashlab ketish uchun majburlashga harakat qildi. 
1999	-yilning	 sentabr oyida Xavfsizlik kengashi tartib o‘rnatishga yordam bergan 	
xalqaro xavfsizlik kuchlarini jo‘natish uchun qaror qabul qildi. BMTning 
muvaqqat ma’muriyati xalqaro kuchlarni almashtirdi va ayni paytda Sharqiy 
Timorda mustaqillikni amalga oshirish jar	oyonini kuzatib bormoqda	. 	
                          	Yevropada	 	
Birlashgan Millatlar Tashkiloti qariyb 4 million kishiga favqulodda insonparvarlik 
yordami ko‘rsatib sobiq Yugoslaviyadagi mojarolarni bartaraf etishga astoydil 
harakat qilmoqda. 1991 yili Birla	shgan Millatlar Tashkiloti qurolyarog‘ yetkazib 	
berishga chek qo‘ydi; ayni paytda Bosh kotib va uning vakili qon to‘kishni 
to‘xtatish uchun yo‘naltirilgan diplomatik say	-harakatlar bilan yordam qila 	
boshladi. 1992 yildan 1995 yilga qadar Birlashgan Millatl	ar Tashkilotining 	
tinchlikni barqaror etuvchi kuchlari Xorvatiyada tinchlik va xavfsizlikni tiklashga 
harakat qildilar, Bosniya va Gersegoviniya fuqaro aholisining xavfsizligini 
ta’minlashga yordam berdilar, shuningdek, sobiq Yugoslaviyaning Makedoniya 
res	publikasi urush girdobiga tortib ketilmasligiga ko‘maklashdilar. 1995 yildagi 	
Deyton (Parij) tinchlik bitimi tuzilganidan keyin Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining to‘rtta missiyasi bu hududda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashga 
ko‘maklashdilar. Ularning	 birmuncha yirigi hisoblangan 	- Birlashgan Millatlar  13	 	
 
Tashkilotining Sharqiy Slovoniya uchun muvaqqat ma’muriyati Xorvatiya 
tarkibidagi bu hududning reintegratsiya jarayonini kuzatib turdi. Kosovoda 
(Yugoslaviya Federal Respublikasi) NATOning bombardimonlar	ini 	
to‘xtatilganidan va Yugoslaviya qurolli kuchlari chiqarilganidan so‘ng, 1999 yili 
bu yerda BMT muvaqqat xalqaro ma’muriyat tashkil etdi. Xavfsizlik kengashi 
BMTning bu ma’muriyatiga Kosovo xududi va xalqiga nisbatan barcha qonuniy, 
ijroiy va huquqiy va	kolatlarga qadar bo‘lgan favqulodda vakolatlar yaratib 	
bermoqda. Yevropa ittifoqi, Yevropa xavfsizligi va hamkorligi tashkiloti, 
BMTning qochoqlar ishi bo‘yicha Oliy komissari va Birlashagan Millatlar 
Tashkiloti demokratik jamiyat hamda barqaror avtonomiya	 tashkil etishda Kosovo 	
xalqi bilan ish olib bormoqda.	  	
Amerika qit’asida	 	
 Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etish borasidagi faoliyati va 
uning tinchlikni o‘rnatish bo‘yicha say	-harakatlari Markaziy Amerikada paydo 	
bo‘lgan to‘qnashuv	ni bartaraf etishda katta rol o‘ynadi. 1989 yili Nikaraguada 	
tinchlik o‘rnatish borasidagi say	-harakatlar tufayli qarshilik ko‘rsatish kuchlari 	
ixtiyoriy tarzda tarqatib yuborildi va uning qatnashchilari o‘z qurollarini 
Birlashgan Millatlar Tashkilotiga to	pshirdi. 1990 yili Birlashgan Millatlar 	
Tashkiloti missiyasi Nikaraguadagi saylovlarni kuzatdi 	- bu, mustaqil mamlakatda 	
Birlashgan Millatlar Tashkiloti kuzatuvida o‘tgan birinchi saylov edi. Salvadordagi 
Bosh kotib vositachiligida o‘tgan tinch muzokaralar	 12 yil davom etgan harbiy 	
harakatlarga chek qo‘ydi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror 
etish bo‘yicha missiyasi barcha kelishuvlarning amalga oshirilishini kuzatib 
turishni ta’minladi. Gvatemalada Birlashgan Millatlar Tashkiloti yor	damida tashkil 	
etilgan muzokaralar tufayli 35 yillik fuqarolar urushi to‘xtatildi. Bugun Birlashgan 
Millatlar Tashkilotining Gvatemaladagi Nazorat komissiyasi keng ko‘lamdagi 
tinchlik bitimlari to‘la	-to‘kis amalga oshirilishini ta’minlash uchun da’vat etil	gan. 	
Gaitida demokratik yo‘l bilan saylangan mamlakat hukumatini qayta tiklash 
bo‘yicha xalqaro chora	-tadbirlar amalga oshirilganidan keyin Birlashgan Millatlar 	
Tashkiloti o‘z ishini milliy politsiyaga ta’lim berish bilan davom ettirmoqda.	5 	
Yaqin Sharqda 	 	
Birlashgan Millatlar Tashkiloti beshta o‘nyillik mobaynida (bu muddat davomida 
besh marta keng ko‘lamdagi urush olovi alanga olgan) Arab 	- Isroil mojarosiga 	
katta diqqat	-e’tibor bilan qarab keladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti haqqoniy va 	
mustaqkam tinc	hlik o‘rnatish tamoyillarini muammoni hal etishning mustahkam 	
asosi bo‘lib qoladigan Xavfsizlik Kengashining 242 (1967) va 338 (1973) sonli 
ikkita tayanch rezolyutsiyalarida ishlab chiqdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 
siyosiy muammolar asosida kelib chi	qqan mojarolarni bartaraf etishga 	
yo‘naltirilgan boshqa tashabbuslarni ham qo‘llabquvvatladi va bu mintaqaga qator 
tinchlik o‘rnatuvchi missiyalar jo‘natdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1948 
                                        	                    	 	5 https://uz.wikipedia.o	rg/wiki/Birlashgan_millatlar_tashkiloti#Afrikada%E2%80%A6	  14	 	
 
