logo

MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISH MASALALARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

123.3125 KB
MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON
TARIXINI O‘QITISH MASALALARI  
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….3-8
I   BOB.   XALQ   TA’LIMI   TIZIMIDA   O‘ZBEKISTON   TARIXINI
O‘QITISHNING   TARIXIY   SHART-SHAROITLARI   VA   AHAMIYATI
……………………….……….……9-30
1.1. Xalq   ta’limi   tizimida   O‘zbekiston   tarixining   fan   sifatida
o‘qitilishi ……………….………….………9-19
1.2. Mustaqillik   yillarida   nashr   qilingan   O‘zbekiston   tarixi   darsliklari   mazmuni
…….19-30
II   BOB.   MAORIF   TIZIMIDA   O‘ZBEKISTON  TARIXINI  O‘QITISHNING
SHAKL VA METODLARI ……………………………………………..…...30-41
2.1.   O‘zbekiston   tarixi   fanining   tarixiy   tafakkurni   rivojlantirishdagi   o‘rni   va
ahamiyati  ……………………………………………………………….…..30-41
2.2.   Maktabda   O‘zbekiston   tarixini   o‘qitishning   o‘quvchilar   rivojlanishidagi
ahamiyati  ………………..41-53
III   BOB.     XALQ   TA’LIMI   TIZIMIDA   O‘ZBEKISTON   TARIXI   FANINI
O‘QITISHNING   UMUMMETODOLOGIK   TAMOYILLARI
………………………………………….……54-73
3.1   O‘zbekiston   tarixi   darsi   va   uning   tashkiliy   jihatlari
…………………………………………………………………………....54-65
3.2.   O‘zbekiston   tarixini   o‘qitishda   to‘garak   va   sinfdan   tashqari   ishlarning
mazmuni  ………………………………………………………………………65-73
XULOSA…………………………………………………………………..….74-75
FOYDALANILGAN   MANBALAR   VA   ADABIYOTLAR   RO‘YXATI
…………………..……….………76-80
1 KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning   dolzarbligi.   Dunyoda
tarix fanini o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini takomillashtirish, jumladan,
tarix darslarida shaxsga yo‘naltirilgan, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, modulli va
interfaol   ta’lim   texnologiyalarini   joriy   etishning   uslubiy   ta’minotini
modernizatsiyalash   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Ma’lumki,   mustaqillik
yillarida O‘zbekiston da tarix fanini o‘qitish uni bugungi kun talablari asosida yosh
avlodga   yetkazib   berishga   qaratilgan   tadbirlar   va   tarixni   xolisona   o‘rganish
boshlandi.   Mustaqillik   yillarida   O‘zbekiston   tarixining   turli   davr   va   bosqichlarini
o‘qitishga   alohida   e’tibor   berildi.   Ayniqsa,   AQSh,   Angliya,   Fransiya,   Yaponiya,
Koreya   va   Rossiya   davlatlarida   maorif   tizimida   tarix   fanini   o‘qitish   jarayonida
tarix   fanini   o‘qitishning   innovatsion   modellarini   ishlab   chiqish,   tarix   fani
o‘qituvchilarini   innovatsion   faoliyatga   tayyorlashning   pedagogik   mexanizmlarini
takomillashtirish,   pedagogik   texnologiyalar   va   ta’lim   strategiyalari   uyg‘unligini
ta’minlashning ilmiy ta’minotini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. 
Tarix   fanini   o‘qitishning   xususiy-metodik   texnologiyasini   ishlab   chiqish,
o‘qituvchilarning   ijodkorligi   va   texnologik   kompetentligini   rivojlantirish   asosida
tarix   fanini   o‘qitishning   o‘yinli,   guruhlarda   ishlash,   hamkorlikda   o‘qitishga
yo‘naltirilgan lokal-modulli texnologiyalarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb
etadi.   Respublikamizda   O‘zbekiston   tarixini   o‘qitish   va   o‘rganishning   yagona
konsepsiyasi   ishlab   chiqilib,   o‘quvchilarda   tarixiy   merosni   chuqur   o‘rganish   va
tarixiy   xotirani   shakllantirish   maqsadida   akademik   litseylarda   tarix   fanini
o‘qitishga   doir   ilg‘or   xorijiy   tajribalarni   o‘zlashtirish   va   amaliyotga   tatbiq   etish
muhim  o‘rin egalladi. Natijada akademik  litseylarda  tarix fanini  kasbiy  sohalarga
yo‘naltirib   o‘qitish,   interfaol   ta’lim   texnologiyalari   asosida   tarix   darslarini
loyihalash   va   rejalashtirish   hamda   kompetensiyaviy   yondashuv   asosida   tarix
ta’limi   mazmuni   takomillashtirildi.   Shu   bilan   birga,   akademik   litseylarning
2 samarali faoliyat ko‘rsatishi, ularning moddiy-texnika bazasini takomillashtirish va
yuqori malakali o‘qituvchilar tarkibi bilan ta’minlash, bitiruvchilarning oliy ta’lim 
muassasalariga   o‘qishga   kirish   ko‘rsatkichlarini   to‘liq   ta’minlash   maqsadida
«ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish», muhim
vazifalar sifatida belgilab berildi.
Yangi   O‘zbekiston  taraqqiyot   strategiyasining   77-maqsadi  bevosita   mazkur
masalaning   huquqiy   metodologik   jihatini   o‘zida   aks   ettiradi.   Ya’ni,   O‘zbekiston
tarixini   o‘rganish   va   targ‘ib   qilishni   yanada   rivojlantirishni   nazarda   tutgan   holda
Prezidentimiz   masalani   ko‘ndalang   qo‘ydi:   «Milliy   tarixni   xalqimiz,   ayniqsa,
yoshlarimizga milliy ruhda yetkazish, ularning qalbiga, shuuriga singdirish kerak.
Aks   holda,   uning   tarbiyaviy   ta’siri   bo‘lmaydi.   Biz   yoshlarimizni   tarixdan   saboq
olish,   xulosa   chiqarishga   o‘rgatishimiz,   ularni   tarix   ilmi,   tarixiy   tafakkur   bilan
qurollantirishimiz   zarur.   Buning   uchun,   avvalo,   O‘zbekistonda   tarix   fanini   2030
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishga kirishildi 1
. 
Yangi   O‘zbekistonda   O‘zbekiston   xalqlari   tarixini   o‘rganish   va   uni
ta’limning   turli   bosqichlarida   o‘qitish   yangi   bosqichga   ko‘tarildi.   Milliy   istiqlol
g‘oyasi   o‘zbek   xalqining   o’z   huquqlari,   milliy   o’zligini   tiklashga,   ijtimoiy-
iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyot sari yuz tutishida muhim bosqich bo‘lgan edi. Bu
jarayonda tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch quvvat bag’ishlovchi, unga
ma’naviy ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O‘zbek xalqining
haqqoniy   tarixini   tiklash   va   xalqni   shu   tarix   bilan   qurollantirish   zaruriyati   kun
tartibidagi   dolzarb   vazifaga   aylandi.   Bugungi   kunga   kelib   ta’lim   tizimini   yanada
rivojlantirish   borasida   hukumat   tomonidan   bir   qator   qaror   va   farmonlar   qabul
qilindi.   Xususan,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2020-yil   23-sentabrda
«Ta’lim to‘g’risida» gi   qaror  va farmon lari shular jumlasidandir .  
Tadqiqot   obyekti   va   predmeti.   Mustaqillik   yillarida   maorif   tizimida
O‘zbekiston   tarixini   o‘qitish   va   uning   ahamiyati   uning   natijalari   tadqiqot   obyekti
sifatida belgilab olingan. 
1
  O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-60 sonli Farmoni.
3 Ta’limning   muhim   bo‘g‘ini   hisoblangan   maorif   xalq   ta’limida   O‘zbekiston
tarixini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, o‘qitishning usul va vositalari hamda
natijalari  tadqiqotning predmeti  hisoblanadi.  
Tadqiqotning maqsad va vazifalari.  Magistrlik dissertatsiyasi tadqiqotidan
ko‘zlangan   maqsad   O‘zbekiston   ta’lim   bosqichlarining   muhim   qismi
hisoblanuvchi   xalq   ta’limi   bosqichida   O‘zbekiston   tarixi   fanining   o‘qitilishi
mohiyati   ochib   berish   va   uning   natijalarini   tahlillar   orqali   ko‘rsatib   berishdan
iborat.   Mazkur   maqsadni   amalga   oshirishda   quyidagilar   asosiy   vazifa   sifatida
belgilab olingan: 
 - O‘zbekiston maorif ta’lim tizimida O‘zbekiston tarixini fan sifatida o‘qitish,
 - Mustaqillik yillarida nashr qilingan darsliklar masalasi ,
  - O‘quvchilar tarixiy tafakkurini rivojlantirishda O‘zbekiston tarixi fani ahamiyati ,
 -  O‘quvchilar rivojlanishida tarix fani,
 - Maktabda O‘zbekiston tarixi darsi va uning asosiy jihatlari,
 - Sinfdan tashqari ishlarning O‘zbekiston tarixini o‘qitishdagi o‘rni
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi:   Magistrlik   dissertatsiyasining   ilmiy   yangiligi
esa quyidagi bandlardan iborat:
-   O‘zbekiston   tarixi   fanining   mazmuni   va   uning   tahlili   orqali   O‘zbekiston
tarixining   fan   sifatidagi   o‘rni,   uning   mazmun-mohiyati   va   maktab   ta’limidagi
ahamiyati i lmiy jihatdan asoslab berildi.
-   o‘quvchilarda   insonparvarlik,   vatanparvarlik   tamoyillarining   shakllanishi,
rivojlanishida   O‘zbekiston   tarixining   fan   sifatida   tutgan   o‘rni   umum   metodik
tamoyillar asosida tadqiq qilingan:
-   O‘zbekiston   tarixining   mustaqillik   yillarida   nashr   etilgan   darsliklari   uning
mazmuni   tahlili   orqali   o‘quvchilarning   o‘z   vatati   tarixini   o‘rganishga   bo‘lgan
munosabatlari ko‘rib chiqilgan:
-   O‘zbekiston   tarixi   fanini   o‘qitish   asosida   o‘quvchilarda   tarixiy   tafakkurni
shakllantirish,   uning   didaktik   xususiyatlari,   ta’lim   jarayonidagi   natijalari
asoslangan.
4 Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili):   Mustaqillik
yillarida   xalq   ta’limi   tizmida   fanlarning   o‘qitilishi   masalasi   pedagogika,   tarix,
falsafa, tilshunoslik kabi  yo‘nalishlarda tadqiq qilindi va mazkur jarayonlar izchil
davom   ettirilmoqda.   Bugungi   kunda   O‘zbekistonda   ta’lim   tizimining   tashkil
qilinishi va amalga oshirilishi mustaqillik yillarida qabul qilingan qonunlar asosida
amalga oshiriladi 2
. 
Shuningdek,   mamlakatimizda   tarix   fani,   uni   o‘qitish   va   tadqiq   etishning
umumdavlat   miqyosida   ishlab   chiqilgan   loyihalari   borki,   ularda   tarix   fanining
milliy   tamoyillari,   jamiyatda   kishilar   o‘rtasida   olib   boriluvchi   targ‘ibot   kabi
jihatlarga muhim o‘rin berilgan 3
.
Yuqoridagi   meyoriy   va   normativ-huquqiy   hujjatlar   asosida   xalq   ta’limi
tizimida   O‘zbekiston   tarixi   fanini   o‘qitish   va   uning   mazmun-mohiyati,   tarkibiy
tuzilishi,   o‘quv   dasturlari   tarix   fani   bo‘yicha   milliy   dastur   asosida   amalga
oshiriladi 4
. 
Respublika   maktablaridagi   tarix   ta’limining   xususiyati   ikki   mustaqil   kurs
sifatida o‘qitiladigan jahon va O‘zbekiston tarixining eng qadimgi davridan hozirgi
kungacha   ro‘y   bergan   voqea   va   jarayonlarini   xronologik   izchillikda   o‘rganishdan
iborat.   Garchi,   T.Toshpo‘latov,   A.Sa’diyev,   N.Remeev   kabi   olimlarning   ilmiy
ishlari,   maqola   va   qo‘llanmalarida   jahon   tarixi   va   O‘zbekiston   tarixi   kurslarini
o‘zaro   aloqadorlikda   o‘rganish   xususida   fikr   yuritilgan   bo‘lsa-da,   ammo   ushbu
ilmiy-pedagogik muammo alohida ilmiy tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan.
Mustaqillik   yillarida   ham   mazkur   masala   bir   qator   tadqiqotlarning   tarkibida
tahlil   etib   borilganligini   ko‘rishimiz   mumkin.   Xususan,   mazkur   yillarda   tarix
fanida   kurslararo   munosabatlar   masalasi   S.T.Mahkamov   tomonidan   dissertatsion
2
  O‘zbekiston   Respublikasining   ta’lim   to‘g‘risidagi   Qonuni,   02.07.1992   yildagi   636-XII-son ,   O‘zbekiston
Respublikasining   ta’lim   to‘g‘risidagi   Qonuni,   29.08.1997   yildagi   464-I-son ,   O‘zbekiston   Respublikasining   ta’lim
to‘g‘risidagi   Qonuni,   23.09.2020   yildagi   O‘RQ-637-son.   O‘zbekiston   Respublikasi   Qonun   hujjatlari   to‘plami.
https://lex.uz/docs/5013007.
3
  O‘zbekiston   tarixi   bo‘yicha   konsesiya.   1998   yil.   “ O‘zbekiston   Respublikasida   tarix   fani   sohasini   2030-yilgacha
rivojlantirish konseptsiyasi” loyihasi e’lon qilindi.
4
  Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарта ва ўкув дастури. – Т: 1999., Maktabda tarix o‘qitishning
konsepsiyasi,   O‘zbekiston   adabiyoti   va   san’ati,   1992,   aprel.,   Umumiy   o‘rta   ta’limning   milliy   dasturi   (tarix).   –
Toshkent. 2021. – 112 b. 
5 tadqiqot   sifatida   o‘rganildi 5
.   Mazkur   tadqiqotda   tarix   fanini   o‘qitish   jarayonida
kurslararo   bog‘liqlik   masalalari   maktab   darsliklarining   7   sinf   o‘quv   materiallari
asosida tahlil qilib o‘tiladi. 
Tarix   fani   uni   tadqiq   qilish   va   o‘qitilishi   turli   davr   ta’lim   jarayonlarining
muhim masalalaridan bo‘lib kelgan. Shu bois ham bugungi kunga qadar tarix fani
uning   o‘qitilishi   masalasida   bir   qator   tarixchi,   pedagog   tadqiqotchilar   tomonidan
ilmiy maqolalar va ilmiy adabiyotlar ham yaratildi 6
. 
Shuningdek,   bir   qator   mualliflar   tomonidan   tarix   fani   tadqiqotlari,   tarix   fani
metodikasi,   tarix   fanini   o‘qitish   metodikasi   kabi   yo‘nalishlarda   ham   tadqiqot   va
ilmiy izlanishlar amalga oshrildi 7
.
Tadqiqotda   qo‘llanilgan   metodikaning   tavsifi:   Tadqiqot   davomida
ijtimoiy   voqelikni   bilish   va   o‘rganishning   qiyosiy   tahlil,   uning   ilmiylik,   xolislik,
tarixiylik   rivojlanish   tamoyillariga   tayanildi.   Shu   bilan   birga   asosiy   e’tibor   yuz
bergan voqealarning o‘zaro dialektik aloqadorligiga qaratildi. Tadqiqot jarayonida
mavzuga   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlar,   davlatimizning   ta’lim   sohasida
amalga   oshrayotgan   siyosatining   asosiy   ustuvor   yo‘nalishlaridan   kelib   chiqqan
holda   yondashildi.   Tarixiy   voqelikka   baho   berishning   uch   meyoriy   o‘lchovi:
o‘tmish,   bugun   va   istiqbol   tamoyillari   o‘rtasidagi   bog‘liqlik   prinsiplariga   amal
qilindi.
Tadqiqotning   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati:   Magistrlik
dissertatsiyada  O‘zbekistonda ta’lim  tiziming isloh qilinishi  natijasida tarix fanini
o‘qitish, tarix fanining isloh qilinishi, yangicha o‘qitish usullarining kirib kelishi va
uning natijalari keng qamrovli tarzda yoritildi. Tadqiqotda keltirilgan ma’lumotlar
ilmiy   asosga   ega   bo‘lib,   undan   ta’lim   jarayonida   tarix   fanini   o‘qitish,   mazkur
5
  Mahkamov   S.T.   Tarix   ta’limida   kurslararo   uzviylikni   ta’minlashning   didaktik   asoslari   (7-sinf   tarix   kurslari
misolida) . – Toshkent, 2005. – 180 b.
6
 Ahmedov, Tarixni soxtalashtirib bilmaydi. Sharq Yulduzi 1998 yil 6-son, O’tmishga munosabat va tarixiy xaqiqat.
Muloqot.   1991.   yil   6-son,   Ю.Эргашева,   Tарих   фанини   нега   қисқартириш   керак?   2020.   Шаякубов   Ш.Ш.
Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари //  https://el.tfi.uz/ . 2017.
7
  Лафасов  М., Тошпулатов  Т.   Мустақиллик  дарсларини  ўқитиш бўйича  методик  қўлланма.  – Т:  Ўқ итувчи,
2001.,   Абдуллаев Р. Тарихий онг ва Ўзбекистоннинг замонавий тарих фани. // Тарих ва ўзликни англаш II:
Ўзбекистон   ва   Германия  XX   асрда.   –  Тошкент,  2007,   6-12.,   Сагдиев   А.,   Фузаилова   Г.,  Ҳасанова   М.   Тарих
ўқитиш   методикаси.   –   Тошкент:   ТДПУ,   2008.   –   119   б.,   Тошпўлатов   Т.,   Ғаффоров   Я.   Тарих   ўқитиш
методикаси. – Тошкент; Turon-Iqbol, 2010., 
6 masalaning   mustaqillik   yillaridagi   holati,   tarix   o‘qitish   metodikasiga   oid   o‘quv
qo‘llanmalar   va   majmualar   yaratishda   uchun   maxsus   kurslar   tashkil   etishda
foydalanish mumkin.
Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi:   Magistrlik dissertasiya ishi kirish,
uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat. 
7 I BOB. Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixini o‘qitishning tarixiy shart-
sharoitlari va ahamiyati
1.1.  Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixining fan sifatida o‘qitilishi
Bugungi   mаmlаkаtimizаdа   tа’lim   jаrаyоnlаrining   muhim   bug‘ini
hisоblаngаn   xаlq   tа’limi   tizimini   yаnаdа   rivоjlаntirish   bоrаsidа   bir   qаtоr   chоrа-
tаdbirlаr   аmаlgа   оshirilmоqdа.   Mаzkur   jаrаyоndа   О‘zbekistоn   Respublikаsidа
umumiy   о‘rtа   vа   mаktаbdаn   tаshqаri   tа’limni   tizimli   islоh   qilishning   ustuvоr
yо‘nаlishlаrini   belgilаsh,   о‘sib   kelаyоtgаn   yоsh   аvlоdni   mа’nаviy-аxlоqiy   vа
intellektuаl   rivоjlаntirishni   sifаt   jihаtidаn   yаngi   dаrаjаgа   kо‘tаrish,   о‘quv-tаrbiyа
jаrаyоnigа   tа’limning   innоvаtsiоn   shаkllаri   vа   usullаrini   jоriy   etish   mаqsаdidа
О‘zbekistоn   Respublikаsi   Prezidentining   2019-yil   29-аpreldа   “О‘zbekistоn
Respublikаsi   xаlq   tа’limi   tizimini   2030-yilgаchа   rivоjlаntirish   kоnsepsiyаsini
tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi PF-5712-sоn Fаrmоni qаbul qilindi 8
.
Tarixiy   taraqqiyotning   yangi   bosqichiga   qadam   qo‘ygan   O‘zbekistonda
davlat va jamiyat turmushining barcha yo‘nalishlarida bo‘lgani kabi, umuman ilm-
fan,   xususan,   tarix   fani   sohasida   ham   milliy   yuksalish   talablari   hamda   xalqaro
miqyosda   kechayotgan   jarayonlarga   mutanosib   ravishda   tub   va   keng   qamrovli
o‘zgarishlarga   katta   ehtiyoj   bor.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti
Sh.Mirziyoevning 2019-yil may oyida O‘zbekiston Milliy universitetida olimlar va
professor-o‘qituvchilar   bilan   uchrashuvidagi   topshirig‘i   asosida   Vazirlar
Mahkamasi tomonidan 2020-yil 8-iyunda qabul qilingan 366-qarorga ko‘ra Fanlar
akademiyasi   ilmiy   tuzilmalarini   davlat   byudjetidan   moliyalashtirish   belgilandi.
O‘zbekiston   Respublika sida   tarix   fani   sohasini   2030-yilgacha   rivojlantirish
konsepsiyasiga   muvofiq   tarix   fani   sohasini   rivojlantirishning   maqsadi   milliy
manfaatlarimizga mos, ilg‘or xalqaro tajribani inobatga olgan holda, o‘zbek xalqi
va   davlatchiligi   tarixini   ilmiy   o‘rganishning   zamonaviy   va   samarali   asoslarini
ishlab   chiqish,   chuqur   bilim   va   ko‘nikmalarga   ega,   ijodiy   va   tizimli   fikrlaydigan
mutaxassislar, o‘qituvchi va ilmiy xodimlarning yangi avlodini yetkazish, olingan
8
  “О‘zbekistоn Respublikаsi xаlq tа’limi tizimini 2030-yilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiyаsini tаsdiqlаsh 
tо‘g‘risidа”gi Fаrmоni. https://lex.uz/dоcs/-4312785.
8 ilmiy   natijalarni   ta’lim-tarbiya,   targ‘ibot-tashviqot   ishlarida   ta’sirchan   qo‘llash,
jamiyatda milliy o‘zlikni anglash hissini mustahkamlashda xizmat qiladigan tarixiy
tafakkurni   tarbiyalashga   qaratilgan   bus-butun   tizim   yaratishdan   iboratdir.   Shu
maqsadda   Umumta’lim   maktablarida   tarix   fani   5-sinfdan   boshlab   o‘qitiladi.   5-9
sinflarda   O‘zbekiston   tarixi   uchun   68   soat   ajratilgan.   10-11   sinflarda   esa
O‘zbekiston tarixi uchun 34 soatdan ajratilgan 9
.
О‘quv   jаrаyоnining   tаrkibiy   qismlаri   tаrixiy   kаtegоriyаlаr   bо‘lib,   ulаr
jаmiyаt rivоjlаnishi bilаn о‘zgаrаdi. Tаrix о‘qitishning mаqsаdlаri jаmiyаtdа sоdir
bо‘lаyоtgаn   о‘zgаrishlаrni   аks   ettirishgа   mоyildir.   Tа’lim   mаqsаdlаrini   аniq
belgilаsh   uning   sаmаrаdоrligining   shаrtlаridаn   biridir.   Mаqsаdlаrni   belgilаshdа
tаrix   fаnini   о‘qitishning   umumiy   vаzifаlаri,   о‘quvchilаrni,   ulаrning   bilim   vа
kо‘nikmаlаrini   rivоjlаntirish,   о‘quv   jаrаyоnini   tа’minlаsh   vа   hоkаzоlаrni   hisоbgа
оlish   kerаk.   Mаqsаdlаr   muаyyаn   mаktаbdа   mаvjud   bо‘lgаn   shаrоitlаr   uchun   reаl
bо‘lishi kerаk.
Tаrkib  о‘quv   jаrаyоnining   muhim   tаrkibiy   qismidir.  Mаqsаdlаrning   tаrixаn
аniqlаngаn   qаytа   tuzilishi   tа’lim   mаzmunini   hаm   о‘zgаrtirаdi.   Tаrix,   pedаgоgikа
vа psixоlоgiyа, metоdikа fаnlаrining rivоjlаnishi о`qitish mаzmunigа, uning hаjmi
vа chuqurligigа hаm tа’sir kо‘rsаtаdi. Xullаs, zаmоnаviy shаrоitdа tаrix о‘qitishdа
fоrmаtsiоn   yоndаshuv   о‘rnigа   tsivilizаtsiyаviy   yоndаshuv   ustunlik   qilаdi,   tаrixiy
shаxslаrgа kаttа e’tibоr  berilаdi.   O‘qituvchi  bolalarni  o‘tmishni  bilish jarayoni va
odamlarning   xatti-harakatlariga   axloqiy   baho   berish   jarayonini   farqlay   olishga
o‘rgatadi 10
.
O‘quv   jarayonida   harakat   ichki   qarama-qarshiliklarni   bartaraf   etish   orqali
amalga   oshiriladi.   Bunga   ta'lim   maqsadlari   va   erishilgan   natijalar   o‘rtasidagi
ziddiyatlar   kiradi;   optimal   va   amaliyotda   qo‘llaniladigan   o‘qitish   usullari   va
vositalari   o‘rtasida.   Tarixni   o‘qitish   jarayoni   o‘quvchining   individualligini,   uning
shaxsiy   fazilatlarini   rivojlantirishga   qaratilgan.   U   o‘zining   barcha   funktsiyalarini
9
  Ўзбекистон   Республика сида   тарих   фани   соҳасини   2030   йилгача   ривожлантириш   концепцияси.
https://regulation.gov.uz/uz/d/31751.
10
  Эргашев  Ш .  Ў збекистонда хал қ  таълимининг ривожла ни ши тарихи.  –  Т:  Ўқ итувчи,  1998  йил.  – В. 73.
9 (rivojlanish,   o‘qitish,   ta’lim)   uyg‘un   tarzda   amalga   oshirishni   ta’minlaydi.
Tarbiyaviy ta’lim tushunchasi o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga asos soladigan
ta’lim   tushunchasini   o‘z   ichiga   oladi.   Ta’lim,   tarbiya,   rivojlanishning   birligiga
faqat   o‘quvchilarning   o‘zlari   mehnati   o‘quv   jarayonining   barcha   bosqichlarida
faollashtirilgan   taqdirdagina   erishiladi.   Ta’lim   o‘quvchilarda   tarix   tajribasini
shaxsiy   tushunish,   insonparvarlik   g‘oyalarini   idrok   etish,   inson   huquqlari   va
demokratik   qadriyatlarga   hurmat,   vatanparvarlik   va   o‘zaro   tushunish   asosida
qadriyat   yo‘nalishlari   va   e’tiqodlarini   shakllantirish   bilan   bog‘liq   holda   ham
tarbiyaviy   xususiyatga   ega.   xalqlar.   Maktabda   tarix   fanini   o‘qitishning   o‘quv   va
tarbiyaviy   vazifalarini   to‘g‘ri   hal   qilish   turli   konsentratsiyalarda   o‘quvchilarning
psixologik va yosh xususiyatlarini hisobga olmasdan mumkin emas 11
.
Shunday   qilib,   kichik   maktab   o‘quvchisi   tarixiy   bilimlarni   to‘plashga
intiladi,   o‘qituvchidan   ko‘p   so‘raydi.   U   ritsarlarning   kiyimlari,   yurishlardagi
jasorat   va   jasorat   tafsilotlari   bilan   qiziqadi,   ular   tanaffus   paytida   darhol   gladiator
janglarini   yoki   ritsarlik   turnirlarini   boshlaydilar.   O‘rta   maktab   o‘quvchisi   tarixiy
faktlarni   to‘plashga   emas,   balki   ularni   tushunish   va   umumlashtirishga   intiladi;
tarixiy   faktlar   o‘rtasida   mantiqiy   bog‘lanishlar   o‘rnatishga,   qonuniyatlarni
ochishga,   nazariy   umumlashtirishga   intiladi.   Yuqori   sinflarda   o‘quvchilarning
mustaqil   ravishda   oladigan   bilimlari   salmog‘i   ortib   bormoqda.   Bu   mantiqiy
fikrlashning   yanada   rivojlanishi   bilan   bog‘liq.   Bu   yoshda   siyosat,   axloq   va  san'at
masalalari   bilan   bog‘liq   bilim   elementlariga   qiziqish   kuchaymoqda.   Maktab
o‘quvchilarining qiziqishlari farqlanadi: kimdir aniq fanlarga, boshqalari gumanitar
fanlarga   qiziqadi.   Har   xil   turdagi   ta'lim   muassasalari:   gimnaziyalar,   litseylar,
kollejlar, umumta'lim maktablari - bu qiziqishni amalga oshiradi. Shu bilan birga,
kognitiv   jihatdan   qimmatli   materialni   jalb   qila   olish,   maktab   o‘quvchilarining
qiziqishini saqlab qolish va rivojlantirish kerak.
Demаk, bu muаmmоlаrni hаl etishdа о‘qituvchi tоmоnidаn о‘quvchilаrning
tаrixiy tаfаkkurini rivоjlаntirish, tаrix hаqidаgi ilmiy tushunchаlаrini shаkllаntirish
11
  Эргашев Ш. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожланиши тарихи. –  Т: Ўқ итувчи,  1998  йил. – В. 76.
10 ustidа tizimli ish оlib bоrishi zаrur. Tаrixni о‘qitish bо‘yichа vаzifаlаrni qо‘yish -
о‘quv   vа   tаrbiyаviy,   tаrix   kurslаrining   mаzmunini   аniqlаsh,   bilimlаrni   mаktаb
о‘quvchilаrigа о‘tkаzish yо‘llаrini belgilаsh, mа'lum nаtijаlаrgа erishishgа ishоnish
kerаk:   tаlаbаlаr   tаrixiy   mаteriаlni   о‘rgаnishlаri   vа   tаrixgа   о‘zlаrining
munоsаbаtlаrini   rivоjlаntirishlаri   uchun.   fаktlаr   vа   hоdisаlаr.   Bulаrning   bаrchаsi
tаrix о‘qitish metоdikаsi bilаn tа'minlаnаdi. Mаktаblаrdа tаrix о‘qitish metоdikаsi
vаzifаlаrini belgilаshdа uning mаzmuni vа pedаgоgikа fаnlаri tizimidаgi о‘rnidаn
kelib chiqishini hisоbgа оlish kerаk 12
.
О‘zbekistоnning   mustаqil   dаvlаt   deb   e’lоn   qilinishi   respublikаmizning
bugungi   kuniniginа   emаs,   bаlki   istiqbоlini   hаm   belgilаb   beruvchi   аsоsiy   оmildir.
О‘zbekistоn   Respublikаsining   istiqlоl   yо‘li   аvlоd-аjdоdlаrimizning   tаrixiy
аn’аnаlаri vа mа’nаviy merоsigа suyаngаn hоldа tаnlаb оlinаdi. Zоtаn, mustаqillik
yо‘li   О‘zbekistоn   hаlqlаrining   tаrixiy   аn’аnаlаri   vа   mа’nаviy   bоyliklаrini   qаytа
tiklоvchi,   yаngi   mаzmun   bilаn   bоyituvchi   yо‘ldir.   Bu   esа   tаrix   о‘qitishni   milliy
аsоsgа   qurishni,   xаlqimizning   mehnаtsevаrlik,   dо‘stlik,   mehmоndо‘stlik,
mа'rifаtpаrvаrlik   kаbi   аn'аnаlаri,   imоn,   insоf,   mehr-оqibаt,   аndishа,   оr-nоmus,
Vаtаngа   hаmdа   xаlqqа   sаdоqаt   kаbi   оliyjаnоb   fаzilаtlаrini   chuqur   о‘rgаnishni,
ulаrni   аsrаbаvаylаb,   yоshlаr   qаlbigа,   qоn-qоnigа   singdirish,   о‘zini   аnglаshgа
kо‘mаklаshishi,   respublikаmiz   istiqlоli   uchun   аstоydil   xizmаt   qilаdigаn   fаоllаrni
yetishtirishni аsоsiy vаzifа qilib qо‘yаdi 13
.
О‘zbekistоn   xаlqlаri   tаrixini   о‘rgаnish   о‘quvchilаrning   bu   tаrixiy   аn'аnаlаr
vа   оliyjаnоb   fаzilаtlаr   mаnbаlаrini,   ulаr   mustаhkаm   zаmingа   egаligini,   tаrixаn
tаrkib   tоpgаnligini,   аvlоddаn-аvlоdgа   о‘tib,   mаzmunаn   bоyib   bоrgаnligini,
jаmiyаtning rаvnаqi vа fаrоvоnligi, insоnlаrning mа’nаviy kаmоlоti uchun hizmаt
qilib   kelgаnligi,   ulаrni   bundаn   keyin   hаm   аsrаb-аvаylаb   dаvоm   ettirish,
аvlоdlаrimizning insоniy fаzilаtlаrigа sоdiq bо‘lish о‘zlаrining muqаddаs burchlаri
ekаnligini аnglаb оlishlаrigа yоrdаm berаdi.
12
 Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепсияси. – Т: 1996.
13
 Асқаров А. Ўзбекистон мустақиллиги шароитида тарих фанининг вазифалари. // Ўзбекистонда ижтимоий
фанлар. 1992. № 7-8.
11 О‘zbekistоn   xаlqlаri   tаrixini   о‘rgаnish   аsоsidа   о‘quvchilаr   bu   о‘lkа
xududidа   qаdimdаn   bir   nechа   о‘nlаb   millаt   vа   elаtlаr   yоnmа-yоn   yаshаb
kelgаnligi, ulаr mаhаlliy vа аjnаbiy bоsqinchilаr zulmigа qаrshi birgаlikdа kurаsh
оlib   bоrgаnligi,   о‘zbeklаr   hаmishа   bоshqа   millаt   vа   xаlqlаrgа   аlоhidа   hurmаt
bildirgаnligi,   xаlqlаr   qаrdоshligi   vа   dо‘stligini   muqаddаs,   deb   аrdоqlаgаnligi,
о‘zbek   xаlqining   bu   tаbаrruk   аn'аnаsi   umuminsоniy   qаdriyаtlаrgа   bebаhо   hissа
bо‘lib qо‘shilgаnligi, millаtlаrаrо munоsаbаtlаr keskinlаshib turgаn hоzirgi pаytdа
bu аn’аnаning hаyоtiyligi yаnа bir bоr sinоvdаn о‘tаyоtgаnligini аnglаb оlаdilаr 14
.
Shuningdek,   mustаbid   hukmdоrlаr   vа   bоsqinchilаr   hоkimiyаti   yillаridа
xаlqimizning   mоddiy-mа'nаviy   bоyliklаri   vа   gо‘zаl   аn’аnаlаri   оyоq-оsti   qilib
tоptаlgаn,   shаxsgа   sig’inish   vа   turg’unlik   yillаridаgi   tаnglik,   pаxtа   yаkkа
hоkimligi,   kimyоviy   mоddаlаrning   hаddаn   tаshqаri   kо‘p   qо‘llаnilishi
О‘zbekistоnning   ijtimоiy-iqtisоdiy,   mа'nаviysiyоsiy   rivоjlаnishigа   tо‘sqinlik
qilgаnligini,  ekоlоgik  muhitdаgi  nоmutаnоsibliklаrgа,  Оrоl   fоjiаsigа,  аtrоf  muhit,
yer-suv   vа   hаvоning   iflоslаnishigа   оlib   kelgаnligini,   оdаmlаrning   sоg’ligigаginа
emаs,   bаlki   irsiyаtgа   hаm   tа’sir   kо‘rsаtаyоtgаnligini   о‘quvchilаr   tushunib   оlishi,
ulаrning hоzirgi ekоlоgik muаmmоlаrni hаl qilishdа, jumhuriyаtimizning ijtimоiy-
iqtisоdiy   vа   siyоsiy   mustаqilligini   mustаhkаmlаshdа   fаоl   ishtirоk   etishini
tа’minlаshdа   muhim   аhаmiyаtgа   egаdir.   О‘zbekistоn   xаlqlаri   tаrixini   о‘rgаnish
о‘quvchilаrni   аvlоdlаrimizning   kо‘p   ming   yillik   mаdаniy   vа   mа’nаviy   merоsi,
ulаrni   jаhоn   ilmiy   tаfаkkuri   vа   mаdаniyаti   tаrаqqiyоtigа   qо‘shgаn   ulkаn   hissаsi
bilаn   tаnishtirish,   mаdаniyаtimizgning   benаzir   аllоmаlаri   nоmlаrini   hurmаt   bilаn
tilgа   оlish,   ulаr   bilаn   fаhrlаnishgа,   milliy   iftixоr   tаrbiyаsini   аmаlgа   оshirishgа
yоrdаm berаdi 15
.
