logo

O‘quv kurslari bilan shug‘ullanuvchi kompaniya ma’lumotlar bazasini yaratish

Загружено в:

02.12.2024

Скачано:

0

Размер:

47.97265625 KB
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGIGA QARASHLI MUXAMMAD AL-
XORAZMIY NOMIDAGI       TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSETETI SAMARQAND FILIALI
TELEKOMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI VA  KASB TA’LIM FAKULTETI
Akademik yozuv fanidan
O‘quv kurslari bilan shug‘ullanuvchi kompaniya ma’lumotlar bazasini   yaratish
Mavzusida
LOYHA  ISHI
                                                                                                Bajardi:
                                                                                      Tt 23-06-guruh talabasi
                                                                   Uralov Abduxoshim Umirzoq o‘g‘li.
                                         
  Ilmiy rahbar: f.f.d.(DSc).,v.v.professor.D.F.Toirova .
Samarqand-2023
MUNDARIJA  
KIRISH ……………………………………………….……………….……….3
I .NAZARIY   QISIM.   O‘QUV   KURSLARI   BILAN   SHUG‘ULLANUVCHI   KOMPANIYA     BAZASI     YARATISHNING   PREDMET
SOHA TAHLILI
1.1.  Kompaniya ma`lumotlar bazasini tahlili ………………………..…………5
1.2.  MySQL ma’lumotlar bazasini   boshqarish tizimlari haqida ……….………10
PAGE   \* MERGEFORMAT1 II. NAZARIY   QISIM.   O‘QUV   KURSLARI   BILAN   SHUG‘ULLANUVCH I   KOMPANIYA     MA’LUMOTLAR     BAZASINI   TASHKIL
ETISH
2.1. Ma’lumotlar bazasining inflogik va datalogik modeli ……………….……13
2.2  Ma’lumotlar bazalarini   ishlab chiqish asoslari …………………………….16
XULOSA ……………………………………………………………………....20
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR ……………………………………..21
ILOVA ……………………………………………………………………...…22
KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim   vazirligi huzuridagi  Ta’lim muassasalari o‘quv kurslarini joriy etish va ularning
sonini yanada ko‘paytirish bo‘yicha   2012 yil 25 iyuldagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 228-son qarori   asosida tashkil topgan.
Markaz   o‘quv   kurslari   va   o‘rta   maxsus,   kasb-hunar   ta’limi   muassasalarida   yuqori   texnologik   darajada   o‘quv   jarayonini   tashkil   etish   uchun
elektron o‘quv-metodik va axborot-kutubxona resurslari hamda axborot tizimlarini joriy etish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi tashkilot hisoblanadi.
Markazning asosiy vazifasi masofadan turib o‘qitishni   tashkil qilish , o‘quv kurslari tizimida o‘quv jarayonlarini avtomatlashtirish va aholiga sifatli
xizmat   ko‘rsatish   maqsadida   interaktiv   xizmatlarini   joriy   qilishdan   iborat.   Markaz   faoliyati   axborot   kommunikatsiya   texnologiyalarini
ta’lim   tizimiga   keng	
  joriy   qilish ,   mamlakatimizda   ta’lim   sifatini   oshirish ,   o‘quv   kurslari   va   boshqaruv   jarayonini   shaffofligini   ta’minlash,
professor-o‘qituvchilar   faoliyatidagi   ko‘p   takrorlanadigan   harakatlarni   qisqartirish   orqali   vaqtni   to‘g‘   ri   va   samarali   tashkil   qilishda   muhim
ahamiyatga ega.   Butun dunyoda	
  elektron ta’limni joriy qilish   bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi davrda ta`lim tizimiga
elektron   ta'limni   joriy   qilish   mamlakatimizda   ta’lim   sifatini   rivojlangan   davlatlar   oliy   o‘quv   yurtlarining   darajasiga   olib   chiqish   hamda   zamon
bilan  tengma-teng  odimlash  uchun  ham dolzarb  hisoblanadi.  O‘quv  kurslarida har bir o‘quvchi  o‘zi  yoqtirgan   fan  bo‘yicha ta’lim  olishi  va o‘z
bilimini mustahkamlashi mumkin bo‘ladi. O‘quv kurslarida ma`alkali professor o‘qituvchilar arzon va sifatli ta`lim berishadi.
Individual   loyiha   ishining   dolzarbligi.   O‘quv   markazlari   bilan   shug‘ullanuvchi   Kompaniya   ma’lumotlar   bazasining   asosiy   vazifasi