yilda tashkil etilgan birinchi harbiy kuzatuvchilari guruh	i mintaqada bugungi 	
kunda ham faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. 1956 yildagi Sues krizisi davrida 
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tinchlik o‘rnatish bo‘yicha o‘zining birinchi 
kuchlarini tashkil etdi. Hozirgi paytda mintaqada tinchlikni barqaror etuvchi ikkita 
missiya faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularning 1974 yilda tashkil etilgan bittasi Golan 
tepaliklarida Isroil va Suriya qurolli kuchlarini ajratib turadigan mintaqani nazorat 
etadi; 1978 yilda tuzilgan ikkinchisi barqarorlikni ta’minlashga va Livanning 
janubiy qis	mida yashayotgan aholi himoya qilinishini ta’minlashga yordam beradi. 	
Yaqin Sharqning boshqa rayonlari haqida shuni aytish kerakki, 1991 yili Quvayt 
mustaqilligi tiklanganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkilotining kuzatuvchilar 
missiyasi Iroq va Quvayt	 o‘rtasidagi qurolsizlantirilgan mintaqaning nazorat 	
qilinishini ta’minlamoqda.	  	
1999 yilning so‘ngida Bosh kotib BMTga a’zo davlatlar va xalqaro fuqaro 
xizmatchilarni xalqaro hamjamiyatning 1994 yil Ruandadagi genotsidning va 1995 
yili Srebrenitsa qulashi	ning oldini olish borasidagi urinishlari besamar ketganligini 	
e’tirof etishga chaqirdi. Bundan keyingi tinchlik o‘rnatish operatsiyalarini 
o‘tkazish bo‘yicha amaliy va amalga oshirilishi mumkin takliflarni ishlab chiqish 
uchun maxsus tanlab olingan ekspert	lar kengashi chaqirildi va 2000 yil avgustida, 	
Ming yillik sammiti arafasida BMTga a’zo davlatlarga mazkur kengash raisi 
Laxdara Braximi nomi bilan atalgan "Braximi Ma’ruzasi" jo‘natildi. Kengash 
xalqaro hamjamiyat tomonidan ba’zi tinchlikni ta’minlash ope	ratsiyalari, 	
shunchaki, "mendan ketguncha, egasiga yetguncha" qabilida, hatto, adolatli ishni 
amalga oshirishga irodasi bo‘lmaganda ham yoki qanday tadbirlar amalga 
oshirilishi zarurligi haqida kelishib olinmasdan turib, amalga oshirilgan, degan 
fikrga kel	di. To‘g‘risini aytganda, Braximi Ma’ruzasi chala	-yarim choralardan voz 	
kechib, istakni haqiqat o‘rnida ko‘rishdan aniq va keng miqyosda 
qo‘llabquvvatlanadigan amaliy rejalarga o‘tishga chorladi. Kengash, 
muvaffaqiyatli harakatlarga zamin yo‘q bo‘lsa, yaxs	hisi, umuman hech qanday 	
operatsiya o‘tkazmaslik lozimligini; harakatlar amalga oshiriladigan bo‘lsa, 
operatsiyalar yaxshi ta’minlangan va kuchli madadga ega bo‘lishi kerak, degan 
fikrni bildirdi. Ma’ruzada ishonchli harbiy ishtirokka zarurat tug‘ilsa, ko‘	p sonli, 	
yaxshi qurollangan va yaxshi o‘rgatilgan qo‘shin qo‘llash lozimligi tavsiya etilgan. 
Kengash tinchlik o‘rnatish missiyalarini qo‘llab	-quvvatlash uchun mas’ul bosh 	
qarorgohlardagi xodimlar sonini ko‘paytirish va BMTga a’zo davlatlar, ayniqsa, 
Havfs	izlik Kengashi a’zolari tomonidan siyosiy, moliyaviy va moddiy jaihatdan 	
yanada kuchliroq qo‘llab	-quvvatlanishi lozimligini isbotlab berdi. Shu bilan birga, 	
Kengash tinchlik o‘rnatuvchilarning joylardagi va bosh qarorgohlarlardagi 
harakatlarini baholashnin	g yanada qat’iyroq andazalarini belgilab berdi. Bosh 	
Assambleya Tinchlikni saqlash bo‘yicha operatsiyalar departamenti xodimlari 
sonini 50 foizga oshirish va BMTning Brindizidagi (Italiya) Moddiytexnik 
ta’minot bazasini ta’minlashga qariyb 150 million AQSh	 dollari ajratishni 	
ma’qullab, ma’ruzaga o‘zining iliq munosabatini bildirdi. Kotibiyat ma’muriy va 
ta’minot masalalarida yanada tezkorlikni ta’minlash uchun joylarga yanada 
kengroq vakolatlar berdi. 2001 yil 11 sentyabr voqealari yuz berib, Afg‘onistonda   
https://uz.wikipedia.org/wiki/Birlashgan_millatlar_tashkiloti#Afrikada%E2%80%A6    16	 	
 