Shundаy   qilib,   О‘zbekistоn   tаrixi   о‘qituvchilаrining   milliy   оngini
о‘stirishdа,   о‘zlikni   аnglаshidа,   ulаr   siyоsiy   mаdаniyаtini   оshirishdа,   mustаqil
respublikаmizning   ijtimоiy   fаоl   vа   mа'nаviy   bаrkаmоl   kishilаrni   hаqiqiy   insоn,
14
  Йулдошев Ж.  Таълим янгиланиш йўлида. – Т: Ўқитувчи, 2000 йил. – В. 71.
15
  Лафасов М., Тошпулатов Т.   Мустақиллик дарсларини ўқитиш бўйича методик қўлланма. – Т: Ўқ итувчи,
2001  йил. – В. 27.
12 vаtаnpаrvаr   qilib   tаrbiyаlаshdа   judа   kаttа   imkоniyаtlаrgа   egаdir.   Lekin,   hоzirgа
qаdаr   bu   imkоniyаtlаrdаn   yetаrli   dаrаjаdа   fоydаlаnmаsdаn   kelindi.   Mаktаbdа
О‘zbekistоn   tаrixini   о‘qitishning   bu   imkоniyаtlаridаn   sаmаrаli   fоydаlаnish
о‘qituvchigа,   uning   mаzkur   tаrixning   yаngilаngаn   mаzmunini,   uni   о‘qitish
uslubiyаtini mukаmmаl bilishigа, tа’lim vа tаrbiyа ishlаrini ilmiy аsоsdа uyushtirа
оlishigа   bоg‘liqdir.   О‘zbekistоn   tаrixi   bо‘yichа   ushbu   о‘quv-uslubiy
qо‘llаnmаning qаytа nаshr qilinishi shu mаqsаd uchun xizmаt qilаdi 16
.
Umumiy   о‘rtа   tа’lim   mаktаblаridа   tаrix   fаnining   аsоsiy   mаqsаdi   eng
qаdimgi   dаvrdаn   hоzirgi   kungаchа   bо‘lgаn   Vаtаnimiz   vа   jаhоn   tаrixigа   оid   eng
muhim   vоqeаlаr   bilаn   о‘quvchilаrni   tаnishtirish,   ulаrni   О‘zbekistоn   vа   jаhоn
xаlqlаrining   mаdаniy   vа   mа'nаviy   merоsigа,   ilg‘оr   аn'аnаlаrigа,   milliy   vа
umumbаshаriy   qаdriyаtlаrgа   hurmаt   ruhidа   tаrbiyаlаsh,   buyuk   merоsimizning
dаvоmchilаri hаmdа uni bоyituvchilаri bо‘lmish munоsib vоrislаrni tаrbiyаlаshdаn
ibоrаt.   Tаrix   о‘qitish   metоdikаsi   ilmiy   pedаgоgik   fаn   bо‘lib,   u   о‘quvchilаrgа
tаrixdаn   puxtа   bilim   berish,   ulаrni   milliy   istiqlоl   g‘оyаsi   ruhidа   tаrbiyаlаsh   vа
kаmоl   tоptirishdа   о‘rtа   tа’lim   vа   о‘rtа   mаxsus   tа’lim   tizimidа   о‘qitilаdigаn   tаrix
kursining   mаqsаdini,   tа’lim-tаrbiyа   vаzifаlаri,   mаzmuni,   metоd   vа   usullаrini
hаmdа tаrix о‘qitishning eng muhim vоsitаlаrini belgilаb berаdi 17
. 
О‘qitish jаrаyоnining оbyektiv surаtdа аmаl qilаdigаn о‘z qоnuniyаtlаri bоr.
Ulаrni   bilib   оlish   vа   tа’limtаrbiyа   jаrаyоnidа   bu   qоnuniyаtlаrgа   аmаl   qilish,
ulаrdаn   оqilоnа   fоydаlаnish   о‘rtа   tа’lim   vа   о‘rtа   mаxsus   tа’lim   tizimidа   tаrix
о‘qitishni ilmiy аsоsdа оlib bоrishning muhim shаrtidir. Tаrix о‘qitish jаrаyоnining
tаrkibiy   qismlаri   vа   ulаr   о‘rtаsidаgi   аlоqаlаr   Tаrix   о‘qitish   jаrаyоnining   tаrkibiy
qismlаri (mаqsаdi, mаzmuni, о‘qitishning metоd vа usullаri, nаtijаlаri) о‘rtаsidаgi
qоnuniyаtli   аlоqаlаr   quyidаgichа   nаmоyоn   bо‘lаdi:   о‘rtа   tа’lim   vа   о‘rtа   mаxsus
tа’lim   tizimidа   mаqsаdi,   tа’lim-tаrbiyа   vаzifаlаrining   muvаffаqiyаtli   аmаlgа
оshirilishi   о‘qitishning   mаzmunigа,   g‘оyаviy-siyоsiy   vа   nаzаriy   jihаtdаn   pishiq
16
  Эргашев Ш. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожланиши тарихи. –  Т: Ўқ итувчи,  1998  йил. – В. 78.
17
  Вагин   А.   А.   Методика   преподавания   истории   в   средней   школе.   Учение   о   методах.   Теория   урока.   Изд.
«Просвещение».  –  М: 1968 . – В. 137.
13 bо‘lishigа bоg‘liq bо‘lgаnidek, о‘quvchilаrning tаrix kursini  о‘zlаshtirish dаrаjаsi
hаm о‘z nаvbаtidа о‘qitishning о‘rgаnilаdigаn mаvzuning mаqsаdi, tа’lim-tаrbiyа
vаzifаlаri vа mаzmunigа mоs kelаdigаn tа’lim shаkllаri, о‘qitish metоd vа usullаri
hаmdа   vоsitаlаridаn   qаy   dаrаjаdа   mаqsаdgа   muvоfiq   fоydаlаnа   bilishigа
bоg‘liqdir 18
. 
Tarix darsi  q ator ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni  h al etishga  q aratilganligi
bilan xarakterlanadi. Tarix darsida ta’lim-tarbiya vazifalarining  qo‘p   qirral iligi uni
o‘q itishda   qo‘llaniladigan   ko‘p   turli   metodlar   bilan   xarakterlanadi.   Darsning
afzalligi   yana   shundan   iboratki,   unda   o‘q ituvchilar   bilan   h ar   bir   o‘ rganilayotgan
tarixiy   materiallarning   sinfda   yoppasiga   va   musta qil   ish   olib   borish   imkoniyatiga
ega   b o‘ ladi.   Biroq   tarix   darsi   oldida   ta’limiy   va   tarbiyaviy,   g‘oyaviy   va   siyosiy
vazifalarning  qanchalik   ko‘p  ekanligiga   qaramasdan,  alohida  olingan  har  bir   dars
butun dars tizimida ichki birlik va tugallikni tashkil etadi.   Avvalo   har   bir dar s   o‘ z
mavzusiga, nomiga ega b o‘ ladi.   O‘q ituvchi   esa   o‘ z navbatida davlat   o‘q uv dasturi
va darslikning mazmuniga  qa rab   mazkur darsda  o‘ rganiladigan mavzuni an iql aydi.
Tarix   o‘q ituvchisi   h ar   bir   dar s   mavzusini   ani qla shda   tarixiylik   (istorizm)
tizimlilik   va   izchillikka   doimo   ijodiy   yondashib   6op mog‘i   lozim.   Dar s   davomida
o‘ rganiladigan   mavzuning   materialini   bir   necha   masalalarga   (savollarga)   b o‘ lish,
o‘ z   navbatida   mazkur   darsning   ani q   rejasini   tuzishga   yordam   beradi.   Dar s   rejasi
necha   punktdan   iborat   b o‘ lishi   bevosita   o‘ rganilishi   kerak   b o‘ lgan   mavzuning
mazmunidan   kelib   chiqmog‘i   kerak.   Bir   necha   darslarni   birlashtirgan   kat t a
mavzular albatta, alohida darslarning mavzulariga bo‘linmog‘i shart.
Har bir dars nafaqat o‘z mazmuni bilan, balki uning ustida ishlash xarakteri
jihatdan ham bir butun tugallangan mavzu, muammo bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi
darsni   bayon   qilish   jarayonida   ishni   shunday   usul   va   turlarini   mohirlik   bilan
qo‘llamog‘i kerakki, bu usul o‘quvchilarni uy vazifalarini mustaqil bajarishda unga
dasturulamal   bo‘l ishi   kerak .   Dars   davomida   bayon   qilingan   material   albatta   shu
darsda   atroflicha   tahlil   etilmog‘i,   fikrlashib   olinmog‘i   kerak,   ana   shunday
18
  Холиқова   Р.Э.   Ўзбекистонда   тарих   фани   ва   таълимини   ривожлантириш,   мутахассислар   тайёрлаш.   /
ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан, номзоди. дисс. – Тошкент. 1995. – В 64.
14 qilingandagina   o‘qituvchi   darsni   didaktik   tomondan   to‘g‘ri   tashkil   etgan,
o‘quvchilarga   o‘rganilayotgan   material   mazmunini   to‘g‘ri   qabul   qilishga
yo‘naltirgan,   mavzudan   kelib   chiqqan   mazmunning   o‘quvchilar   shaxsiy
e’tiqodlariga o‘sib o‘tishini tamin etgan bo‘ladi.
Shuningdek,   o‘qitishning   natijalari   ham   o‘qituvchining   o‘qitishdan
ko‘zlangan   maqsadni,   uning   ta’lim-tarbiyaviy   vazifalarini   aniq   belgilay   olishiga,
kursning   mazmuniga   mos   tarzda   amalga   oshirishga   yordam   bera   oladigan   metod
va   usulllardan   ilmiy   asosda   foydalana   bilishiga   bog‘liqdir.   Tarix   o‘qitish
jarayoning   tarkibiy   qismlari   o‘rtasidagi   bu   o‘zaro   dialektik   bog‘lanish   natijasida
ular   bir-biriga   o‘zluksiz   ta’sir   ko‘rsatib   boradi.   Tarix   o‘qitishda   ana   shu
qonuniyatlarga   suyanmasdan,   ularni   e’tiborga   olmasdan   turib   yaxshi   natijaga
erishib bo‘lmaydi 19
.
Xаlq   tа’limi   tizimidа   tаrix   tа’limi   jаrаyоnining   yuqоridаgi   umumiy
qоnuniyаtlаri   quyidаgi   оbyektiv   vа   qа'tiy   tаkrоrlаnаdigаn   аlоqаlаrdа   nаmоyоn
bо‘lаdi:   о‘qitishning   mаqsаdi   uning   mаzmuni   bilаn   belgilаnаdi,   mаqsаd   vа
mаzmunigа   mоs   kelаdigаn   о‘qitish   metоdi   vа   usullаri   tаnlаnаdi,   о‘qitishning
sаmаrаsi   esа   о‘qitishdа   erishilgаn   qаt'iy   ijоbiy   nаtijаlаr   bilаn   tekshirilаdi,   yа’ni
tаrixiy   bilimning   sifаti,   о‘quvchilаrning   kаmоl   tоpish   dаrаjаsi   bilаn   о‘lchаnаdi.
Tа’limni muаyyаn pedаgоgik mаqsаdgа yо‘nаltirmоq uchun о‘qituvchi о‘rtа tа’lim
vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа tаrix о‘qitishning mаqsаdini, uning аsоsini tаshkil
qilgаn   tа’lim-tаrbiyа   vаzifаlаrini   аniq   belgilаb   оlishi   kerаk.   Birоq,   5-9   sinflаrdа
tаrix  о‘qitish  оldidа  turgаn  umumiy mаqsаd  bilаn  tа’lim-tаrbiyа  vаzifаlаrini  bilib
оlishning о‘zi kifоyа qilmаydi 20
. 
Shu   bilаn   birgа,   umumiy   vаzifаlаrni   аmаlgа   оshirishdа   hаr   bir   sinfdа
о‘qitilаdgаn   tаrix   kursining   о‘rni,   vаzifаlаri,   о‘z   nаvbаtidа   mаzkur   kursni
о‘qitishning   tа’lim-tаrbiyа   vаzifаlаrini   аmаlgа   оshirishdа   uning   hаr   bir   bо‘limi,
bо‘limdаgi   mаvzulаr,   hаttо   hаr   bir   dаrsdа   о‘tilаdigаn   mаvzuning   hаm   juz’iy
19
  Бабанский Ю. К.  Ҳозирги  замон умумий таълим мактабларида ўқитиш методлари. –  Т: Ўқ итувчи,  1990 . –
В. 27.
20
  Бабанский Ю. К.  Ҳозирги  замон умумий таълим мактабларида ўқитиш методлари. –  Т: Ўқ итувчи,  1990 . –
В. 53.
15 vаzifаlаri   оldindаn   belgilаb   оlinishi   kerаk.   Chunki   hаr   bir   tаrix   dаrsining   butun
tаrix kursining umumiy dаrslаr sistemаsidа tutgаn о‘rni bоr, bu dаrsdа о‘rtа tа’lim
vа о‘rtа mаxsus tа’lim tizimidа tаrix о‘qitish оldigа qо‘yilgаn umumiy vаzifаning
qаndаydir elementi yоki bо‘lаgi hаl etilаdi. 
Tаrix   о‘qitish   mаqsаdlаrini   belgilаshdа,   аvvаlо   tа’lim   vа   tаrbiyаning   uzviy
birligini,   о‘qitish   dаvоmidа   о‘quvchilаrning   g‘оyаviy-siyоsiy   sаviyаsi   mutаssil
о‘sib   bоrishini,   ulаrdа   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаr   hоsil   qilishni   hаmdа   ijоdiy
fаоliyаtgа   tаyyоrlаnishlаrini   nаzаrdа   tutmоq   kerаk.   Tа’limdаn   kuzаtilgаn
mаqsаdlаrning muvаffаqiyаtli rаvishdа аmаlgа оshmоg‘i uchun, ulаr ilmiy аsоsdа
belgilаnmоg‘i   lоzim.  Bu   mаqsаdlаr   tаrix  tа’limining   mаzmuni   vа   vаzifаlаri   bilаn
belgilаnаdi.   Shuningdek,   bundа   tа’limning   bоshqа   shаrt-shаrоitlаri:
о‘quvchilаrning sаviyаsi, bilimi, kо‘nikmаlаri vа mаlаkаlаri, dаrs uchun аjrаtilgаn
vаqt, dаrsni о‘tish imkоniyаtlаri vа bоshqаlаr hаm nаzаrdа tutilаdi 21
. 
Tа’lim   mаqsаdlаrining   ilmiy   аsоsdа   belgilаnishi   ulаrning   reаlligini
tа'minlаydi. Tа’limdаn  kо‘zlаngаn  mаqsаdlаrni  о‘qituvchi  nаqаdаr  chuqur  аnglаb
оlgаn   bо‘lsа,   tаrix   о‘qitish   mаzmunаn   shunchаlik   g‘оyаviy   vа   tаrbiyаviy   nаtijа
berаdi. Binоbаrin, tаrix DTS аsоsidа о‘quvchilаrgа о‘rgаtilаdigаn tаrix tа’limidаn
kо‘zdа   tutilgаn   mаqsаd,   tа’limtаrbiyаviy   vаzifаlаr   оldindаn   аniq   belgilаnishi
о‘quvchilаr bilimining rivоjlаnib, chuqurlаshib bоrishigа, vоqeаlаrning mоhiyаtini
puxtа   tushunib   оlishlаrigа   yоrdаm   berаdi,   zаrur   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаrni   yuzаgа
keltirаdi, о‘quvchilаrning mustаqil ishlаsh qоbiliyаtini о‘stirаdi. Tаrix о‘qitishning
sаmаrаli   bо‘lishidа   о‘quvchilаrning   bilish   fаоliyаtini   fаоllаshtirsh   muhim   rоl
о‘ynаydi 22
. 
Dаrs   vа   dаrsdаn   tаshqаri   mаshg‘ulоtlаrdа   о‘quvchilаrning   bilish
fаоliyаtining   bо‘lishligi   judа   kо‘p   оmillаrgа,   аvvаlо,   mаshg‘ulоt   mаzmunining
g‘оyаviy vа ilmiy-nаzаriy jihаtdаn yuqоri sаviyаdа bо‘lishigа, о‘qituvchining eng
muhim   jоnli   vа   ishоnаrli   tаrzdа   оchib   berа   оlishigа   vа   bu   vоqeаlаrni   chuqurrоq
21
  Вагин   А.   А.   Методика   преподавания   истории   в   средней   школе.   Учение   о   методах.   Теория   урока.   Изд.
«Просвещение».  –  М: 1968 . – В. 149.
22
 Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепсияси. – Т: 1996. – В. 33.
16 о‘rgаnib   оlishning   muhimligini   о‘quvchilаrning   tushunib   оlishi   hаmdа   ulаrdа
о‘rgаnishgа ishtiyоq uyg‘оtish bоg‘liqdir. Bu о‘rindа о‘qituvchining о‘quvchilаrni
mаshg‘ulоt   mаzmunini   о‘zlаshtirib   bоrishi   ustidаn   qilingаn   nаzоrаti,   о‘quvchilаr
о‘rgаnishini   bоshqаrа   bilishi,   shunigdek   ulаrning   yаngi   bilimlаrini   о‘zlаshtirish
uchun   о‘zlаridаgi   mаvjud   bilim   vа   mаlаkаlаrdаn   fоydаlаnа   bilishi,   yа'ni
о‘zlаshtirilgаn   bilim   vа   egаllаngаn   mаlаkаlаrini   аktuаllаshtirilishi   hаm   muhim
аhаmiyаtgа egаdir 23
.
Xаlq tа’limi tizimidа tаrix kursi  mаzmunаn judа bоy vа xilmа-xildir. Tаrix
kursining   mаzmuni   о‘rtа   tа’lim   vа   о‘rtа   mаxsus   tа’lim   tizimidа   uni   о‘qitish   vа
о‘quvchilаrning о‘rgаnish fаоliyаti оrqаli ulаrning оngigа, tаrbiyаsi vа tаfаkkurigа
tа'sir kо‘rsаtаdi, ulаrning kаmоl tоpishigа yоrdаm berаdi. Demаk, mаshg‘ulоtning
mаzmuni   о‘rtа   tа’lim   vа   о‘rtа   mаxsus   tа’lim   tizimidа   tаrix   о‘qitishning   sifаti   vа
sаmаrаdоrligini оshirish hаmdа о‘quvchilаrning bilish fаоliyаtini fаоllаshtirishning
hаm аsоsiy оmili bо‘lib xizmаt qilаdi. Shuning uchun о‘qituvchi bilish fаоliyаtini
fаоllаshtirishgа   ijоbiy   tа'sir   etuvchi   vа   umumаn   о‘qitishning   sаmаrаdоrligini
tа'minlоvchi   metоdik   usul   vа   vоsitаlаrni   tаnlаshdа   hаm   о‘rgаnilаyоtgаn   tаrixiy
mаteriаlning   mаzmunini   nаzаrdа   tutmоg‘i   lоzim.   Tаrix   о‘qitish   metоdikаsi
jаrаyоning   tаrkibiy   qismlаri   о‘rtаsidаgi   qаt'iy   tаkrоrlаnаdigаn   о‘zаrо   аlоqа   vа
bоg‘lаnishlаrdа  nаmоyоn bо‘lаdigаn  qоnuniyаtlаrni  оchib berаdi  vа tаrix о‘qitish
jаrаyоnini tаkоmilllаshtirishdа ulаrdаn fоydаlаnish yо‘l-yо‘riqlаrini hаm kо‘rsаtib
berаdi 24
. 
Demаk,   tаrix   о‘qitish   metоdikаsi   bо‘lаjаk   о‘qituvchilаrni   о‘rtа   tа’lim   vа
о‘rtа   mаxsus   tа’lim   tizimidа   tаrix   о‘qitishning   ilmiy-nаzаriy   аsоslаri   bilаn
qurоllаntirаdi. Shuningdek, metоdikа ulаrni tаrix о‘qitish jаrаyоnini о‘rgаnishning
tekshirish metоdlаri bilаn hаm qurоllаntirаdi. Tаrix о‘qitish jаrаyоni ikki yо‘l bilаn
о‘rgаnilаdi.   Birinchisi,   kuzаtish   metоdidir.   Bu   metоddаn   fоydаlаngаndа   turli
xildаgi   о‘quv-metоdik   аdаbiyоtlаr,   о‘quvchilаrning   yоzmа   ishlаri,   dоklаdlаri,
23
  Бабанский Ю. К.  Ҳозирги  замон умумий таълим мактабларида ўқитиш методлари. –  Т: Ўқ итувчи,  1990 . –
В. 61.
24
  М ахмутов  М.  Мактабда муаммоли таълимни ташкил қилиш.  –  Т,   1991 . – В. 9.
17 ulаrning   jаvоblаri,   о‘qitishgа   berilgаn   bаhо   vа   xulоsаlаr   bilаn   tаnishib   chiqilаdi,
dаrslаr kuzаtilаdi, о‘quvchilаrning bilimi vа mаlаkаlаri о‘rgаnilаdi. Shundаy qilib,
kuzаtish metоdidаn fоydаlаngаndа, tаdqiqоtchi tаrix о‘qitishning mаvjud tаjribаsi
dоirаsidаn chetgа chiqmаydi, uni tаbiiy rаvishdа kuzаtаdi vа о‘rgаnаdi 25
.
Tаrix   tа’limining   mаzmuni   vа   sinf   о‘quvchilаrining   umumiy   sаviyаsigа
qаrаb   bilishning   umumiy   qоnuniyаtlаri   turlichа   nаmоyоn   bо‘lаdi.   Tаrix   о‘qitish
metоdikаsi   о‘rgаnаdigаn   eng   muhim   qоnuniyаtlаrdаn   biri   о‘qitish   jаrаyоnining
rivоjlаnish   qоnuniyаtlаridir.   Bu   rivоjlаnish   tа’lim   jаrаyоnidа   о‘quvchilаrning
qiziqishi,   bilimi,   kо‘nikmа,   mаlаkаlаri   hаmdа   tаfаkkurining   о‘sib   bоrishidа
nаmоyоn   bо‘lаdi,   аyni   bir   vаqtdа   о‘quvchilаrning   hаr   tоmоnlаmа   yаnаdа   kаmоl
tоpishini tа'minlаydi 26
. 
Tаrixning   hаr   bir   kursi,   uning   bо‘limi   vа   hаr   bir   mаvzusi   о‘quvchilаrning
bilim   оlishi,   kо‘nikmа,   mаlаkаlаrgа   egа   bо‘lishi   vа   kаmоl   tоpishidа   muhim   bir
bоsqich   bо‘lib   xizmаt   qilаdi.   Binоbаrin,   о‘qituvchi   tаrix   о‘qitish   jаrаyоnidа
о‘quvchilаrning   bilim   vа   mаlаkаlаrni   egаllаshi,   kаmоl   tоpishi   sоhаsidа   bоsib
о‘tilgаn   bоsqichlаrni,  bundаy   keyin   bоsib   о‘tilаdigаn   bоsqichlаrni   оldindаn   kо‘rа
bilishi   lоzim.   Bungа   fаqаt   tаrix   о‘qitishning   ilmiy   аsоslаrini   puxtа   egаllаsh   vа
аmаldа ungа suyаngаn hоldа ish tutish аsоsidаginа erishish mumkin.
1.2. Mustaqillik yillarida nashr qilingan  O‘zbekiston tarixi darsliklari
mazmuni
Davlatimiz   rahbarining   2018-yil   28-dekabrda   Oliy   Majlisga   yo‘llagan
Murojaatnomasida   oldimizga   qo‘ygan   ulkan   vazifalarni   amalga   oshirishda   biz
uchun kuch-qudrat   manbai   bo‘ladigan milliy g‘oyani rivojlantirishimiz zarurligiga
alohida  e’tibor   qaratilgan  edi.   Milliy   o‘zlikni   anglash,   Vatanimizning   qadimiy  va
boy   tarixini   o‘rganish,   bu   borada   ilmiy   tadqiqot   ishlarini   kuchaytirish,   soha
olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash bilan bir qatorda, o‘tmishga
baho   berishda   xolislik   va   turli   mafkuraviy   qarashlardan   xoli   bo‘lish   hanuz
25
  Сафаева Э. Ўзбекистон хақлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т, 1993. –
в.  63.
26
  Вагин   А.   А.   Методика   преподавания   истории   в   средней   школе.   Учение   о   методах.   Теория   урока.   Изд.
«Просвещение».  –  М: 1968 . – В. 154.
18 dolzarbligicha qolmoqda. Buyuk alloma hamda adiblarimiz, aziz-avliyolarimizning
bebaho  merosi,  yengilmas  sarkarda  va  arboblarimizning jasoratini   yoshlar   ongiga
singdirish,   ularda   milliy   g‘urur   hamda   iftixor   tuyg‘ularini   kuchaytirish   uchun
yurtimiz tarixini o‘rganishda jiddiy arxeologik tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar olib   -
borilishi talab etiladi 27
.
Bugungi   kunda   zamon   talablariga   javob   bera   oladigan   maktab   o‘quv
darsliklarini   yaratish   O‘zbekiston   tarixini   o‘rganish   va   uni   o‘qitishning   dolzarb
masalalaridan   biridir.   Mazkur   masala   bo‘yicha   keng   munozaralarning   zaruratini
chuqur anglagan holda olimlar, pedagog xodimlar va maorifning boshqa vakillarini
tarix   ilmi   va   fani   masalalarini   keng   ommaga   yetkazish   hamda   matbuotda   faol
muhokama   qilinib   kelinmoqda.   Jamiyatimiz,   ayniqsa,   yosh   avlod   ona
Vatanimizning yaqin o‘tmishini  tushunishga,  murakkab,  jo‘shqin va  jadal  sur’atlar
bilan   davom   etayotgan   mamlakatimiz   mustaqilligining   tarix   solnomasini   tizimli
o‘rganishga, uni to‘laqonli anglab yetishga katta ehtiyoj sezmoqda.   Mazkur sharafli
ijtimoiy   vazifani   amalga   oshirish   esa   o‘zbek   tarixchilarining   ilmiy   va   fuqarolik
burchidir 28
.
O‘zbekiston   tarixining   turli   davrlarida   kechgan   siyosat,   iqtisod,   madaniyat,
ijtimoiy   hayotning   barcha   sohalarida   sodir   bo‘layotgan   voqealar   asosida
O‘zbekiston   tarixini   sinflar   bo‘yicha   o‘rganish   maqsadga   muvofiq.   Ushbu
vazifalarning ilmiy idrok etilishi va hal qilinishi muayyan darajada tarix fani mavjud
tushuncha-metodologik masalalarning tanqidiy tahlili va tegishli tarzda O‘zbekiston
tarixiga   oid   turli   voqealarni   tadqiq   etish   bilan   shug‘ullanayotgan   barcha   ilmiy
yo‘nalishlarning nazariy salohiyati yangilanishi zamon talablaridan biridir 29
.
Tarix  o‘qitishda   qo‘llaniladigan   matnlarga  -   darslik   matni,   tarixiy   hujjatlar,
asarlar, ilmiy-ommabop va badiiy, tarixiy adabi yo tlar va   boshqalar kiradi. Bosma
matnlar   o‘quvchilar   tarixiy   bilimlarining   asosiy   manbai   bo‘lgani   kabi
27
  Миллий  ғоя,  миллий   руҳ,  миллий  ўзлик   мактаб   дарсликларида   тўлиғича  акс   этиши  керак!   //  Халқ  сўзи.
2019 йил 1 май.
28
  Турсунов И. И.  Халқ таълимининг долзарб муаммолари. – Т: Ўқитувчи, 1990 йил.
29
  Умумий  ўрта таълимнинг давлат  таълим стандарти  ва ўқув дастури.   Ўзбекистон тарихи. Жаҳон  тарихи.
Давла  ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
19 o‘qituvchining   bilim   manbaini,   ba yo nining   asosini   tashkil   etadi.   Tabiiydirki,
o‘qituvchi   shu   manbalardan   turli   va   unumli   foydalangan   taqdirdagina,   uning
ba yo ni   zamon   talablariga,   umuman   ta’lim   tizimidagi   tarix   ta’limining   talablariga
javob   berishi,   o‘qituvchi   ba yo nining   o‘quvchilarga   tushunarli,   mazmundor,
maroqli va ilmiy jihatdan   ishonarli, obrazli va ta’sirli bo‘lishi mumkin. Shuningdek
matnlar   ustida   ishlash   o‘quvchilar   bilimini   kengaytiradi,   tarixiy   fakt   va
hodisalarning   mohiyatini,  ularning  qonuniyatlarini   chuqurroq   tushunib   olishlariga
yo rdam   beradi, tarixiy fikrlash hosil bo‘ladi, ular tarixiy voqealarga baho berishga
o‘rganadilar. Ta’lim tizimida o‘quvchilar  turli  matnlar  ustida mustaqil ish   ko‘rish
malakasini   hosil   qiladilar   va   tarixiy   tadqiqot   ishlarining   dastlabki   metodlari   bilan
amaliy ravishda tanishadilar. O‘qituvchi o‘zining   ba yo nini boshqa matnlar asosida
yanada aniqlashtiradi va boyitadi.
Darslik   – muayyan o‘quv predmeti mazmunini o‘quv dasturida ko‘rsatilgan
hajmda, didaktik talablarga muvofiq ravishda batafsil ba yo n qilib beradigan   manba
hisoblanadi.  Darslik  — yuqori malakali va tajribali olim va   pedagoglar tomonidan
tuzilib,   namunaviy   dasturdagi   g‘oyalardan   hamda   didaktika   tamoyillaridan   kelib
chiqib   yaratiladi.   Darslik   o‘qituvchi   pedagoglarga   va   o‘quvchilarga   asosiy   o‘quv
quroli   bo‘lib   hisoblanib,   oddiy   va   hammada   tushunarli   adabiy   tilda   yo ziladi.
Darslik   barchaga   umumiy   yo ki   ta’lim   xususiyatlaridan   kelib   chiqib   maxsus
bo‘lishi mumkin 30
.
Mustaqillikning   dastlabki   yillarida   tarixiy   konsepsiyalarning   ko‘pligi   va
tarixiy   voqealarni   talqin   qilishning   xilmaxilligi   O‘zbekiston   tarixining   yagona
konsepsiyasini   yaratish   imkonini   bermadi.   Oqibatda   olimlarimiz   tomonidan
darsliklar va boshqa o‘quv-metodik qo‘llanmalarni yaratish uchun asos bo‘ladigan
akademik   nashr   amalga   oshirilmadi.   Darsliklarda   mualliflar   jamoasi   tarixiy
voqealarni  o‘z darajasi  va  qarashlaridan  kelib chiqib  talqin qildi. Bu  O‘zbekiston
hamda   jahon   tarixi   darsliklarida   tarixiy   sanalarning,   voqealarga   berilgan
baholarning   bir-biridan   jiddiy   farq   qilishi   kabi   kamchiliklarni   keltirib   chiqardi.
30
 Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turon-Iqbol, 2010. – B. 3.
20 O‘zbekiston   tarixi   bo‘yicha   maktab   darsliklarining   yagona   kompleksi   mavjud
emasligi   ta’siri   o‘laroq,   o‘qitish   metodikasi   G‘arb   mamlakatlari   namunasiga
tayanib   qolmoqda.   Maktablarimizda,   oliy   o‘quv   yurtlarida   O‘zbekiston   tarixini
o‘qitishning   yagona   konsepsiyasini   ishlab   chiqish   vaqti   keldi.   Bu   ishni   amalga
oshirmay   turib   yangi   avlod   darsliklarini   yaratish   mumkin   emas.   Mualliflar
jamoasini   tanlash,   tayyor   darsliklarning   original   maketini   ekspertizadan   o‘tkazish
va qabul qilish jarayonini tubdan qayta ko‘rib chiqish ehtiyojini yuzaga keltiradi 31
.
Darslik matni  o‘quvchilarning darsda  va darsdan  tashqari  tarixni   o‘rganish,
o‘zlashtirish   va   uni   esda   saqlab   qolishining,   bilish   faoliyatining,   ijodiy   izlanish
ishlarini olib borishning muhim manbaidir. Matn va   ulardagi savollar, topshiriqlar
tarix   kursining   mazmunini   ijodiy   o‘zlashtirishga   va   olingan   bilimlarni   ha yo tda
qo‘llashga o‘rgatadi.
Darslik matni ustidagi ishlash o‘quv materialini o‘zlashtirish va uni   esda saqlab
qolish,   o‘quv   tekstini   tahlil   kilish   va   undan   tarixiy   voqea,   hodisalarning   muhim
belgilarini topish, faktik materiallarni va tarixiy   faktlarning muhim belgilarini bir-
biriga takqoslash, aniqlashtirish va   umumlashtirish kabi turli xil maqsadlarda olib
boriladi.   Shuningdek,   matn   ustida   ishlashda   xronologiyani   tay yo r   tarixiy
tushunchalar   ta’rifini   o‘zlashtirish   va   ularni   mustaqil   aniqlash,   darslikda   ba yo n
qilingan   voqea   va   hodisalarning   rivojlanishini   kuzatib   borish,   aniq   tarixiy   faktlar
va   statistik   ma’lumotlar   asosida   ijtimoiy   rivojlanish   tendensiyalarini   bilib   olish,
mahalliy, vaqtli, sabab-natijali va tarixiy aloqalarning   qonuniyatlarini o‘zlashtirish
va   aniqlashtirish,   lug‘at   ishlarini   mazmunli   va   suratli   rejalar,   jadvallar   tuzish   va
boshqa shu kabi murakkab bo‘lmagan   yo zuv   va grafika ishlarini olib borish, matn
ustida   dasturlashgan   ta’lim   elementlarini   amalga   oshirish   kabi   vazifalar   ham
ko‘zda tutiladi 32
.
Tarix darsligining asosiy tarkibiy qismlari
QO‘ShIMChA ASOSIY IZOHLOVChI
31
  Миллий  ғоя,  миллий   руҳ,  миллий  ўзлик   мактаб   дарсликларида   тўлиғича  акс   этиши  керак!   //  Халқ  сўзи.
2019 йил 1 май.
32
 Ғозиев Э.Ғ. Таълим жараёнида ўқувчилар тафаккурининг ўсиши. – Т: Ўқитувчи, 1980. – В. 27. 
