MUSTAQILLIK YILLARIDA MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISH MASALALARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….3-8 I BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISHNING TARIXIY SHART-SHAROITLARI VA AHAMIYATI ……………………….……….……9-30 1.1. Xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixining fan sifatida o‘qitilishi ……………….………….………9-19 1.2. Mustaqillik yillarida nashr qilingan O‘zbekiston tarixi darsliklari mazmuni …….19-30 II BOB. MAORIF TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXINI O‘QITISHNING SHAKL VA METODLARI ……………………………………………..…...30-41 2.1. O‘zbekiston tarixi fanining tarixiy tafakkurni rivojlantirishdagi o‘rni va ahamiyati ……………………………………………………………….…..30-41 2.2. Maktabda O‘zbekiston tarixini o‘qitishning o‘quvchilar rivojlanishidagi ahamiyati ………………..41-53 III BOB. XALQ TA’LIMI TIZIMIDA O‘ZBEKISTON TARIXI FANINI O‘QITISHNING UMUMMETODOLOGIK TAMOYILLARI ………………………………………….……54-73 3.1 O‘zbekiston tarixi darsi va uning tashkiliy jihatlari …………………………………………………………………………....54-65 3.2. O‘zbekiston tarixini o‘qitishda to‘garak va sinfdan tashqari ishlarning mazmuni ………………………………………………………………………65-73 XULOSA…………………………………………………………………..….74-75 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..……….………76-80 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Dunyoda tarix fanini o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini takomillashtirish, jumladan, tarix darslarida shaxsga yo‘naltirilgan, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, modulli va interfaol ta’lim texnologiyalarini joriy etishning uslubiy ta’minotini modernizatsiyalash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, mustaqillik yillarida O‘zbekiston da tarix fanini o‘qitish uni bugungi kun talablari asosida yosh avlodga yetkazib berishga qaratilgan tadbirlar va tarixni xolisona o‘rganish boshlandi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixining turli davr va bosqichlarini o‘qitishga alohida e’tibor berildi. Ayniqsa, AQSh, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Koreya va Rossiya davlatlarida maorif tizimida tarix fanini o‘qitish jarayonida tarix fanini o‘qitishning innovatsion modellarini ishlab chiqish, tarix fani o‘qituvchilarini innovatsion faoliyatga tayyorlashning pedagogik mexanizmlarini takomillashtirish, pedagogik texnologiyalar va ta’lim strategiyalari uyg‘unligini ta’minlashning ilmiy ta’minotini takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Tarix fanini o‘qitishning xususiy-metodik texnologiyasini ishlab chiqish, o‘qituvchilarning ijodkorligi va texnologik kompetentligini rivojlantirish asosida tarix fanini o‘qitishning o‘yinli, guruhlarda ishlash, hamkorlikda o‘qitishga yo‘naltirilgan lokal-modulli texnologiyalarini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda O‘zbekiston tarixini o‘qitish va o‘rganishning yagona konsepsiyasi ishlab chiqilib, o‘quvchilarda tarixiy merosni chuqur o‘rganish va tarixiy xotirani shakllantirish maqsadida akademik litseylarda tarix fanini o‘qitishga doir ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish va amaliyotga tatbiq etish muhim o‘rin egalladi. Natijada akademik litseylarda tarix fanini kasbiy sohalarga yo‘naltirib o‘qitish, interfaol ta’lim texnologiyalari asosida tarix darslarini loyihalash va rejalashtirish hamda kompetensiyaviy yondashuv asosida tarix ta’limi mazmuni takomillashtirildi. Shu bilan birga, akademik litseylarning 2

samarali faoliyat ko‘rsatishi, ularning moddiy-texnika bazasini takomillashtirish va yuqori malakali o‘qituvchilar tarkibi bilan ta’minlash, bitiruvchilarning oliy ta’lim muassasalariga o‘qishga kirish ko‘rsatkichlarini to‘liq ta’minlash maqsadida «ta’lim va o‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish», muhim vazifalar sifatida belgilab berildi. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasining 77-maqsadi bevosita mazkur masalaning huquqiy metodologik jihatini o‘zida aks ettiradi. Ya’ni, O‘zbekiston tarixini o‘rganish va targ‘ib qilishni yanada rivojlantirishni nazarda tutgan holda Prezidentimiz masalani ko‘ndalang qo‘ydi: «Milliy tarixni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimizga milliy ruhda yetkazish, ularning qalbiga, shuuriga singdirish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishga kirishildi 1 . Yangi O‘zbekistonda O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘rganish va uni ta’limning turli bosqichlarida o‘qitish yangi bosqichga ko‘tarildi. Milliy istiqlol g‘oyasi o‘zbek xalqining o’z huquqlari, milliy o’zligini tiklashga, ijtimoiy- iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyot sari yuz tutishida muhim bosqich bo‘lgan edi. Bu jarayonda tarix, tarixiy ong va xotira xalqqa ruhiy kuch quvvat bag’ishlovchi, unga ma’naviy ozuqa beruvchi muhim omil sifatida maydonga chiqdi. O‘zbek xalqining haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan qurollantirish zaruriyati kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Bugungi kunga kelib ta’lim tizimini yanada rivojlantirish borasida hukumat tomonidan bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 23-sentabrda «Ta’lim to‘g’risida» gi qaror va farmon lari shular jumlasidandir . Tadqiqot obyekti va predmeti. Mustaqillik yillarida maorif tizimida O‘zbekiston tarixini o‘qitish va uning ahamiyati uning natijalari tadqiqot obyekti sifatida belgilab olingan. 1 O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi” PF-60 sonli Farmoni. 3