SHHT. 	 	
Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a‘zo davlatlar o‘rtasidagi aloqalarning tarixi uzoq 
ildizlarga borib taqaladi. Agarda o‘tmishda Xitoy va O‘rta Osiyo aloqalariga 
e‘tibor qaratadigan bo‘lsak, bir necha ming yillik aloqalar har qanday sharoitda 
ham k	o‘plab to‘siqlarga qaramasdan davr sinovlariga bardosh berib, rivojlanishda 	
davom etavergan. Buyuk ipak yo‘li doirasida savdo va madaniy aloqalar natijasida 
xalqlarimiz bir	-biriga har jihatdan yaqinlashib borgan. Fikrlarimizning isboti uchun 	
misollar hatto	 keragidan ham ortiqroq deyishimiz mumkin. ShHT ham boshqa 	
tashkilotlar kabi o‘zining tarixi va shakllanish jarayonlariga ega. «Shanxay 
beshligi» sifatida dastlab o‘z faoliyatini boshlagan tashkilot a‘zoligiga 
O‘zbekistonning qo‘shilishi bilan Shanxay Hamk	orlik Tashkiloti nomini oldi. 	
Aslida ShHTning tarixiy ildizlari XX asrning 60	-yillariga borib taqaladi. Chunki, 	
sobiq ittifoq XXR o‘rtasidagi hududiy muammolarni hal etish o‘sha davrdayoq 
pishib yetilgandiki, unga barham berish esa ma‘lum bir muddatni taqo	zo etardi.15 	
«Shanxay beshligi» Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Xitoy Xalq 
Respublikalari o‘rtasidagi chegara hududlarida qurolli kuchlar sonini qisqartirish 
va bir	-biriga ishonish natijasida kelishuvga erishish jarayonida shakllandi.	 7 	
Birinchi bosqich 	– 1989	-yil noyabr oyidan 1991	-yil dekabr oyiga qadar sobiq 	
Sovet Ittifoqi parchalanib ketishigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.16 «Sovuq 
urush» sharoitida sobiq sovet ittifoqining Xitoy bilan munosabatlari bir xil 
rivojlanmaydi. Ulardag	i siyosiy tizim yagona kommunistik qarashlarga 	
asoslangan	.. Sovet	-Xitoy munosabatlari goh iliq, goh siyosiy tarang holatda bo‘lib 	
keladi. Qolaversa sovuq urush davridan yoki to XX asrning 90	-yillariga qadar 	
Xitoy ikkinchi darajali davlat sifatida baholanib	 kelindi. Garchi Birlashgan 	
Millatlar Tashkiloti «Xavfsizlik Kengashi» doimiy a‘zosi bo‘lib, hududiy va aholi 
soni jihatidan yirik davlatlar sirasiga kirsa	-da, bari	-bir Xitoy dunyo siyosati va 	
iqtisodida u qadar kuchli ta‘sirga ega emasdi. Lekin o‘tgan asr	ning 80	-yillarida 	
boshlanib ketgan iqtisodiy islohotlar natijasida Xitoy juda tez taraqqiy eta boshladi. 
Natijada bir necha yil ichida, ayniqsa, o‘tgan asrning 90	-yillaridan boshlab Xitoy 	
dunyodagi eng yirik mahsulot ishlab chiqaruvchi davlatlardan biriga 	aylanib bordi. 	
Bugunga kelib, u dunyoda mahsulot ishlab chiqarishining umumiy ko‘rsatgichlari 
bo‘yicha dunyoda AQShdan keyingi o‘ringa ko‘tarildi. Hatto ba‘zi sohalarda 
birinchilikni egallashga erishdi. Sovuq urush natijasida sobiq SSSR bosimi ostida 
belgi	langan ittifoqning, to‘g‘rirog‘i ittifoqdoshlarning Xitoy bilan chegarasi 	
masalasi, undan tashqari o‘rtadagi chegaralarda to‘plangan katta harbiy kuchlar 
jamlanmasi Xitoyning keyingi taraqqiyoti uchun to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan 
asosiy faktor sifatid	a qaraldi. Shu maqsadda xitoy hukumati Rossiya, Qozog‘iston, 	
Qirg‘iziston va Tojikiston respublikalari bilan chegara masalasini hal qilishga 
kirishdi va ko‘p tomonlama muzokaralar boshlanib ketadi. Undan tashqari Xitoy 
shu mamlakatlar bilan chegara hududla	rdagi harbiy kuchlar miqdorini qisqartirish 	
masalasida ham muzokaralar boshlanadi. Shanxay Hamkorlik tashkiloti tarixida 
                                        	                    	 	7 Бекмуротов	 И. Шанхай	 Ҳамкорлик	 Ташкилоти	 // Жамият	 ва бошқарув	. №2, 2004. 64	-бет.	 	
  17	 	
 