21 Tarixiy manbalar
Hujjatlar
Badiiy adabi yo tlardan
Parchalar
Biografik   ma’lumotlar Bayon qiluvchi
Tasvirlovchi
Tushuntiruvchi 
Muammolli
umumlashtiruvchi Atamalar ta’rifi
I llyustratsiyalar
Izohlar
Qavs ichida berilgan
izohlar
Darslik matni ustida ishlashning quyidagi usullari mavjud:
Tushuntirib va izohlab o‘qish. V sinfda tarixdan hikoyalarni o‘rganishda   va
VI   sinfda   jahon   tarixini   o‘qitishda   o‘qituvchi   butun   mavzu   yo ki   uning   biror
bo‘limini   goh   ba е? n   qiladi   va   goh   darslik   matnini   o‘qib,   tushuntirib   beradi.
O‘qituvchi matnni murakkab joylariga kelganda hikoyasini to‘xtatib, matnni ovoz
chiqarib   ohista   o‘qib   beradi,   o‘quvchilar   esa   matnga   qarab   kuzatib   borishadi,
tushunish   oson   joylarni   o‘quvchilarning   o‘zlariga   ham   o‘qitish   mumkin.   Matnni
o‘qish   jara е	
? nida е	? q   uning   mazmunini   o‘quvchilar   tomonidan   tushunish   darajasi
tekshirib   boriladi.   O‘qituvchi   savollar   berib   o‘zining   ba yon i   davomida   darslik
matniga   tez-tez   murojaat   qilib,   undagi   yangi   iboralar,   terminlarni,   qiyin   jumlalar
mazmunini   tushuntirib   beradi.   Bu   bilan   o‘qituvchi   o‘quvchilarni   darslik   matnini
e’tibor berib, tushunib o‘qishga   o‘rgatadi, ularning darslik matnini puxta o‘rganib
olishning ahamiyatini   anglab olishlariga  е	
? rdam beradi, uyda darslik ustida mustaqil
ishlashlariga   tay yo rlaydi. O‘quvchilar tarixiy materialni tushunib, matnni o‘qishda
ma’lum   darajada malaka hosil  qilganlaridan keyin matnning eng  muhim  va qiyin
joylarini   izohlab   o‘qishga   o‘tiladi.   Izohli   o‘qish   ham   o‘qituvchining   ba yo ni   bilan
birga olib boriladi 33
.
2.   O‘qituvchining   o‘z   bayonida   o‘quvchilar   diqqatini   darslik   matnidagi   tayanch
atama   va   iboralarga   jalb   etadi.   Ularning   mazmunini   tushuntirib   beradi,
o‘quvchilarning mavjud bilimlariga suyanib bu tushunchalarning   lug‘aviy ma’nosi
va mazmunini, asosiy jihatlarini, sabab-natijalarini,   ular o‘rtasidagi bog‘liqliklarni
hamda   qonuniyatlarini   o‘zlashtirib   olishlariga   yo rdam   ko‘rsatadi.   Bunda
o‘quvchilar bilim olishining har uchala   manbai og‘zaki ba yo n, matn ustida ishlash,
ko‘rsatmalilik va amaliy ish   metodlari ishtirok etadi.
33
  Тошпулатов Т., Ғаффоров Я. X.  Тарих ўқитиш методикаси. – Т: Университет нашриёти, 1999 йил.
22 3. Darslik matni mazmunini o‘zlashtirishda uning har bir paragrafini   tahlil qilish va
ular   ustida   o‘quvchilarning   mulohazalarini   uyushtirish   katta   ahamiyatga   egadir.
Darsning   barcha   bosqichlarida   darslik   matniga   murojaat   qilib   borish   maqsadga
muvofiq.  
4.   O‘quvchilar   bob,   paragraf   va   undagi   bo‘limlarni   bir-biridan   ajrata   bilishga
o‘rgatiladi.   O‘qituvchi   yangi   materialni   ba yo n   qilishdan   oldin   o‘quvchilarga   shu
paragraf ichidagi kichik sarlavhalarni o‘qishni tavsiya   qiladi va darsni ba yo n qilish
rejasi   bilan   tanishtiradi,   ularning   mazmuni   va   ifodalanishidagi   tafovutlarning
sabablarini izohlab beradi. O‘qituvchi   o‘zining ba yo ni davomida kichik sarlavhalar
ichidagi mavzularga takror-takror   aytishi mumkin.
5. Darslik teksti mazmunini bevosita o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan   ishlar. Bu
darslik   matni   ustida   olib   boriladigan   ishning   markaziy   m asalasidir.   Bu   ishlar
matnni tahlil qilish, umumlashtirish, tarixiy   faktlarga baho berish, ular o‘rtasidagi
sabab va boshqa aloqalarni ochib   ko‘rsatish va ularni taqqoslashdan iboratdir. Bu
ishlar quyidagi metodik   usullar bilan:
a)   har   bir   paragraf   е? ki   mavzu   mazmunining   eng   muhim   masalalari   yuzasidan
nazorat so‘roqlar tuzdirish yo‘li bilan;
b)   o‘qituvchi   bergan   savollarga   o‘quvchilarning   darslik   matnidan   javob   topish
yo‘li   bilan;   v)   darslik   matnidan   o‘qituvchining   xulosasini   tasdiqlovchi   faktlarni
toptirish   yo‘li   bilan;   g)   darslik   matnida   ba yo n   etilgan   voqealarning   bir-biriga
o‘xshashligini,   farqlarini aniqlash yo‘li bilan;   d) tasdiqlab berishni talab qiladigan
vazifalar bilan amalga   oshiriladi.
6.   Darslik   matni   ustida   ishlashning   muhim   jihatlaridan   biri   —o‘quvchilarni   uyda
ishlash uchun beriladigan vazifani bajarishga o‘rgatishdir.  O‘quvchilar bu vazifani
muvaffaqiyatli   bajarish   uchun   topshirilgan   vazifaning   mazmunini   va   uni   bajarish
yo‘lini   yaxshi   anglab   olishlari   shart.   Binobarin,   o‘qituvchi   uy   vazifasini
topshirishda,   uning   xarakterini   belgilashda   o‘quvchilarning   bilim   va   malakalarini
e’tiborga olishi, beriladigan vazifa oldingidan ko‘ra murakkab bo‘lishi va shu bilan
ularning bilimlari va malakalari oshib borishiga xizmat qilishi lozim. Reja tuzish,
23 shunga   muvofiq   hikoya   qilishga   o‘rgatish,   matn   yuzasidan   berilgan   savollarga
javob topish, jadval, chizma, diagrammalar tuzdirish va boshqa xil grafik ishlarni
bajarish uy vazifasini ijodiy va mustaqil bajarish namunalaridir.
7.   O‘quvchilarni   darslik   matnidan   zarur   joyni   tez   topa   bilishga   o‘rgatish   ham
ta’limning muhim jihatidir. 
8.   O‘quvchilarning   faol   aqliy   faoliyatining   muhim   metodlaridan   biri,   ularning
o‘qituvchi   bayon   qilgan   yangi   materialni   o‘zlashtirishda   mavjud   bilimlarni   ishga
sola bilishidir.  Har bir darsda o‘quvchilarni mavjud   bilimlardan foydalana bilishga
o‘rgatish   lozim.   O‘quvchilar   olgan   bilimlarini   esdan   chiqarib   yubormasliklari
uchun vaqti-vaqti bilan ularning e’tibori   darslik matniga qaratiladi.  
9.   O‘quvchilar   darslik   matnidagi   ma’lumotlarni   kichik   guruhlarga   bo‘lib
muhokama qilishadi.
10. Uy vazifasi uchun berilgan topshiriqlarni o‘quvchilar qanday bajarganliklarini
tekshirishda,   og‘zaki   yoki   test   javoblaridagi   xatolarni,   aniqsizliklarni   to‘g‘rilash
uchun   darslik   matniga   murojaat   qilinadi.   Shunday   qilib,   darslik   matni   ustidagi
ishlar   turli   xil   metodik   usullar   yordamida,   o‘qitish   jarayonining   barcha
bosqichlarida   —   materialni   o‘zlashtirish,   bilimlarni   mustahkamlash,   o‘zlashtirish
darajasini   tekshirish   paytlarida   olib   boriladi   va   hokazo.   Darslik   matni   ustida   olib
boriladigan   ishlar   o‘qituvchi   bayonini   mazmunan   boyitadi,  dolzarbligini   oshiradi,
o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi va ularning darslik matnini osonroq
va puxta o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi 34
. 
Tarixiy   hujjat   avvalo,   o‘qituvchining   bayonini   aniqlashtirish   uchun   xizmat
qiladi,   bayonning   ishonchli   va   emotsional   bo‘lishini   ta’minlaydi,   o‘tmishning
yorqin   obrazlarini,   tarixiy   voqealarning   yaxlit   manzarasini   gavdalantirishga,
o‘rganilayotgan   davr   xususiyatlarini   anglab   olishga   yordam   beradi.   Hujjat   ustida
ishlash   o‘quvchilarni   faktlar   va   hodisalarni   mustaqil   ravishda   aniqlashga,   ularni
puxta  anglab  olib,  xulosalar  chiqarishga   o‘rgatadi.  Shu  bilan  birga  hujjat  ma’lum
vaziyatni   aniqlashga,   ahamiyatini   bilib   olishga,   tarixni   ob’ektiv   nuqtai   nazardan
34
  Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
24 tushunishga   yordam   beradiki   ularning   bilish   faoliyatini,   fikrlashini   faollashtiradi,
o‘quv ishlari faoliyatining yangi usullari bilan qurollantiradi, zarur bo‘lgan malaka
davrimizning   ijtimoiy-siyosiy   xarakterdagi   hujjatlarini   o‘qib,   tushunib   olish
malakasini hosil qiladi. Tarixiy hujjatlar bilan ishlashning yana bir muhim tomoni
shundaki,   bu   ish   o‘quvchilarni   tarixiy   tadqiqot   metodining   elementlari   bilan
tanishtiradi hamda ularni tarixiy hujjatlarni tahlil qilishga, ularga tanqidiy qarashga
o‘rgatadi.
Ta’lim tizimida ta’limning yangi mazmuni amalga oshishi munosabati bilan
tarix o‘qitishda tarixiy hujjatlarning axamiyati yanada oshdi.   Yangi   dastur asosida
yo zilgan darsliklar mazmunining asosiy qismini tarixiy   hujjatlar tashkil etadi. Dars
va   darsdan   tashqari   mashg‘ulotlarda   ham   tarixiy   hujjatlar   bilan   ishlash   zaruriy
bo‘lib   qoldi.   Shuning   uchun   ham   bu   ish   maktab   ta’limi   tajribasida   ommaviy   tus
oldi.   Darsliklardagi   tarixiy   hujjatlar   har   bir   sinfdagi   o‘quvchilarning   yoshi,   bilim
saviyasi,   o‘sha   sinfda   o‘rganiladigan   tarix   kursining   xususiyatlariga   qarab
kiritilishi   muhim.   Shu   sababdan   darsliklardagi   tarixiy   hujjatlar   o‘zlarining
xarakteri, ko‘lami va mazmuni jihatidan bir biridan farq qiladi 35
.
VI   sinf   o‘quvchilarining   psixologik   va   yosh   xususiyatlarini   inobatga   olgan
holda, ularning tarixiy hujjatlar   bilan  birinchi  marta tanishishlarini  e’tiborga  olib,
darslikka asosan hikoya va tavsiflab berish xarakteridagi hujjatlar kiritilgan. Tarix
darsligiga   kiritilgan   hujjatli   manbalarni   asosan   uch   guruhga   bo‘lish   mumkin:   1)
moddiy madaniyat buyumlari, 2) tasviriy san’at asarlari, 3) yozma manbalar 36
.
1)   Moddiy   madaniyat   buyumlariga   —   bizgacha   saqlanib   kelayotgan   yoki   ilmiy
asosda   qayta   tiklangan   burungi   mehnat   qurollari,   qurol-yarog‘lar,   zeb-ziynat
buyumlari,   uy-ro‘zg‘or   anjomlari,   turar   joylar,   qo‘rg‘onlar,   maqbaralar,   qadimgi
shahar xarobalari va boshqalar kiradi. O‘quvchilar mehnat qurollari va boshqalarga
qarab,  odamlarning  mashg‘ulotlarini,  hashamatli   imoratlar   va   pastqam   kulbalarga
qarab   sinfiy   bo‘linish   mavjudligini,   diniy   marosimlarga   va   kishilarning   dafn
35
  Тошпулатов Т., Ғаффоров Я. X.  Тарих ўқитиш методикаси. – Т: Университет нашриёти, 1999 йил. – В. 31.
36
 Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. – Т: Ўқитувчи, 1990. – В. 41.
25 qilinishidagi   rasm-rusumlarga   doir   topildiqlar   asosida   o‘sha   zamondagi   diniy
e’tiqodlarini bilib oladilar.
2)   Tasviriy san’at asarlariga   — moddiy voqelikni, odamlar va ularning bir-biriga
munosabatini   hamda   ularning   tevarak-atrofidagi   narsalarni   –   har   xil   buyumlarni,
geografik   muhitni   bevosita   tasvirlab   beruvchi   asarlar,   odamlarning   afsonaviy
qahramonlar   va   hokazolar   haqidagi   xayoliy   tasavvurlarini   aks   ettiruvchi   asarlar
kiradi. 
3)   Yozma   manbalar   —   qonunlar,   buyruqlar,   ho‘jalik   ishlariga   doir   yozuvlar,
shartnomalar,   xizmat   vazifasiga   oid   yozishmalar,   siyosiy   nutqlar,   sud   hukmlari,
yilnomalar,   xronikalar,   memuarlar,   shahar   va   mamlakatlar   tasvirlab   yozilgan
asarlar,   xatlar   va   yozuvlar   kiradi.   Qadimgi   dunyo   tarixida   berilgan   bu   hujjatli
materiallar o‘quvchilarni estetik jihatdan tarbiyalashda muhim o‘rin   tutadi 37
.
Maktab darsliklaridagi eng katta muammolardan biri ularning har to‘rt yilda
bir almashtirib turilishidir. Bu jarayonda oldingi  nashrlarga nisbatan uncha sezilarli
bo‘lmagan   ayrim   ilmiy-nazariy   ma’lumotlar   qo‘shiladi   yoki   ba’zi   sana   va
ma’lumotlar   o‘zgartiriladi.   Ammo   mazkur   o‘zgarishlar   uchun   darslikni   to‘liq
yangilash shart emas, har yili muayyan fan sohasida kuzatilayotgan o‘zgarishlarni
alohida qo‘shimcha sifatida bersa ham bo‘laveradi. O‘qituvchilar va o‘quvchilarni
qiynayotgan   muammolardan   yana   biri   darsliklardagi   nazariy   ma’lumotlar
ta’limning   boshqa   bosqichi   —   akademik   litsey,   kasb-hunar   kollejlari
darsliklaridagidan farq qilishi. Bunday tafovutlarni maktab darsliklarining o‘zidan
ham ko‘plab topish   mumkin 38
.
Binobarin,   7-sinf   tarix   darsligida   Imom   Buxoriyning   “Al   jome’   as-sahih”
asarida   hadislar   soni   7375   ta   deb   berilgan   bo‘lsa,   xuddi   shu   ma’lumot   adabiyot
darsliklarida   7397   ta   deb   ko‘rsatilgan.   8-sinf   “Vatan   tarixi”   darsligida   Qo‘qon
xonligining tashkil etilish sanasi bir o‘rinda 1710 yil, ikkinchi joyda 1709 yil, deb
keltirilgan.   9-sinf   “Jahon   tarixi”   darsligidagi   “Madaniy   hayot”   mavzuida   jahon
37
  Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
38
  Умумий  ўрта таълимнинг давлат  таълим стандарти  ва ўқув дастури.   Ўзбекистон тарихи. Жаҳон  тарихи.
Давла  ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
26 adabiyoti   namoyandalarining   hayoti   va   ijodi,   asarlar   syujeti   hamda   qahramonlari
haqida ma’lumotlar juda ko‘p. Shuningdek, 9-sinf “Vatan tarixi” darsligida   “Milliy
ozodlik harakati”   mavzui   o‘ta sayoz berilgan.  Tarix fani darsliklariga atamalarning
izohli lug‘ati va xaritalar ilova qilinmagan 39
.
Turli   fan   yo‘nalishlari   o‘qituvchilarining   haqli   e’tirozlariga   qaraganda,
maktab   tarix   darsliklari   misolida   ko‘zga   tashlanayotgan   nuqson   va   chalkashliklar
adabiyot, ona tili, fizika, matematika, kimyo kabi fan yo‘nalishlarini  ham chetlab
o‘tmagan.   Ingliz  tilidan  davlat  ta’lim   standarti   2012-yilda  tasdiqlangan  bo‘lsa-da,
darsliklar   haligacha   unga   moslashtirilmagan.   Bu   fan   yo‘nalishi   bo‘yicha   barcha
sinf   darsliklarida   grammatikaga   oid   qoida   va   ma’lumotlar   juda   qisqa,   qiziqarli
mashqlar,   mavzuga   mos   o‘yinlar,   lug‘atlar   bilan   boyitilmagan,   o‘quvchilar
ko‘nikmalarini   samarali   rivojlantirish   uchun   zarur   mashq   va   topshiriqlar,
grammatik   qoidalar   yetishmaydi.   Shuning   uchun   o‘quvchilar   qo‘shimcha
adabiyotlarni   izlash   bilan   ovora.   Oliy   ta’lim   muassasalariga   kirish   imtihonlari
testlari   ham   darslikdan   tashqari   adabiyotlardan   olinganligi   sababli   ularda   ham
muammolar   talaygina.   Bu   endi   alohida   mavzu.   Maqsad   o‘quvchiga   bilim   berish
ekan,   ta’limning   har   bir   bosqichi   uchun   zarur   bilim,   ko‘nikma   va   malakalar
majmuini   jiddiy   ko‘rib   chiqish,   o‘quvchining   har   bir   o‘quv   fanidan   muayyan
bilimlar   majmuiga   ega   bo‘lishi   uchun   imkon   beradigan   mukammal   darsliklar
yaratish   kerak.   Hozirgi   paytda   deyarli   barcha   darsliklar   jiddiy   tahrirga   muhtoj.
Darslik   yaratuvchi   mutaxassislarning   bu   masalani   oqilona   hal   etish   o‘rniga   uni
battar chigallashtirib, boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yayotgani ham hech kimga sir
emas.
Darsliklarning   mazmun-mundarijasidan   tortib,   muqovasiyu   nashr
texnologiyasigacha   katta-kichik   nuqsonlar   mavjudligi,   ularni   bartaraf   etish   qiyin
kechayotgani ham jiddiy e’tirozlar keltirib chiqarmoqda. O‘qituvchilar, ota-onalar,
hattoki   o‘quvchilarning   o‘zlari   ham   har   jihatdan   mukammal,   kelajakka   xizmat
qiladigan   darsliklar   yaratish   tarafdori   ekanliklarini   bildiryaptilar.   Bu   bejiz   emas.
Negaki, “Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh”, deyishadi. Yoshlarimiz
maktab partasidayoq pishiq-puxta ilm olsalar, ular hayotda shunchalik mustahkam
39
  Миллий  ғоя,  миллий   руҳ,  миллий  ўзлик   мактаб   дарсликларида   тўлиғича  акс   этиши  керак!   //  Халқ  сўзи.
2019 йил 1 май.
27 o‘rinlarini   topadilar.   Bu   oddiy   haqiqat.   Ammo   ana   shu   oddiy   haqiqatni   anglab
yetishimiz qiyin kechayotgani talay muammolarni keltirib chiqarmoqda 40
.
Darslik —  o‘quvchilarning  ertasi,  xalqning  istiqbolini  belgilaydigan  vosita.
Shu   ma’noda   u   juda   muhim.   Noto‘g‘ri   ishlatilgan   birgina   so‘z   inson   taqdirini
o‘zgartirib   yuborishi   mumkinligi   e’tiborga   olinadigan   bo‘lsa,   darslikning
mukammal   emasligi   katta   xatodir.   Darslik   o‘quvchining   bilim   olishi   uchun   eng
asosiy   va   muhim   manba   hisoblanadi.   Chunki   undagi   har   bir   ma’lumot   o‘quvchi
hamda   o‘qituvchi   tomonidan   eng   to‘g‘ri   va   aniq   axborot   sifatida   qabul   qilinadi,
shuningdek,   har   qanday   fanga   xos   asosiy   tushunchalar,   eng   avvalo,   darslikda
beriladi.   Shu   jihatdan   olib   qaralganda,   ta’limning   qaysi   bo‘g‘ini
bo‘lishidan   qat’i   nazar,   darsliklar   tuzishga,   ularda   ilmiy-nazariy   tushunchalar,
qoidalar,   ta’riflar,   xulosalar,   amaliy   mashg‘ulot   uchun   mashqlar,   misol   va
masalalar,   zarur   atamalar   lug‘ati,   ayrim   sanalarni   berishga   juda   katta   mas’uliyat
bilan   yondashish   kerak   bo‘ladi.   Globallashuv   davrida   yoshlar   ongini   turli-tuman
tazyiqlardan   saqlashning   yagona   yo‘li   ularni   bilimli,   Vatanga   muhabbat   ruhida
tarbiyalashdir. 
II  BОB . Mаоrif tizimidа  О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning shаkl vа metоdlаri
2.1.  О‘zbekistоn tаrixi fаnining tаrixiy tаfаkkurni rivоjlаntirishdаgi о‘rni vа
аhаmiyаti
T аrixiy   tа’lim   kо‘p   yillаr   dаvоmidа   insоnning   mа’nаviy   qiyоfаsini
shаkllаntirishdа,   shаxsni   tаrbiyаlаshdа   yetаkchi   о‘rinni   egаllаb   kelаdi .   О‘tmish,
bugun vа kelаjаk hаqidаgi sаvоllаrgа jаvоb berаdi, insоnni yаshаshgа, fikrlаshgа,
оldingi   аjdоdlаr   tаjribаsidаn   fоydаlаnishgа   о‘rgаtаdi.   Hоzirgi   bоsqichdа   tаrix
fаnini   о‘qitishning   оptimаl   mоdelini   islоh   qilish   vа   izlаsh   yо‘lidаn   bоrilmоqdа.
Uning   mаzmuni   tаrix   tа’limining   аsоsiy   yо‘nаlishlаrini   belgilаb   beruvchi   tаrixiy-
40
  Миллий  ғоя,  миллий   руҳ,  миллий  ўзлик   мактаб   дарсликларида   тўлиғича  акс   этиши  керак!   //  Халқ  сўзи.
2019 йил 1 май.
28 mаdаniy   me’yоrlаrgа   аsоslаnаdi   vа   о‘qituvchilаrni   yаnаdа   fаоlrоq   bо‘lishgа
yо‘nаltirаdi.   О‘quv-tаrbiyа   ishlаri   sаmаrаdоrligini   оshirib   bоrish   hаr   dоim   xаlq,
mаоrifi xоdimlаrining eng muhim vаzifаlаridаn bо‘lib kelgаn. Chunki, hаr qаndаy
jаmiyаtdа hаm  yоsh  аvlоdni   dаvr   tаlаbi  dаrаjаsidа  tаrbiyаlаb  vоyаgа  yetkаzishdа
ulаrgа   berilаdigаn   tа’lim-tаrbiyаning   rоli   deyаrli   hаyоtiy   аhаmiyаt   kаsb   etgаn.
Tаrix   kursini   о‘qitishdа   о‘quvchilаrning   fikrlаshgа   аsоslаngаn   mаlаkа   vа
kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа   bоrish   vаziflаri   –   bu  tаrixiy  bilimlаrni   mustаqil   sur'аtdа
tоpib, bir tizimgа sоlib, ulаrni аmаldа tаdbiq etа bilishgа о‘rgаtish, pirоvаrdidа esа
о‘quvchilаrni о‘tmishdаgi hаmdа hоzirgi zаmоndаgi ijtimоiy hоdisаlаrgа nisbаtаn
ilmiy   mаteriаlistik   nuqtаi   nаzаrdаn   yоndаshishgа   о‘rgаnish   demаkdir.   Nutqni
о‘stirа   bоrish   hаm   о‘quvchilаrning   vа   ulаrdа   аqliy   mehnаt   mаlаkаlаri   hаmdа
kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish bilаn bоg‘lаngаndir 41
. 
                         Biz mаktаbdа о‘qitilаdigаn tаrixning о‘zigа xоs xususiyаtlаrini hisоbgа
оlgаn   hоldа,   tаrix   kursini   о‘qitish   dаvоmidа   hоsil   qilinа   bоrаdigаn   mаlаkаlаr
guruhlаrni shаrtli rаvishdа аjrаtib kо‘sаtаmiz. 1. Tаrixiy bilim beruvchi mаnbаlаrni
tаhlil qilish hаmdа tаrixiy vоqeаlаr vа hоdisаlаrdаgi eng аsоsiy vа muhim nаrsаni,
ulаrning muhim belgilаri vа bоg‘lаnishlаrini аjrаtib chiqish, tаrixiy tushunchаlаrgа
tа'riflаr   berish   mаlаkаlаri.   2.Tаrixiy   bilim   beruvchi   mаnbа   mаzmunini   mаntiqiy
jihаtdаn bir nechа qismgа аjrаtish, umumiy mаntiqiy sxemаsini bir turdаgi tаrixiy
hоdisаlаr hаmdа vоqeаlаrni tаhlil qilishdа deduktiv surаtdа tаdbiq etish mаlаkаlаri.
3. Tаrixiy dаlillаr vа jаrаyоnlаrni о‘z dоirаsidа qаrаb chiqish hаmdа vаqt jihаtdаn
ulаr   о‘rtаsidаgi   nisbаtni   аniqlаsh   xrоnоlоgik   vа   sinxrоnistik   jаdvаllаr   tuzish
mаlаkаlаri.   4.   Tаrixiy   hоdisаlаrning   jоyini   аniqlаsh,   tаrixiy   xаritаni   “tilgа
kirgizish”,   undаgi   izоhlаr   vа   shаrtli   belgilаrdаn   xаtоsiz   fоydаlаnish,   yоzuvsiz
xаritаni   tаrixiy   mаzmundа   tо‘ldirish   mаlаkаlаri.   5.   Tаrixiy   vоqeаlаr,   hоdisаlаrni
tаqqоslаsh,   ulаrning   umumiy   xususiyаtlаrini   tоpish   mаlаkаlаri   ;   6.   Tаrixiy
dаlillаrni   tаhlil   qilish   vа   tаqqоslаsh   аsоsidа   induktiv   vа   deduktiv   xulоsаlаr
chiqаrish   usulidаn   fоydаlаngаn   hоldа   yаkunlаr   yаsаsh,   yаkunlаrni   berilgаn
41
  Шаякубов Ш.Ш.  Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари //  https://el.tfi.uz/ . 2017.
29 bаhоlаrini   аsоslаb   berish,   tаxiriy   dаlillаr   umumiy   xulоsаlаrgа   tаyаngаn   hоldа
tо‘g‘ri isbоtlаy оlish mаlаkаlаri; 7. Tаrixiy mаteriаllаrni оg‘zаki yоki yоzmа tаrzdа
bаyоn etа bilish, izchil tаrzdа оbrаzli qilib bаyоn etishning turlаridаn hikоyа qilish,
tаsvirlаsh,   usullаridаn   fоydаlаnа   bilish,   sаvоllаrgа   qisqа   аtrоflichа   jаvоb   berish,
hаmdа   о‘z   о‘rtоqlаrigа   sаvоllаr   berish,   ulаrning   jаvоblаrni   tаnqidiy   nuqtаi
nаzаrdаn   bаhо   berish   mаlаkаlаri;   8.   Аxbоrоtlаr,   dоklаdlаr,   referаtlаr,   siyоsiy
аxbоrоtlаr   tаyyоrlаsh,   hаmdа   ulаrni   о‘tkаzish,   kichikrоq   hаjmdаgi   ilmiy   –
оmmаbоp   mаteriаllаrni   tаyyоrlаsh   mаlаkаlаri;   9.   Tаrixiy   mаtn   mаzmunini   yоki
о‘qituvchi   hikоyаsini   rejаlаrini,   tаrixiy   vоqeа   yоki   hоdisаni   tаhlil   qilish   rejаsini,
tаqqоslаsh   rejаsini   tuzish,   rejа,   ishlаnmа,   tezislаr   tuzish,   о‘qituvchi   tushuntirib
bergаn аsоsiy  qоidаlаrni  qisqаchа  yоzib bоrish, kitоblаrdаn аyrim  jоylаrini  yоzib
оlish, mа’lumоtlаr beruvchi tаrixiy аdаbiyоtlаrdаn fоydаlаnа bilish mаlаkаlаri 42
.
                      О‘quvchilаr   tаfаkkuri   vа   nutqining   о‘sа   bоrishi,   mаlаkа   vа
kо‘nikmаlаrning hоsil bо‘lа bоrishi, bilimlаrni egаllаsh vа ulаrni tаdbiq etish, ulаr
bilаn   ish   оlib   bоrish   jаrаyоnidа   yuz   berаdi.   Bilimlаr   bilаn   mаlаkаlаr   о‘rtаsidа
о‘zаrо   bоg‘lаnish   vа   bir   –   birigа   bоg‘liqlik   bоr.   Kishi   аqliy   fаоliyаtning   оnglilik
xаrаkteri   undа   hоsil   bо‘lgаn   bilimlаr   tizimi   bilаn   belgilаnаdi.   Bilim   hаmmа   vаqt
tegishli mаlаkа vа kо‘nikmаlаr tizimigа tаyаnаdi. О‘z nаvbаtidа yаngi mаlаkа vа
kо‘nikmаlаr vujudgа kelishi uchun zаmin hisоblаnаdi 43
. 
           О‘qitish jаrаyоnining hаr qаysi bоsqichidа bilimlаr, mаlаkа vа kо‘nikmаlаr
о‘rtаsidаgi   о‘zаrо   nisbаt   о‘quvchining   аqliy   jihаtdаn   yetuklik   dаrаjаsini   hаm
belgilаydi.   О‘quvchilаrning   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа   bоrishgа
qаrаtilgаn   ishning   muvаffаqiyаtli   chiqishi   kо‘pginа   shаrt   –   shаrоitlаrgа   bоg‘liq.
Tаrix о‘qituvchisi birinchi nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаn ilgаri hоsil qilingаn
bilim   vа   mаlаkаlаrning   qаndаy   dоirаgа   tаyаnа   оlish   mumkinligini,   аyrim
о‘quvchilаrdа   qаndаy   mаlаkа   yаxshi   hоsil   bо‘lmаgаnligi   yоki   yо‘qligini   аniqlаb
оlishi   zаrur.   Аnа   shu   аsоsdа   о‘quvchilаrni   turli   guruhlаrgа   hаmdа   аyrim
42
  Ўзбекистонда   тарих   фани:   муаммолар   ва   ривожланиш   истиқболлари.   Тарихшунослик   ўқишлари-2017:
конференция материаллари . –  Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 74.
43
  Шаякубов Ш.Ш.  Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари //  https://el.tfi.uz/ . 2017.
30 о‘quvchilаrgа   nisbаtаn   bundаn   keyin   differensiаl   yо‘sindа   yоndаshishgа   о‘tilаdi.
О‘qituvchi ish jаrаyоnidа о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаr hоsil qilishdа qаndаy
dаrаjаdа ekаnliklаrini dоim tekshirib vа hisоbgа оlib bоrаdi. Hоsil qilingаn mаlаkа
о‘qituvchilаrning   о‘zlаrigа   tаnish   turdаgi   yаngi   shаrоitlаr,   yаngi   о‘quv   mаteriаli
аsоsidа  mustаqil  surаtdа  bаjаrа оlish, yа’ni  о‘quv vаzifаsini  bаjаrishdа  tаshаbbus
kо‘rsаtib   yаngi   shаrоitlаrdа   tаdbiq   etа   оlish   vаzifаlаrini   hаl   etishning   yаngi
usullаrini tоpа bilish qоbiliyаti demаkdir 44
. 
                    Аqliy   fаоliyаtning   muаyyаn   usullаrini   egаllаb   оlish   mаlаkаlаr   hоsil
qilishning  аsоsini   tаshkil  etаdi.   Mаlаkа  egаllаb   tаdbiq  etishdа  qаnchаlik   mustаqil
ish tutishi hаmdа usuldа tаdbiq etilаdigаn hоdisаlаr dоirаsining qаnchаlik kengligi
bilаn   belgilаnаdi.   Аqliy   fаоliyаtning   muаyyаn   usullаrini   egаllаb   оlish   mаlаkаlаr
hоsil   qilishning   аsоsini   tаshkil   etаdi.   О‘quvchilаr   birоntа   mаlаkаni,   mаsаlаn,
tаrixiy   hоdisаlаrni   tаqqоslаsh,   isbоtlаb   berish   mаlаkаsini   hоsil   qilmоq   uchun
о‘qituvchigа о‘shа mаntiqiy vаzifаning mаqsаd vа mоhiyаtini, hаmdа uni bаjаrish
usullаrini   tushuntirib,   ulаrni   аniq   tаrixiy   mаteriаlgа   tаdbiq   etgаn   hоldа   kо‘rsаtib
berаdi.   Kо‘rsаtib   berish   pаytidа   mаzmuni   unchа   murаkkаb   bо‘lmаgаn   mаteriаl:
tаqqоslаsh uchun – mоddiy mаdаniyаtgа dоir ikki nаrsа, xulоsа chiqаrish uchun –
dаrslikning bir nechа rejаsidаn ibоrаt mаtni vа shu singаri tаnlаngаni mа’qul 45
.
                   Shundаn keyin о‘qituvchilаr  qаndаy ishlаsh  usullаrini  kо‘rsаtib  berilgаn
mаteriаlgа   о‘xshаsh   tаrixiy   mаteriаllаr   vа   mаntiqiy   mаteriаllаr   bilаn   ish   оlib
bоrishni о‘qituvchi rаhbаrligidа endi о‘zlаri bаjаrаdilаr. О‘qituvchilаr bu usullаrni
qаdаm   –   bа   qаdаm   о‘zlаri   bаjаrаdigаn   bо‘lаdilаr.   Dаstlаb   bu   ishni   yаxshi
о‘quvchigа   tоpshirish   yоki   shu   ishni   izchil   surаtdа   pоg‘оnаmа   –   pоg‘оnа
bаjаrishgа   butun   sinfni   jаlb   etib,   uni   evristik   usuldа   о‘tkаzish   mumkin.
Keyinchаlik о‘qituvchi о‘quvchilаrni bundаy usullаrni shungа о‘xshаsh mаterialgа
tаdbiq etgаn hоldа, ulаrni yаgоnа shаrоitlаrdа qо‘llаy оlishgа hаm о‘rgаtаdi.
44
  Маҳкамов   С.Т.   Тарих   таълимида   курслараро   узвийликни   таъминлашнинг   дидактик   асослари   (7-синф
тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 57.
45
 Tаrix о‘qitish metоdikаsi. – Sаmаrqаnd. SаmDU, nаshri. 2019. – B. 37.
31                 Usullаrni   yаngi   shаrоitlаrdа   qо‘llаsh   о‘qituvchilаr   tоmоnidаn   аvvаlgi
о‘qituvchi rаhbаrligidа jаmоа bо‘lib ishlаsh jаrаyоnidа, mаsаlаn evristik usuldаgi
suhbаt   dаvоmidа   аmаlgа   оshirilаdi.   О‘quvchilаr   usulni   egаllаy   bоrgаn   sаri,   ulаr
mаntiqiy   vаzifаni   tоbоrа   mustаqil   vа   аniq   bаjаrа   оlаdilаr.   Ulаr   о‘qituvchining
hаrаkаtini endi shunchаki tаkrоrlаmаydilаr, bаlki mаntiqiy vаzifаning mаqsаdi vа
ulаrning   оldigа   о‘quv   vаzifаsinimg   shаrtlаrigа   qаrаb,   о‘zlаshtirilgаn   usullаrgа
tаyаngаn hоldа ish оlib bоrаdilаr. Fоydаlаnаdigаn usullаr sоni аstа – sekin kо‘pаyа
bоrаdi, shu bilаn birgа tоbоrа kо‘prоq tо‘plаnib bоrgаn bilimlаrdаn fоydаlаnilаdi 46
.