PAGE   \* MERGEFORMAT1 mijozlarga   o‘z   vaqtida   sifatli   xizmat   ko‘rsatishdan   iborat.   Buning   uchun   sifatli   va   yaxshi   loyihalashtirilgan   malumotlar   bazasi   talab   qilinadi.
Yaratiladigan tizim foydalanuchilarga har tomonlama qulaylik tug‘dirishi zarur. O‘quv markazlari bilan shug‘ullanuvchi Kompaniya malumotlar
bazasini   ish   faoliyati   ma’lum   bir   darajada   murrakkab.   Agar   to‘g‘ri   tashkil   etilmasa   tizimda   tushunmovchiliklar   bo‘lishi   tabiiy   xol.   Bunday
tushunmovchililiklarni oldini olish uchun tizimni har bir bosqichini qadamma qadam o‘rganib chiqish talab qilinadi.  
L oyiha   ishining   maqsadi:   Axborot   texnologiyalari   xizmatlari   injiniringi   va   xizmatlarni   boshqarish   fanining   asosiy   maqsadlari   bu
tizimlar   va ularning komponеntlari ,   tizimni tashkil etish va yaratilishi, axborot tizimlarini strukturasi va faktorlari bo‘yicha sinflanishini, tizimni
o‘ziga   xos   xususiyatlari   va   imkoniyatlarini ,   hamda   axborot   tizimlarini   inson   faoliyatining   turli   sohalarida   qo‘llanilish   asoslarini   o‘rganishdan
iboratdir. Fanda asosiy e’tibor axborot tizimlarini telekommunikatsiya va axborot tеxnologiyalari soxasida qo‘llanilishiga qaratilgandir.
Loyiha ishining vazifasi
 Talabalarni IT xizmat turlari
 axborot tizimlarini   tеxnik tuzilishi
 dasturiy ta’minoti bilan tanishtirish va bu vositalarni ishlab chiqarish
 ilmiy talqiqot ishlari, hamda yangi xizmat turlarini yaratishdan iboratdir.
  Individual loyiha ishi axborot texnologiyalari xizmatlari injineringi va 
xizmatlarni boshqarish fanini o‘rganayotgan, nazariy va amaliy jixatidan asosiy tushunchalarni egallagan talabalarga bеriladi.
Masalaning qo‘yilishi.
Ushbu kurs loyihasining predmet soxasi sifatida “Kompaniya” malumotlar bazasi olingan. Biror bir malumotlar bazasini ishlab chiqish 
uchun unga bog‘liq bo‘lgan barcha muhim jihatlarni hisobga olish zarur.Loyihani ishlab chiqish davomida Kompaniya malumotlar bazasining 
boshqa soxalari ham e’tiborda.
I BOB. O‘QUV KURSLARI BILAN SHUG‘ULLANUVCHI KOMPANIYA BAZASI YARATISHNING PREDMET SOHA 
TAHLILI
1.1. Kompaniya ma`lumotlar bazasini tahlili
Axborot texnologiyalarni asosida malumotlar bazasi yotadi. Ma’lumotlar   bazasi deganda ,  ma lumotlarni shunday o‘zaro bog„langan ‟
PAGE   \* MERGEFORMAT1 to„plamini tushunamizki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus malumotlarni bazasini boshqarish tizimi to‘ldirilishi, o‘zgartirilishi, 
takomillashtirilishi mumkin. Aniq ma lumotlarni (masalani) hal qilishda inson real dunyoni u yoki bu sohasi bilan cheklanadi. Bunday hollarda ‟
faqat bazibir ob ektlarni o„rganishgina qiziqish o‘yg‘ otadi. Bunday obektlarni majmuasini predmet soxa deyiladi. Hech	
‟   bir inson inkor 
qilolmaydiki ,  hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida yashayapmiz. Vaholanki, o‘zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko‘pgina 
axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar majmui bo‘lgan
internet tarmog idan foydalanadi. Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uni boshqarish murakkablashib boraveradi.
‟   Savol kelib 
chiqishi tabiiyki ,  qanday qilib internet tarmog idagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib 	
‟
beradi? Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to‘plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so‘rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib 
beradi? Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini boshqarish tizimlari (keyingi o‘rinlarda BBBT) orqali amalga oshiriladi. BBBT uchun 
ko‘p dasturiy ta minotlar ishlab chiqilgan,	
‟   misol uchun SQL Server , Oracle, MySQL, MS Access va h.k.
  1.1-jadval.
O‘quv kursi tizimi ma’lumotlar ba’zasining predmet sohasi.
O‘UQV MARKAZLAR 
ID