mana shu voqealar tashkilot tarixining boshlanishi hisoblanadi. Aslida sobiq ittifoq 
hamda Xitoy chegarasida qurolli kuchlarni qisqarti	rish borasidagi muzokaralar 	
ancha avval boshlangan. Muzokaralarning osonroq yechim topishida ikki 
davlatning bir siyosiy tizimdaligi yordam berdi. Chegara masalasida o‘tgan asrning 
60	-yillarida boshlangan muzokaralar 1989	-yil noyabr oyida XitoySovet 	
muzoka	ralari bilan davom etdi, unda asosiy e‘tibor chegara hududlarida qurolli 	
kuchlarni qisqartirish va harbiy sohada bir	-birini tushunishga qaratildi. 	
Muzokaralar davom etib, nihoyat, 1990	-yil 24	-aprelida Xitoy va Sobiq sovet 12 	
hukumatlari o‘rtasida ikki tomo	nlama shartnoma imzolandi. Unga binoan 	
SovetXitoy chegaralarida belgilangan miqdorga qadar qurolli kuchlar qisqartirilib, 
harbiy sohada bir	-birini anglashga qaratilgan memorandum imzolanadi. Har ikki 	
tomon Sovet	-Xitoy chegaralarida harbiy kuchlarni faqat m	udofaa va qo‘riqlash 	
maqsadidagina saqlashni, bir	-biriga hujum qilish va bosqinchilik operatsiyalaridan 	
voz kechishni, chegara hududlarda qurolli kuchlar miqdorini qisqartirish bilan 
birga ikki tomon bir	-birini anglash, boshqa sohalardagi aloqalarni yaxshi	lash, 	
harbiy qismlarni va obyektlarni bosqichma	-bosqich ravishda qisqartirib borishga 	
kelishib olishdi.17 Sobiq ittifoq davrida aynan shu muzokaralar sabab SSSR davlat 
rahbari M.S.Gorbachyov 1989	-yil may oyida Xitoyga rasmiy safar uyushtiradi. 	
Bunga javoba	n Xitoy rahbari Szyan Szemin 1991	-yil may oyida Moskvada bo‘ladi.	 	
8 
Xitoy va Qirg‘iziston o‘rtasidagi chegara masalasidagi kelishuv 1996	-yil iyul oyida 	
Xitoy rahbari Szyan Szeminning Bishkekka amalga oshirgan safari paytida 
imzolandi. Ammo bu shartnoma Xit	oy, Qirg‘iziston chegaralari muammosini to‘la 	
bartaraf etmadi. Keyinroq, chegara masalasidagi yana bir hujjat 1999	-yil avgust 	
oyida Xitoy va Qirg‘iziston hukumatlari o‘rtasida «Shanxay beshligi» 
tashkilotining davlat rahbarlari o‘rtasidagi Bishkek uchrashu	vi chog‘ida Szyan 	
Szemin va Askar Akayev o‘rtasida imzolandi. Ushbu «Qirg‘iziston va Xitoy 
o‘rtasidagi davlat chegaralari to‘g‘risidagi qo‘shimcha kelishuv» deb nomlanuvchi 
shartnoma Xitoy va Qirg‘iziston o‘rtasidagi 1000 km.dan ortiqroq chegara 
hududlarin	i huquqiy jihatdan tartibga soldi	. 2000	-yil iyul oyida Dushanbe shahrida 	
«Shanxay beshligi»ning bo‘lib o‘tgan navbatdagi sammitida Xitoy, Qirg‘iziston va 
Tojikiston o‘rtasida uch tomonlama kelishuv imzolanib, unda davlatlar o‘rtasidagi 
chegara masalasiga o	id munozarali holatlar tahlil qilindi. Aynan mana shu ikki 	
kelishuv Xitoy va Tojikiston o‘rtasidagi chegara masalalarini hal etishdagi 
dastlabki qadam bo‘ldi, deyish mumkin.21 Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasidagi 
chegara masalalari bo‘yicha muzokaralar olib bo	rish uchun 1994	-yil aprel oyida 	
Xitoy Xalq Respublikasi Davlat kengashi kotibi Li Pen Qozog‘istonga rasmiy 
tashrif bilan keladi. Shu uchrashuv paytida Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasidagi 
chegaralarga oid kelishuv imzolandi. 1997 yil sentabrda Xitoy vaziri Li 	Pen yana 	
bir bor Qozog‘istonga rasmiy tashrif bilan keldi. Muzokaralar yakunida 
«Qozog‘iston va Xitoy o‘rtasidagi davlat chegaralari to‘g‘risidagi qo‘shimcha 
                                        	                    	 	8 Становление и развитие ШОС. 	С.5// http:www.SCO.ru	  18	 	
 
kelishuv» shartnomasi imzolandi.22 Mazkur shartnoma Xitoy	-Qozog‘iston 	
chegaralarini huquqiy jihatd	an amalda tan olinganligini anglatdi	.9 	
1998	-yil 3	-4 iyul kunlari Alma	-ota shahrida «Shanxay beshligi» forumi doirasidagi 	
uchinchi uchrashuv bo‘lib o‘tadi. Beshala ishtirokchi davlat rahbarlari mazkur 
uchrashuv doirasida «Alma	-ota bayonoti» qabul qilinadi. 	Unga ko‘ra, barcha 	
tomonlar 1997	-yil 24 aprelda imzolangan chegara hududlarida qurolli kuchlarni 	
qisqartirishga doir shartnoma shartlarini bajarish majburiyatini o‘z zimmalariga 
olishdi. Shu majburiyatlarni bajarish bilan birga barcha respublikalar ikki 
to	monlama va ko‘p tomonlama munosabatlarni yanada rivojlantirish uchun barcha 	
imkoniyatlarni ishga solishga, mintaqaviy muammolarni hal etishda doimiy 25 
http:www.impravo.ru 17 ravishda muzokaralar va kelishuvlar asosida davlatlararo 
qiziqishlar hisobga olin	gan holda amalga oshirishi zarur edi. Tomonlar har qanday 	
separatizm, etnik ziddiyatlar, diniy ekstremizm, diniy fundamentalizm 
terrorchilikka qarshi chiqishga, ularni oldini olish, bartaraf etishga kelishib 
olishdi.26 Forum ishtirokchilari asosiy e‘tiborn	i global darajaga ko‘tarib ulgurilgan 	
xalqaro terrorizm, narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi, jinoyatchilikning 
tashkiliy, uyushgan shakllariga qarshi kurashishga qaratishdi. «Shanxay beshligi» 
forumiga a‘zo davlatlar rahbarlarining doimiy uchrashuvi	ning yo‘lga qo‘yilishi 	
natijasida hamkorlik doirasi ham doimiy ravishda kengayib bora boshladi. 2000	-yil 	
9-iyulda Dushanbe shahrida «Shanxay beshligi»ning navbatdagi sammiti bo‘lib 	
o‘tdi. Sammitda ishtirokchi davlatlar tomonidan «Dushanbe Deklaratsiyasi» q	abul 	
qilindi. Deklaratsiyaga muvofiq, tomonlar kelajakda birbiriga ishonch, do‘stona 
hamkorlikni besh davlat o‘rtasida saqlab qolish, munosabatlarni yanada 
rivojlantirish, davlatlar o‘rtasidagi harbiy aloqalarni yanada chuqurlashtirish 
maqsadida mudofaa va	zirlari doirasidagi doimiy munosabatlarni yo‘lga qo‘yish, 	
bir	-biri bilan maslahatlashish, ma‘lumot almashishga kelishib olishdi. Shu tariqa 	
«Shanxay beshligi» davlatlarining mudofaa strukturasi ishlab chiqildi. Sobiq 
SSSRning parchalanishi natijasida shu t	ashkilotga a‘zo bo‘lgan Rossiya 	
Federatsiyasi, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston respublikalaridagi ma‘lum 
iqtisodiy hamda siyosiy ziddiyatlarni bartaraf etish asosiy muammo bo‘lib qola 
boshlaydi. Iqtisodiy muammolarning ko‘payib borishi, ularning ba	rtaraf etilishida 	
Xitoy tomonidan yordam berilishi, qo‘llab	-quvvatlanishi hozirgi dunyodagi 	
zamonaviy ilm	-fan, texnika yangiliklari asosida milliy ishlab chiqarishlarni oyoqqa 	
qo‘yishga kelishib olindi	. 10 	
2000	-yil iyulida Tojikiston Respublikasi poytaxti D	ushanbe shahrida ―Shanxay 	
beshligi‖ tashkilotiga a‘zo davlatlar rahbarlarining beshinchi uchrashuvi tashkilot 
tarixida muhim o‘rin tutadi. Sammitning bosh mavzusi diniy ekstremizim va 
xalqaro terrorizimga qarshi kurashda yagona dastur ishlab chiqish birgal	ikda 	
harakat qilish haqida bo‗ldi. Birinchi marta maskur sammitda O‗zbekiston 
Respublikasi rasman kuzatuvchi sifatda ishtirok etdi 2001	-yil iyunda Rossiya, 	
                                        	                    	 	9 Становление и развитие ШОС. С.5.// http:www.SCO.ru	 	10 Совместное Заявление участников Алма	-атинской встречи 	– Республики Казахстан, КНР, Кыргызской 	
Республики, РФ и Республики Таджикистан// http:www.impravo.ru	   
 