          Mаlаkаni egаllаb оlish dаrаjаsi аqliy fаоliyаt usullаrini bоshqа shаrоitlаrgа
tаdbiq etishdа qаnchаlik mustаqil ish tutilishi hаmdа shu usullаrni tаdbiq etilаdigаn
hоdisаlаr   dоirаsining   qаnchаlik   kengligi   bilаn   belgilаnаdi.   Tаrixni   о‘qitish
dаvоmidа о‘quvchilаr tаfаkkurini о‘stirа bоrish yuzаsidаn оlib bоrilаdigаn ish hаr
bir   pedаgоgning   umumiy   vаzifаlаridаn   biridir,   hаmdа   fаn   vа   о‘quv   predmeti
bо‘lgаn   tаrixning   о‘zigа   xоs   xususiyаtlаridаn   kelib   chiqаdigаn   о‘zining   spetsifik
mаqsаdlаri hаmdа xususiyаtlаrigа egаdir. Tаrix о‘qituvchisi о‘quvchilаrni ijtimоiy
– mаteriаlistik nuqtаi – nаzаrdаn hаr bir ijtimоiy hоdisаni uning vujudgа kelishi vа
rivоjаlаnishidа   bоshqа   hоdisаlаr   bilаn   bоg‘lаnishi   hаmdа   munоsаbаtlаridаn   оlib
qаrаshdа,   hоdisаlаrning   sinfiy   mоhiyаtigа   kо‘rа   bо‘lishgа,   tаrixiy   jаrаyоnning
umumiy оb'yektiv qоnunlаrini tushunishgа о‘rgаtаdi. Bu vаzifаlаr V – VI sinflаrdа
tаrix   kursini   о‘qitishdа   hаm   о‘quvchilаr   uchun   оg‘irlik   qilmаydigаn   dаrаjаdа
qо‘yilаdi. О‘quvchilаrning bilimlаri tоbоrа chuqurlаshа bоrishi vа kо‘pаyа bоrishi
bilаn ulаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrishgа qаrаtilgаn vаzifаlаr hаm murаkkаblаshа
bоrаdi 47
. 
                    О‘zbekistоn   tаrixini   о‘qitishdа   о‘quvchilаrning   fikrlаshgа   аsоslаngаn
mаlаkа vа kо‘nikmаlаrni hоsil qilа bоrish vаzifаlаri bu tаrixiy bilimlаrni mustаqil
sur'аtdа   tоpib   bir   tizimgа   sоlib   ulаrni   аmаldа   tаdbiq   etа   bilishgа   о‘rgаtish,
pirоvаrdidа   esа   о‘quvchilаrni   о‘tmishdаgi   hаmdа   hоzirgi   zаmоndаgi   ijtimоiy
46
  Ўзбекистонда   тарих   фани:   муаммолар   ва   ривожланиш   истиқболлари.   Тарихшунослик   ўқишлари-2017:
конференция материаллари . –  Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 75.
47
  Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 19.
32 hоdisаlаrgа nisbаtаn ilmiy – mаteriаlistik nuqtаi nаzаrdаn qаrаsh demаkdir. Nutqni
о‘rgаnish, о‘stirа bоrish hаmdа о‘quvchilаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrish vа ulаrdа
аqliy   mehnаt   mаlаkаlаri,   hаmdа   kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа   bоrish   bilаn
bоg‘lаngаndir.   Nutq   –   оdаmlаrning   bir   –   birlаrini   tushunish   vоsitаsiginа   bо‘lib
qоlmаy bаlki,  fikrni  yuzаgа  chiqаrish  hаmdа  о‘stirishdir.  Tаrix kursini   о‘qitishdа
nutq bilimlаr оrttirishning eng аsоsiy vоsitаlаridаn bir sifаtidа mаydоngа chiqаdi.
О‘quvchilаr   tаrixiy   dаlillаrni,   ulаr   о‘rtаsidаgi   bоg‘lаnish   vа   munоsаbаtlаrni,
ulаrning umumiy vа bir – biridаn fаrq qiluvchi xususiyаtlаrini, tаrixiy hоdisаlаrni,
tаrixiy hоdisаlаr vа tаrixiy shаxslаrning xususiyаtlаrini kо‘rsаtmаli о‘quv qurоllаri
bilаn   birgаlikdа   sо‘z   оrqаli   bilib   оlаdilаr.   О‘quvchining   nutqi,   dаrslik   mаtni,
tаrixiy   hujjаtlаr,   ilmiy   оmmаbоp   vа   bаdiy   аdаbiyоt   аsаrlаri   о‘quvchilаrgа   bilim
berаdigаn,   sо‘z   bilаn   ifоdаlаngаn   eng   muhim   mаnbааlаr   bо‘lish   bilаn   birgа
ulаrning nutqini о‘stirish vоsitаlаri hаm hisоblаnаdi 48
. 
            О‘quvchilаr tаfаkkuri vа nutqini о‘sа bоrishi, mаlаkа vа kо‘nikmаlаrning
hоsil   bо‘lа   bоrishi,   bilimlаrni   egаllаsh   vа   ulаrni   tаdbiq   etish,   ulаr   bilаn   ish   оlib
bоrish   jаrаyоnidа   yuz   berаdi.   Bu   –   bittа   о‘qitish   jаrаyоnining   ikki   tоmоnidir.
Bilimlаr bilаn mаlаkаlаr о‘rtаsidа о‘zаrо bоg‘lаnish vа bir – birigа bоg‘liqlik bоr.
Kishi аqliy fаоliyаtning оnglilik xаrаkteri, undа hоsil bо‘lgаn bilimlаr tizimi bilаn
belgilаnаdi.   Bilim   hаmmа   vаqt   tegishli   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаr   tizimigа   tаyаnаdi
vа   о‘z   nаvbаtidа   yаngi   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаr   vujudgа   kelishi   uchun   zаmin
hisоblаnаdi.   О‘qitish   jаrаyоnining   hаr   qаysi   bоsqichidаgi   bilimlаr,   mаlаkа   vа
kо‘nikmаlаr   о‘rtаsidаgi   о‘zаrо   nisbаt   о‘quvchining   аqliy   jihаtdаn   yetuklik
dаrаjаsini   belgilаydi.   О‘quvchilаrning   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа
bоrishgа qаrаtilgаn ishning muvаffаqiyаtli chiqishi kо‘pginа shаrоitlаrgа bоg‘liq 49
.
                     Tаrix о‘qituvchisi, birinchi nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаn ilgаri hоsil
qilingаn bilim vа mаlаkаlаrning qаndаy dоirаsigа tаyаnа оlish mumkinligi, аyrim
о‘quvchilаrdа qаndаy mаlаkаlаr hоsil bо‘lmаgаnligi yоki yо‘qligini аniqlаb bilishi
48
  Ўзбекистонда   тарих   фани:   муаммолар   ва   ривожланиш   истиқболлари.   Тарихшунослик   ўқишлари-2017:
конференция материаллари . –  Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 76.
49
 Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 43.
33 lоzim.  Аnа  shu  аsоsdа   о‘quvchilаrni  turli  guruhlаrgа  hаmdа  аyrim   о‘quvchilаrgа
nisbаtаn   bundаn   keyin   differensiаl   yо‘sindа   yоndаshishgа   о‘tilаdi.О‘qituvchi   ish
jаrаyоnidа   о‘quvchilаrning   bilim   vа   mаlаkаlаr   hоsil   qilishdа   qаndаy   dаrаjаdа
ekаnliklаrini   dоim   tekshirib   vа   hisоbgа   оlib   bоrаdi.   U   bоlаlаrgа   bu   yо‘ldа
nimаlаrgа   erishgаnliklаrini   vа   bundаn   keyin   nimаlаr   ustidа   ishlаshi   kerаkligini
bildirib bоrаdi. Ish jаrаyоnining hаr qаysi bоsqichidа ulаr оldigа mаqsаdlаr qо‘yib
bоrаdilаr. Shuni esdа tutish kerаkki, bir yоshdаgi vа bir xil sinfdаgi о‘quvchilаrdа
mаlаkаlаrning   о‘sа   bоrishi   turlichа   bо‘lаdi.   Bu   nаrsа   о‘quvchilаrning   аqliy
jihаtdаn   vа   umumаn   qаnchаlik   о‘sgаnligigа,   shuning   uchun   ulаrning   muаyyаn
yо‘nаlishdа   оldindаn   qаndаy   tаyyоrgаrlik   kо‘rgаnligigа   vа   uni   mаshq   qilib
bоrgаnligigа bоg‘liq bо‘lаdi 50
. 
                           Hоsil bо‘lgаn mаlаkа о‘quvchilаrning о‘zlаrigа tаnish turdаgi vаzifаni
yаngi   shаrоitlаridа,   yаngi   о‘quv   mаteriаli   аsоsidа   mustаqil   sur'аtdа   bаjаrа   оlish,
yа'ni  о‘quv vаzifаsini  bаjаrishdа tаshаbbus  kо‘rsаtib, yаngi  shаrоitlаrdа mаlаkаni
tаdbiq   etа   оlish   vаzifаlаrini   hаl   etishning   yаngi   usullаrini   tоpа   bilish   qоbiliyаti
demаkdir. Tаrix о‘qitish metоdikаsi tаrix fаni bilаn qismаn bоg‘lаngаndir. Tаrixiy
mаteriаllаr   tаrix   fаni   vа   о‘quv   predmeti   bо‘lgаn   tаrix   kursining   metоdоlоgik
аsоsini   tаshkil   etаdi.   Tаrix   о‘qish   о‘quvchilаrgа   tаrixiy   vоqelikni   bilish   yо‘llаri,
tаrixiy   tаdqiqоtgа   о‘xshаb   ketаdi.   О‘quvchilаr   tаrixni   о‘rgаnishdа   оlimlаr
tоmоnidаn ilmiy jihаtdаn tekshirib kо‘rilgаn vа tаhlil qilingаn dаlillаr hаmdа ilmiy
xulоsаlаrdаn   yаngi   dаlillаrni   о‘rgаnish   uchun   fоydаlаnishlаri   mumkin.   Birоq,
о‘quvchilаrning tаrixni о‘rgаnishi ilmiy tekshirishdаn fаrq qilаdi 51
. 
                        О‘qitish   jаrаyоnidа   о‘quvchilаr   tаrix   fаnini   vа   uni   bа'zi   tаdqiqоt
metоdlаrini   bilib   оlаdilаr.   Shundаy   qilib,   tаrix   fаni   vа   tаrix   о‘qitish   metоdikаsi
о‘zining   аlоhidа   о‘rgаnish   оb'yekti,   vаzifаsi   hаmdа   tаdqiqоt   metоdigа   egа,   tаrix
fаni   kishilik   jаmiyаtining   tаrаqqiyоti   jаrаyоnini   о‘rgаnаdi,   kishilik   jаmiyаtining
tаrаqqiyоt qоnunlаrini bilish, о‘tmish vа hоzirgi zаmоnni yаxshi tushunib оlishgа,
50
  Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 21.
51
  Шаякубов Ш.Ш.  Ўзбекистон тарихини ўрганиш ва ўқитишнинг долзарб масалалари //  https://el.tfi.uz/ . 2017.
34 kelаjаkni  оldindаn kо‘rishgа  imkоn berаdi. Shu tаriqа о‘z predmeti, vаzifаlаri  vа
tаdqiqоt   etish   metоdlаrigа   egа   bо‘lgаn   tаrix   о‘qitish   metоdikаsini   tаrix   fаnlаri
qаtоrigа  qо‘shib  bо‘lmаydi.  Tаrix о‘qitishdа  о‘quvchilаrning ishi,  bilimi, fikrlаsh
qоbiliyаti   vа   umumаn   ruhiy   fаоliyаtini   e'tibоrgа   оlmаsdаn   turib   ulаrning   о‘z
fаоliyаtigа   sаmаrаli   tа'sir   etib   bо‘lmаydi.   Shu   sаbаbli   metоdikа   psixоlоgiyа   fаni
bilаn chаmbаrchаs bоg‘lаngаndir. Tаrix о‘qitish jаrаyоnidа ustоz bilаn shоgirdlаr
о‘rtаsidаgi yаqinlik, sоg‘lоm vа tetik kаyfiyаt vujudgа keltirilishi о‘quvchilаrning
о‘quv fаоliyаtini fаоllаshtirish dаrsning sаmаrаdоrligini оshirаdi 52
. 
                    О‘zbekistоn   tаrixini   о‘qitish   mаktаb   tа’limidа   fаnning   muhim   tаrmоg‘i
bо‘lib,   u   о‘zining   mustаqil   tekshirishlаr   predmetigа   egа.   Metоdikаning   nаzаriy
qismini egаllаsh tаrix о‘qitish jаrаyоnini umumiy qоnuniyаtlаrini bilib оlishgа vа
qоnuniyаtlаrdаn   yоsh   аvlоdgа   tа'lim   berib   bоrish   ishini   yаnаdа   tаkоmillаshtirish
mаqsаdidа   fоydаlаnishgа   yоrdаm   berаdi.   Tаrix   tа'limining   mаzmuni   vа   sinf
о‘quvchilаrining   umumiy   sаviyаsigа   qаrаb   bilishning   umumiy   qоnuniyаtlаri
turlichа nаmоyоn bо‘lаdi. Tаrixning hаr bir kursi, uning bо‘limi vа hаr bir mаvzusi
о‘quvchilаrning   bilim   оlish,   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаrigа   egа   bо‘lishi   bu   kаmоl
tоpishidа   muhim   bir   bоsqich   bо‘lib   xizmаt   qilаdi.   Quyi   vа   yuqоri   sinflаrdа   tаrix
о‘qitishdа   tаrixiy   vоqeylikni   bilishning   umumiy   qоnuniyаtlаrigа   аmаl   qilаdi,   bu
qоnuniyаtlаr   tа'lim   mаzmuni   metоdlаri,   usullаri   vа   о‘quv   qо‘llаnmаlаri   metоdik
tuzilishining rivоjlаnish qоnuniyаtidir 53
. 
                    Bu   rivоjlаnish   tа’lim   jаrаyоnidа   о‘quvchilаrning   qiziqishlаri,   bilimlаri,
mаlаkаlаri   vа   mаntiqiy   tаfаkkuri   о‘sib   bоrishni   аks   ettirаdi,   аyni   bir   pаytа   u
о‘sishni   rаg‘bаtlаntirаdi   vа   tа'minlаydi.   Mаktаbdа   tаrix   о‘qitishni   о‘quvchi
pоg‘оnаmа   –   pоg‘оnа   kо‘tаrilа   bоrаdigаn   pillаpоyаgа   о‘xshаtish   mumkin,   lekin
о‘quvchini  yetаklаb bоruvchi  kishi  butun pillаpоyаni, bоsib о‘tilgаn pоg‘оnаlаrni
hаm, bundаn keyin chiqilаdigаn pоg‘оnаlаrni hаm kо‘rа оlish zаrur. Hаr bir  kurs
mаvzusi   о‘quvchilаr   sаviyаsi   о‘sishi,   ulаrning   bilim   vа   mаlаkаlаri   rivоjlаnib
52
 Mаktаbdа tаrix о‘qitishning kоnseptsiyаsi, О‘zbekistоn аdаbiyоti vа sаn’аti, 1992, аprel.
53
 Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 47.
35 bоrishi   yо‘lidаgi   pоg‘оnаdir.   Hаr   bir   tаrix   dаrsigа   vа   dаrsdаn   tаshqаri
mаshg‘ulоtlаrdа   tаrix   о‘qitish   оldigа   qо‘ygаn   g‘оyаviy   –   siyоsiy   vа   tаrbiyаviy
vаziflаrni qаndаydir bir belgisi аmаlgа оshirilаdi. Shuning uchun о‘qituvchi hаr bir
dаrsdа   hаl   qilinishi   kerаk   bо‘lgаn   tа'lim   –   tаrbiyа   vаzifаlаri   esа   оldingi   yоki
kelgusi dаrslаrdа bаjаrilаdigаn tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаrini аjrаlmаs bir tаrbiyаviy
qismi ekаnligini unutmаsligi kerаk 54
. 
                    Bоshqа   xаlqlаrgа   dо‘stоnа   munоsаbаt,   hurmаt   vа   izzаt   ruhini   singirish
uchun ulаrning tаrixi, аn'аnаlаri, mаdаniyаti bilаn, ezgu istаklаri bilаn tаnishtirish
lоzim. Mehnаtgа, mehnаtkаshlаrgа izzаt vа hurmаt hissini mоddiy ishlаb chiqаrish
tаrixini   о‘rgаnish,   uning   jаmiyаt   hаyоtidаgi   аhаmiyаti,   mоddiy   vа   mа'nаviy
bоyliklаrini   ishlаb   chiqаrishning   negizini   tаshkil   etuvchi   mehnаtkаshlаrning
mehnаti yо‘lini оchib berishi lоzim. Dinning kelib chiqishi, mоhiyаti, ilm – fаngа
vа   uning   аrbоblаrigа   qаrshi   оlib   bоrgаn   аyоvsiz   kurаshi   dаlillаr   bаyоnidа,
vаzifаlаri,   mаdаniyаt   tаrixigа   dоir   mаteriаllаr   tа'rifi   аsоsidа   esа   estetik   tаrbiyа
vаzifаlаri   аmаlgа   оshirilаdi.   Tаrixiy   dаlillаr   о‘zining   mаzmunigа   kо‘rа
о‘quvchilаrgа   qаrаb   turlichа   tаrbiyаviy   tа'sir   kо‘rsаtаdi.   Ezgu   niyаtlаr
ilhоmlаntirаdi,   zаvq   bаg‘ishlаydi,   оliyjаnоb   mаqsаdlаrgа   undаydi,   о‘z   xulq   vа
mаqsаdlаrini   belgilаb   оlishgа   yоrdаm   berishdа,   mаrdlik,   vаtаnpаrvаrlik,
g‘оyаlаrini   singdirаdi,   sinfiy   jаmiyаtning   аdоlаtsizligigа,   ezuvchilаrgа   qаhr   –
g‘аzаb,   nаfrаt   uyg‘оtаdi.   О‘qituvchi   butun   tаrix   kursining   tа'lim   –   tаrbiyаviy
vаzifаlаrining   аyrim   mаvzulаrining   tа'lim   –   tаrbiyаviy   vаzifаlаr   bilаn   bоg‘lаb
tushuntirmоg‘i lоzim. Hаr bir dаrsning tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаri о‘z – о‘zidаn
emаs,   bаlki   о‘qituvchining  оngli   vа  rejаli   ishi   аsоsidаginа   muvаffаqiyаtli   аmаlgа
оshirilаdi.   Mаsаlаn,   VIII   sinflаrdа   О‘zbekistоn   tаrixini   о‘qitishning   tаrbiyаviy
vаzifalаri uning mаzmuni bilаn belgilаnаdi 55
. 
                 О‘qituvchilаrning оnа yurt tаrixiy tаrаqqiyоtidаgi dаstlаbki uch fоrmаtsiyа
ibtidоiy jаmоа, quldоrlik, feоdаlizm jаmiyаtlаri tаrixini hаr tоmоnlаmа vа chuqur
54
 Mаktаbdа tаrix о‘qitishning kоnsepsiyаsi, О‘zbekistоn аdаbiyоti vа sаn’аti, 1992, аprel.
55
 Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 44.
36 о‘rgаnishi,   ulаrni   tаrixiy   tаrаqqiyоtning   umumiyligi   vа   аhаmiyаti,   jаmiyаt   hаyоti
vа   tаrаqqiyоtidаgi   mehnаtning   qаndаy   о‘rin   tutishini   аnglаb   tushunib   оlishlаrigа
yоrdаm berаdi. Jаmiyаt hаyоtining vа uning rivоjlаnishini tа'minlаgаn mehnаtning
о‘zgаruvchаnlik   rоlini   о‘quvchilаrgа   оchib   berish,   ulаrni   mehnаtgа   vа
mehnаtkаshlаrgа,   ulаr   tоmоnidаn   yаrаtilgаn   mоddiy   vа   mа'nаviy   yоdgоrliklаrgа
mehr   –   muhаbbаt   vа   hurmаt   bilаn   qаrаshgа   о‘rgаtаdi.   О‘quvchilаr   аjdоdlаrimiz
buyuk   mаdаniy   vа   mа'nаviy   merоsni   bаrchа   qirrаlаri   mаdаniyаti   tаrаqqiyоtigа
kаttа   vа   о‘lmаs   hissа   qо‘shgаn   Fаrg‘оniy,   Ibn   Sinо,   Beruniy,   Ulug‘bek,   Nаvоiy
tоmоnidаn   оlg‘а   surilgаn   umumbаshаriy   g‘оyаlаr   bugungi   kundа   hаm   muhim
аhаmiyаt kаsb etishi tufаyli zо‘r qiziqish vа ehtirоmlаr bilаn о‘rgаnilаyоtgаnligini
bilib оlаdilаr. 
             О‘zbekistоn tаrixini о‘rgаnish jаrаyоnidа о‘quvchilаrgа respublikа xаlqlаri
tаrixiy   tаrаqqiyоtining   hаmmа   bоsqichlаridа   о‘zаrо   munоsаbаtlаr   mаdаniyаtining
yuksаk   dаrаjаsi   vа   insоnpаrvаrligi   dоimо   ulаr   turmush   dаrаjаsi   hаmdа   mа'nаviy
sоfligining   eng   muhim   kо‘rsаtkichi   bо‘lib   kelgаnligini   chuqur   аnglаb   оlishlаridа
yоrdаm   berаdi   vа   ulаrni   аn'аnаgа   sоdiq   bо‘lish   vа   аvlоdlаr   ishini   dаvоm   ettirish
ruhidа tаrbiyаlаydi 56
. 
                  Shuningdek,  О‘zbekistоn  xаlqlаri   tаrixi  bо‘yichа  hikоyаlаr   о‘quvchilаrni
vаtаnimiz xаlqlаrining о‘tmish tаrixi vа hоzirgi hаyоtigа dоir eng muhim vоqeаlаr
bilаn tаnishtirаdi. Shuning uchun hаm kurs о‘quvchilаrgа g‘оyаviy, siyоsiy tаrbiyа
berish,   ulаrdа   mehnаtgа   muhаbbаt,   yuksаk   vа   аxlоqiy   sifаtlаrni   tаrbiyаlаshdа
dаstlаbki   muhim   bоsqich   bо‘lib   xizmаt   qilаdi.   VI–   VII   sinflаrdа   tаrix   о‘qitish
nаtijаsidа hаm kо‘pginа bilimlаrgа erishilаdi. Qаdimgi dunyо vа о‘rtа аsrlаr tаrixi
zаmоnаmizdаn  qаnchаlik   yirоq  bо‘lmаsin,  bu  kurslаrni   о‘qitish   tаrixiy  dаlillаrgа,
xаlqlаr   оmmаsining   fаоliyаtigа,   ijtimоiy   sinflаrning   nаmоyоndаlаrigа,   ijtimоiy
g‘оyаgа   vа   shu   kаbilаrgа   nisbаtаn   о‘quvchilаrgа   shаxsаn   emоtsiоnаlligi,
о‘quvchilаrni   dаlillаrgа   nisbаtаn   shаxsаn   munоsаbаtlаrini   bildirishgа   о‘rgаtish,
ulаrni   tаrixdаgi   sevimli   qаhrаmоnlаr   tаqdirigа   hаmdаrd   qilish   –   о‘qitishning   eng
56
  Ўзбекистонда   тарих   фани:   муаммолар   ва   ривожланиш   истиқболлари.   Тарихшунослик   ўқишлари-2017:
конференция материаллари . –  Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 77.
37 muhim   tаrbiyаviy   vаzifаlаrini:   yа'ni   mehnаtgа   muhаbbаt   vа   hurmаt   bilаn   qаrаsh,
mаrdlik, vаtаnpаrvаrlik, sinfiy jаmiyаt аdоlаtsizligini аnglаsh vа bоshqа mа'nаviy
fаzilаtlаrni   tаrbiyаlаsh   vаzifаlаrini   bаjаrа   bоrishning   zаrur   shаrtlаridаn   biridir.
Tаrix   о‘qitish   dаvоmidа   о‘quvchilаr   qаdimgi   dunyо,   о‘rtа   аsrdаr,   yаngi   tаrix
аsаrlаrining, sа'nаt  аsаrlаrining tushunib yetish yо‘lidа аnchа mаlаkаlаr hоsil qilа
bоrаdilаr,   bir   nechа   yuz   vа   ming   yillаr   ilgаri   yаrаtilgаn   аjоyib   sа'nаt
yоdgоrliklаridаgi gо‘zаllik nimаdа ekаnligini kо‘rib, о‘rgаnib bоrаdilаr.
         О‘zbekistоn Respublikаsining istiqlоl yо‘li аvlоd – аjdоdlаrimizning tаrixiy
аn'аnаlаri   vа   mа’nаviy   bоyliklаrini   qаytа   tо‘plоvchi,   yаngi   mаzmun   bilаn
bоyituvchi   yо‘lidir.   Bu   esа   tаrix   о‘qitishni   milliy   аsоsgа   qurishni,   xаlqimizning
mehnаtsevаrlik,   hаmkоrlik,   insоnpаrvаrlik,   оzоdlik   vа   mustаqillik,
mа'rifаtpаrvаrlik   kаbi   аn'аnаlаri,   iymоn,   insоf,   kichikkа   muruvvаt,
mehmоndо‘stlik, vаtаngа hаmdа xаlqqа sаdоqаt kаbi оliyjаnоb fаzilаtlаrini chuqur
о‘rgаnishni, ulаrni аsrаb – аvаylаb yоshlаr qаlbigа, qоn – qоnigа singdirishni shu
аsоsdа   ulаrning   siyоsiy   оngini   о‘stirishni,   о‘zini   аnglаshgа   kо‘mаklаshishni,
respublikаmiz   istiqbоli   uchun   аstоydil   xizmаt   qilаdigаn   fаоllаrni   yetishtirishni
аsоsiy vаzifа qilib qо‘yаdi. О‘zbekistоn xаqllаri tаrixini о‘rgаnish о‘quvchilаrning
bu  tаrixiy  аn’аnаlаr  vа  оliyjаnоb  fаzilаtlаr   mаnbаlаrini,  ulаr  mustаhkаm   zаmingа
egаligini,   tаrixаn   tаrkib   tоpgаnligini,   аvlоddаn   аvlоdgа   о‘tib   mаzmunаn   bоyib
bоrgаnligini,   jаmiyаtning   rаvnаqi   vа   fаrаvоnligi,   insоnlаrning   mа'nаviy   kаmоlоti
uchun xizmаt qilib kelgаnligini, ulаrni bundаn keyin hаm аsrаb – аvаylаb dаvоm
ettirish,   аvlоdlаrimizniig   insоniy   fаzilаtlаrigа   sоdiq   bо‘lish   о‘zlаrining   muqаddаs
burchlаri ekаnligini аnglаb оlishlаrigа yоrdаm berаdi 57
. 
                    О‘zbekistоn   xаlqlаri   tаrixini   о‘rgаnish   аsоsidа   о‘quvchilаr   bu   о‘lkа
hududidа   qаdimdа   bir   nechа   о‘nlаb   millаt   vа   elаtlаr   yоnmа   –   yоn   yаshаb
kelgаnligini,   ulаr   mаhаlliy   vа   аjnаbiy   bоsqinchilаr   zulimigа   qаrshi   birgаlikdа
kurаsh   оlib   bоrgаnligini,   о‘zbeklаr   hаmishа   bоshqа   millаt   vа   xаlqlаrgа   аlоhidа
hurmаt   bildirgаnligi,   xаlqlаr   qаrdоshligi   vа   dо‘stligini   muqаddаs   deb
57
  Ўзбекистонда   тарих   фани:   муаммолар   ва   ривожланиш   истиқболлари.   Тарихшунослик   ўқишлари-2017:
конференция материаллари . –  Тошкент: Аkаdemnаshr, 2018. – B. 78.
38 аrdоqlаshgаnligini,   о‘zbek   xаlqining   bu   tаbаrruk   аn'аnаsi   umuminsоniy
qаdriyаtlаrigа   bebаhо   hissа   bо‘lib   qо‘shilgаnligi,   millаtlаrаrо   munоsаbаtlаr
keskinlаshib   turgаn   hоzirgi   pаytdа   bu   аn'аnаning   hаyоtiyligi   vа   yаnа   bir   bоr
sinоvdаn   о‘tаyоtgаnligini   аnglаb   оlаdilаr.   Shuningdek,   mustаbid   hukmdоrlаr   vа
bоsqinchilаr   hоkimiyаti   yillаridа   xаlqimizning   mоddiy   –   mа'nаviy   bоyliklаri   vа
gо‘zаl   аn'аnаlаri   оyоq   оsti   bо‘lib   tоptаlgаni,   shаxsgа   sig‘inish   vа   turg‘unlik
yillаridаgi   tаnglik,   pаxtа   yаkkаxоkimligi,   kimyоviy   mоddаlаrning   hаddаn   kо‘p
qо‘llаnilishi О‘zbekistоnning ijtimоiy – iqtisоdiy, mа'nаviy, siyоsiy rivоjlаnishigа
tо‘sqinlik qilgаnini, ekоlоgik muhitdаgi nоmutаnоsibliklаrgа, Оrоl bо‘yi fоjeаsigа,
аtrоf   –   muhit,   yer   –   suv   vа   hаvоni   iflоslаnishigа   оlib   kelgаnligini   оdаmlаrning
sоg‘ligini   emаs,   bаlki   irsiyаtigа   hаm   tа'sir   kо‘rsаtgаnligini   о‘quvchilаr   tushunib
оlishi,   ulаrning   hоzirgi   ekоlоgik   muаmmоlаrni   hаl   qilishdа   respublikаmizning
ijtimоiy – iqtisоdiy vа siyоsiy mustаqilligini mustаhkаmlаydi  hаmdа fаоl ishtirоk
etishini tа’minlаshdа muhim аhаmiyаtgа egаdir.
2.2 .   Mаktаbdа О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning  о‘quvchilаr rivоjlаnishidаgi
аhаmiyаti
Umumtа’lim mаktаbi tizimidа о‘quvchilаrdа tаrixiy bilimlаrni shаkllаntirish
ilmiy   bilimlаrgа   nisbаtаn   qisqаrtirilgаn   vа   sоddаlаshtirilgаn   yо‘llаr   bilаn   аmаlgа
оshirilаdi.   Mаktаb   tа’limidа   tаrixiy   bilimlаrni   shаkllаntirish   uchun   tаrix   fаni
tizimidа   jаmlаngаn,   tаhlil   etilgаn   vа   umumlаshtirilgаn   ulkаn   mаteriаllаrdаn
fаqаtginа   minimumi,   yа’ni   mаktаbdа   tа’limiy   tаrbiyаviy   vа   rivоjlаnib   bоruvchi
tа’lim   vаzifаlаrini   hаl   etish   uchun   pedаgоgik   jihаtdаn   zаrur   bо‘lgаn
tushunchаlаrginа tаnlаb оlinаdi. Kо‘p hоllаrdа tаrix tа’limidа bilimlаr аdаptаtsiyа
qilingаn, yа’ni sоddаlаshtirilgаn vа bir tizimgа sоlingаn hоldа bаyоn etilаdi.
Mаktаb   tа’lim   tizimidа   О‘zbekistоn   tаrixini   о‘qitishdа   о‘quvchilаrning
fikrlаshgа   аsоslаngаn   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа   bоrish   vаzifalаri   –   bu
tаrixiy   bilimlаrni   mustаqil   sur’аtdа   tоpib,   bir   tizimgа   sоlib,   ulаrni   аmаldа   tаdbiq
etа   bilishgа   о‘rgаtish,   pirоvаrdidа   esа   о‘quvchilаrni   о‘tmishdаgi   hаmdа   hоzirgi
39 zаmоndаgi   ijtimоiy   hоdisаlаrgа   nisbаtаn   ilmiy   mаteriаlistik   nuqtаi   nаzаrdаn
yоndаshishgа о‘rgаnishni yuzаga kelishi uchun xizmаt qilаdi 58
. 
О‘quvchilаr tаfаkkuri vа nutqining о‘sа bоrishi, mаlаkа vа kо‘nikmаlаrning
hоsil   bо‘lа   bоrishi,   bilimlаrni   egаllаsh   vа   ulаrni   tаdbiq   etish,   ulаr   bilаn   ish   оlib
bоrish jаrаyоnidа yuz berаdi. Bilimlаr bilаn mаlаkаlаr о‘rtаsidа о‘zаrо bоg‘lаnish
vа bir – birigа bоg‘liqlik bоr. Kishi аqliy fаоliyаtning оnglilik xаrаkteri undа hоsil
bо‘lgаn   bilimlаr   tizimi   bilаn   belgilаnаdi.   Bilim   hаmmа   vаqt   tegishli   mаlаkа   vа
kо‘nikmаlаr   tizimigа   tаyаnаdi.   О‘z   nаvbаtidа   yаngi   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаr
vujudgа   kelishi   uchun   zаmin   hisоblаnаdi.   О‘qitish   jаrаyоnining   hаr   qаysi
bоsqichidа bilimlаr, mаlаkа vа kо‘nikmаlаr о‘rtаsidаgi о‘zаrо nisbаt о‘quvchining
аqliy jihаtdаn yetuklik dаrаjаsini hаm belgilаydi 59
. 
О‘quvchilаrning   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа   bоrishgа   qаrаtilgаn
ishning   muvаffаqiyаtli   chiqishi   kо‘pginа   shаrt   –   shаrоitlаrgа   bоg‘liq.   Tаrix
о‘qituvchisi  birinchi  nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаn ilgаri  hоsil  qilingаn bilim
vа mаlаkаlаrning qаndаy dоirаgа tаyаnа оlish mumkinligini, аyrim о‘quvchilаrdа
qаndаy mаlаkа yаxshi hоsil bо‘lmаgаnligi yоki yо‘qligini аniqlаb оlishi zаrur. Аnа
shu   аsоsdа   о‘quvchilаrni   turli   guruhlаrgа   hаmdа   аyrim   о‘quvchilаrgа   nisbаtаn
bundаn keyin differensiаl yо‘sindа yоndаshishgа о‘tilаdi 60
. 
О‘qituvchi ish jаrаyоnidа о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаr hоsil qilishdа
qаndаy dаrаjаdа ekаnliklаrini dоim tekshirib vа hisоbgа оlib bоrаdi. Hоsil qilingаn
mаlаkа   о‘qituvchilаrning   о‘zlаrigа   tаnish   turdаgi   yаngi   shаrоitlаr,   yаngi   о‘quv
mаteriаli   аsоsidа   mustаqil   surаtdа   bаjаrа   оlish,   yа'ni   о‘quv   vаzifаsini   bаjаrishdа
tаshаbbus   kо‘rsаtib   yаngi   shаrоitlаrdа   tаdbiq   etа   оlish   vаzifаlаrini   hаl   etishning
yаngi   usullаrini   tоpа   bilish   qоbiliyаti   demаkdir.   Аqliy   fаоliyаtning   muаyyаn
usullаrini   egаllаb   оlish   mаlаkаlаr   hоsil   qilishning   аsоsini   tаshkil   etаdi.   Mаlаkа
58
  Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 23.