NOMI

ADDRESS

TEL

E-MAIL

RAXBAR_ID

ID
PAGE   \* MERGEFORMAT1 RAXBARLAR 
ISM

FAMILIYA

SHARIF

YOSH

TEL

E-MAIL

ADDRESS
TALABALAR 
ID

ISMI

FAMILIYA

SHARIF

YOSH

TEL

PAGE   \* MERGEFORMAT1 EMAIL
O‘QITUVCHILAR 
ID

ISM

FAMILIYA

SHARIF

YOSH

ADDRESS

TEL

EMAIL
XODIMLAR 
ID

ISM

FAMILIYA

PAGE   \* MERGEFORMAT1 SHARIF

YOSH

LAVOZIM

TEL

E-MAIL

ADDRESS
FANLAR 
ID

NOMI

DAVOMIYLIGI

SUMMASI
O‘QITUVCHI VA FAN 
ID

O‘QITUVCHI ID

FAN ID
PAGE   \* MERGEFORMAT1 FANLAR VA MARKAZ 
ID

FAN ID

MARKAZ ID
TALABAVA MARKAZ 
ID

TALABA ID

MARKAZ ID
TALABA O‘QITUVCHI FANLAR 
ID

TALABA ID

O‘QITUVCHI   VA FAN ID
BUYRUQ VA TAKLIFLAR 
ID

NOMI

YUBORILGAN SANA

PAGE   \* MERGEFORMAT1 YUBORILGAN VAQT

OQUV MARKAZ ID
1. 2 . MySQL ma’lumotlar bazasini   boshqarish tizimlari haqida
Informasion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar
insoniyatni   bu   ma’lumotlarni   o‘z   vaktida   qayta   ishlash   choralarini   qidirib   topishini   taqozo   qiladi.   Informasion   texnologiyalarda   axborotlarni
kompyuterlarda   qayta   ishlash   kun   sayin   rivojlanmoqda   va   jamiyatning   barcha   jabhalariga   kirib   bormoqda.   Shu   bois ,   kompyuterda
ma’lumotlarnining saqlanishi va u bilan bogliq bilimlarga ega bo‘lish muhim hisoblanadi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun
ma’lumotlar   bazasi   (MB)   ni   yaratish,   so‘ngra   undan   keyin   foydalanish   bugungi   kunda  dolzarb   bo‘lib   qolmoqda.   Kompyuterdagi   ma’lumotlar-
ma’lumotlar bazasida saqlanadi. Ular maxsus dasturlar - ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yordamida boshqariladi. Ma’lumotlar bazasini
boshqarish  tizimi  –  (MBBT-DVMS-Data Base  Management   System) ma’lumotlarni   kiritish ,   qayta ishlash   hamda  boshqarish  haqidagi  universal
dasturlar   vositasidir.   Ma'lumotlar   bazasi   -bu   o‘zaro   boglangan   va   tartiblangan   Ma'lumotlar   majmuasi   bo‘lib.   u   kurilayotgan   ob'еktlarning
xususiyatini,   xolatini   va   ob'еktlar   o‘rtasidagi   munosabatni   ma'lum   soxada   tavsiflaydi.   Darxaqiqat,   xozirgi   kunda   inson   xayotida   MBda   kеrakli
axborotlarni   saqlash   va   undan   oqilona   foydalanish   juda   muxim   rol   o‘ynaydi.   Sababi   jamiyat   taraqqiyotining   qaysi   jabxasiga   nazar   solmaylik
o‘zimizga  kеrakli   ma'lumotlarni   olish   uchun   albatta ,   MB  ga  murojaat   qilishga  majbur  bo‘lamiz.   Demak,  MBni  tashkil  qilish   axborot  almashuv