 
   20	 	
 
Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi 
tutgan o’rni	 	
 
Vaqt oʻtishi bilan bloklar qarshiligidagi tanglik oʻzgarib borar edi. Uning eng 
keskin nuqtasi Koreya urushi yillariga toʻgʻri keladi, uning oqibatida 1956 yili 
Polsha, Vengriyadagi voqealar va Suets inqirozi kelib chiqadi; Xruschev "iliqligi" 
kelishi bila	n tanglik ozgina yengillashadi, bu ayniqsa 1950	-yillarning ohiriga xos; 	
… Yevropa hududida bir	-biriga qarshilik koʻrsatayotgan harbiy	-siyosiy bloklar. 	
Amerika samolyot	-aygʻoqchisi U	-2 (1960) bilan bogʻliq janjal yangi tanglikka olib 	
keladi, uning choʻqqisi	 boʻlib Karib inqirozi (1962) boʻldi; bu inqiroz taasurotida 	
yana yengillashish keladi, ammo u "Praga bahori" bilan buziladi. 1962	—	1979 	
Brejnev Xruschevdan farqli ravishda qaltis avantyuralarga kirishmas, hech qanday 
"tinch" tadbirlarni oʻtkazmas edi; 1970	-yillar "xalqaro tanglikni yengillashtirish" 	
deb ataluvchi belgi osida oʻtdi, Yevropadagi xavfsizlik va hamkorlik masalalari 
boʻyicha majlis (Helsinki) va koinotga sovet	-amerika birgalikdagi … uchish 	
("Soyuz	-Apollon" dasturi) buning mahsullaridir; oʻsha pa	ytda strategik 	
qurollanishni cheklash toʻgʻrisidagi kelishuvlar imzolanadi. Koʻp tarafdan bu 
iqtisodiy sabablar bilan tushuntirildi, chunki SSSR oʻsha paytdayoq isteʼmolchilik 
mahsulotlarini sotib olishda ehtiyojni sezdi (bunga esa valyuta kreditlari kerak	 edi), 	
Gʻarb oʻz navbatida Arab	-Isroil ziddiyati keltirib chiqargan neft inqirozi yillarida 	
sovet nefti bilan juda qiziqqan edi. 1979	—	1985 Yangi keskinlashuv 1979	-yili, 	
sovet qoʻshinlarining Afgʻonistonga kirishidan … soʻng vujudga keldi, 
sovetlarning bu h	arakatini Gʻarbda geosiyosiy muvozanatning buzilishi va 	
SSSRning ekspansiya siyosatiga oʻtdi deb qabul qilishdi. Keskinlashuv 1983	-	
yilning kuzida, sovet kuchlari ichida 300 ga yaqin odam bo'lgan Janubiy 
Koreyaning fuqarolar avialaynerini urib tushirganida 	oʻz choʻqqisiga yetdi. Aynan 	
oʻsha paytda AQSh prezidenti Ronald Reagan SSSRga nisbatan "yovuzlik 
imperiyasi" frazeologizmini qoʻlladi. AQSh bu davr mobaynida oʻz yadroviy 
raketalarini Gʻarbiy Yevropada joylashtirdi va kosmik raketalarga qarshi himoya 
dast	uri ustida ishlashni boshladi; bu ikkala keng koʻlamli dasturlar sovet hukumati 	
tinchini buzdi, SSSRning koinotda qarshilik koʻrsatish uchun mablagʻi yoʻq edi. 
1985	—	1991 "Ijtimoiy plyuralizm" va "umuminsoniy qadriyatlarning sinfiylari 	
ustidan muhimroqligin	i" eʼlon qilgan Mixail Gorbachyovning hukumat tepasiga 	
kelishi bilan gʻoyaviy qarshilik tezda oʻz keskinligini yoʻqotdi. Harbiy	-siyosiy 	
masalada Gorbachyov avvaliga 1970	- yillarning "yengillashtirish" xilidagi 	
siyosatini oʻtkazishga harakat qildi, qurollar	da cheklashni taklif qildi, ammo 	
kelishuv shartlari ustida qattiq savdolashdi (Reykyavikdagi uchrashuv). … Ammo 
sovetlar siyosiy tizimining oʻsayotgan inqirozi va neft narhining keskin tushib 
ketishi tufayli SSSR iqtisodiyotining gʻarbiy tehnologiyalar va 	kreditlariga qarab 	
qolganligi Gorbachyovning tashqi siyosiy sferada pand berishiga sabab boʻldi. 
1988	-yilda sovet qoʻshinlarining Afgʻonistondan olib chiqilishi boshlandi. 1989	-yil 	
revolyutsiyalari natijasida Sharqiy Yevropada kommunistik tizimining qulash	i  21	 	
 