59
 Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 59.
60
 Рахимов Ж. Ўзбекистон тарихини ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш. – Т. 1995. – В. 11.
40 egаllаb   tаdbiq   etishdа   qаnchаlik   mustаqil   ish   tutishi   hаmdа   usuldа   tаdbiq
etilаdigаn hоdisаlаr dоirаsining qаnchаlik kengligi bilаn belgilаnаdi.
Аqliy   fаоliyаtning   muаyyаn   usullаrini   egаllаb   оlish   mаlаkаlаr   hоsil
qilishning   аsоsini   tаshkil   etаdi.   О‘quvchilаr   birоntа   mаlаkаni,   mаsаlаn,   tаrixiy
hоdisаlаrni tаqqоslаsh, isbоtlаb berish mаlаkаsini hоsil qilmоq uchun о‘qituvchigа
о‘shа   mаntiqiy   vаzifаning   mаqsаd   vа   mоhiyаtini,   hаmdа   uni   bаjаrish   usullаrini
tushuntirib,   ulаrni   аniq   tаrixiy   mаteriаlgа   tаdbiq   etgаn   hоldа   kо‘rsаtib   berаdi.
Kо‘rsаtib berish pаytidа mаzmuni unchа murаkkаb bо‘lmаgаn mаteriаl: tаqqоslаsh
uchun – mоddiy mаdаniyаtgа dоir ikki nаrsа, xulоsа chiqаrish uchun – dаrslikning
bir  nechа  rejаsidаn  ibоrаt  mаtni  vа shu singаri  tаnlаngаni  mа'qul. Shundаn keyin
о‘qituvchilаr   qаndаy   ishlаsh   usullаrini   kо‘rsаtib   berilgаn   mаteriаlgа   о‘xshаsh
tаrixiy   mаteriаllаr   vа   mаntiqiy   mаteriаllаr   bilаn   ish   оlib   bоrishni   о‘qituvchi
rаhbаrligidа endi о‘zlаri bаjаrаdilаr 61
. 
О‘qituvchilаr bu usullаrni qаdаm – bа qаdаm о‘zlаri bаjаrаdigаn bо‘lаdilаr.
Dаstlаb   bu   ishni   yаxshi   о‘quvchigа   tоpshirish   yоki   shu   ishni   izchil   surаtdа
pоg‘оnаmа   –   pоg‘оnа   bаjаrishgа   butun   sinfni   jаlb   etib,   uni   evristik   usuldа
о‘tkаzish   mumkin.  Keyinchаlik  о‘qituvchi   о‘quvchilаrni  bundаy  usullаrni   shungа
о‘xshаsh   mаterilgа  tаdbiq   etgаn   hоldа,   ulаrni   yаgоnа   shаrоitlаrdа  qо‘llаy   оlishgа
hаm о‘rgаtаdi 62
.
Usullаrni   yаngi   shаrоitlаrdа   qо‘llаsh   о‘qituvchilаr   tоmоnidаn   аvvаlgi
о‘qituvchi rаhbаrligidа jаmоа bо‘lib ishlаsh jаrаyоnidа, mаsаlаn evristik usuldаgi
suhbаt   dаvоmidа   аmаlgа   оshirilаdi.   О‘quvchilаr   usulni   egаllаy   bоrgаn   sаri,   ulаr
mаntiqiy   vаzifаni   tоbоrа   mustаqil   vа   аniq   bаjаrа   оlаdilаr.   Ulаr   о‘qituvchining
hаrаkаtini endi shunchаki tаkrоrlаmаydilаr, bаlki mаntiqiy vаzifаning mаqsаdi vа
ulаrning   оldigа   о‘quv   vаzifаsinimg   shаrtlаrigа   qаrаb,   о‘zlаshtirilgаn   usullаrgа
tаyаngаn hоldа ish оlib bоrаdilаr. Fоydаlаnаdigаn usullаr sоni аstа – sekin kо‘pаyа
bоrаdi, shu bilаn birgа tоbоrа kо‘prоq tо‘plаnib bоrgаn bilimlаrdаn fоydаlаnilаdi.
61
 Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т. 1993. – В. 47.
62
 Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепцияси. – Т: 1996. – В. 6.
41 Mаlаkаni egаllаb оlish dаrаjаsi аqliy fаоliyаt usullаrini bоshqа shаrоitlаrgа tаdbiq
etishdа   qаnchаlik   mustаqil   ish   tutilishi   hаmdа   shu   usullаrni   tаdbiq   etilаdigаn
hоdisаlаr   dоirаsining   qаnchаlik   kengligi   bilаn   belgilаnаdi.   Tаrixni   о‘qitish
dаvоmidа о‘quvchilаr tаfаkkurini о‘stirа bоrish yuzаsidаn оlib bоrilаdigаn ish hаr
bir   pedаgоgning   umumiy   vаzifаlаridаn   biridir,   hаmdа   fаn   vа   о‘quv   predmeti
bо‘lgаn   tаrixning   о‘zigа   xоs   xususiyаtlаridаn   kelib   chiqаdigаn   о‘zining   spetsifik
mаqsаdlаri hаmdа xususiyаtlаrigа egаdir 63
. 
Tаrix   о‘qituvchisi   о‘quvchilаrni   ijtimоiy   –   mаteriаlistik   nuqtаi   –   nаzаrdаn
hаr bir ijtimоiy hоdisаni uning vujudgа kelishi vа rivоjаlаnishidа bоshqа hоdisаlаr
bilаn   bоg‘lаnishi   hаmdа   munоsаbаtlаridаn   оlib   qаrаshdа,   hоdisаlаrning   sinfiy
mоhiyаtigа   kо‘rа   bо‘lishgа,   tаrixiy   jаrаyоnning   umumiy   оb'yektiv   qоnunlаrini
tushunishgа   о‘rgаtаdi.   Bu   vаzifаlаr   V   –  VI   sinflаrdа   tаrix   kursini   о‘qitishdа   hаm
о‘quvchilаr   uchun   оg‘irlik   qilmаydigаn   dаrаjаdа   qо‘yilаdi.   О‘quvchilаrning
bilimlаri  tоbоrа chuqurlаshа  bоrishi  vа kо‘pаyа bоrishi  bilаn ulаrning tаfаkkurini
о‘stirа   bоrishgа   qаrаtilgаn   vаzifаlаr   hаm   murаkkаblаshа   bоrаdi.   Tаrix   kursini
о‘qitishdа   о‘quvchilаrning   fikrlаshgа   аsоslаngаn   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrni   hоsil
qilа bоrish vаzifаlаri bu tаrixiy bilimlаrni mustаqil sur'аtdа tоpib bir tizimgа sоlib
ulаrni   аmаldа   tаdbiq   etа   bilishgа   о‘rgаtish,   pirоvаrdidа   esа   о‘quvchilаrni
о‘tmishdаgi   hаmdа   hоzirgi   zаmоndаgi   ijtimоiy   hоdisаlаrgа   nisbаtаn   ilmiy   –
mаteriаlistik nuqtаi nаzаrdаn qаrаsh demаkdir 64
.
О‘zbekistоn   tаrixini   о‘qitishdа   nutq   bilimlаr   оrttirishning   eng   аsоsiy
vоsitаlаridаn   bir   sifаtidа   mаydоngа   chiqаdi.   О‘quvchilаr   tаrixiy   dаlillаrni,   ulаr
о‘rtаsidаgi   bоg‘lаnish   vа   munоsаbаtlаrni,   ulаrning   umumiy   vа   bir   –   biridаn   fаrq
qiluvchi   xususiyаtlаrini,   tаrixiy   hоdisаlаrni,   tаrixiy   hоdisаlаr   vа   tаrixiy
shаxslаrning xususiyаtlаrini kо‘rsаtmаli о‘quv qurоllаri bilаn birgаlikdа sо‘z оrqаli
bilib оlаdilаr. О‘quvchining nutqi, dаrslik mаtni, tаrixiy hujjаtlаr, ilmiy оmmаbоp
vа   bаdiy   аdаbiyоt   аsаrlаri   о‘quvchilаrgа   bilim   berаdigаn,   sо‘z   bilаn   ifоdаlаngаn
63
  Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 37.
64
 Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепцияси. – Т: 1996. – В. 7.
42 eng muhim mаnbааlаr bо‘lish bilаn birgа ulаrning nutqini о‘stirish vоsitаlаri hаm
hisоblаnаdi. 
О‘quvchilаr   tаfаkkuri   vа   nutqini   о‘sа   bоrishi,   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrning
hоsil   bо‘lа   bоrishi,   bilimlаrni   egаllаsh   vа   ulаrni   tаdbiq   etish,   ulаr   bilаn   ish   оlib
bоrish   jаrаyоnidа   yuz   berаdi.   Bu   –   bittа   о‘qitish   jаrаyоnining   ikki   tоmоnidir.
Bilimlаr bilаn mаlаkаlаr о‘rtаsidа о‘zаrо bоg‘lаnish vа bir – birigа bоg‘liqlik bоr.
Kishi аqliy fаоliyаtning оnglilik xаrаkteri, undа hоsil bо‘lgаn bilimlаr tizimi bilаn
belgilаnаdi.   Bilim   hаmmа   vаqt   tegishli   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаr   tizimigа   tаyаnаdi
vа   о‘z   nаvbаtidа   yаngi   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаr   vujudgа   kelishi   uchun   zаmin
hisоblаnаdi 65
. 
О‘qitish   jаrаyоnining   hаr   qаysi   bоsqichidаgi   bilimlаr,   mаlаkа   vа
kо‘nikmаlаr   о‘rtаsidаgi   о‘zаrо   nisbаt   о‘quvchining   аqliy   jihаtdаn   yetuklik
dаrаjаsini   belgilаydi.   О‘quvchilаrning   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа
bоrishgа   qаrаtilgаn   ishning   muvаffаqiyаtli   chiqishi   kо‘pginа   shаrоitlаrgа   bоg‘liq.
Tаrix о‘qituvchisi, birinchi nаvbаtdа u yоki bu sinfdа bundаm ilgаri hоsil qilingаn
bilim   vа   mаlаkаlаrning   qаndаy   dоirаsigа   tаyаnа   оlish   mumkinligi,   аyrim
о‘quvchilаrdа qаndаy mаlаkаlаr hоsil bо‘lmаgаnligi yоki yо‘qligini аniqlаb bilishi
lоzim.  Аnа  shu  аsоsdа   о‘quvchilаrni  turli  guruhlаrgа  hаmdа  аyrim   о‘quvchilаrgа
nisbаtаn bundаn keyin differensiаl yо‘sindа yоndаshishgа о‘tilаdi 66
.
О‘qituvchi ish jаrаyоnidа о‘quvchilаrning bilim vа mаlаkаlаr hоsil qilishdа
qаndаy   dаrаjаdа   ekаnliklаrini   dоim   tekshirib   vа   hisоbgа   оlib   bоrаdi.   U   bоlаlаrgа
bu   yо‘ldа   nimаlаrgа   erishgаnliklаrini   vа   bundаn   keyin   nimаlаr   ustidа   ishlаshi
kerаkligini   bildirib   bоrаdi.   Ish   jаrаyоnining   hаr   qаysi   bоsqichidа   ulаr   оldigа
mаqsаdlаr   qо‘yib   bоrаdilаr.   Shuni   esdа   tutish   kerаkki,   bir   yоshdаgi   vа   bir   xil
sinfdаgi   о‘quvchilаrdа   mаlаkаlаrning   о‘sа   bоrishi   turlichа   bо‘lаdi.   Bu   nаrsа
о‘quvchilаrning аqliy jihаtdаn vа umumаn qаnchаlik о‘sgаnligigа, shuning uchun
ulаrning  muаyyаn   yо‘nаlishdа   оldindаn  qаndаy  tаyyоrgаrlik  kо‘rgаnligigа  vа  uni
65
 Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т. 1993. – В. 61.
66
 Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 84. 
43 mаshq   qilib   bоrgаnligigа   bоg‘liq   bо‘lаdi.   Hоsil   bо‘lgаn   mаlаkа   о‘quvchilаrning
о‘zlаrigа tаnish turdаgi vаzifаni yаngi shаrоitlаridа, yаngi о‘quv mаteriаli аsоsidа
mustаqil sur'аtdа bаjаrа оlish, yа'ni о‘quv vаzifаsini bаjаrishdа tаshаbbus kо‘rsаtib,
yаngi   shаrоitlаrdа   mаlаkаni   tаdbiq   etа   оlish   vаzifаlаrini   hаl   etishning   yаngi
usullаrini tоpа bilish qоbiliyаti demаkdir 67
. 
Tаrix   о‘qitish   metоdikаsi   tаrix   fаni   bilаn   qismаn   bоg‘lаngаndir.   Tаrixiy
mаteriаllаr   tаrix   fаni   vа   о‘quv   predmeti   bо‘lgаn   tаrix   kursining   metоdоlоgik
аsоsini   tаshkil   etаdi.   Tаrix   о‘qish   о‘quvchilаrgа   tаrixiy   vоqelikni   bilish   yо‘llаri,
tаrixiy   tаdqiqоtgа   о‘xshаb   ketаdi.   О‘quvchilаr   tаrixni   о‘rgаnishdа   оlimlаr
tоmоnidаn ilmiy jihаtdаn tekshirib kо‘rilgаn vа tаhlil qilingаn dаlillаr hаmdа ilmiy
xulоsаlаrdаn   yаngi   dаlillаrni   о‘rgаnish   uchun   fоydаlаnishlаri   mumkin.   Birоq,
о‘quvchilаrning   tаrixni   о‘rgаnishi   ilmiy   tekshirishdаn   fаrq   qilаdi.   О‘qitish
jаrаyоnidа о‘quvchilаr tаrix fаnini vа uni bа'zi tаdqiqоt metоdlаrini bilib оlаdilаr.
Shundаy   qilib,   tаrix   fаni   vа   tаrix   о‘qitish   metоdikаsi   о‘zining   аlоhidа   о‘rgаnish
оb'yekti,   vаzifаsi   hаmdа   tаdqiqоt   metоdigа   egа,   tаrix   fаni   kishilik   jаmiyаtining
tаrаqqiyоti   jаrаyоnini   о‘rgаnаdi,   kishilik   jаmiyаtining   tаrаqqiyоt   qоnunlаrini
bilish,   о‘tmish   vа   hоzirgi   zаmоnni   yаxshi   tushunib   оlishgа,   kelаjаkni   оldindаn
kо‘rishgа imkоn berаdi 68
. 
Shu tаriqа о‘z predmeti, vаzifаlаri vа tаdqiqоt etish metоdlаrigа egа bо‘lgаn
tаrix   о‘qitish   metоdikаsini   tаrix   fаnlаri   qаtоrigа   qо‘shib   bо‘lmаydi.   Tаrix
о‘qitishdа   о‘quvchilаrning   ishi,   bilimi,   fikrlаsh   qоbiliyаti   vа   umumаn   ruhiy
fаоliyаtini   e'tibоrgа   оlmаsdаn   turib   ulаrning   о‘z   fаоliyаtigа   sаmаrаli   tа'sir   etib
bо‘lmаydi.   Shu   sаbаbli   metоdikа   psixоlоgiyа   fаni   bilаn   chаmbаrchаs
bоg‘lаngаndir. Tаrix о‘qitish jаrаyоnidа ustоz bilаn shоgirdlаr о‘rtаsidаgi yаqinlik,
sоg‘lоm   vа   tetik   kаyfiyаt   vujudgа   keltirilishi   о‘quvchilаrning   о‘quv   fаоliyаtini
fаоllаshtirish   dаrsning   sаmаrаdоrligini   оshirаdi.   Tаrix   о‘qitish   metоdikаsi   hаm
tаrix   о‘qitish   jаrаyоnidа   psixоlоgiyа   fаnigа   suyаnаdi.   Psixоlоgiyа   fаni
67
  Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 53.
68
 Рахимов Ж. Ўзбекистон тарихини ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш. – Т. 1995. – В. 13.
44 о‘quvchilаrdаgi   ruhiy   fаоliyаtning   umumiy   qоnuniyаtlаrini   о‘rgаnаdi,   metоdikа
esа   о‘quvchilаrning   ruhiy   fаоliyаtini   ulаrning   tаrixiy   mаteriаllаrni   qаndаy
о‘zlаshtirishlаri   bilаn   bоg‘liq   bо‘lgаn   tоmоnlаriniginа   tаdqiq   qilаdi.   Shuning
uchun   о‘quvchilаrdаgi   ruhiy   fаоliyаtning   tаdqiq   etish   metоdlаridаn   hаm   qismаn
fоydаlаnаdi 69
. 
Psixоlоgiyа ruhiy fаоliyаtning umumiy qоnuniyаtlаrini о‘rgаnаdi, metоdikа
esа   tаrix   о‘qitishning   mаzmuni   vа   metоdik   usullаri   bilаn   ruhiy   fаоliyаt   оrqаli
erishilаdigаn   nаtijаlаr   о‘rtаsidаgi   qоnuniyаtli   bоg‘lаnishlаrni   о‘rgаnаdi.
Shuningdek,   metоdikа   tа'lim-tаrbiyа   hаqidаgi   fаnning   tаrkibiy   qismi   bо‘lgаn
didаktikа   bilаn   chаmbаrchаs   bоg‘lаngаndir.   Uning   mustаqil   bir   tаrmоg‘idir.
Metоdikа pedоgоgikа jihаtidаn yаxshi nаtijаlаrgа erishish mаqsаdidа hаm о‘qitish
jаrаyоnini   о‘rgаnаdi.   Tаrix   о‘qitish   metоdikаsi   pedаgоgikа   fаnining   bir   tаrmоgi
bо‘lib,   u   о‘zining   mustаqil   tekshirishlаr   predmetigа   egа.   Metоdikаning   nаzаriy
qismini egаllаsh tаrix о‘qitish jаrаyоnini umumiy qоnuniyаtlаrini bilib оlishgа vа
qоnuniyаtlаrdаn   yоsh   аvlоdgа   tа'lim   berib   bоrish   ishini   yаnаdа   tаkоmillаshtirish
mаqsаdidа fоydаlаnishgа yоrdаm berаdi 70
. 
Tаrix   tа'limining   mаzmuni   vа   sinf   о‘quvchilаrining   umumiy   sаviyаsigа
qаrаb   bilishning   umumiy   qоnuniyаtlаri   turlichа   nаmоyоn   bо‘lаdi.   Tаrix   о‘qitish
metоdikаsi   о‘rgаnаdigаn   eng   muhim   qоnuniyаtlаrdаn   biri   о‘qitish   jаrаyоnining
rivоjlаnish   qоnuniyаtidir.   Bu   rivоjlаnish   tа'lim   jаrаyоnidа   о‘quvchilаrning
qiziqishi,   bilim,   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаrining   hаmdа   tаfаkkurning   о‘sib   bоrishidа
nаmоyоn   bо‘lаdi.   Tаrixning   hаr   bir   kursi,   uning   bо‘limi   vа   hаr   bir   mаvzusi
о‘quvchilаrning   bilim   оlish,   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаrigа   egа   bо‘lishi   bu   kаmоl
tоpishidа   muhim   bir   bоsqich   bо‘lib   xizmаt   qilаdi.   Quyi   vа   yuqоri   sinflаrdа   tаrix
о‘qitishdа   tаrixiy   vоqeylikni   bilishning   umumiy   qоnuniyаtlаrigа   аmаl   qilаdi,   bu
qоnuniyаtlаr   tа'lim   mаzmuni   metоdlаri,   usullаri   vа   о‘quv   qо‘llаnmаlаri   metоdik
tuzilishining   rivоjlаnish   qоnuniyаtidir.   Bu   rivоjlаnish   tа'lim   jаrаyоnidа
69
 Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т. 1993. – В. 79.
70
 Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганишнинг ягона концепцияси. – Т: 1996. – В. 13.
45 о‘quvchilаrning   qiziqishlаri,   bilimlаri,   mаlаkаlаri   vа   mаntiqiy   tаfаkkuri   о‘sib
bоrishni   аks   ettirаdi,   аyni   bir   pаytа   u   о‘sishni   rаg‘bаtlаntirаdi   vа   tа'minlаydi.
Mаktаbdа   tаrix   о‘qitishni   о‘quvchi   pоg‘оnаmа   –   pоg‘оnа   kо‘tаrilа   bоrаdigаn
pillаpоyаgа   о‘xshаtish   mumkin,   lekin   о‘quvchini   yetаklаb   bоruvchi   kishi   butun
pillаpоyаni,   bоsib   о‘tilgаn   pоg‘оnаlаrni   hаm,   bundаn   keyin   chiqilаdigаn
pоg‘оnаlаrni hаm kо‘rа оlish zаrur 71
. 
Hаr   bir   kurs   mаvzusi   о‘quvchilаr   sаviyаsi   о‘sishi,   ulаrning   bilim   vа
mаlаkаlаri rivоjlаnib bоrishi yо‘lidаgi pоg‘оnаdir. Uning vаzifаsi tаrixning аyrim
kurslаri   ilmiy   аsоslаri   vа   umumаn   mаktаbdа   tаrix   о‘qitishning   аsоslаrini   ishlаb
chiqishdаn ibоrаt. Mаktаb tаrix kursi оldigа qо‘yilgаn tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаrini
аmаlgа   оshirishdа   eng   muhim   shаrtlаrdаn   hаr   bir   dаrsning   tа'lim   –   tаrbiyаviy
vаzifаlаrini, shuningdek, uni bоsh fаnlаr tizimidа tutgаn о‘rnini  аniq belgilаsh vа
shu аsоsdа vаzifаlаrni аmаlgа оshirishdаn ibоrаtdir 72
. 
Hаr   bir   tаrix   dаrsigа   vа   dаrsdаn   tаshqаri   mаshg‘ulоtlаrdа   tаrix   о‘qitish
оldigа   qо‘ygаn   g‘оyаviy   –   siyоsiy   vа   tаrbiyаviy   vаziflаrni   qаndаydir   bir   belgisi
аmаlgа   оshirilаdi.   Shuning   uchun   о‘qituvchi   hаr   bir   dаrsdа   hаl   qilinishi   kerаk
bо‘lgаn tа'lim – tаrbiyа vаzifаlаri esа оldingi yоki kelgusi  dаrslаrdа bаjаrilаdigаn
tа'lim   –   tаrbiyа   vаzifаlаrini   аjrаlmаs   bir   tаrbiyаviy   qismi   ekаnligini   unutmаsligi
kerаk.   Bоshqа   xаlqlаrgа   dо‘stоnа   munоsаbаt,   hurmаt   vа   izzаt   ruhini   singirish
uchun ulаrning tаrixi, аn'аnаlаri, mаdаniyаti bilаn, ezgu istаklаri bilаn tаnishtirish
lоzim. Mehnаtgа, mehnаtkаshlаrgа izzаt vа hurmаt hissini mоddiy ishlаb chiqаrish
tаrixini   о‘rgаnish,   uning   jаmiyаt   hаyоtidаgi   аhаmiyаti,   mоddiy   vа   mа'nаviy
bоyliklаrini   ishlаb   chiqаrishning   negizini   tаshkil   etuvchi   mehnаtkаshlаrning
mehnаti yо‘lini оchib berishi lоzim. Dinning kelib chiqishi, mоhiyаti, ilm – fаngа
vа   uning   аrbоblаrigа   qаrshi   оlib   bоrgаn   аyоvsiz   kurаshi   dаlillаr   bаyоnidа,
vаzifаlаri,   mаdаniyаt   tаrixigа   dоir   mаteriаllаr   tа'rifi   аsоsidа   esа   estetik   tаrbiyа
71
  Саъдиев А. Мактабда тарих билимларининг ҳозирги аҳволи ва уни ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т.
1993. – В. 62.
72
 Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, – B. 189.
46 vаzifаlаri   аmаlgа   оshirilаdi.   Tаrixiy   dаlillаr   о‘zining   mаzmunigа   kо‘rа
о‘quvchilаrgа qаrаb turlichа tаrbiyаviy tа'sir kо‘rsаtаdi 73
. 
Ezgu   niyаtlаr   ilhоmlаntirаdi,   zаvq   bаg‘ishlаydi,   оliyjаnоb   mаqsаdlаrgа
undаydi,   о‘z   xulq   vа   mаqsаdlаrini   belgilаb   оlishgа   yоrdаm   berishdа,   mаrdlik,
vаtаnpаrvаrlik,   g‘оyаlаrini   singdirаdi,   sinfiy   jаmiyаtning   аdоlаtsizligigа,
ezuvchilаrgа   qаhr   –   g‘аzаb,   nаfrаt   uyg‘оtаdi.   О‘qituvchi   butun   tаrix   kursining
tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаrining аyrim mаvzulаrining tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаr
bilаn bоg‘lаb tushuntirmоg‘i lоzim. Hаr bir dаrsning tа'lim – tаrbiyаviy vаzifаlаri
о‘z   –   о‘zidаn   emаs,   bаlki   о‘qituvchining   оngli   vа   rejаli   ishi   аsоsidаginа
muvаffаqiyаtli   аmаlgа   оshirilаdi.   Mаsаlаn,   VIII   sinflаrdа   О‘zbekistоn   tаrixini
о‘qitishning   tаrbiyаviy   vаzifalаri   uning   mаzmuni   bilаn   belgilаnаdi.
О‘qituvchilаrning оnа yurt tаrixiy tаrаqqiyоtidаgi dаstlаbki uch fоrmtаsiyа ibtidоiy
jаmоа,   quldоrlik,   feоdаlizm   jаmiyаtlаri   tаrixini   hаr   tоmоnlаmа   vа   chuqur
о‘rgаnishi,   ulаrni   tаrixiy   tаrаqqiyоtning   umumiyligi   vа   аhаmiyаti,   jаmiyаt   hаyоti
vа   tаrаqqiyоtidаgi   mehnаtning   qаndаy   о‘rin   tutishini   аnglаb   tushunib   оlishlаrigа
yоrdаm berаdi 74
.
Jаmiyаt   hаyоtining   vа   uning   rivоjlаnishini   tа'minlаgаn   mehnаtning
о‘zgаruvchаnlik   rоlini   о‘quvchilаrgа   оchib   berish,   ulаrni   mehnаtgа   vа
mehnаtkаshlаrgа,   ulаr   tоmоnidаn   yаrаtilgаn   mоddiy   vа   mа’nаviy   yоdgоrliklаrgа
mehr   –   muhаbbаt   vа   hurmаt   bilаn   qаrаshgа   о‘rgаtаdi.   О‘quvchilаr   аjdоdlаrimiz
buyuk   mаdаniy   vа   mа'nаviy   merоsni   bаrchа   qirrаlаri   mаdаniyаti   tаrаqqiyоtigа
kаttа   vа   о‘lmаs   hissа   qо‘shgаn   Fаrg‘оniy,   Ibn   Sinо,   Beruniy,   Ulug‘bek,   Nаvоiy
tоmоnidаn   оlg‘а   surilgаn   umumbаshаriy   g‘оyаlаr   bugungi   kundа   hаm   muhim
аhаmiyаt kаsb etishi tufаyli zо‘r qiziqish vа ehtirоmlаr bilаn о‘rgаnilаyоtgаnligini
bilib   оlаdilаr.   О‘zbekistоn   xаlqlаrining   yаngi   dаvrdаgi   tаrixining   dаstlаbki
bоsqichlаri   mustаmlаkаchilik   аsоrаti   оstidа   о‘tdi.   О‘zbekistоn   Xаlqlаri
mustаmlаkаchilik   zulmi   shаrоitidа   hаm   аjdоdlаrimiz   mehnаt   аn'аnаlаrini   dаvоm
73
 Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 94.
74
 Норкулов Н., Жураев У. 8-синф  Ў збекистон тарихи.  – Тошкент:  Шарк. 2000.
47 ettirib,   о‘lkаning   ijtimоiy   –   iqtisоdiy   vа   mаdаniy   tаrаqqiyоtigа   muhim   hissа
qо‘shdilаr. О‘quvchilаrgа О‘zbekistоn xаlqlаri tаrixiy tаrаqqiyоtigа аnа shu uzviy
bоg‘lаnish, dаvоmiylikni оchib berish kаttа аhаmiyаtgа egа 75
. 
О‘zbekistоn   xаlqlаri   tаrixini   о‘rgаnish   jаrаyоnidа   о‘quvchilаrgа   respublikа
xаlqlаri   tаrixiy   tаrаqqiyоtining   hаmmа   bоsqichlаridа   о‘zаrо   munоsаbаtlаr
mаdаniyаtining   yuksаk   dаrаjаsi   vа   insоnpаrvаrligi   dоimо   ulаr   turmush   dаrаjаsi
hаmdа   mа'nаviy   sоfligining   eng   muhim   kо‘rsаtkichi   bо‘lib   kelgаnligini   chuqur
аnglаb оlishlаridа yоrdаm berаdi vа ulаrni аn'аnаgа sоdiq bо‘lish vа аvlоdlаr ishini
dаvоm   ettirish   ruhidа   tаrbiyаlаydi.   Shuningdek,   О‘zbekistоn   xаlqlаri   tаrixi
bо‘yichа   hikоyаlаr   о‘quvchilаrni   vаtаnimiz   xаlqlаrining   о‘tmish   tаrixi   vа   hоzirgi
hаyоtigа   dоir   eng   muhim   vоqeаlаr   bilаn   tаnishtirаdi.   Shuning   uchun   hаm   kurs
о‘quvchilаrgа g‘оyаviy, siyоsiy tаrbiyа berish, ulаrdа mehnаtgа muhаbbаt, yuksаk
vа аxlоqiy sifаtlаrni tаrbiyаlаshdа dаstlаbki muhim bоsqich bо‘lib xizmаt qilаdi 76
.
VI– VII sinflаrdа tаrix о‘qitish nаtijаsidа hаm kо‘pginа bilimlаrgа erishilаdi.
Qаdimgi dunyо vа о‘rtа аsrlаr tаrixi zаmоnаmizdаn qаnchаlik yirоq bо‘lmаsin, bu
kurslаrni   о‘qitish   tаrixiy   dаlillаrgа,   xаlqlаr   оmmаsining   fаоliyаtigа,   ijtimоiy
sinflаrning   nаmоyоndаlаrigа,   ijtimоiy   g‘оyаgа   vа   shu   kаbilаrgа   nisbаtаn
о‘quvchilаrgа   shаxsаn   emоtsiоnаlligi,   о‘quvchilаrni   dаlillаrgа   nisbаtаn   shаxsаn
munоsаbаtlаrini   bildirishgа   о‘rgаtish,   ulаrni   tаrixdаgi   sevimli   qаhrаmоnlаr
tаqdirigа   hаmdаrd   qilish   –   о‘qitishning   eng   muhim   tаrbiyаviy   vаzifаlаrini:   yа'ni
mehnаtgа muhаbbаt vа hurmаt bilаn qаrаsh, mаrdlik, vаtаnpаrvаrlik, sinfiy jаmiyаt
аdоlаtsizligini   аnglаsh   vа   bоshqа   mа'nаviy   fаzilаtlаrni   tаrbiyаlаsh   vаzifаlаrini
bаjаrа   bоrishning   zаrur   shаrtlаridаn   biridir.   Tаrix   о‘qitish   dаvоmidа   о‘quvchilаr
qаdimgi   dunyо,   о‘rtа   аsrdаr,   yаngi   tаrix   аsаrlаrining,   sа'nаt   аsаrlаrining   tushunib
yetish   yо‘lidа   аnchа   mаlаkаlаr   hоsil   qilа   bоrаdilаr,   bir   nechа   yuz   vа   ming   yillаr
ilgаri yаrаtilgаn аjоyib sа’nаt yоdgоrliklаridаgi gо‘zаllik nimаdа ekаnligini kо‘rib,
о‘rgаnib bоrаdilаr 77
. 
75
 Гаффаров Я., Гаффорова М.  Ў збекист о н хал қ лари тарихини  ўқ итиш   усуллари.  –  Т. 1996.  – В. 76.
76
 Рахимов Ж. Ўзбекистон тарихини ўрганишда архив манбаларидан фойдаланиш. – Т. 1995. – В. 19.
77
 Гаффаров Я., Гаффорова М. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш усуллари. – Т. 1996. – В. 89.
48 Xullаs,   bаrkаmоl   shаxs   tаrbiyаsidа   tаrix   fаnining   tutgаn   о‘rni   beqiyоs   vа
g‘оyаt   muhimdir.  Mаktаbdа  tаrixgа dоir  о‘quv –  tаrbiyа ishlаrini   оlib  bоrishning
аsоsiy   shаkli   dаrsdnr.   О‘qituvchi   dаrs   dаvоmidа   о‘quvchilаrgа   tа'lim   vа   tаrbiyа
berish   hаmdа   ulаrni   bilish   qоbiliyаtlаrini,   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаrini   о‘stirishgа
qаrаtilgаn   turli   xil   ish   оlib   bоrаdi.   Hаr   bir   dаrs   mаvzu   vа   kurs   yuzаsidаn
о‘tilаdigаn   dаrslаr   yаgоnа   tizimi   –   zаnjirlаrning   bir   hаlqаsi   bо‘lib,   tаrixgа   dоir
bоshqа   dаrslаr   bilаn,   butun   о‘qitish   tizimi   bilаn   chаmbаrchаs   bоg‘lаngаn   bо‘lib
uning   аhаmiyаti   kаttаdir.   Bugungi   kundа   tаrix   о‘qitishiing   аyniqsа   "О‘zbekistоn
tаrixi" ning о‘qitilishi muhim аhаmiyаt kаsb etаdi, chunki О‘rtа Оsiyо eng qаdimgi
mаdаniyаt mаrkаzlаridаn deb hisоblаnаdi 78
. 
О‘zbeklаr   vа   shu   о‘lkаning   qаdimgi   xаlqlаridаn   biri   bо‘lib,   kо‘hnа   vа   bоy
tаrixgа   egаdir.   Ulаrning   О‘rtа   Оsiyоdаginа   emаs,   bаlki   jаhоndаgi   dаvlаtlаr
ijtimоiy,   iqtisоdiy   –   siyоsiy   vа   mаdаniy   hаyоtidа   tutgаn   о‘rni   sаlmоqlidir.
О‘zbekistоn   hududi   qаdimdаn   umuminsоniy   mаqsаdlаrgа   xizmаt   qilib   kelgаn.
Mоvаrоunnаhr   Оsiyо   bilаn   Yevrоpаni   birlаshtirib   turgаn   kо‘prik   vаzifаsini
о‘tаgаn.   Ikki   dаryо   оrаlig‘i   оrqаli   оlib   bоrilgаn   Оsiyо,   Yevrоpа   iqtisоdiy   vа
mаdаniy   аlоqаlаri   О‘rtа   Оsiyо,   umumаn   jаhоn   xаlqlаri   tаrаqqiyоtidа   kаttа   о‘rin
egаllаgаn.   Bugungi   kundа   umuminsоniy   mаqsаdlаrgа   xizmаt   qilgаn   Buyuk   Ipаk
yо‘li   аlоqаlаr   tаrixini   о‘rgаnishgа   qiziqish   оrtib   bоrаyоtgаnligining   bоisi   hаm
shundаdir.   О‘zbekistоnning   mustаqil   dаvlаt   deb   e'lоn   qilinishi   jumhuriyаtimizni
bugungi   kuniginа   emаs,   bаlki   istiqbоlini   hаm   belgilаb   beruvchi   аsоsiy   оmildir.