Ta’limning muhim bo‘g‘ini hisoblangan maorif xalq ta’limida O‘zbekiston tarixini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, o‘qitishning usul va vositalari hamda natijalari tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Magistrlik dissertatsiyasi tadqiqotidan ko‘zlangan maqsad O‘zbekiston ta’lim bosqichlarining muhim qismi hisoblanuvchi xalq ta’limi bosqichida O‘zbekiston tarixi fanining o‘qitilishi mohiyati ochib berish va uning natijalarini tahlillar orqali ko‘rsatib berishdan iborat. Mazkur maqsadni amalga oshirishda quyidagilar asosiy vazifa sifatida belgilab olingan: - O‘zbekiston maorif ta’lim tizimida O‘zbekiston tarixini fan sifatida o‘qitish, - Mustaqillik yillarida nashr qilingan darsliklar masalasi , - O‘quvchilar tarixiy tafakkurini rivojlantirishda O‘zbekiston tarixi fani ahamiyati , - O‘quvchilar rivojlanishida tarix fani, - Maktabda O‘zbekiston tarixi darsi va uning asosiy jihatlari, - Sinfdan tashqari ishlarning O‘zbekiston tarixini o‘qitishdagi o‘rni Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi esa quyidagi bandlardan iborat: - O‘zbekiston tarixi fanining mazmuni va uning tahlili orqali O‘zbekiston tarixining fan sifatidagi o‘rni, uning mazmun-mohiyati va maktab ta’limidagi ahamiyati i lmiy jihatdan asoslab berildi. - o‘quvchilarda insonparvarlik, vatanparvarlik tamoyillarining shakllanishi, rivojlanishida O‘zbekiston tarixining fan sifatida tutgan o‘rni umum metodik tamoyillar asosida tadqiq qilingan: - O‘zbekiston tarixining mustaqillik yillarida nashr etilgan darsliklari uning mazmuni tahlili orqali o‘quvchilarning o‘z vatati tarixini o‘rganishga bo‘lgan munosabatlari ko‘rib chiqilgan: - O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish asosida o‘quvchilarda tarixiy tafakkurni shakllantirish, uning didaktik xususiyatlari, ta’lim jarayonidagi natijalari asoslangan. 4

Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mustaqillik yillarida xalq ta’limi tizmida fanlarning o‘qitilishi masalasi pedagogika, tarix, falsafa, tilshunoslik kabi yo‘nalishlarda tadqiq qilindi va mazkur jarayonlar izchil davom ettirilmoqda. Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim tizimining tashkil qilinishi va amalga oshirilishi mustaqillik yillarida qabul qilingan qonunlar asosida amalga oshiriladi 2 . Shuningdek, mamlakatimizda tarix fani, uni o‘qitish va tadqiq etishning umumdavlat miqyosida ishlab chiqilgan loyihalari borki, ularda tarix fanining milliy tamoyillari, jamiyatda kishilar o‘rtasida olib boriluvchi targ‘ibot kabi jihatlarga muhim o‘rin berilgan 3 . Yuqoridagi meyoriy va normativ-huquqiy hujjatlar asosida xalq ta’limi tizimida O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitish va uning mazmun-mohiyati, tarkibiy tuzilishi, o‘quv dasturlari tarix fani bo‘yicha milliy dastur asosida amalga oshiriladi 4 . Respublika maktablaridagi tarix ta’limining xususiyati ikki mustaqil kurs sifatida o‘qitiladigan jahon va O‘zbekiston tarixining eng qadimgi davridan hozirgi kungacha ro‘y bergan voqea va jarayonlarini xronologik izchillikda o‘rganishdan iborat. Garchi, T.Toshpo‘latov, A.Sa’diyev, N.Remeev kabi olimlarning ilmiy ishlari, maqola va qo‘llanmalarida jahon tarixi va O‘zbekiston tarixi kurslarini o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish xususida fikr yuritilgan bo‘lsa-da, ammo ushbu ilmiy-pedagogik muammo alohida ilmiy tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilmagan. Mustaqillik yillarida ham mazkur masala bir qator tadqiqotlarning tarkibida tahlil etib borilganligini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, mazkur yillarda tarix fanida kurslararo munosabatlar masalasi S.T.Mahkamov tomonidan dissertatsion 2 O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 02.07.1992 yildagi 636-XII-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 29.08.1997 yildagi 464-I-son , O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni, 23.09.2020 yildagi O‘RQ-637-son. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. https://lex.uz/docs/5013007. 3 O‘zbekiston tarixi bo‘yicha konsesiya. 1998 yil. “ O‘zbekiston Respublikasida tarix fani sohasini 2030-yilgacha rivojlantirish konseptsiyasi” loyihasi e’lon qilindi. 4 Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарта ва ўкув дастури. – Т: 1999., Maktabda tarix o‘qitishning konsepsiyasi, O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1992, aprel., Umumiy o‘rta ta’limning milliy dasturi (tarix). – Toshkent. 2021. – 112 b. 5