sovet blokining likvidatsiyasiga, va shuning bilan birga 	—	 "sovuq urush"ning 	
toʻxtatilishiga olib keldi. Bu vaqtni oʻzida Sovet Ittifoqi halokat yoqasida edi. 
Dunyo sotsialistik tizimining parchalanuvi neft narhlarining tushishi iqtisodiyot va 
sanoatning	 kolossal inqiroziga olib keldi. Mamlakatning chetlarida millatlararo 	
nizolar kelib chiqa boshladi. Moskva ittifoqdosh respublikalar ustidan nazoratni 
yoʻqota boshladi. 1990	-yil martidan 1991	-yil dekabrigacha oʻn besh respublika 	
ichidan oʻn uchtasi Ittifoq	 tarkibidan chiqdi. 1991	-yil 26 dekabrda mustaqil 	
Rossiyaning yangi hukumati Ittifoq shartnomasini denonsatsiya qilib, "sovuq 
urush" tarixida soʻnggi nuqtani qoʻydi. Tarix oʻzi haqida eslatmoqda 2007	-yilning 	
boshida AQSh kongressining ikkala palatasiga sov	uq urushda qatnashganlik uchun 	
(Cold War Service Medal) yangi harbiy mukofotni tadqiq etish toʻgʻrisida qonun 
taklif etildi, bu qonun Hillary Clinton boshchiligidagi demokratik partiyalik bir 
guruh senator va kongressmenlar tomonidan qoʻllab quvvatlandi. M	edal bilan 	
1945	-yil 2 sentabridan 1991	-yil 26 dekabrigacha AQShning harbiy kuchlarida yoki 	
davlat uyushmalarida ishlagan barchani taqdirlash koʻzlandi.	 12 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                        	                    	 	12 Coldwar.ru 	— Sovuq urush tarixi (	 	
  22	 	
 
            	                       	 XULOSA	 	
-Bugungi kunda dunyoda tinchlik va xavfsizlikni taminlash eng dolzarb 
vazifalardan biri hisoblanadi , shu borada avvalo xalqaro 
tashkilotlarning o‟rni va ahamiyati kattadir. Mamlakatimizda olib 
borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning n	еgizida asosiy bo	sh g‟oya 	
qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi maqsad qilib olingan ekan, 
shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o‟rganish va t	еgishli 	
xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bilan 
erishish mumkin. 	 	
- Xalqaro tashkilotlarni davlatlar muayyan umumiy maqsadga erishish 
uchun tuzadi va u ana shu umumiy manfaatni ro„yobga chiqarishda 
ishtirokchi davlatlarning qo„shma organi bo„lib xizmat qiladi. Shu bois, 
xalqaro tashkilotning vazifasi har bir a'zo davlat 	manfaatlarining o„zaro 	
uyQun jihatlarini aniqlash, shu asosda tegishli vazifalarni, shuningdek 
ularni hal etishning uslub va vositalarini belgilab olishda umumiy 
pozitsiyani, umumiy xohish	-irodani ishlab chiqishdan iborat bo„ladi. 	
Bunda o„ziga xoslik xalqa	ro tashkilot a'zolarining suveren davlatlar 	
ekani bilan belgilanadi. Xalqaro tashkilotning tegishli vazifalari va 
ularni amalga oshirish mexanizmining o„ziga xosligi ham shundan kelib 
chiqadi.	 	
Xalqaro tashkilot faoliyatining asosiy bosqichlari muhokama eti	sh, 	
qarorlar qabul qilish va ular ijrosining nazorati bilan shuQullanishdan 
iboratdir. Shundan kelib chiqib, xalqaro tashkilotlar funksiyalarini 
quyidagi uchta muhim turga ajratish mumkin: 	 	
1) tartibga solish;	 	
 2) nazorat etish; 	 	
3) operativ. 	 	
Xalqaro tash	kilotning tartibga so	lish funksiyasi bugungi kunda o’	ta 	
muhim ahamiyatga egadir. U a'zo davlatlarning maqsadlari, prinsiplari, 
o„zini tutish tartib qoidalarini belgilovchi qarorlar qabul qilishni ko„zda 
tutadi. Qarorlar xalqaro tashkilotning ichki huquqiga	 muvofiq ravishda 	
qabul qilinadi.	 	
 