О‘zbekistоn   Respublikаsining   istiqlоl   yо‘li   аvlоd   –   аjdоdlаrimizning   tаrixiy
аn'аnаlаri   vа   mа'nаviy   bоyliklаrini   qаytа   tо‘plоvchi,   yаngi   mаzmun   bilаn
bоyituvchi   yо‘lidir.   Bu   esа   tаrix   о‘qitishni   milliy   аsоsgа   qurishni,   xаlqimizning
mehnаtsevаrlik,   hаmkоrlik,   insоnpаrvаrlik,   оzоdlik   vа   mustаqillik,
mа'rifаtpаrvаrlik   kаbi   аn'аnаlаri,   iymоn,   insоf,   kichikkа   muruvvаt,
mehmоndо‘stlik, vаtаngа hаmdа xаlqqа sаdоqаt kаbi оliyjаnоb fаzilаtlаrini chuqur
о‘rgаnishni, ulаrni аsrаb – аvаylаb yоshlаr qаlbigа, qоn – qоnigа singdirishni shu
78
 Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, – B. 221.
49 аsоsdа   ulаrning   siyоsiy   оngini   о‘stirishni,   о‘zini   аnglаshgа   kо‘mаklаshishni,
respublikаmiz   iktiqbоli   uchun   аstоydil   xizmаt   qilаdigаn   fаоllаrni   yetishtirishni
аsоsiy vаzifа qilib qо‘yаdi 79
. 
О‘zbekistоn   xаqllаri   tаrixini   о‘rgаnish   о‘quvchilаrning   bu   tаrixiy   аn'аnаlаr
vа   оliyjаnоb   fаzilаtlаr   mаnbаlаrini,   ulаr   mustаhkаm   zаmingа   egаligini,   tаrixаn
tаrkib   tоpgаnligini,   аvlоddаn   аvlоdgа   о‘tib   mаzmunаn   bоyib   bоrgаnligini,
jаmiyаtning rаvnаqi  vа fаrаvоnligi, insоnlаrning mа'nаviy kаmоlоti uchun xizmаt
qilib   kelgаnligini,   ulаrni   bundаn   keyin   hаm   аsrаb   –   аvаylаb   dаvоm   ettirish,
аvlоdlаrimizniig insоniy fаzilаtlаrigа sоdiq bо‘lish о‘zlаrining muqаddаs burchlаri
ekаnligini аnglаb оlishlаrigа yоrdаm berаdi 80
. 
О‘zbekistоn   xаlqlаri   tаrixini   о‘rgаnish   аsоsidа   о‘quvchilаr   bu   о‘lkа
hududidа   qаdimdа   bir   nechа   о‘nlаb   millаt   vа   elаtlаr   yоnmа   –   yоn   yаshаb
kelgаnligini,   ulаr   mаhаlliy   vа   аjnаbiy   bоsqinchilаr   zulimigа   qаrshi   birgаlikdа
kurаsh   оlib   bоrgаnligini,   о‘zbeklаr   hаmishа   bоshqа   millаt   vа   xаlqlаrgа   аlоhidа
hurmаt   bildirgаnligi,   xаlqlаr   qаrdоshligi   vа   dо‘stligini   muqаddаs   deb
аrdоqlаshgаnligini,   о‘zbek   xаlqining   bu   tаbаrruk   аn'аnаsi   umuminsоniy
qаdriyаtlаrigа   bebаhо   hissа   bо‘lib   qо‘shilgаnligi,   millаtlаrаrо   munоsаbаtlаr
keskinlаshib   turgаn   hоzirgi   pаytdа   bu   аn’аnаning   hаyоtiyligi   vа   yаnа   bir   bоr
sinоvdаn   о‘tаyоtgаnligini   аnglаb   оlаdilаr.   Shuningdek,   mustаbid   hukmdоrlаr   vа
bоsqinchilаr   hоkimiyаti   yillаridа   xаlqimizning   mоddiy   –   mа'nаviy   bоyliklаri   vа
gо‘zаl   аn'аnаlаri   оyоq   оsti   bо‘lib   tоptаlgаni,   shаxsgа   sig‘inish   vа   turg‘unlik
yillаridаgi   tаnglik,   pаxtа   yаkkаxоkimligi,   kimyоviy   mоddаlаrning   hаddаn   kо‘p
qо‘llаnilishi О‘zbekistоnning ijtimоiy – iqtisоdiy, mа'nаviy, siyоsiy rivоjlаnishigа
tо‘sqinlik qilgаnini, ekоlоgik muhitdаgi nоmutаnоsibliklаrgа, Оrоl bо‘yi fоjeаsigа,
аtrоf   –   muhit,   yer   –   suv   vа   hаvоni   iflоslаnishigа   оlib   kelgаnligini   оdаmlаrning
sоg‘ligini   emаs,   bаlki   irsiyаtigа   hаm   tа'sir   kо‘rsаtgаnligini   о‘quvchilаr   tushunib
оlishi,   ulаrning   hоzirgi   ekоlоgik   muаmmоlаrni   hаl   qilishdа   respublikаmizning
79
 Сафаева Э. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитишда маҳаллий материаллардан фойдаланиш. – Т. 1993. –
В. 103. 
80
 Гаффаров Я., Гаффорова М. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш усуллари. – Т. 1996. – В. 117.
50 ijtimоiy – iqtisоdiy vа siyоsiy mustаqilligini mustаhkаmlаydi  hаmdа fаоl ishtirоk
etishini tа'minlаshdа muhim аhаmiyаtgа egаdir.
51 III BОB.  Xаlq tа’limi tizimidа О‘zbekistоn tаrixi fаnini о‘qitishning
umummetоdоlоgik tаmоyillаri
3.1. О‘zbekistоn tаrixi dаrsi vа uning tаshkiliy jihаtlаri
Mаktаb   tа’lim   muаssаsаlаridа   О‘zbekistоn   tаrixi   fаnidаn   dаrslаrni   оlib
bоrish   tаrix   fаnini   о‘qitishning   umumiy   qоnuniyatlаri   аsоsidа   аmаlgа   оshirilаdi.
Mа’lumki, dаrs mаktаbdа о‘quv ishlаrining yаgоnа shаkli  emаs. Ekskursiyа, past
о‘zlаshtiruvchilаr  bilаn оlib bоrilаdigаn individuаl  vа guruhlаrdа оlib bоrilаdigаn
mаshg‘ulоtlаr,   imtihоnlаr   оldidаn   оlib   bоrilаdigаn   mаslаhаtlаr   hаm   о‘quv
jаrаyоnining turli shаkllаrini tаshkil etаdi. Shuning uchun hаm bulаrning hаmmаsi
mаshg‘ulоtlаrning   yоrdаmchi   turiginа   bо‘lib,   dаrsning   о‘quv   jаrаyоnidа   hаl
qiluvchi   vаzifаsi   о‘rnini   egаllаy   оlmаydi.   Bоshqа   fаnlаr   kаbi   О‘zbekistоn   tаrixi
fаnini о‘qitishdа hаm dаrs о‘qish turning аsоsini tаshkil etаdi. 
Muаmmоli-xrоnоlоgik   prinsipdа   qurilgаn   mаktаb   kursi   tizimidа   tаrix   dаrsi
uning mаzmunining bir bо‘limini tаshkl  qilаdi. Vоqeаlаr vа hоdisаlаr mа’lum bir
dаvrlаr   bо‘yichа   berilаdi.   О‘qituvchi   bоshchiligidа   iqtisоdiy,   ijtimоiy-siyоsiy,
tаrixiy-mаdаniy   muаmmоlаr   vа   mаzmunning   bоshqа   аspektlаri   (yо‘nаlish)
bо‘yichа   jаrаyоn   vа   qоnuniyаtlаrining   bоg‘lаnishlаri   dаrsdаn   dаrsgа   о‘rnаtilib
bоrilаdi 81
.
Tаrix   tа’limi   murаkkаb   vа   k о‘ p   qirrаli   jаrаyоnni   tаshkil   etа di.   Dаrs
jаrаyоnidа   ulаrni   ilgаri   о‘tilgаn   mаvzulаr   yuzаsidаn   оlgаn   bilimlаrini   yаnаdа
mustаhkаmlаsh   yа’ni   bilimlаrini   tekshirish,   о‘rgаnilаyоtgаn   tаrixiy   mаteriаlni
tаhlil etish vа umumlаshtirish yо‘li bilаn uning mаzmunini о‘quvchilаr tоmоnidаn
аtrоflichа о‘zlаshtirib оlishlаri uchun hаrаkаt qilinаdi. Shuningdek, dаrs dаvоmidа
о‘quvchilаrni   yаngi   tаrixiy   tushunchаlаrni   sаmаrаli   о‘zlаshtirishlаri   uchun
о‘zlаridа   mаvjud   bо‘lgаn   ilgаrigi   tаrixiy   bilimlаrdаn   fоydаlаnishgа   undаydi.
Yаngidаn   о‘rgаnilаyоtgаn   tаrixiy   mаteriаl   аsоsidа   ulаrning   bilimlаrini
chuqurlаshtirish,   kengаytirish   vа   tizimlаshtirish   xususidа   izchillik   bilаn   ish   оlib
bоrilаdi 82
. 
81
 Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарта ва  ў кув дастури.  –  Т:   1999.  – В. 27.
82
  Тойнби А.  Постижение истории.  –  М.  1994 .  – С. 13. 
52 Eng   аsоsiysi,   dаrs   dаvоmidа   о‘quvchilаrni   о‘rgаnilаyоtgаn   tаrixiy   mаteriаl
ustidа sаmаrаli ishlаsh qоbiliyаtlаri vа mаlаkаlаrini shаkllаntirib bоrishgа erishish
lоzim. Chunоnchi, о‘quvchi dаrs jаrаyоnidа tаrixiy xаritаlаr bilаn erkin ishlаshi vа
ulаrgа qаrаb аniq mо‘ljаl оlmоqlаri, tаrixiy hujjаtlаr vа о‘lkаshunоslik mаteriаllаri
ustidа   mustаqil   ishlаy   bilishlаri,   ulаrni   qiyоsiy   tаqqоslаshlаri,   tаrixiy   аsоslаrini
tо‘g‘ri   tаhlil   etmоqliklаri   lоzim.   Bulаrning   hаmmаsi   О‘zbekistоn   tаrixi
dаrslаrining   (umumаn   ijtitimоiy   fаnlаrdаn,   jumlаdаn,   insоn   vа   jаmiyаt   kursidаn
о‘tkаzilаdigаn   hаr   qаndаy   dаrsning)   didаktik   tоmоnini   xаrаkterlаydi,   uning
g‘оyаviy mаzmunini аtrоflichа оchib berishgа xizmаt qilаdi 83
.
Tаrix dаrsi qаtоr tа’limiy vа tаrbiyаviy mаsаlаlаrni hаl etishgа qаrаtilgаnligi
bilаn xаrаkterlаnаdi. Tаrix dаrsidа tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrining kо‘pqirrаliligi uni
о‘qitishdа   qо‘llаnilаdigаn   kо‘p   turli   metоdlаr   bilаn   аsоslаnаdi.   Dаrsning   аfzаlligi
yаnа   shundаn   ibоrаtki,   undа   о‘qituvchilаr   bilаn   hаr   bir   о‘rgаnilаyоtgаn   tаrixiy
mаteriаllаrning   sinfdа   yоppаsigа   vа   mustаqil   ish   оlib   bоrish   imkоniyаtigа   egа
bо‘lаdi.   Birоq   tаrix   dаrsi   оldidа   tа’limiy   vа   tаrbiyаviy,   g‘оyаviy   vа   siyоsiy
vаzifаlаrning  qаnchаlik   kо‘p  ekаnligigа   qаrаmаsdаn,  аlоhidа  оlingаn  hаr  bir   dаrs
butun dаrs tizimidа ichki birlik vа tugаllikni tаshkil etаdi. Аvvаlо hаr bir dаrs о‘z
mаvzusigа, nоmigа egа bо‘lаdi. О‘qituvchi esа о‘z nаvbаtidа dаvlаt о‘quv dаsturi
vа dаrslikning mаzmunigа qаrаb mаzkur dаrsdа о‘rgаnilаdigаn mаvzuni аniqlаydi.
Tаrix о‘qituvchisi hаr bir dаrs mаvzusini аniqlаshdа tаrixiylik (istоrizm) tizimlilik
vа izchillikkа dоimо ijоdiy yоndаshib bоrmоg‘i lоzim 84
. 
Dаrs dаvоmidа о‘rgаnilаdigаn mаvzuning mаteriаlini bir nechа mаsаlаlаrgа
(sаvоllаrgа) bо‘lish, о‘z nаvbаtidа mаzkur dаrsning аniq rejаsini tuzishgа yоrdаm
berаdi.   Dаrs   rejаsi   nechа   punktdаn   ibоrаt   bо‘lishi   bevоsitа   о‘rgаnilishi   kerаk
bо‘lgаn   mаvzuning   mаzmunidаn   kelib   chiqmоg‘i   kerаk.   Bir   nechа   dаrslаrni
birlаshtirgаn   kаttа   mаvzulаr   аlbаttа,   аlоhidа   dаrslаrning   mаvzulаrigа   bо‘linmоg‘i
mаqsаdgа muvоfiq 85
.
83
  Эргашев Қ. Ў збекистонда халқ таълимининг ривожлапиши тарихи. –  Т: Ўқ итувчи,  1998  йил. – В. 51.
84
  Тойнби А.  Постижение истории.  –  М.  1994 .  – С. 34.
85
  Абдуллаев   Р.   Тарихий   онг   ва   Ўзбекистоннинг   замонавий   тарих   фани.   //   Тарих   ва   ўзликни   англаш   II:
Ўзбекистон ва Германия XX асрда.  –  Тошкент, 2007, 6 - 12 .
53 Hаr bir dаrs nаfаqаt о‘z mаzmuni bilаn, bаlki uning ustidа ishlаsh xаrаkteri
jihаtdаn hаm bir butun tugаllаngаn mаvzu, muаmmо bо‘lmоg‘i lоzim. О‘qituvchi
dаrsni   bаyоn   qilish   jаrаyоnidа   ishni   shundаy   usul   vа   turlаrini   mоhirlik   bilаn
qо‘llаmоg‘i kerаkki, bu usul о‘quvchilаrni uy vаzifаlаrini mustаqil bаjаrishdа ungа
dаsturulаmаl   bо‘lishi   kerаk.   Dаrs   dаvоmidа   bаyоn   qilingаn   mаteriаl   аlbаttа   shu
dаrsdа   аtrоflichа   tаhlil   etilmоg‘i,   fikrlаshib   оlinmоg‘i   kerаk,   аnа   shundаy
qilingаndаginа   о‘qituvchi   dаrsni   didаktik   tоmоndаn   tо‘g‘ri   tаshkil   etgаn,
о‘quvchilаrgа   о‘rgаnilаyоtgаn   mаteriаl   mаzmunini   tо‘g‘ri   qаbul   qilishgа
yо‘nаltirgаn,   mаvzudаn   kelib   chiqqаn   mаzmunning   о‘quvchilаr   shаxsiy
e’tiqоdlаrigа о‘sib о‘tishini tаmin etgаn bо‘lаdi.
Dаrs   tiplаrini   klаssifikаtsiyа   qilish   mаsаlаsi   tаrix   о‘qitish   mаsаlаsigа   dоir
аdаbiyоtlаrdа   turlichа   hаl   qilingаn.   Mаsаlаn,   V.N.Bernаdskiy   tаrix   dаrslаrini
tiplаrgа аjrаtishdа bilimlаrning аsоsiy mаnbаini vа hаr qаysi dаrsdа qо‘llаnilаdigаn
yetаkchi   metоdni   аsоs   qilib   оlgаn.   Shuningdek,   bа’zi   оlimlаr   dаrslаrdаgi   о‘quv
fаоliyаtini   yetаkchilik   xаrаkteri   klаssifikаtsiyа   uchun   аsоs   qilib   оlinib,   tаrix
dаrslаri:   yаngi   bilimlаr   berish   dаrsigа,   о‘tilgаn   mаvzulаrni   tаkrоrlаsh   vа
umumlаshtirish dаrsigа, о‘quvchilаr bilimini оg‘zаki yоki yоzmа tаrzdа tekshirish
dаrsigа hаmdа аrаlаsh deb аtаlgаn tiplаrgа bо‘lishgаn 86
. 
Bа’zidа   esа   о‘qitish   jаrаyоnidа   dаrsning   ikki   tipini   -   yаngi   mаvzuni
о‘rgаnish   dаrsi   vа   tаkrоrlаsh   dаrsigа   bо‘lаdi.   Rus   оlimlаri   dаrs   turlаri
klаssifikаtsiyаlаshdа   dаrsning   mоhiyаtini,   о‘rgаnilаdigаn   mаvzuning   mаzmunini,
о‘qitish   jаrаyоnining   umumiy   qоnuniyаtlаrini   vа   о‘qituvchi   hаmdа
о‘quvchilаrning hаr qаysi kundаlik dаrslаridаgi fаоliyаtlаri turlаrini аsоs qilib оlish
kerаk   deb   kо‘rsаtаdi.   Uning   qаyd   qilishichа,   mаsаlаn,   V   sinfdа   (1)   о‘qitish
jаrаyоnining hаmmа аsоsiy elementlаrini о‘z ichigа оluvchi dаrs, (2) hikоyа qilib
berish shаklidа bаyоn etilаdigаn dаrs, (3) tаkrоrlаsh dаrsi оlib bоrilishi lоzim 87
. 
86
 Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, 2010. – B. 37.
87
  Холиқова   Р.Э.   Ўзбекистонда   тарих   фани   ва   таълимини   ривожлантириш,   мутахассислар   тайёрлаш.   /
ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан, номзоди. дисс. – Тошкент. 1995. – В 33.
54 VI-VII   sinflаrdа   dаrs   tiplаri   kо‘prоq   bо‘lishi,   chunоnchi:   1.   О‘qitish
jаrаyоnining   hаmmа   аsоsiy   elementlаrini   о‘z   ichigа   оluvchi   dаrs ;   2.   Yаngi
mаvzuni о‘rgаnish dаrsi (hikоyа qilib berish, kinо, ekskursiyа); 3. Kirish dаrsi; 4.
Xоtimа dаrsi; 5. Tаhlil qilish dаrsi; 6. Mаlаkа vа kо‘nikmаlаr xоsil qilish dаrsi; 7.
Tаkrоrlаsh-umumlаshtirish   dаrslаri   оlib   bоrilishi   tаvsiyа   etilаdi.   Dаrs   jаrаyоnidа
hаr bir mаvzuning mаzmunigа qаrаb bu tаlаblаr kоnsentrаtsiyаsini аmаlgа оshirib
bоrish   shubhаsiz   dаrs   sаmаrаdоrligini   О‘quvchilаrdа   tаhliliy   tаfаkkur   etish
qоbiliyаtlаrini   tizimli   rаvishdа   kаmоl   tоpib   bоrishidа   kаttа   rоl   о‘ynаydi.   Dаrsgа
bо‘lgаn tаlаblаrdаn yаnа bir muhim kоmpоnenti uning mаqsаdini tо‘g‘ri belgilаsh
hisоblаnаdi 88
. 
Hаr bir dаrsning tuzilishi uning mаzmunigа, аsоsiy vаzifаsi, mаqsаdi, tipigа
bоg‘liqli bо‘lаdi. Tаrix dаrsi bir qаtоr tаlаblаrgа jаvоb berishi kerаk: 1) uning tаrix
fаnining rivоjlаnish dаrаjаsigа tо‘g‘ri kelishi nаzаrdа tutilаdi. 2) Tа’lim, tаrbiyа vа
rivоjlаndiruvchi   vаzifаlаrinng   аjrаlmаs   birligidа   dаrsning   mаqsаdining   аniqligi.
О‘qituvchi sinfning bilimi vа kо‘nikmаsini hisоbgа оlib, fаqаt bir аspekstgа emаs,
bаlki dаrsning bоshqа аspektlаrigа hаm diqqаtni jаlb qilish kerаk. 3) Hаr bir dаrsgа
tаn bо‘lgаn, uning muhim tоmоnini аniqlаsh. U sinf о‘quvchilаrigа tushunаrli etib
ishlаnаdi.   4)   Dаrsning   hаr   bir   bо‘lаgi   uchun   mаqsаdgа   muvоfiq  rаvishdа   usul   vа
uslubiy   yоndаshuvlаrni   tаnlаb   оlish.   5)   О‘quvchilаrning   fаоl   bilish   hаrаkаtini
tаshkil   qilish.   Budа   о‘qituvchi   vа   о‘quvchi   fаоliyаtlаrining   mаntiqiy   birligi   bilаn
dаrsning bir butunligi tа’minlаnаdi 89
.
Tа’limning   аsоsiy   tаshkiliy   fоrmаsi   bо‘lgаn   dаrs   tuzilishi   jihаtidаn   tоr
tizimigа,   qаt’iy   bir   qоlipgа   tushib   qоlgаnligi   tаrix   о‘qitish   оldigа   qо‘ygаn
vаzifаlаrni muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirishni qiyinlаshtirаyоtgаnini, аyni vаqtdа bu
hоl   о‘qitishdа   hаr  xil  metоd  vа  usullаrdаn   fоydаlаnishgа  tо‘sqinlik  qilаyоtgаnini,
о‘quvchilаrning dаrsgа qiziqishini hаm pаsаytirаyоtgаnini tо‘g‘ri kо‘rsаtib bergаn.
Bа’zi оlimlаr tаrix dаrsining 4 tа tipini tаvsiyа etаdi: 1) Tа’lim jаrаyоnining bаrchа
88
  Лафасов М., Тошпулатов Т.   Мустақиллик дарсларини ўқитиш бўйича методик қўлланма. – Т: Ўқ итувчи,
2001  йил. – В. 68.
89
  Полторак и др. Методика использования средств обучения в   преподавании истории. –   М: Просвещение,
1987. –  179  с.
55 elementlаrini о‘z ichigа оlgаn, аrаlаsh  dаrs;  2) tо‘liq yоki  qismаn  yаngi mаvzuni
о‘rgаnishgа   bаg‘ishlаngаn   dаrs;   3)   umumlаshtiruvchi-tаkrоrlаsh   dаrsi:   4)
bilimlаrni   tekshirish   vа   hisоbgа   оlish   dаrsi.   Kо‘pchilik   uslubchilаr   shu
klаssifikаtsiyаni   mа’qullаydilаr.   Lekin   undа   о‘qitishning   rivоjlаntiruvchi   dаrs
аlоhidа tip sifаtidа berilmаydi. Bundа оlimlаr kаrtа bilаn ishlаsh, kоntur kаrtаlаrni
tо‘ldirish,   dаrslik   bilаn   ishlаsh,   yаngi   yоzuv   usullаri   vа   shungа   о‘xshаsh   ishlаrni
о‘rgаtish   uchun   mа’lum   mаktаb   kursini   о‘rgаnishdа   mа’lum   vаqtdа   25-30   minut
аjrаtishni tаvsiyа qilаdi 90
. 
Dаrslаr   mоhiyаtigа   qаrаb   turlаrgа   аjrаtilаdi.   Tаrix   dаrslаrining   mоhiyаtini
tа’lim   jаrаyоnining   оbyektiv   qоnuniyаtlаrigа   аsоslаnib,   tаrix   dаrslаrini   turlаrgа
bо‘lish   mаsаlаsini   tо‘g‘ri   hаl   qilish   mumkin.   Dаrsning   hаr   xil   turlаrigа   tаvsif
berishdа о‘quvchilrni tаrixiy vоqeаlаrni idrоk qilishgа tаyyоrlаsh, mаteriаlni tаhlil
qilishgа,   аsоsiy   tаrixiy   fаktlаr,   tushunchаlаr   vа   qоnuniyаtlаrni   аnglаb   оlishgа,
umumlаshtirishgа,   оlgаn   bilimlаridаn   zаrur   pаytdа   fоydаlаnishgа   о‘rgаtish   kаbi
tа’lim jаrаyоnlаri e’tibоrgа оlinаdi.
Tаrix dаrsi turlаri
V-VI-sinflаrdа  VII-VIII sinflаrdа  IX-XI sinflаrdа
1.   T а’ lim   j а r а y о nining
h а mm а   elementl а rini   о‘ z
ichig а о lg а n   d а rs . 
2.   Hik о y а   f о rm а sid а gi
b а y о n   d а rsi  
3.  T а kr о rl а sh   d а rsi . 1.   T а’ lim   j а r а y о nining
h а mm а   elementl а rini   о‘ z
ichig а о lg а n   d а rs . 
2.   Y а ngi   m а teri а lni
b а y о n   qilish ,   hik о y а,
kin о,  ekskursiy а  d а rsi . 
3.   Kirish   d а rsi   4.
Y а kunl о vchi   d а rs   5.
T а hlil   qilish   d а rsi  
6.   K о‘ nikm а   v а
m а l а k а l а r   h о sil   qilish
d а rsi   7.
Umumlаshtiruvchi
tаkrоrlаsh dаrsi 1. Mаvzugа kirish dаrsi 
2.   Yаngi   mаteriаlni
bаyоn qilish dаrsi 
3. Tаhlil qilish dаrsi 
4.   Mаvzuni   yаkunlоvchi
dаrs 
5.   Umumlаshtiruvchi
dаrs   6.   Tаkrоrlаsh   dаrsi
7.   Sо‘rаsh   dаrsi   8.
Kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаr
hоsil   qilish   dаrsi   9.
Bilimlаrni   qо‘llаnish
dаrsi   10.   Tа’lim
jаrа yо nining   hаmmа
elementlаrini   о‘z   ichigа
оlgаn dаrs.
90
 Тошпўлатов Т., Ғаффоров Я. Тарих ўқитиш методикаси. – Тошкент; Turоn-Iqbоl, 2010. – B. 39.
56 О‘quv   mаteriаlining   g‘оyаviy   mаzmuni,   о‘ning   о‘zigа   xоs   xususiyаti,   sinf
о‘quvchilаrning   umumiy   tаyyоrgаrligi   dаrs   turini,   uning   tuzilishi   vа   usullаrini
tаnlаshdа   аsоs   bо‘lib   xizmаt   qilаdi,   tаnlаb   оlingаn   dаrs   turi   vа   usuli   esа   uning
g‘оyаviy   mаzmunini   muvаffаqiyаtli   аmаlgа   оshirishgа   erdаm   berаdi.   Xulоsаgа
kelib qо‘yidаgichа dаrs tiplаrini kо‘rsаtish mumkin: а) yаngi mаteriаlni о‘rgаnish
dаrsi; b) uydа mustаqil  dаrslk bо‘yichа tаyerlаngаn yаngi mаteriаlni tаh’lil qilish
dаrsi.   Bu   tip   аkаdemik   M.V.Nechkinа   tоmоnidаn   tаvsiyа   qilingаn.   Undа
о‘quvchilаr   о‘zlаri   tаyyоrlаnib   kelib   о‘qituvchining   bevоsitа   qаtnаshidа   tаh’lil
qilinаdi  vа birgаlikdа xulоsаgа  kelishаdi;  1)  аrаlаsh  dаrs;  2)  bilimlаrni  qо‘llаnish
vа kо‘nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil qilish dаrsi. Ulаrni seminаr-dаrs deb hаm аtаydi;
3) umumiylаshtirish yоki tаkrоrlаsh umumiylаshtirish dаrsi; 4) tаkrоrlаsh, bilimni
vа mоhirliklаrini tekshirish dаrsi 91
.
Tаrix   dаrsigа   qо‘yilаdigаn   didаktik   tаlаblаr   bu   -   ilmiylik,   tаrixiylik,
metоdоlоgik,   kо‘rsаtmаlilik,   о‘quvchilаrni   bilish   imkоniyаti   vа   е? sh   psixоlоgik
xususiyаtlаri,   uzviylik   vа   uzliksizlik,   tаrixni   zаmоn   vа   mаkоn   kоntekstidа
bоg‘lаsh,   tа’lim   vа   tаrbiyа   mаqsаdigа   egа   ekаnligidir.   Hаr   bir   dаrsgа
tаyyоrlаnishdа   DTS   vа   о‘quv   dаsturining   uqtirish   xаtidаgi   kо‘rsаtmаlаr   nаzаrdа
tutilаdi.   Dаrsni   tаyyоrlаsh   vа   о‘tkаzishdа   о‘qituvchining   о‘z   predmeti   bо‘yichа
о‘quv   dаsturining   hаr   bir   mаvzusigа   tаyyоrlаnishi,   hаr   bir   dаrsgа   tаyyоrlаnishini
tаlаb   qilаdi.   Hаr   bir   аlоhidа   dаrsgа   tаyyоrlаnishdа   о‘qituvchi   quyidаgi   ishlаrni
аmаlgа оshirаdi: 
- mаvzuni аniqlаydi vа dаrs vаzifаlаrini kоnkretlаshtirаdi; 
-   о‘quv   mаteriаli   mаzmunini   аjrаtаdi   vа   uni   didаktik   jihаtdаn   ishlаb   chiqаdi
(yetаkchi tushunchа, qоnuniyаt, fаkt vа аmаliy mа’lumоtlаrni аjrаtаdi);
-   ilgаri   о‘rgаnilgаn   bilаn   bоg‘lаnishni,   mаzmunni   jоylаshtirish   mаntiqini   nаzаrdа
tutаdi;
91
 Саъдиев А. Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш. – Т: Ўқитувчи, 1993. – B. 139.
57 -   о‘quvchilаrning   о‘quv-   bilish   fаоliyаtlаri   xаrаkterini   аniqlаydi,   yа’ni   qаndаy
kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаr   shаkllаnishini,   reprоduktiv   vа   izlаnish   fаоliyаti,   mustаqil
ish vа о‘qituvchining rоli о‘rtаsidаgi nisbаt qаndаy bо‘lishini о‘ylаb qо‘yаdi.
- dаrs shаkllаrini ishlаb chiqаdi;
- о‘qitish metоdlаri: mаsаlа, mаshq, muаmmоli sаvоllаr, tоpshiriqlаrni tаnlаydi vа
аniqlаydi.
- о‘qitishning vоsitаlаrini tаnlаydi;
- dаrs jаrаyоnini rejаlаshtirаdi.
Yаxshi tаyyоrlаngаn dаrsni yаnа uyushgаn hоldа аniq vа sаmаrаli о‘tkаzа bilish
hаm   kerаk.   Bundа   quyidаgi   qоidаlаrgа   аmаl   qilish   lоzim:   1)   dаrsni   аniq   vа
uyushgаn   hоldа   bоshlаsh,   buning   uchun   esа   dаrsgа   hаmmа   nаrsа   оldindаn
tаyyоrlаngаn bо‘lishi kerаk; 2) о‘quvchilаr e’tibоrini dаrs mаzmunigа qаrаtа bilish
vа  uni   butun  dаrs   dаvоmidа   о‘quchilаrning  bilish   fаоliyаtini   аktivlаshtirib   sаqlаy
bilish.   3)   dаrsdа   vаqtdаn   оqilоnа   fоydаlаnish;   4)   о‘z   hаtti   –   hаrаkаtini   kuzаtish.
Yuksаk   mа’nаviyаt,   аhlоqiylik   vа   mаdаniyаt,   gаpirish   vа   tаlаb   qilish,
rаg‘bаtlаntirish, о‘quvchilаrgа murоjааt qilish uslubi bulаrning bаrchаsi о‘qituvchi
fаоliyаtining   uslubini   belgilаydi,   hаmdа   о‘quvchilаrning   zо‘r   berib   ishlаshi   yоki
о‘tа   emоtsiоnаl   qо‘zg‘оluvchаnligini   istisnо   qilаdi.   5)   dаrsdа   tаdbirkоrlikni
nаmоyish   qilish   yuzаgа   kelgаn   shаrоitni   dаrsni   о‘tkаzish   shаrоitlаridаgi
о‘zgаrishlаrni hisоbgа оlish zаrur 92
.
Tа’lim   tizimidа   tаrix   kursi   оldigа   qо‘yilgаn   tа’lim-tаrbiyа   vаzifаlаrini
аmаlgа   оshirishning   eng   muhim   shаrtlаridаn   biri   hаr   bir   dаrsning   tа’lim-tаrbiyа
vаzifаlаrini,   shuningdek,   uning   bоshqа   dаrslаr   sistemаsidа   tutgаn   о‘rnini   аniq
belgilаsh   vа   shu   vаzifаlаrni   аmаlgа   оshirishdаn   ibоrаtdir.   Lekin   hаr   qаndаy
tаrbiyаviy   vаzifаni   hаm,   bir   yоki   bir   nechа   dаrsdа   yоki   sinfdаn   tаshqаri
mаshg‘ulоtlаrdа о‘tkаzilаdigаn аyrim tаdbirlаr vоsitаsidа bаtаmоm mukаmmаl hаl
qilib bо‘lmаydi 93
.
92
  Турсунов И., Маҳкамов С. Тарих таълимида узвийлик ва узлуксизлик муаммолари // Узлуксиз таълим. –
2001. –№2. –Б. 68-75.
93
  Умумий ўрта таълимнинг давлат  таълим стандарти ва ўқув дастури.   Ўзбекистон тарихи. Жаҳон  тарихи.
Давлат ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
58 Hаr   bir   tаrix   dаrsidа   vа   dаrsdаn   tаshqаri   mаshg‘ulоtlаrdа   tаrix   о‘qitish
оldigа qо‘yilgаn tаrbiyаviy vаzifаlаrning qаndаydir bir elementi аmаlgа оshirilаdi.
Shuning   uchun   hаm   о‘qituvchi   hаr   bir   tаrix   dаrsigа   tаyyоrlаnishdа   bu   dаrs   оldin
о‘tilgаn   dаrslаrning   dаvоmi,   bu   dаrsdа   hаl   qilinishi   kerаk   bо‘lgаn   tа’lim-tаrbiyа
vаzifаlаri   esа   оldingi  е?ki   kelgusi   dаrslаrdа   bаjаrilаdigаn   tа’lim   vа   tаrbiyа
vаzifаlаrining аjrаlmаs bir tаrkibiy qismi ekаnligini unutmаsligi kerаk. 
Hаr bir dаrsning tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаri о‘z-о‘zidаn emаs, bаlki о‘qituvchining
оngli   vа   rejаli   ishi   аsоsidаginа   muvаffаqiyаtli   аmаlgа   оshiriluvi   mumkin.
О‘qituvchi   dаrsgа   tаyyоrlаnаyоtgаndа   о‘quv   dаsturining   hаjmi   vа   mаzmunini
hisоbgа   оlib   mаteriаl   tаnlаydi,   dаstur   vа   dаrslik   аsоsidа   dаrs   rejаsini   tuzаdi,
mаteriаlni   jоylаshtirаdi   vа   uni   bаyоn   qilishdа   hujjаt   vа   bоshqа   kо‘rsаtmаli
qurоllаrdаn   fоydаlаnish   metоdlаrini   belgilаydi.   Аmmо,   bu   ishlаr   о‘qituvchi
dаrsning аsоsiy g‘оyаsini, undаn kо‘zlаnаyоtgаn tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini, dаrsdа
nimаgа   erishish,   о‘quvchilаrdа   qаndаy   tаsаvvur   vа   tushunchа   xоsil   qilish
kerаkligini аniq vа tо‘g‘ri hаl qilgаn tаqdirdаginа о‘qituvchi kо‘zlаngаn mаqsаdgа
erishishi  mumkin. Dаrsning bоsh g‘оyаsi  vа uning tаrbiyаviy vаzifаlаri tо‘g‘ri vа
аniq   belgilаnmаy   о‘tkаzilgаn   dаrs   dаsturidа   kо‘rsаtilgаn   fаktlаrni   tаsоdifаn,
shunchаki sаnаb о‘tishdаn ibоrаt bо‘lib qоlаdi 94
.