texnologiyasining eng dolzarb xal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Ma'lumki, MB tushunchasi fanga kirib
kеlgunga qadar, ma'lumotlardan turli ko‘rinnshda fondalanish juda qiyin edi. Dastur tzuvchilar ma'lumotlarni shunday tashkil qilar edilarki u faqat
karalayotgan   masala   uchungina   o‘rinli   bo‘lardi.   Xar   bir   yangi   masalani   xal   qilishda   Ma'lumotlar   qaytadan   tashkil   qilinar   va   bu   xol   yaratilgan
dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi.   Shuni qayd qilish lozimki ,  MBni yaratishda ikkita muxim shartni xuco6ra olmoq, zarur: Birinchidan,
Ma'lumotlar   turi,   ko‘rinishi,   ularni   qo‘llaydigan   dasturlarga   bog‘   liq,   bo‘lmasligi   lozim,   ya'ni   MBga   yangi   ma’lumotlarni   kiritganda   yoki
ma'lumotlar   turini   o‘zgartirganda,   dasgurlarni   o‘zgartirish   talab   etilmasligi   lozim.   Ikkinchidan ,   MBdagi   kеrakli   ma'lumotni   bilish   yoki   izlash
uchun   biror  dastur  tuzishga   xojat   qolmasin.  Shuning   uchun   xam   MBni   tashkil   etishda  ma'lum   qonun   va  koidalarga  amal   qilish   lozim.  Bundan
buyon   axborot   so‘zini   ma'lumot   so‘zidan   farqlaymiz,   ya'ni   axborog   so‘zini   umumiy   tushuncha   sifatida   qabul   qilib ,   ma'lumot   dеganda  aniq,   bir
belgilangan  narsa  yoki   xodisa  sifatlarini   nazarda tutamiz.  Bugungi   kunda  ma'lumotlarni   eng   ishonchli   saqlaydigan   vositalardan   biri   esa  xozirgi
zamon   kompyutеrlaridir.   Kompyutеrlarda   saqlanadigan   MB   -   bu   maxsus   formatga   ega   bo‘lgan   muayyan   tuzilmali   fayl   dеmakdir.
Kompyutеr   xotirasida  xar  bir  fayl ,   yozuv   dеb  ataladigan  bir   xil  turdagi   qismlardan   iborat   bo‘ladi.  Еzuv-  o‘zaro   boglangan  ma'lumotlarning   bir
PAGE   \* MERGEFORMAT1 qismidir. Fayldagi  yozuvlar soni, qaralayotgan ma'lumotning  ulchoviga bog‘ lik. Xar bir yozuv esa maydon dеb ataladigan bo‘laklardan  tashkil
topadi. Maydon ma'lumotlarning.   imkoni boricha ,  qisqa to‘plamidan iborat bo‘lishi lozim.
II BOB. O‘QUV KURSLARI BILAN   SHUG‘ULLANUVCH I  KOMPANIYA MA’LUMOTLAR BAZASINI TASHKIL ETISH
      2.1. Ma’lumotlar bazasining inflogik va datalogik modeli
 Ma’lumotlar   bazasining inflogik modeli
O‘quv   kurslari   bilan   shug‘ullanuvchi   kompaniya   ma’lumotlar   bazasining   infologik   modeli   –   umumlashgan   va   predmet   sohani
tasvirlovchi   ma’lumotlar   to‘plami   va   ularni   turi.Insonlarga   tushunarli   bo‘lgan   tabiiy   til,   matematik   formulalar,   jadvallar ,   grafiklar   va   boshqa