 
  23	 	
 	
Foydalinilgan adabiyotlar ro’yxati	 	
 
 
1. ’ NATO THE FIRST FIVE YEARS 1949	-1954’’ 	- by Lord Ismay Secretary 	
General of the North Atlantic Treaty Organization.	 	
2. Бекмуротов	 И. Шанхай	 Ҳамкорлик	 Ташкилоти	 // Жамият	 ва	 бошқарув	. №2, 	
2004. 64	-бет.	 	
3. Становление и развитие ШОС. С.5.// http:www.SCO.ru	 	
4. 1Совместное Заявление участников Алма	-атинской встречи 	– Республики 	
Казахстан, КНР, Кыргызской Республики, РФ и Республики Таджикистан// 
http:www.impravo.ru	 	
5. Центральная Азия и Кавказ. 200	8. №6 (60), С.43	-44	 	
6. Coldwar.ru 	—	 Sovuq urush tarixi (	 	
7. 1 http:www.hro.org	 	
8. www.nato.int	 	
9. https	://	uz	.wikipedia	.org	/wiki	/Birlashgan	_millatlar	_tashkiloti	#Afrikada	%	E2%80%	
A6

1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI 1 - KURS MAGISTRATURA TALABASI NAZAROV O’ROLNING “Yangi va eng yangi zamon davri halqaro munosabatlar tarixi ” FANIDAN YOZGAN KURS ISHI MAVZU; “ Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi o’rni ” Qabul qildi: Hamraqulova Sh_________ SAMARQAND - 2022

2 MUNDARIJA I. KIRISH II. ASOSIY QISM; 1) Xalqaro tashkilotlar tarixi 2) Eng yirik xalqaro tashkilotlar 3) Xalqaro tashkilotlarning xalqaro munosabatlardagi tutgan o’rni III. Xulosa IV. Foydalinilgan adabiyotlar ro’yxati

3 KIRISH Mamlakatimizda olib borilayotgan barcha ijtimoiy islohotlarning nеgizida asosiy bosh g‟oya qilib yurt tinchligi va xalq farovonligi maqsad qilib olingan ekan, shubhasiz xalqaro maydondagi tajribalarni o‟rganish va t еgishli xulosalar chiqarish orqali bu maqsadlarga osonroq va jadallik bila n erishish mumkin. Xalqaro huquqning umume'tirof etilgan qoidalarining ustuvorligini tan olgan hamda unga og‟ishmay amal qilayotgan d еmokratik davlatlarning xalqaro huquqini o‟rganish orqali birinchidan milliy huquqni yanada rivojlantirish imkoniga ega bo‟ lsak, ikkinchidan ushbu davlatlarning mavjud ijtimoiy tuzumi haqidagi tasavvurlarimiz xalqaro va millatlararo do‟stlik rishtalarining mustahkamlanishiga asos soladi. Davlat va jamiyat hayotini erkinlashtirish, inson va fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlari m еxanizmini yaratish borasida jahondagi еtakchi davlatlardan andoza olishimiz bilan birga ming yillardan b еri shakllangan milliy urf -odat va an'analar, ajdodlarimizning boy m еrosini o‟zlashtirgan holda jamiyatimizni yanada d еmokratlashtirish im koniga ega bo‟lamiz. Shuning uchun ham ushbu kurs ishi r еspublikamiz xalqaro huquqini o‟zlashtirishga imkon b еribgina qolmay, shu huquq sohasini yanada rivojlanishiga o‟z hissasini qo‟sha oladi. Xalqaro huquqning asosiy prinsiplarini o‟rganish avvalo musta qil O‟zbekistonimizning xalqaro hamjamiyatda tutgan o‟rnini belgilab beradi. Bugungi tahlikali bir zamonda Xalqaro tashkilotlar va ularning jahon hamjamiyatiga tasiri beqiyosdir . Xalqaro tashkilotlar va ularning asosiy turlari. Siyosiy va nosiyosiy, davlat va nodavlat xalqaro tashkilotlar va ularning xalqaro siyosatdagi o’rni va roli, shumimgdek jahonda ro’y berayotgan voqealar, nizolar, urushlar va iqt isodiy inqirozlarda xalqaro tash kilotlarning rolini chuqur tah lil qilish hozirgi zamon diplomatiyasining d olzarb masalalaridan biri desak mubolag’a bo’lmaydi

4 Xalqaro tashkilotlar tarixi XIX asrning yarmidan boshlab dunyo xaritasida birinchi nosiyosiy xalqaro tashkilotlar tuzilgan. Masalan, 1865 yili Xalqaro telegraf ittifoqi, 1874 yili Xalqaro pochta ittifoqi, 1865 yili Yer o’lchash xalqaro ittifoqi, 1890 yili Bojxona tariflarini nashr qilish xalqaro ittifoqi tuzilgan. Birinchi universal siyosiy xalqaro tashkilot - Millatlar Ligasi - 1919 yilda tuzilgan. Uning Statuti Parij tinchlik konf erensiyasida qabul qilingan bo’lib, Versal shartnomasining tarkibiy qismi bo’lgan. Millatlar Ligasi o„z faoliyatini amalda 1940 yilda, rasman 1946 yilda tugatgan. 1939 yilda dunyoda 48 ta hukumatlararo xalqaro tashkilot bo’lgan. Xalqaro tashkilotlar tarraq iyotining tarixida burilish nuqtasi 1945 yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining tuzilishi hisoblanadi. XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro tashkilotlarning soni juda tez o’sgan va yangidan -yangi xalqaro tashkilotlar paydo bo’lgan. 1 Xalqaro tashkilotlar — mustaqil davlatlarning birlashmalari bo‗lib, ular xalqaro shartnomalar va nizomlar asosida ma‘lum maqsadlarda barpo etiladi hamda doimiy harakatlanuvchi organlarga ega bo‗ladi, shuningdek, xalqaro huquq asosida ta‘sis etilgan bo‗lib, xalqaro huquqiy sub‘ ektlarga ega bo‗ladi. Xalqaro tashkilotlarning turkumlari quyidagi xususiyatlarga ko‗ra o‗tkazilishi mumkin: ularning faoliyat ko‗rsatish doirasi va faoliyatlar mavzusi bo‗yicha. Xalqaro tashkiltolarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1. Davlatlararo hammabop tashkilotlar bo‗lib. Ularning maqsad va faoliyat mavzusi dunyoning barcha davlatlarida qiziqish uyg‗otadi. BMT (asosiy organlar: Bosh Assambleya, Xavfsizlik kengashi, Iqtisodiy va ijtimoiy Kengash (EKOSOS), Xalqaro sud va kotibiyat) quyidagi asosi y maqsadlarni ko‗zlaydi: xalqaro tinchlik va xavfsizlikni qo‗llab -quvvatlash va ushbu maqsadlarda jamoatchilik tomonidan tinchlikka xavf soluvchi tajovuzlarni samarali bartaraf etish hamda tajovuzkorlikka qarshi choralar ko‗rish, adolat va xalqaro xuquq t amoyili asosida xalqaro kelishmovchilikka olib keluvchi vaziyatlarni bartaraf etish, tinchitish, ularning tinchlikka xavf solishini oldini olish; teng xuquqli va xalqlarning o‗z taqdirlarini o‗zlari hal etish tamoyillarini hurmat qilgan holda millatlar o‗ rtasidagi do‗stona munosabatlarni rivojlantirish; ushbu umumiy maqsadlarga erishish yuzasidan harakatlarning kelishilgan markaziga aylanish; b) BMT ning ixtisoslashgan muassasalari — mustaqil xalqaro tashkilotlardir. Xalqaro valyuta -kredit munosabatlariga bevosita va bilvosita quyidagilar kiradilar: Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro tiklanish va rivojlanish banki, Xalqaro moliyaviy uyushma (XMU) va Xalqaro rivojlanish uyushmasi. 2. Mintaqaviy davlatlararo tashkilotlar. Bunday tashkilotlar jug‗rofiy mintaqadag i davlatlar tomonidan barcha masalalar yuzasidan barpo etiladi. 3. Xalqaro 1 http:www.hro.org