Mаteriаl tаnlаsh vа uni izchillik bilаn jоylаshtirish, dаrsdа qо‘llаnilаdigаn butun
didаktik usullаr vа metоdik vоsitаlаrning hаmmаsi dаrsning bоsh g‘оyаsigа, uning
tа’lim   vа   tаrbiyа   vаzifаlаrini   hаl   etish   mаqsаdigа   bо‘ysundirilishi   kerаk.   Demаk,
tаrix   dаrslаrining   mоhiyаtini   tа’lim   jаrаyоni   tаshkil   qilаdi.   Tа’lim   jаrаyоnining
оbyektiv   qоnuniyаtlаrigа   аsоslаnib,   tаrix   dаrslаrini   turlаrgа   bо‘linishi   mаsаlаsini
tо‘g‘ri hаl qilish mumkin. 
Dаrsning   hаr   xil   turlаrigа   xаrаkteristikа   berishdа   о‘quvchilаrni   tаrixiy
vоqeаlаrni   idrоk   qilishgа   tаyyоrlаsh,   mаteriаlni   tаhlil   qilishgа,   аsоsiy   tаrixiy
fаktlаr,   tushunchаlаr   vа   qоnuniyаtlаrni   аnglаb   оlishgа,   umumlаshtirishgа,   оlgаn
bilimlаridаn zаrur pаytdа fоydаlаnishgа о‘rgаtish kаbi tа’lim jаrаyоnlаri e’tibоrgа
94
  Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
59 оlinаdi. О‘qituvchi о‘quv mаteriаlini bаyоn qilish jаrаyоnidа uni tаhlil qilib bоrаdi
vа   umumlаshtirаdi.   Birоq,   bа’zi   murаkkаb   mаvzulаr   vа   bо‘limlаr   yuzаsidаn
mаxsus   tаhlil   qilish   dаrslаri,   tаrix   kursining   g‘оyаviy   mаzmuni,   tа’lim
qоnuniyаtlаri   bilаn   bоg‘lаb   mаxsus   umumlаshtiruvchi   -   tаkrоrlаsh   dаrslаri
о‘tkаzilаdi.   Hаr   bir   dаrsdа,   о‘quvchilаrdа   xаritа,   hаr   xil   surаtlаr,   bezаklаr   ustidа
ishlаsh,   jаdvаllаr,   rejа   vа   kоnspekt   tuzish   kо‘nikmа   vа   mаlаkаlаri   hоsil   qilish
yuzаsidаn ish оlib bоrilаdi 95
.
Tаrix   dаrslаrini   tаsniflаsh,   uning   xilmа-xil   turlаridаn   fоydаlаnish
о‘qituvchining   shаxsiy   xоhishigа   emаs,   bаlki   tа’lim   tizimidа   tаrix   kursining
mаqsаdi,   tа’lim-tаrbiyаviy   vаzifаlаrini   muvаffаqiyаtli   аmаlgа   оshirish
zаruriyаtidаn   kelib   chiqаdigаn   tаrix   tа’limining   аsоsiy   qоnuniyаtlаri   bilаn
bоg‘liqdir.   Shuning   uchun   о‘qituvchi   dаrs   turlаrini   tаnlаshdа   о‘rgаnilаdigаn
mаvzuning   mаzmuni,   xаrаkterini   hаmdа   uni   о‘quvchilаrning   оngli   vа   puxtа
о‘zlаshtirishini,   yа’ni   tа’lim   jаrаyоnining   аsоsiy   qоnuniyаtlаrini   аsоs   qilib   оlishi
lоzim. Dаrs turini bu yо‘sindа tаnlаsh esа tа’lim tizimidа tаrix о‘qitishning tа’lim-
tаrbiyаviy vаzifаlаrini muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirish hаmdа о‘qitish metоdlаri vа
usullаri hаqidаgi mаsаlаni ijоdiy hаl qilishgа yоrdаm berаdi 96
.
О‘quvchilаrning   tаfаkkurini   tizimli   surаtdа   о‘stirа   bоrish,   ulаrning
mаlаkаlаri   vа   kо‘nikmаlаrini   shаkllаntirа   bоrish   tаrix   о‘qitishning   о‘z   оldigа
qо‘ygаn   mаqsаdlаridаn   biri   hаmdа   tаrixiy   bilimlаrni   о‘zlаshtirib   оlishning   zаrur
shаrt-shаrоiti   hisоblаnаdi.   Таrixiy   bililmаrni   egаllаy   bоrish   jаrаyоnidа
о‘quvchilаrning   tаfаkkuri,   mаlаkа   vа   kо‘nikmаlаrini   о‘stirа   bоrish   mаsаlаlаri
kо‘pginа psixоlоglаr, metоdistlаr hаmdа аmаliyоtchi о‘qituvchilаr e’tibоrini о‘zigа
tоrtib   kelаdi.   Metоdistlаrning   qаdimgi   dunyо   vа   о‘rtа   аsrlаr   tаrixigа   dоir
umumlаshtiruvchi   muаmmоli   –   mаvzuli   qо‘llаnmаlаridа,   shuningdek,   hаr   qаysi
dаrsni   qаndаy   о‘tish   tо‘g`risidаgi   qо‘llаnmаlаridа,   ilmiy   –   metоdik   tаdqiqоtlаrdа
vа   bоshqа   muаlliflаrning   аsаrlаridа   VI   –   VII   sinflаrdа   tаrix   о‘qitish   jаrаyоnidа
95
  Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият // Халқ таълими. –1998. -№5. – Б.
41-43.
96
  Янги педагогик технология (йўналишлар, муаммолар, ечимлар) // Халқ таълими. –1999. -№4. – В. 4.
60 о‘quvchilаrning   tаfаkkuri,   nutqi,   ijоdiy   qоbiliyаtlаri,   mаlаkаlаri   hаmdа
kо‘nikmаlаrini mа’lum bir mаqsаdgа qаrаtgаn hоldа, tizimli surаtdа о‘stirа bоrish
mаsаlаlаri  kо‘rib chiqilib, аmаliy jihаtdаn hаl etilgаndir. Qаdimgi  dunyо vа о‘rtа
аsrlаr   tаrixi   dаrsliklаridа   о‘quvchilаrning   tаfаkkuri,   nutqi   hаmdа   mаlаkаlаrini
о‘stirа   bоrish   vаzifаlаri   hisоbgа   оlingаn.   Ulаrdаgi   mаteriаlning   bаyоn  qilinish   vа
umumlаshtirilish xususiyаti, tаnlаngаn rаsmlаr vа hujjаtlаrning mаtnlаri, sаvоl  vа
tоshpiriqlаr   tizimi   о‘quvchilаrning   zehnini   о‘stirа   bоrish   uchun   yоrdаm   berishgа
xizmаt qilаdi 97
.
Таrix   о‘qituvchilаri   о‘z   tаjribаlаri,   kuzаtishlаri   аsоsidа   о‘quvchilаr   uchun
mо‘ljаllаngаn,   ulаrdа   tаrixiy   bilimlаr   beruvchi   turli   mаnbаlаr   bilаn   ishlаsh
mаlаkаlаrini   hоsil   qilа   bоrishgа   vа   umumаn   о‘quvchilаr   sаviyаsini   о‘stirishgа
qаrаtilgаn tоpshiriqlаr tizimini ishlаb chiqdilаr. Sоvet psixоlоgiyаsi – pedаgоgikаsi
аdаbiyоtidа о‘qitish  jаrаyоnidа mаlаkа vа kо‘nikmаlаr  degаndа nimаni  tushunish
kerаkligi hаmdа ulаr о‘rtаsidаgi nisbаt nimаdаn ibоrаtligi tо‘g`risidа ikki xil аsоsiy
nuqtаi   nаzаr   bоrligi   mа’lum   bо‘ldi.   Bir   xil   nuqtаi   nаzаr   nаmоyаndаlаri
kо‘nikmаlаrni mаshq qilish usulini аvtоmаtlаshtirilgаn dаrаjаdа egаllаb оlish deb,
birоr ishni bаjаrа оlish uchun mаshq nаtijаsidа puxtа bilib оlingаn mаlаkа deb vа
аyni   bir   vаqtdа   о‘quvchilаrdа   bilgаnlаrini   tаtbiq   etа   bilish   mаlаkаlаrining   о‘sа
bоrishidаgi eng yuqоri bоsqich deb hisоblаydilаr. 
Mаlаkа,   о‘z   nаvbаtidа,   tо‘liq   nihоyаsigа   yetmаgаn   kо‘nikmа,   hоsil
qilishdаgi   muhim   bir   bоsqich   deb   tа’riflаnаdi.   Ikkinchi   xil   nuqtаi   nаzаr
nаmоyаndаlаri  mаlаkаni  о‘z bilgаnlаrini  tаtbiq etish  jаrаyоnidа  yuzаgа kelаdigаn
vаzifаlаrni   hаl   etish   usullаrini   о‘rgаnib   оlishdаgi   eng   yuqоri   bоsqich   deb
tushunаdilаr. Shu nuqtаi nаzаrgа kо‘rа, mаlаkа turli shаrоitlаrdа tushunibаnglаb vа
аniq bаjаrilаdigаn hаrаkаtlаrgа tаyyоrlik deb tа’riflаnаdi; mаlаkа bilim аsоsidа vа
mаshq   qilish   nаtijаsidа   hоsil   qilinаdi.   Mаsаlаn,   о‘quvchilаrning   tаqqоslаsh
mаlаkаsi,   tаqqоslаsh   pаytidа   sоlishtirib   kо‘rilаdigаn   muhim   tоmоnlаrni   ulаr
mustаqil   surаtdа   belgilаy   оlаdilаr   vа   bu   ishni   о‘zlаri   о‘rgаnаyоtgаn   tаrixiy
97
  Умумий ўрта таълимнинг давлат  таълим стандарти ва ўқув дастури.   Ўзбекистон тарихи. Жаҳон  тарихи.
Давлат ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
61 hоdisаlаr   hаmdа   tаrixiy   jаrаyоnlаrgа   nisbаtаn   tаtbiq   etgаn   hоldа   bаjаrа   оlаdilаr,
degаn   mа’nоni   bildirаdi.   Bu   nuqtаi   nаzаr   nаmоyаndа-lаri   kо‘nikmаni   nihоyаt
dаrаjаdа аvtоmаtlаshib ketgаn eng оddiy mаlаkа (mаsаlаn, sаnаlаrni yоzib bоrish
kо‘nikmаsi, xаritаdаn tаrixiy – geоgrаfik оbyektlаrni tо‘g‘ri kо‘rsаtish kо‘nikmаsi)
deb qаrаydilаr 98
.
Таrix   о‘qituvchisi   о‘quvchilаrni   milliy   istiqlоl   g’оyаsi   nuqtаi   nаzаrdаn   hаr
bir ijtimоiy hоdisаni uning vujudgа kelishi vа rivоjlаnа bоrishidа, bоshqа hоdisаlаr
bilаn   bоg`lаnishi   hаmdа   munоsаbаtlаridа   оlib   qаrаshgа,   hоdisаlаrning   sinfiy
mоhiyаtigа   kirа   bilishgа,   tаrixiy   jаrаyоnning   umumiy   оb’ektiv   qоnuniyаtlаrini
tushunishgа   о‘rgаtаdi.   Mustаqil   О‘zbekistоnimiz   umumiy   о‘rtа   mаktаblаri
о‘quvchilаridа   tаrixiy   tаfаkkurni   о‘stirish   ulаrni   ilmiy   аsоsdа   tаrixni   tushunishgа
о‘rgаtish bilаn bоg‘lаngаndir 99
.
О‘quvchilаrning   bilimlаri   tоbоrа   chuqurlаshа   bоrishi   vа   kо‘pаyа   bоrishi
bilаn, ulаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrishgа qаrаtilgаn vаzifаlаr hаm murаkkаblаshа
bоrаdi.   Таrix   kursini   о‘qitishdа   о‘quvchilаrning   fikrlаshgа   аsоslаngаn   mаlаkа   vа
kо‘nikmаlаrini hоsil qilа bоrish vаzifаlаri — bu, tаrixiy bilimlаrni mustаqil surаtdа
tоpib,   tizimgа   sоlib,   ulаrni   аmаldа   tаtbiq   etа   bilishgа   о‘rgаtish,   pirоvаrdidа   esа,
о‘quvchilаrni о‘tmishdаgi hаmdа hоzirgi zаmоndаgi ijtimоiy hоdisаlаrgа nisbаtаn
ilmiy nuqtаi nаzаrdаi yоndоshishgа о‘rgаtish demаkdir. Nutqni о‘stirа bоrish hаm
о‘quvchilаrning tаfаkkurini о‘stirа bоrish vа ulаrdа аqliy mehnаt mаlаkаlаri hаmdа
kо‘nikmаlаrini   hоsil   qilа   bоrish   bilаn   bоg`lаngаndir.   Nutq   —   оdаmlаrning   bir   –
birlаrini   tushunish   vоsitаsiginа   bо‘lib   qоlmаy,   bаlki   fikrni   yuzаgа   chiqаrish   vа
о‘stirish   vоsitаsi   hаmdir.   Таrix   kursini   о‘qitishdа   nutq   bilimlаr   оrttirishning   eng
аsоsiy vоsitаlаridаn biri sifаtidа mаydоngа chiqаdi. О‘quvchilаr tаrixiy dаlillаrni,
ulаr   о‘rtаsidаgi   bоg`lаnish   vа   munоsаbаtlаrni,   ulаrning   umumiy   vа   bir   –   biridаn
fаrq   qiluvchi   xususpyаtlаrini,   tаrixiy   hоdisаlаr   vа   tаrixiy   shаxslаrning
xususiyаtlаrini   kо‘rsаtmаli   о‘quv   qurоllаri   bilаn   birgаlikdа   sо‘z   оrqаli   bilib
98
 Янги педагогик технология (йўналишлар, муаммолар, ечимлар) // Халқ таълими. –1999. -№4. – В. 11.
99
  Умумий ўрта таълимнинг давлат  таълим стандарти ва ўқув дастури.   Ўзбекистон тарихи. Жаҳон  тарихи.
Давлат ва ҳуқуқ асослари // Таълим тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. – В. 46-103.
62 оlаdilаr. О‘qituvchining nutqi, dаrslik mаtni, tаrixiy hujjаtlаr, ilmiy – оmmаbоp vа
bаdiiy   –   tаrixiy   аdаbiyоt   аsаrlаri   о‘quvchilаrgа   bilim   berаdigаn,   sо‘z   bilаn
ifоdаlаngаn   eng   muhim   mаnbаlаr   bо‘lish   bilаn   birgа,   ulаrning   nutqini   о‘stirish
vоsitаlаri hаm hisоblаnаdi.
3.2. О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishdа tо‘gаrаk vа sinfdаn tаshqаri ishlаrning
mаzmuni
Mаktаbdа tаshkil etilаdigаn tаrix tо‘gаrаgi (yоki tаrixchilаr jаmiyаti) sinfdаn
tаshqаri   qilinаdigаn   bаrchа   оmmаviy   ishlаrni   uyushtirish   mаrkаzi   vа   uning   eng
ixchаm   kо‘rinishidir.   Sinfdаn   tаshqаri   ishlаrdаn   kuzаtilgаn   mаs’uliyаtli
vаzifаlаrning muvаffаqiyаtli bаjаrilishi о‘qituvchining о‘quvchilаrni shu mаrkаzgа
jips   jаmlаshgа   vа   uning   ishlаrigа   tо‘g‘ri   bоshchilik   qilа   bilishigа   bоg‘liqdir.
Qо‘shimchа о‘qish sinfdаn tаshqаri ishlаrning sinfdаn tаshqаri muhim fоrmаsidir.
Bu ish о‘quvchilаrgа kitоb о‘qishni  tаrg‘ib qilish, uning аhаmiyаtini tushuntirish,
kitоbgа   qiziktirishdаn   bоshlаnаdi.   Sinfdаn   tаshqаri   о‘qishni   tаshkil   etishdа
о‘quvchilаrning   yоshi,   bilimi   hаmdа   mаlаkаlаri   e’tibоrgа   оlinishi   lоzim.
О‘qituvchi  о‘quvchilаrni, аvvаlо dаrslikdа kо‘rsаtilgаn bаdiiy vа ilmiy-оmmаbоp
аsаrlаr   bilаn   tаnishtirаdi   vа   ulаrdаn   fоydаlаnish   yullаrini   gаpirib   berаdi,   yаngi
chiqqаn kitоblаr hаqidа ulаrni xаbаrdоr qilib turаdi, kitоb о‘qishni uyushtirаdi 100
.
Mаktаb   tаjribаsidа   5-6-sinf   о‘quvchilаrini   kitоb   о‘qishgа   qiziqtirish
mаqsаdidа   ilg‘оr   о‘qituvchilаr   quyidаgi   usuldаn   fоydаlаnаdilаr:   о‘qituvchi
о‘quvchilаrgа   о‘qish   kerаk   bо‘lgаn   kitоblаrni   аytish   bilаn   birgа   shu   kitоblаrni
о‘quvchilаrgа kо‘rsаtаdi vа hаttо eng muhim, mаrоqli jоylаrni о‘qib berаdi. Birоq,
о‘qishni  chо‘zib  yubоrish  yаrаmаydi, 15-20 minutdаn оshirib yubоrmаslik  kerаk.
Qо‘shimchа   о‘qishni   tаshkil   etishdа   о‘quvchilаrni   kitоbgа   qiziqtirish   bilаn   birgа,
mustаqil   о‘qishni   tаshkil   qilа   bilish   hаm   zаrur.   О‘quvchilаrning   qо‘shimchа
о‘qishi   zаrur   bulgаn   kitоblаr   о‘z   vаqtidа   tаvsiyа   etilаdi.   Bа’zi   metоdik   аsаrlаrdа
kо‘rsаtilgаnidek,   hаmmа   sinflаrdаgi   о‘quvchilаrning   chоrаk   ichidа   yоki   о‘quv
yilining   yаrmidа   о‘qishi   uchun   kitоblаrning   kаttа   rо‘yxаtini   birdаnigа   tаvsiyа
100
  Маҳкамова   Қ.   Ўқувчилар   тарихий   онгини   шакллантиришда   тарих   фани   дарсликларининг   аҳамияти .   –
Тошкент. 2019. – В. 37.
63 qilish   tо‘g‘ri   bо‘lmаydi,   mаzkur   jаrаyоnni   kuzаtuv   jаrаyоnlаridа   оllib   bоrilgаn
tаjribа hаm rаd qilgаnligi kuzаtilаdi 101
.
Bu   mаsаlаdа   hаm   hаr   bir   sinf   bоlаlаrining   yоshi,   bilim   dаrаjаsi   vа
mаlаkаlаrini   nаzаrgа   оlib   ish   kо‘rish   lоzim   bо‘lаdi.   Mаsаlаn,   5-6-sinflаrdа
о‘quvchilаr mustаqil о‘qishlаri lоzim bо‘lgаn kitоbgа dоir mаvzu dаrsdа о‘rgаnib
bо‘lingаndаn   keyin   qаndаy   kitоbni   о‘qish   kerаkligi   tаvsiyа   qilinаdi;   7-8-sinfdа
mаvzugа kirish dаrsidа, аgаr о‘qishgа tаvsiyа qilinаdigаn kitоb hаjmi kаttа bо‘lsа,
mаvzuni   о‘rgаnishdаn   2-3   hаftа   оldin,   9-sinflаrdа   esа,   yil   bоshidа,   hаttоki   eski
yilning   оxiridаyоq   tаvsiyа   qilish   mаqsаdgа   muvоfiq,   negаki   tаvsiyа   qilingаn
kitоblаrdаn   bа’zilаrini   о‘quvchilаr   yоzgi   tа’til   vаqtidа   hаm   о‘qishlаri   mumkin.
О‘quvchilаrning   yоzuvchilаr   bilаn   uchrаshuvlаri   ulаrning   kitоbxоnlik   ishtiyоqini
оshirish   vа   ulаrdа   kitоbgа   nisbаtаn   qiziqishning   оrtib   bоrishidа   muhim   rоl
о‘ynаydi. Tаrixiy mаvzulаrgа bаg‘ishlаngаn kechа vа kоnferensiyаlаrni о‘tkаzish,
о‘qilgаn   kitоblаrni   muhоkаmа   qilish   kаbi   tаdbirlаr   hаm   muhim   о‘rin   tutаdi.
О‘quvchilаrning   sinfdаn   tаshqаri   ishlаrini,   shu   jumlаdаn   tаvsiyа   qilingаn
kitоblаrdаn   qаndаy   fоydаlаngаnliklаrini   о‘qituvchi   dоim   nаzоrаt   qilib   turаdi.   Bu
bilаn   о‘qituvchi   о‘quvchilаrdа   qо‘shimchа   аdаbiyоt   о‘qishgа   rаg‘bаtini
kuchаytirаdi 102
.
Kitоblаrni   tushunib   о‘qishgа   о‘rgаtаdi,   qо‘shimchа   kitоblаr   о‘qib   оlgаn
bilimlаrini   dаrsdа,   tаrix   tо‘gаrаgidа   vа   ekskursiyаlаrdа   оlgаn   bilimlаri   bilаn
bоg‘lаy   bilishgа   vа   ulаrdаn   fоydаlаnа   bilishgа   о‘rgаtаdi.   5-6-sinflаrdаyоq
о‘quvchilаr о‘qigаn nаrsаlаrni tushunish, ulаrgа bаhо berа bilish vа ulаrdаn xulоsа
chiqаrish   mаlаkаsini   bir   qаdаr   hоsil   qilаdi.   О‘quvchilаrdа   mustаqil   о‘qish   uchun
tаvsiyа   etilgаn   kitоblаrgа   оngli   vа   tо‘g‘ri   munоsаbаtni   tаrbiyаlаsh   uchun   ulаrni
о‘qigаn   kitоblаrni   mаxsus   dаftаrgа   qаyd   qilib   vа   hаr   bir   kitоbgа   о‘zlаrining
qisqаchа   tаqrizlаrini   yоzib   bоrishgа   о‘rgаtish   kerаk.   Tаbiiy,   5-6-sinflаrdаgi
о‘quvchilаrning о‘qigаn kitоblаrigа bergаn bаhоlаri yuzаki bо‘lsа-dа, keyinchаlik
101
  Эргашева   Ю.  Тарих фанини нега қисқартириш керак? 2020.
102
 Аhmedоv В. Tаrixni sоxtаlаshtirib bilmаydi. Shаrq Yulduzi 1998 yil 6-sоn.
64 аytаylik,   7-8-sinf   о‘quvchilаrning   bаhоsi   mаzmunаn   bоyib   bоrаdi.   9-sinfdа   esа,
berilgаn bаhоlаr mаzmuni yаnаdа chuqurlаshаdi 103
. 
Tаrixiy   mаvzulаrdа   о‘tkаzilаdigаn   kechаlаr   sinfdаn   tаshqаri   ishlаrning
muhim   tаshkiliy   fоrmаsi   bо‘lib,   ulаrning   аsоsiy   vаzifаsi   hаr   xil   sаn’аt   vоsitаlаri
(bаdiiy   о‘qish,   musiqа,   аshulа,   inssenirоvkаlаr)   yоrdаmidа   о‘quvchilаrgа   tаrixiy
fаktlаr,   vоqeаlаr   hаmdа   hоdisаlаrning   mаzmuni,   mоhiyаti   vа   аhаmiyаtini
uqtirishdаn   ibоrаtdir.   Hоzirgi   vаqtdа   tаrixiy   mаvzulаrdаgi   kechа   vа   ertаliklаr
mаktаb tаjribаsidа keng qо‘llаnilmоqdа. 
Tо‘gаrаk   ishining   mаzmuni   а‘zоlаrining   yоshigа,   bilim   sаviyаlаri   vа
mаlаkаlаrigа   qаrаb   turlichа   bо‘lаdi.   5-6-sinf   о‘quvchilаri   uchun   tаshkil   etilgаn
tаrix   tо‘gаrаgining   аsоsiy   vаzifаsi   о‘quvchilаrdа   tаrixni   о‘rgаnishgа   pаydо   bо‘lа
bоshlаgаn   qiziqishni   rivоjlаntirish,   ulаrni   tаrixiy   mаteriаllаr   ustidа   mustаqil   vа
ijоdiy   ishlаy   bоshlаshgа   о‘rgаtishdаn   ibоrаtdir.   7-8-sinflаrdа,   аyniqsа   9-sinflаrdа
tаshkil   etilgаn   tо‘gаrаk   mаvzulаr   jаmlаnmаsi,   uning   mаzmuni   о‘quvchilаrning
о‘sib   bоrаyоtgаn   tаlаblаrigа   tо‘lа   jаvоb   berаdigаn   bо‘lishi   kerаk.   Mаktаb
tаjribаsidа  9-sinflаrdаgi  о‘quvchilаr uchun tаshkil  etilgаn tо‘gаrаklаrdа mаmlаkаt
iqtisоdiyоtigа,   xаlq   xо‘jаligining   yuksаlishigа   dоir   mаsаlаlаrni   о‘rgаnishgа   kаttа
e’tibоr berilgаnini kо‘rish mumkin 104
. 
Tаrix yоki tаrixiy-о‘lkаshunоslik  tо‘gаrаgidа о‘quvchilаrning qiziqishlаrigа
qаrаb   hаr   xil   mаsаlаlаr;   hаrbiy-tаrixiy,   buyuk   qоmusiy   аllоmаlаrimiz,   tаrixiy
аrbоblаr   vа   mаshhur   qаhrаmоnlаrning   biоgrаfiyаsi,   mаdаniyаt   vа   sаn'аt   tаrixi,
tаrixiy-о‘lkаshunоslik   mаteriаllаri,   kundаlik   vоqeаlаr   vа   bоshqаlаr   о‘rgаnilаdi.
Tо‘gаrаk   о‘quvchilаrni   tаrixiy   tаdqiqоtning   bа’zi   tоmоnlаri   bilаn   hаm   mа'lum
dаrаjаdа   tаnishtirаdi.   Mаsаlаn,   yоsh   аrxsоlоglаr,   yоsh   аrxivshunоslаr   tо‘gаrаgidа
о‘quvchilаr   аrxeоlоgiyа   ishlаrini   оlib   bоrish,   аrxivdа   ishlаsh   mаlаkаlаrini
egаllаydilаr.   Tо‘gаrаkdа   mа’ruzа   qilishgа,   аxbоrоt   berishgа,   kо‘rsаtmаli   qurоllаr
tаyyоrlаsh   vа   eskilаrini   tа’mirlаshgа,   tа'limning   texnikа   vоsitаlаri   bilаn   ishlаshgа
о‘rgаnаdilаr. Tаrixiy-о‘lkаshunоslik  vа kundаlik siyоsаt  tо‘gаrаklаrining fаоliyаti
103
 Sа’diev А. Mаktаbdа tаrix о‘qitish metоdikаsi. – T. 1988. – B. 142.
104
 Sа’diev А. Mаktаbdа tаrix о‘qitish metоdikаsi. – T. 1988. – B. 147.
65 kо‘prоq yuqоri sinf о‘quvchilаrining kichik yоshdаgi о‘quvchilаr vа аhоli оrаsidа
оlib bоrаdigаn tаrg’ibоt ishlаri bilаn bоg’lаngаn bо‘lаdi 105
. 
Tо‘gаrаkdа   tаrixiy-biоgrаfik   mаvzulаrni   о‘rgаnish   о‘quvchi   yоshlаrni
tаrbiyаlаshdа   muhim   аhаmiyаtgа   egа.   Аgаrdа   о‘rtа   yоshdаgi   о‘quvchilаr   uchun
kishilаrning   jаngdаgi   qаhrаmоnligi,   jоnbоzligi   qiziqаrli   vа   tushunаrli   bо‘lsа,
yuqоri   sinflаrdаgi   о‘quvchilаrni   оlim,   tаdqiqоtchi   vа   dаvlаt   аrbоblаrining   ichki
dunyоsi, yirik оlim bо‘lgungа qаdаr bоsib о‘tgаn yо‘li qiziqtirаdi. Shu sаbаbdаn 7-
8-   sinflаrdа   vа   о‘rtа   mаxsus   tа'lim   tizimidа   tо‘-gаrаklаr   temаtikаsining   аsоsiy
mаzmunini   kо‘pinchа   biоgrаfik   xаrаkterdаgi   mаvzulаr   tаshkil   etаdi.   Tо‘gаrаkdа
hаrbiy   о‘tmishni   о‘rgаnish   аlоhidа   аhаmiyаt   kаsb   etаdi.   Mаsаlаn,   5-6-sinf
о‘quvchilаri tо‘gаrаgidа qаdimgi dunyо, о‘rtа аsrlаrdаgi hаrbiy texnikаni о‘rgаnish
mumkin.   7-   9-sinflаrdаgi   о‘quvchilаrning   tо‘gаrаklаridа   urush   vа   hаrbiy   sаn'аt
tаrixining   nаzаriy   mаsаlаlаri   о‘rgаnilаdi.   О‘quvchilаr   о‘quv   mаteriаlining   аsоsiy
mаzmunini   sinfdа   dаrs   dаvоmidа   о‘zlаshtirib   оlаdilаr,   аlbаttа.   Birоq,
о‘quvchilаrning   tаrix   dаsturi   yuzаsidаn   о‘rgаnishi   zаrur   bо‘lgаn   bilim   vа
mаlаkаlаrning   hаmmаsini   hаm   sinf-dаrs   mаshg‘ulоtlаri   dоirаsigа   sig‘dirib
bо‘lmаydi. Buning ustigа tаrixiy bilimlаr, ilmiy vа siyоsiy mа’lumоtlаr hаjmi tez
kengаyib,   muttаsil   оshib   bоrаyоtgаn   shаrоitdа   о‘quvchilаr   о‘z   bilimlаrini   tinmаy
tо‘ldirа   bоrishlаri   uchun   sinfdаn   tаshqаri   ishlаrni   yаxshi   yо‘lgа   qо‘yish   g‘оyаt
zаrurdir.   О‘zbekistоn   tаrixini   о‘rgаnish   jаrаyоnidа   о‘quvchilаrdа   о‘tmishni   puxtа
bilishgа   intilish   оrtа   bоrаdi,   ulаrdа   bu   intilishni   аmаlgа   оshirishdа   esа   sinfdаn
tаshqаri ishlаrning аhаmiyаti kаttаdir.
Shuni   e’tibоrgа   оlib   V.N.Вernаdskiy   sinfdаn   tаshqаri   ishlаrning   аsоsiy
kо‘rinishi  sifаtidа qо‘shimchа  о‘qishni  tаvsiyа etаdi. 1. Qо‘shimchа  kitоb о‘qish.
U tаrixdаgi о‘qilаdigаn kitоblаrni uch guruhgа bо‘lаdi: а) ilmiy-оmmаbоp kitоblаr,
b)   tаrixiy   belletristikа,   v)   tаrixiy   dаvrgа   оid   bаdiiy   аdаbiyоt.   2.   Qо‘shimchа
surаtlаr kо‘rish. 3. Jаmоа bо‘lib teаtr vа kinоlаrgа bоrish hаmdа ulаrni birgаlikdа
muhоkаmа   qilish.   4.   Tаrixiy   kechаlаr   uyushtirish.   5.   Tаrixiy   inssenirоvkа   yоki
105
 Tаrix о‘qitish metоdikаsi. – Sаmаrqаnd.  S а mDU ,  n а shri . 2019. –  B . 76.
66 pesаlаr qо‘yish. 6. Mаktаb tаrixiy kо‘rgаzmаlаrini tаshkil etish. 7. Оlisdаgi tаrixiy
jоylаrgа ekskursiyаlаr uyushtirish 106
.
Tаdqiqоtchilаrning   fikrichа,   о‘quvchilаr   sinfdаn   tаshqаri   qо‘shimchа   kitоb
о‘qib,   filmlаr   kо‘rib,   rаdiо,   mа’ruzаlаr   eshitib   оlgаn   bilimlаri   vа   tаsаvvurlаrini
аmаliy   fаоliyаt   bilаn   qо‘shib   оlib   bоrgаndаginа   kо‘zlаngаn   mаqsаdgа   erishаdi   -
mustаqillikni,   tаshаbbus   vа   ijоdiy   ishlаsh   qоbiliyаtini   о‘stirа   оlаdi.   Mustаqillik
yillаridа О‘zbekistоn tаrixini о‘qitishning sinfdаn tаshqаri ishlаr kо‘lаmi kengаydi,
mаzmunаn   bоyidi,   kо‘rinishlаri   kо‘pаydi.   Bu   ishlаrning   nаzаriy   tоmоnlаri   hаm
ishlаb   chiqildi.   Sinfdаn   tаshqаri   ishlаr   tаshkiliy   jihаtdаn   оmmаviy   vа   tо‘gаrаk
ishlаrigа bо‘linаdi 107
. 
О‘zining   ilmiy   tаdqiqiy   аsаrlаridа   sinfdаn   tаshqаri   ishlаrning   nаzаriy
mаsаlаlаrini ishlаb chiqqаn, mаktаb tаjribаsigа suyаnib sinfdаn tаshqаri ishlаrning
аsоsiy   bоshlаng‘ich   kо‘rinishi   —   оmmаviy   ishlаr   ekаnligini   isbоt   qilib   bergаn
А.F.Rоdin sinfdаn tаshqаri ishlаrning оmmаviy kо‘rinishigа: оvоz chiqаrib о‘qish,
hikоyа   qilib   berish,   mа’ruzа   о‘qish,   tаrixiy   vоqeаlаrning   ishtirоkchilаri   vа   ilg‘оr
kishilаr   bilаn   uchrаshuvlаr   о‘tkаzish,   kinоfilmlаr,   pesаlаr   kо‘rish,   ekskursiyаlаr
uyushtirish,   о‘quv   kоnferensiyаlаri,   kechаlаr,   tаnlоvlаr   tаshkil   qilish,
оlimpiаdаlаrdа   ishtirоk   etish,   о‘lkа   burchаgi   vа   mаktаb   kо‘rgаzmаlаrini   tаshkil
etish vа bоshqаlаrni kiritаdi. А.F.Rоdinning tаrix tа’limidа sinfdаn tаshqаri ishlаr
sоhаsidаgi   tаdqiqоtlаrining   yаnа   bir   qimmаtli   tоmоni   shundаki,   ulаrdа   sinfdаn
tаshqаri   ishlаrni   о‘quvchilаrning   ijtimоiy   fоydаli   fаоliyаti   bilаn   (tаrixiy
yоdgоrliklаrni   muhоfаzа   qilish,   Ikkinchi   jаhоn   urushi   qаtnаshchilаri,   ijtimоiy
himоyаgа   muhtоj   аhоligа   yоrdаm   berish,   ulаr   bilаn   dаvrа   suhbаtlаri   uyushtirish,
gаzetа,   jurnаllаr   о‘qib   berish   vа   bоshqаlаr   bilаn)   bоg‘lаb   оlib   bоrish   zаrurligi
tа’kidlаnаdi.   Tаdqiqоtchilаr   tаrix   tа’limidа   sinfdаn   tаshqаri   qilinаdigаn   ish
metоdlаri   sоhаsidа   keyingi   yillаrdа   оrttirilgаn   ilg‘оr   tаjribаlаrni   umumlаshtirib,
ulаrni quyidаgichа tаsniflаshаdi 108
.