5 hukumatlardan tashqari tashkilotlar. Bu tashkilotlar xalqaro hukumatlarning sub‘ektlari hisoblanmaydi, biroq bunday tashkilotlar o‗z faoliyatini milliy, mintaqaviy va xalqaro tizimd agi davlatlararo miqyosda yuritadi va yuridik shaxs nufuziga ega bo‗ladi. Hozirgi kunda jahon siyosatida xalqaro tashkilotlarning rolini bir vaqtlardagidek kuchsiz deb baholab bo‗lmaydi. Bugunda ular jahon siyosat maydonida mustaqil sub‘ektlar sifatida nam oyon bo‗lmoqdalar. Shubhasiz, xalqaro tashkilotlar geosiyosiy va mintaqaviy jarayonlarda yanada katta o‗ringa ega bo‗lib bormoqdalar. Ular haqli ravishda xalqaro munosabatlarning teng huquqli ishtirokchisi hisoblanadi. Birinchi xalqaro tashkilotlar XIX asr ning boshlari va o‗rtalarida paydo bo‗ldi: Reynda kemachilik bo‗yicha Markaziy komissiya (1815 y.), Xalqaro telegraf ittifoqi (1865 y.) va Umumiy pochta ittifoqi (1874). Birinchi xalqaro tashkilotlar iqtisodiyot, transport, madaniyat, davlatlarning ijtimoi y manfaatlari sohasida tuzilgan bo‗lib, ular o‗z maqsadlariga ko‗ra siyosatdan tashqari sohada birgalikdagi transchegaraviy hamkorlikka yo‗naltirilgan edi. O‗sha paytlarda xalqaro tashkilotlar faqatgina yuqorida sanalgan hamkorlik turlari uchun asos bo‗lib xizmat qilgan. XX asrning boshlariga kelib, bu chog‗da xalqaro hamkorlik jarayonlarining jadallashishi sabab bunday tashkilotlar soni o‗sdi. Bu hol, o‗z navbatida, bunday tashkilotlarning yana ham tez rivojlanishi uchun zamin hozirladi. Hukumatlararo biti m (kelishuv)lar asosida tasdiqlanmagan har qanday xalqaro tashkilot xalqaro nohukumat tashkilot hisoblanadi. Bunday tashkilotlar eng kamida bitta davlat tomonidan e‘tirof qilingan bo‗lishi, ammo kamida ikki davlatda o‗z faoliyatini amalga oshirishi lozim. Bu kabi tashkilotlar ta‘sis hujjatlari asosida tashkil qilinmoqda va hozirgi paytda dunyoda ularning soni 8000 ming atrofidadir. Birinchi jahon urushidan keyin siyosiy tusdagi Millatlar ligasi, Xalqaro mehnat tashkiloti singari tuzilmalar tashkil etila boshlagan bo‗lsa, Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohalardagi hamkorli gi va yalpi xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida ta‘sis etilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi siyosiy tashkilot paydo bo‗ldi. Ushbu tashkilot tarkibiga kiruvchi ixtisoslashtirilgan organ va institutlar rivojlanishi barobarida turli sohalarda davlatlara ro hamkorlikni kengaytirishga yo‗naltirilgan mintaqalararo va mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar tuzila boshladi. Dunyoning 24 ta rivojlangan mamlakatini birlashtirgan Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (1960), Evropa Kengashi (1949), Evropa k o‗mir va po‗lat birlashmasi (1951), Evropa iqtisodiy hamjamiyati (Umumiy bozor, 1957), atom energiyasi bo‗yicha Evropa hamjamiyati (Evratom, 1957), Evropa erkin savdo assotsiatsiyasi (EAST, 1960), Arab davlatlari ligasi (1945), Amerika davlatlari tashkilot i (1948), Afrika birligi tashkiloti (1963) va boshqalar shular jumlasidandir. 1945 yildan e‘tiboran bunday tashkilotlar soni ikki baravarga oshdi. Masalan, 1970 yillar boshiga kelib ularning soni 220 ta bo‗lsa 1970 yillar o‗rtalarida 260 taga etdi, hozirgi vaqtda esa ular 400 dan ortiqdir.