106
  Бернадский В. Н.  Методы преподавания истории в старших   классах. Ленинград. 1939.  – С. 34.
107
  Бернадский В. Н.  Методы преподавания истории в старших   классах. Ленинград. 1939.  – С. 36.
108
  Вагин   А.   А.   Методика   преподавания   истории   в   средней   школе.   Учение   о   методах.   Теория   урока.   Изд.
Просвещение.  –  М: 1968.  – С. 137.
67 Оg‘zаki   metоd.   Sinfdаn   tаshqаri   ishlаrning   bu   guruhigа   о‘qituvchining
hikоyа   qilib   berishi,   оvоz   chiqаrib   о‘qishi,   yuqоri   sinflаrdа   esа,   о‘qituvchining
dаrsdаn   keyin   bо‘lаdigаn   mа’ruzаsi   kirаdi.   Sinfdаn   tаshqаri   ishlаrdа
о‘quvchilаrning   fаоlligi   vа   mustаqilligini   оshirish   mаqsаdidа   о‘quvchilаr   hаm
о‘gzаki sо‘zlаb berish metоdidаn fоydаlаnаdi. О‘quvchilаr tо‘gаrаk yig‘ilishlаridа,
tаrixiy   kechаlаrdа,   kichik   sinf   о‘quvchilаri   vа   аhоli   оrаsidа   qisqаchа   аxbоrоtlаr,
mа’ruzа   vа   referаtlаr   bilаn   ishtirоk   etаdilаr,   munоzаrаlаrdа,   nаzаriy
kоnferensiyаlаrdа,   tаrixiy   mаteriаllаr   (kitоblаr,   kinоfilmlаr   vа   pesаlаr)
muhоkаmаsidа ishtirоk etаdilаr.
Kо‘rsаtmаli mаteriаllаr bilаn ishlаsh metоdi. Illyustrаtsiyа vа diаpоzitivlаrni
kо‘rsаtish,   filmlаrni   kо‘rish,   ekskursiyа   mаteriаllаrini   о‘rgаnish   kаbi   dаrsdа
bоshlаngаn ishlаr sinfdаn tаshqаri dаvоm ettirilаdi. Bundаn tаshqаri ekskursiyаlаr
vа ekspeditsiyаlаr dаvоmidа tо‘plаngаn mаteriаllаr nusxаsini kо‘pаytirish, rаsmgа
оlish, shu mаteriаllаr аsоsidа mоdellаr yаsаsh vа nаmоyish qilish hаm shu guruhgа
dоir ishlаr qаtоrigа kirаdi. Bu ishlаr hаm sinfdаgi ishlаr bilаn bоg‘liq оlib bоrilаdi. 
Gаp   shundаki,   о‘quvchilаr   dаrs   jаrаyоnidа   egаllаgаn   kо‘nikmа   vа
mаlаkаlаrini   sinfdаn   tаshqаri   ishlаrdа   yаnаdа   rivоjlаntirib,   tаkоmillаshtirib
bоrаdilаr.   О‘quvchilаrning   yоshi,   bilim   vа   mаlаkаlаri,   ulаrning   individuаl
mоyilligigа   vа   qiziqishlаrigа   qаrаb,   tаrix   tа’limidа   sinfdаn   tаshqаri   ishlаrning
mаzmuni, kо‘rinish vа metоdlаri turlichа bо‘lаdi. Hоzir mаktаbdа sinfdаn tаshqаri
ishlаrning   quyidаgi   аsоsiy,   tаshkiliy   qismlаri   mаvjud.   1.   Tаrix   tо‘gаrаgi   (yоki
tаrixiy-о‘lkаshunоslik   tо‘gаrаgi).   2.   Tаrix   (yоki   tаrixiy-   о‘lkаshunоslik)   jаmiyаti.
3.   Sinfdаn   tаshqаri   tаrixiy   yоki   tаrixiy-   о‘lkаshunоslik   ekskursiyаlаri,   jаmоаviy
bо‘lib   teаtr   vа   kinоgа   bоrish.   4.   Uzоq   jоylаrgа   tаrixiy-о‘lkаshunоslik
ekskursiyаlаri.   5.   Аrxeоlоgiyа   ekspeditsiyаsidа   qаtnаshish.   6.   Tаrixiy   yоki
о‘lkаshunоslik   burchаklаri,   muzeylаri.   7.   Tаrixiy,   tаrixiy-о‘lkаshunоslik,   turli
mаvzudаgi   kechаlаr   yоki   (tаrix   jаmiyаti,   tо‘gаrаk   ishi   hаqidа,   uzоq   jоylаrgа
uyushtirilgаn аrxeоlоgik ishlаr  hаqidа) hisоbоt  kechаlаri. 8. Hisоbоt  yоki temаtik
kо‘rgаzmаlаr. 9. Yuqоri sinf о‘quvchilаri uchun seminаrlаr, suhbаtlаr. 10. Tаrixiy
68 (tаrixiy-о‘lkаshunоslik)   kоnferensiyаlаr,   munоzаrа   vа   muhоkаmаlаr.   11.Mаktаb
о‘quvchilаrining   tаrixiy   vоqeаlаrning   qаtnаshuvchilаri   vа   guvоhlаri,   yоzuvchilаr
vа   ijtimоiy   аrbоblаr   bilаn   uchrаshuvlаri.   13.   Tаrixiy   yоki   tаrixiy-о‘lkаshunоslik
о‘yinlаri 109
. 
О‘zbekistоn   tаrixini   о‘qitishdа   tаrixiy   о‘lkаshunоslik   mаteriаllаridаn
fоydаlаnish muhim tаlаblаrdаn birini, yа'ni о‘qitishni hаyоt bilаn, mustаqillikning
rivоjlаnishi bilаn bоg’lаb оlib bоrish hаqidаgi tаmоyilni аnglаb оshirishgа yоrdаm
berаdi.   О‘lkа   mаteriаli   tаrix   kursidаgi   tаrixiy   dаlillаrni   vоqeа   vа   hоdisаlаrni
оydinlаshtirish,   ulаr   hаqidа   о‘quvchilаrdа   аniq   tаrixiy   tаsаvvur   pаydо   qilishgа
yоrdаm   berаdi,   о‘qitishning   sаmаrаdоrligini   оshirаdi,   dаrsdа   tаrixiy   о‘tmishni
«jоnli   tаrzdа   idrоk   etish»   uchun   о‘zigа   xоs   psixоlоgik   hоlаtni   yuzаgа   keltirаdi,
о‘quvchilаr uchun yаqin, tаnish vа tushunаrli dаlillаrni tаhlil qilih imkоnini berаdi.
О‘lkаshunоslik tо‘g’risidа tо‘xtаlаdigаn bо‘lsаk, о‘lkаshunоslik 3 gа bо‘linаdi. 1.
Ilmiy,   yа'ni   dаvlаt   о‘lkаshunоsligi;   2.   Jаmоаt   о‘lkаshunоsligi;   3.   Mаktаb
о‘lkаshunоsligi;  Hаr uchаlа turi bir – biri bilаn chаmbаrchаs bоg’liq bо‘lib, bir –
birini   tо‘ldirаdi.   Dаvlаt   о‘lkаshunоsligi   bilаn   Respublikа   tаrixiy   vа   mаdаniy
yоdgоrliklаrni   muxоfаzа   qilish   hаmdа   ulаrdаn   fоydаlаnish   qо‘mitаsi,   muzeylаr,
Respublikа   Fаnlаr   Аkаdemiyаsi   qоshidаgi   tаrix,   аrxeоlоgiyа   ilmiy   –   tаdqiqоt
instituti   shug’ullаnаdi.   Jаmоаt   о‘lkаshunоsligi   qishlоq,   оvul,   qо‘rg’оn,   tumаn,
shаhаr vа vilоyаt hududidаgi tаrixiy оbidаlаrini sаqlаsh, аsrаsh ishlаrigа bоshchilik
qilаdi.   Оdаmlаrning   etnоgenezi   vа   urf-оdаtlаrini   о‘rgаnаdi.   Mаktаb
о‘lkаshunоsligi   esа   mаktаbdа   bevоsitа   tаrix   о‘qituvchilаri   rаhbаrligidа   tuzilаdi.
Mаktаb   о‘lkаshunоsligi   tаrix   fаnlаridаn   оlgаn   bilimlаrni   оydinlаshtirаdi,
kengаytirаdi   hаmdа   hаr   xil   fаnlаrning   о‘zаrо   аlоqаlаrini   tа'minlаydi.   Mаktаb
о‘lkаshunоsligi   tаrixiy   оbidаlаrni   sаqlаsh   vа   himоyа   qilish,   qаdimiy
mаnzilgоhlаrni tоpishdа hаm kаttа yоrdаm berаdi. U о‘qituvchilаrgа sinchikоvlik,
109
  Маҳкамов   С.Т.   Тарих   таълимида   курслараро   узвийликни   таъминлашнинг   дидактик   асослари   (7-синф
тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 84.
69 tirishqоqlik,   tevаrаk   –   аtrоfgа   hаvаs   bilаn   bоqish,   tаdqiqоtgа   qiziqish,   Vаtаnni
sevish vа uni аrdоqlаsh hislаri shаkllаntirib bоrаdi 110
. 
Dаrhаqiqаt,   mаktаb   о‘lkаshunоsligi   о‘quvchilаrdа   о‘z   Vаtаnigа   mehr
uyg’оtish   bilаn   birgа   ulаrni   estetik   ruhdа   tаrbiyаlаshgа   hаm   munоsib   hissа
qо‘shаdi.   II.   Tаrix   dаrslаri   vа   dаrslаrdаn   tаshqаri   mаshg’ulоtlаrdа   о‘lkа
mаteriаlining   tutgаn   о‘rni   tаrix   dаsturi   tаlаblаri   bilаn   vа   mаhаlliy   mаteriаlning
mоhiyаtigа   qаrаb   belgilаnаdigаn   о‘lkа   mаteriаllаri   аsоsаn   2   turgа   bо‘linаdi.   1.
Tаrix dаsturi vа dаrsliklаrgа kiritilgаn, Vаtаn tаrixini о‘rgаnish uchun eng muhim
vоqeаlаrgа   dоir   mаteriаllаr.   О‘lkаshunоslik   mаteriаlining   bu   turidаn   fоydаlаnish
о‘quvchilаrgа   umumiy   tаrixiy   mаvzulаrni   mаhаlliy   о‘lkа   tаrixi   bilаn   bо‘lаb
о‘rgаnish imkоniyаtini berаdi. 2. Tаrix dаsturi vа dаrsliklаrgа kiritilmаgаn, аmmо
tаrixni о‘rgаnishdа tа'lim – tаrbiyаviy jihаtdаn judа muhim о‘quvchilаrni mustаqil
vа   ijоdiy   ishlаshgа   о‘rgаnishning   muhim   vоsitаsi   bо‘lib   xizmаt   qilаdigаn
binоbаrin,   qо‘shimchа   rаvishdа   kiritilishi   zаrur   bо‘lgаn   о‘lkа   mаteriаllаri.   Shuni
аytish kerаkki, sinfdаn tаshqаri  ishlаrning mаzmuni kаnchаlik bоy vа turli-tumаn
kurinishlаrdа оlib bоrilmаsin, ulаr bir mаqsаdgа: tа’lim-tаrbiyа vаzifаlаrini аmаlgа
оshirishgа xizmаt qilаdi.
110
  Маҳкамов   С.Т.   Тарих   таълимида   курслараро   узвийликни   таъминлашнинг   дидактик   асослари   (7-синф
тарих курслари мисолида). Педагогика фан ном. диссер. – Тошкент, 2005. – B. 114.
70 XULOSA
Xulosa   qilib   aytganda,   O‘zbekiston   Respublikasi   davlat   mustaqilligiga
erishganidan   keyingi   o‘tgan   30   yil   davomida   davlat   boshqaruv   tizimi,   ijtimoiy-
iqtisodiy,   siyosiy   va   ma’naviy   sohalarda   katta   o‘zgarishlar   amalga   oshirildi.
Shuningdek,   ta’lim   sohasida   ham   bir   qator   yangilanishlar   amalga   oshirilib,
barkamol   avlodni   shakllantirishga   yo‘naltirilgan   islohotlar   rivojlantirilib
borilmoqda.   Hozirgi   globallashuv   jarayonida   jahonda   yuz   berayotgan   voqea   va
hodisalar,   mafkuraviy   qarama-qarshiliklarning   mazmun-mohiyatini   tahlil   etish,
turli   xil   yot   g‘oyalardan   yoshlarni   himoya   qilish   uchun   tarixiy   tafakkurni
shakllantirish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Xalq   ta’limi   tizimi   muassasalarida
O‘zbekiston   tarixini   chuqur   o‘rganish   yosh   avlodning   tarixiy   tafakkurining
rivojlanishi va tariximiznii to‘liq anglashida muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston   tarixi   ko‘hna   bo‘lib,   olamshumul   voqeliklarga   juda   boy.
Mamlakatimiz jahon sivilizatsiyasining beshiklaridan biri hisoblanib, O‘zbekiston
tarixi   qadim   va   yaqin   ajdodlarimizning   hayotiy   kechmishlari   qanday   bo‘lganligi,
jahon   tarixi   taraqqiyotiga   qo‘shgan   hissalarini   xolisona   va   haqqoniy   o‘rganadi.
Umuman,   O‘zbekiston   tarixi   fani   ajdodlarimiz   hayotida   sodir   bo‘lgan   tarixiy
voqealarni   tahlil   qilishni,   ularning   sabablari   va   mohiyatini,   ichki   va   tashqi
omillarini, umumiy va o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berishni ko‘zda tutadi.
Maktabda   O’zbekiston   xalqlari   tarixini   o’qitishning   bu   imkoniyatlaridan
samarali   foydalanish   o’qituvchiga,   uning   mazkur   tarixning   yangilangan
mazmunini,   uni   o’qitish   uslubiyatini   mukammal   bilishiga,   ta'lim   va   tarbiya
ishlarini   ilmiy   asosda   uyushtira   olishiga   bog’liqdir.   M ustaqillik   davriga   kelib,
haqqoniy tariximizni yaratish borasida olib borilgan tadqiqotlar tufayli sovet davri
mafkurasiga   asoslangan   besh   bosqichli   formatsion   davrlashtirish   inkor   etildi.
Qadimgi   tarixni   davlashtirish   masalasida   tarixiy-madaniy   taraqqiyotining
ijtimoiyiqtisodiy omillariga asosiy e’tiborni qaratish g‘oyalari paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston tarixi jahon tarixining tarkibiy qismidir. Bu zaminda yuz bergan
tarixiy   jarayonlarni   jahon   tarixidan   ajratib   o‘rganish   mumkin   emas.   Ular
71 o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarining mahsulidir. Har
bir   xalq   yer   kurrasining   qaysi   mintaqasida   yashamasin,   taraqqiyotning   barcha
bosqichlarini   u   yoki   bu   darajada   bosib   o‘tishi   shart.   Ammo,   jamiyat   rivojlanishi
hamma   yerda   birday   kechmagan.   Jamiyatning   notekis   rivojlanish   qonuniyati   esa
qadimgi   zamonlarda   ko‘proq   mintaqaning   tabiiy-geografik   va   ekologik
imkoniyatlariga   bog‘liq   bo‘lgan.   Jamiyat   hayotida   yuz   beradigan   tub   ijtimoiy-
iqtisodiy   o‘zgarishlar,   O‘rta   Osiyo   tarixining   rivojlanish   darajasi   va   ana   shu
mintaqa   tarixi   taqozo   etgan   holatdan   kelib   chiqib,   O‘rta   Osiyo,   jumladan
O‘zbekiston tarixini davrlashtirish mumkin.
Tarix   bo’lib   o’tgan   tarixiy   voqealar   va   hodisalarni   chuqur   tahlil   qilish,
fikrlash va ulardan oqilona, hayotiy xulosalar chiqarish asosida dasturiy harakatlar
yo’llanmasini   belgilab   olishimizga   yordam   beradi.   Milliy   o’zlikni
anglashda,shajaramiz   ulug’ligi   va   pokligini   bilishda,   milliy   birlikni
shakllantirishda,   dono   elimizning   dunyo   xalqlari   orasida   tutgan   o’rniga   baho
berishda, uning yuksak hayotiy tajribalaridan kengroq foydalanishda,xalqimizning
hurriyatparvar   va   erkparvar   an’analarini   chuqur   o’rganish   va   uni   boyitishda
O’zbekiston tarixi fanini maorif tizimida o’rni beqiyos.
72 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR   RO‘YXATI  
Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1.   O‘zbekiston   Respublikasi   Qonun   hujjatlari   to‘plami.   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   “2022-2026   yillarga   mo‘ljallangan   Yangi   O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-60 sonli Farmoni.
2.   O‘zbekiston   Respublikasining   ta’lim   to‘g‘risidagi   Qonuni,   02.07.1992   yildagi
636-XII-son ,   O‘zbekiston   Respublikasining   ta’lim   to‘g‘risidagi   Qonuni,
29.08.1997   yildagi   464-I-son ,   O‘zbekiston   Respublikasining   ta’lim   to‘g‘risidagi
Qonuni,   23.09.2020   yildagi   O‘RQ-637-son.   O‘zbekiston   Respublikasi   Qonun
hujjatlari to‘plami.  https://lex.uz/docs/5013007 .
3.   O‘zbekiston   tarixi   bo‘yicha   konsesiya.   1998   yil.   “ O‘zbekiston   Respublikasida
tarix fani sohasini 2030-yilgacha rivojlantirish konseptsiyasi” loyihasi .
4.   “O‘zbekiston   Respublikasi   xalq   ta’limi   tizimini   2030-yilgacha   rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. https://lex.uz/docs/-4312785.
Monografiya, risola, ilmiy maqola va ilmiy to‘plamlar
1.   Ahmedov,   Tarixni   soxtalashtirib   bilmaydi.   Sharq   Yulduzi   1998   yil   6-son,
O’tmishga munosabat va tarixiy xaqiqat. Muloqot. 1991. yil 6-son.
2.   Mahkamov   S.T.   Tarix   ta’limida   kurslararo   uzviylikni   ta’minlashning   didaktik
asoslari (7-sinf tarix kurslari misolida) . – Toshkent, 2005. – 180 b.
3.   Maktabda   tarix   o‘qitishning   konsepsiyasi,   O‘zbekiston   adabiyoti   va   san’ati,
1992, aprel.
4.  Sa’diev A. Maktabda tarix o‘qitish metodikasi. – T. 1988.
5.  Tarix o‘qitish metodikasi. – Samarqand. SamDU, nashri. 2019.
6.  Umumiy o‘rta ta’limning milliy dasturi (tarix). – Toshkent. 2021. – 112 b.
7.   Абдуллаев   Р.   Тарихий   онг   ва   Ўзбекистоннинг   замонавий   тарих   фани.   //
Тарих ва ўзликни англаш II: Ўзбекистон ва Германия XX асрда. – Тошкент,
2007, 6-12.
73 8.   Асқаров   А.   Ўзбекистон   мустақиллиги   шароитида   тарих   фанининг
вазифалари. // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. 1992. № 7-8.
9.   Бабанский   Ю.   К.   Ҳозирги   замон   умумий   таълим   мактабларида   ўқитиш
методлари. –  Т: Ўқ итувчи,  1990 .
10.   Бернадский   В.   Н.   Методы   преподавания   истории   в   старших   классах.
Ленинград. 1939.  – С. 34.
11. Вагин А. А.   Методика преподавания истории в средней школе.   Учение о
методах. Теория урока. Изд. «Просвещение».  –  М: 1968 . 
12. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. – Т: Ўқитувчи, 1990. 
13.   Ғозиев   Э.Ғ.   Таълим   жараёнида   ўқувчилар   тафаккурининг   ўсиши.   –   Т:
Ўқитувчи, 1980. – В. 27. 
14.  Йулдошев  Ж.   Таълим  янгиланиш   йўлида.   –  Т:  Ўқитувчи,   2000  йил.  –  В.
71.
15.   Лафасов   М.,   Тошпулатов   Т.   Мустақиллик   дарсларини   ўқитиш   бўйича
методик қўлланма. – Т: Ўқ итувчи,  2001.
16.  Махмутов М. Мактабда муаммоли таълимни ташкил қилиш. – Т, 1991.
17. Маҳкамов С.Т. Тарих таълимида курслараро узвийликни таъминлашнинг
дидактик  асослари   (7-синф   тарих  курслари  мисолида).  Педагогика  фан  ном.
диссер. – Тошкент, 2005. – B. 57.
18.   Норкулов   Н.,   Жураев   У.   8-синф   Ўзбекистон   тарихи.   –   Тошкент:   Шарк.
2000.
19.   Сагдиев   А.,   Фузаилова   Г.,   Ҳасанова   М.   Тарих   ўқитиш   методикаси.   –
Тошкент: ТДПУ, 2008. – 119 б.
20.   Сафаева   Э.   Ўзбекистон   хақлари   тарихини   ўқитишда   маҳаллий
материаллардан фойдаланиш. – Т, 1993. 
21.   Саъдиев   А.   Мактабда   тарих   билимларининг   ҳозирги   аҳволи   ва   уни
ўқитишни миллий асосга қуриш. – Т. 1993. 
22. Синфдан ташқари тарбиявий ишлар Концепцияси /Ўқувчи маънавиятини
шакллантириш. Умумтаълим мактаблари, маънавий-маърифий ишлар бўйича
74 директор   ўринбосарлари   ва   тарбиячилар   учун   қўлланма.   –   Тошкент:   Шарқ,
2000. – 301 б.
23.   Тиллаев   С.   ва   бошқалар   Ўзбекистон   тарихи.   Умумий   ўрта   таълим
мактаблари 9-синфлари учун дарслик. –Т.: Ўқитувчи, 2014.
24. Тойнби А.  Постижение истории.  –  М.  1994 .  – С. 13. 
25.   Тошпўлатов   Т.,   Ғаффоров   Я.   Тарих   ўқитиш   методикаси.   –   Тошкент;
Turon-Iqbol, 2010.
26.   Турсунов   И.   И.   Халқ   таълимининг   долзарб   муаммолари.   –   Т:   Ўқитувчи,
1990 йил.
27.   Ўзбекистон   тарихини   ўқитиш   ва   ўрганишнинг   ягона   концепсияси.   –   Т:
1996.
28.   Ўзбекистон   тарихини   ўқитиш   ва   ўрганишнинг   ягона   концепсияси.   –   Т:
1996.
29.   Ўзбекистонда   тарих   фани:   муаммолар   ва   ривожланиш   истиқболлари.
Тарихшунослик   ўқишлари-2017:   конференция   материаллари .   –   Тошкент:
Akademnashr, 2018.
30.   Ўзбекистонда   тарих   фани:   муаммолар   ва   ривожланиш   истиқболлари.
Тарихшунослик   ўқишлари-2017:   конференция   материаллари .   –   Тошкент:
Akademnashr, 2018.
31.   Умумий   ўрта   таълимнинг   давлат   таълим   стандарт   ва   ўкув   дастури.   –   Т:
1999.
32.   Умумий   ўрта   таълимнинг   давлат   таълим   стандарти   ва   ўқув   дастури.
Ўзбекистон   тарихи.   Жаҳон   тарихи.   Давла     ва   ҳуқуқ   асослари   //   Таълим
тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. 
33.   Умумий   ўрта   таълимнинг   давлат   таълим   стандарти   ва   ўқув   дастури.
Ўзбекистон   тарихи.   Жаҳон   тарихи.   Давла     ва   ҳуқуқ   асослари   //   Таълим
тараққиёти. –1999. 2-махсус сон. 
75 34.   Усмонов   Қ.,   ва   бошқалар.   Ўзбекистон   тарихи   (XVI   –   XIX   асрлар).
Умумий   ўрта   таълим   мактаблари   8-синфлари   учун   дарслик.   –Т.:   Ўқитувчи,
2014.
35.   Холиқова   Р.Э.   Ўзбекистонда   тарих   фани   ва   таълимини   ривожлантириш,
мутахассислар тайёрлаш. / ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан,
номзоди. дисс. – Тошкент. 1995.
36.   Холиқова   Р.Э.   Ўзбекистонда   тарих   фани   ва   таълимини   ривожлантириш,
мутахассислар тайёрлаш. / ТошДУ тарих факультети мисолида /. Тарих фан,
номзоди. дисс. – Тошкент. 1995. 
37.   Шаякубов   Ш.Ш.   Ўзбекистон   тарихини   ўрганиш   ва   ўқитишнинг   долзарб
масалалари //  https://el.tfi.uz/ . 2017.
38.   Шоназаров Қ. Тарих таълимида муаммоли таълим ва муаммоли вазият //
Халқ таълими. –1998. -№5. – Б. 41-43.
39.   Эргашев   Қ.   Ў збекистонда   халқ   таълимининг   ривожланиши   тарихи.   –   Т:
Ўқ итувчи,  1998  йил. 
40. Эргашев Ш. Ў збекистонда  халқ таълимининг ривожланиши тарихи. –   Т:
Ўқ итувчи,  1998  йил.
Эргашева   Ю.  Tарих фанини нега қисқартириш керак? 2020. 
Davriy matbuot
1.   Турсунов   И.,   Маҳкамов   С.   Тарих   таълимида   узвийлик   ва   узлуксизлик
муаммолари // Узлуксиз таълим. – 2001. –№2.
2.   Янги   педагогик   технология   (йўналишлар,   муаммолар,   ечимлар)   //   Халқ
таълими. –1999. -№4. – В. 4.
3.   Maktabda   tarix   o‘qitishning   konsepsiyasi,   O‘zbekiston   adabiyoti   va   san’ati,
1992, aprel.
4.   Миллий   ғоя,   миллий   руҳ,   миллий   ўзлик   мактаб   дарсликларида   тўлиғича
акс этиши керак! // Халқ сўзи. 2019 йил 1 май.
76 Internet nashrlar
1.  https://el.tfi.uz/ .
2. ziyo.uz
3.  https://lex.uz/ru/docs/5283486. 
4.  www.norma.uz .
5. https://deponet.uz.
77

MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISH MASALALARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….3-8 I BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISHNING TARIXIY SHART-SHAROITLARI VA AHAMIYATI ……………………….……….……9-30 1.1. Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixining fan sifatida o‘qitilishi ……………….………….………9-19 1.2. Mustaqillik yillarida nashr qilingan O‘zbekiston tarixi darsliklari mazmuni …….19-30 II BOB. MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISHNING SHAKL VA METODLARI ……………………………………………..…...30-41 2.1. O‘zbekiston tarixi fanining tarixiy tafakkurni rivojlantirishdagi o‘rni va ahamiyati ……………………………………………………………….…..30-41 2.2. Maktabda O‘zbekiston tarixini o‘qitishning o‘quvchilar rivojlanishidagi ahamiyati ………………..41-53 III BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXI FANINI O‘QITISHNING UMUMMETODOLOGIK TAMOYILLARI ………………………………………….……54-73 3.1 O‘zbekiston tarixi darsi va uning tashkiliy jihatlari …………………………………………………………………………....54-65 3.2. O‘zbekiston tarixini o‘qitishda to‘garak va sinfdan tashqari ishlarning mazmuni ………………………………………………………………………65-73 XULOSA…………………………………………………………………..….74-75 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..……….………76-80 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyoda tarix fanini o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini takomillashtirish, jumladan, tarix darslarida shaxsga yo‘naltirilgan, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, modulli va interfaol ta’lim texnologiyalarini joriy etishning uslubiy ta’minotini modernizatsiyalash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, mustaqillik yillarida O‘zbekiston da tarix fanini o‘qitish uni bugungi kun talablari asosida yosh avlodga yetkazib berishga qaratilgan tadbirlar va tarixni xolisona o‘rganish boshlandi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixining turli davr va bosqichlarini o‘qitishga alohida e’tibor berildi. Ayniqsa, AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Koreya va Rossiya davlatlarida maorif tizimida tarix fanini o‘qitish jarayonida tarix fanini o‘qitishning innovatsion modellarini ishlab chiqish, tarix fani o‘qituvchilarini innovatsion faoliyatga tayyorlashning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish, pedagogik texnologiyalar va ta’lim strategiyalari uyg‘unligini ta’minlashning ilmiy ta’minotini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Tarix fanini o‘qitishning xususiy-metodik texnologiyasini ishlab chiqish, o‘qituvchilarning ijodkorligi va texnologik kompetentligini rivojlantirish asosida tarix fanini o‘qitishning o‘yinli, guruhlarda ishlash, hamkorlikda o‘qitishga yo‘naltirilgan lokal-modulli texnologiyalarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda O‘zbekiston tarixini o‘qitish va o‘rganishning yagona konsepsiyasi ishlab chiqilib, o‘quvchilarda tarixiy merosni chuqur o‘rganish va tarixiy xotirani shakllantirish maqsadida akademik litseylarda tarix fanini o‘qitishga doir ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish va amaliyotga tatbiq etish muhim o‘rin egalladi. Natijada akademik litseylarda tarix fanini kasbiy sohalarga yo‘naltirib o‘qitish, interfaol ta’lim texnologiyalari asosida tarix darslarini loyihalash va rejalashtirish hamda kompetensiyaviy yondashuv asosida tarix ta’limi mazmuni takomillashtirildi. Shu bilan birga, akademik litseylarning 2

samarali faoliyat ko‘rsatishi, ularning moddiy-texnika bazasini takomillashtirish va yuqori malakali o‘qituvchilar tarkibi bilan ta’minlash, bitiruvchilarning oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga kirish ko‘rsatkichlarini to‘liq ta’minlash maqsadida «ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish», muhim vazifalar sifatida belgilab berildi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining 77-maqsadi bevosita mazkur masalaning huquqiy metodologik jihatini o‘zida aks ettiradi. Ya’ni, O‘zbekiston tarixini o‘rganish va targ‘ib qilishni yanada rivojlantirishni nazarda tutgan holda Prezidentimiz masalani ko‘ndalang qo‘ydi: «Milliy tarixni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimizga milliy ruhda yetkazish, ularning qalbiga, shuuriga singdirish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishga kirishildi 1 . Yangi O‘zbekistonda O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘rganish va uni ta’limning turli bosqichlarida o‘qitish yangi bosqichga ko‘tarildi. Milliy istiqlol g‘oyasi o‘zbek xalqining o’z huquqlari, milliy o’zligini tiklashga, ijtimoiy- iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyot sari yuz tutishida muhim bosqich bo‘lgan edi. Bu jarayonda tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch quvvat bag’ishlovchi, unga ma’naviy ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O‘zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Bugungi kunga kelib ta’lim tizimini yanada rivojlantirish borasida hukumat tomonidan bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 23-sentabrda «Ta’lim to‘g’risida» gi qaror va farmon lari shular jumlasidandir . Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida maorif tizimida O‘zbekiston tarixini o‘qitish va uning ahamiyati uning natijalari tadqiqot obyekti sifatida belgilab olingan. 1 O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-60 sonli Farmoni. 3

Ta’limning muhim bo‘g‘ini hisoblangan maorif xalq ta’limida O‘zbekiston tarixini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, o‘qitishning usul va vositalari hamda natijalari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasi tadqiqotidan ko‘zlangan maqsad O‘zbekiston ta’lim bosqichlarining muhim qismi hisoblanuvchi xalq ta’limi bosqichida O‘zbekiston tarixi fanining o‘qitilishi mohiyati ochib berish va uning natijalarini tahlillar orqali ko‘rsatib berishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida belgilab olingan: - O‘zbekiston maorif ta’lim tizimida O‘zbekiston tarixini fan sifatida o‘qitish, - Mustaqillik yillarida nashr qilingan darsliklar masalasi , - O‘quvchilar tarixiy tafakkurini rivojlantirishda O‘zbekiston tarixi fani ahamiyati , - O‘quvchilar rivojlanishida tarix fani, - Maktabda O‘zbekiston tarixi darsi va uning asosiy jihatlari, - Sinfdan tashqari ishlarning O‘zbekiston tarixini o‘qitishdagi o‘rni Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi esa quyidagi bandlardan iborat: - O‘zbekiston tarixi fanining mazmuni va uning tahlili orqali O‘zbekiston tarixining fan sifatidagi o‘rni, uning mazmun-mohiyati va maktab ta’limidagi ahamiyati i lmiy jihatdan asoslab berildi. - o‘quvchilarda insonparvarlik, vatanparvarlik tamoyillarining shakllanishi, rivojlanishida O‘zbekiston tarixining fan sifatida tutgan o‘rni umum metodik tamoyillar asosida tadqiq qilingan: - O‘zbekiston tarixining mustaqillik yillarida nashr etilgan darsliklari uning mazmuni tahlili orqali o‘quvchilarning o‘z vatati tarixini o‘rganishga bo‘lgan munosabatlari ko‘rib chiqilgan: - O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish asosida o‘quvchilarda tarixiy tafakkurni shakllantirish, uning didaktik xususiyatlari, ta’lim jarayonidagi natijalari asoslangan. 4

Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mustaqillik yillarida xalq ta’limi tizmida fanlarning o‘qitilishi masalasi pedagogika, tarix, falsafa, tilshunoslik kabi yo‘nalishlarda tadqiq qilindi va mazkur jarayonlar izchil davom ettirilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim tizimining tashkil qilinishi va amalga oshirilishi mustaqillik yillarida qabul qilingan qonunlar asosida amalga oshiriladi 2 . Shuningdek, mamlakatimizda tarix fani, uni o‘qitish va tadqiq etishning umumdavlat miqyosida ishlab chiqilgan loyihalari borki, ularda tarix fanining milliy tamoyillari, jamiyatda kishilar o‘rtasida olib boriluvchi targ‘ibot kabi jihatlarga muhim o‘rin berilgan 3 . Yuqoridagi meyoriy va normativ-huquqiy hujjatlar asosida xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, tarkibiy tuzilishi, o‘quv dasturlari tarix fani bo‘yicha milliy dastur asosida amalga oshiriladi 4 . Respublika maktablaridagi tarix ta’limining xususiyati ikki mustaqil kurs sifatida o‘qitiladigan jahon va O‘zbekiston tarixining eng qadimgi davridan hozirgi kungacha ro‘y bergan voqea va jarayonlarini xronologik izchillikda o‘rganishdan iborat. Garchi, T.Toshpo‘latov, A.Sa’diyev, N.Remeev kabi olimlarning ilmiy ishlari, maqola va qo‘llanmalarida jahon tarixi va O‘zbekiston tarixi kurslarini o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish xususida fikr yuritilgan bo‘lsa-da, ammo ushbu ilmiy-pedagogik muammo alohida ilmiy tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan. Mustaqillik yillarida ham mazkur masala bir qator tadqiqotlarning tarkibida tahlil etib borilganligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, mazkur yillarda tarix fanida kurslararo munosabatlar masalasi S.T.Mahkamov tomonidan dissertatsion 2 O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 02.07.1992 yildagi 636-XII-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 29.08.1997 yildagi 464-I-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. https://lex.uz/docs/5013007. 3 O‘zbekiston tarixi bo‘yicha konsesiya. 1998 yil. “ O‘zbekiston Respublikasida tarix fani sohasini 2030-yilgacha rivojlantirish konseptsiyasi” loyihasi e’lon qilindi. 4 Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарта ва ўкув дастури. – Т: 1999., Maktabda tarix o‘qitishning konsepsiyasi, O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1992, aprel., Umumiy o‘rta ta’limning milliy dasturi (tarix). – Toshkent. 2021. – 112 b. 5