vositalar   yordamida   bajarilgan   tavsif   ma’lumotlar   bazasini   loyihalash   ustida   ish   yuritishga   ma’lumotlarning   infologik   modeli   deb
yuritiladi.Modelni   qurishda   “aloqa”   mavjud   ob`yektni,   jarayonni   yoki   hodisani,   abstraksiyasi   sifatida   keladi.  Atribut   mohiyatni   xarakterlaridan
bo‘lib, nom bilan belgilanib, birorta qiymatlar to‘plamidan qiymatlar qabul qilinadi.
 Ma’lumotlar   bazasining datalogik modeli
Ma’lumotlarning datalogik modeli – ma’lumotlarning aniq bir MBBT tilida tasvirlanishi.
O‘quv kurslari ma’lumotlar bazasi datalogik modelini qurishda bog‘ lanish munosabatlari muhim ahamiyatga ega. Aslida ma`lumotlar
bazasi munosabatlarga qarab ob`yektlarini bog‘ laydi. Asosan ma`lumotlar bazasida quydagi munosabatlar mavjud:
1. Birga –  bir (1:1)  munosabat. A va V ob’ektlar to‘plami orasida 1:1 munosabat  o‘rnatilgan   deyiladi ,   agarda A ob’ektning  har bir nusxasiga V
PAGE   \* MERGEFORMAT1 ob’ektning bitta nusxasi mos kelsa,   va aksincha ,  V ob’ektning har bir nusxasiga A ob’ektning bitta nusxasi mos kelsa.
2. Birga – ko‘p (1:n) munosabat. A va V ob’ektlar to‘plamida A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning bir nechta nusxasi mos kelsa, shu bilan
birga V ob’ektning har bir nusxasiga A ob’ektning bittadan ko‘p bo‘lmagan nusxasi mos kelsa shunday munosabat hosil bo‘ladi.
3. Ko‘pga – bir ( n : 1 ) munosabat A va V ob’ektlar to‘plami orasida o‘rnatilsa, unda A ob’ektning har bir nusxasiga V ob’ektning ko‘pi bilan bitta
nusxasi mos keladi. V ob’ektning nushalari orasida shundaylari mavjudki, ularga A ob’ektning bir nechta nusxasi mos keladi.
4. Ko‘pga – ko‘p ( m : n) munosabat. A va V ob’ektlar orasida shunday munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A ob’ektning har bir nusxasiga V
ob’ektni bir nechta nusxasi mos kelsa va aksincha.   Hozirgi kunda inson xayotida MBda kеrakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish
juda   muxim   rol   o’ynaydi.   Sababi   jamiyat   taraqqiyotining   qaysi   jabxasiga  nazar  solmaylik   o`zimizga   kеrakli   ma'lumotlarni   olish   uchun   albatta,
MBga   murojaat   qilishga   majbur   bo’lamiz.   Demak,   MB   ni   tashkil   qilish   axborot   almashuv   texnologiyasining   eng   dolzarb   hal   qilinadigan
muammolaridan   biriga   aylanib   borayotgani   davr   taqozasidir.   Ma'lumki,   MB   tushunchasi   fanga   kirib   kеlgunga   qadar,   ma'lumotlardan   turli
ko’rinnshda   fondalanish   juda   qiyin   edi.   Dastur   tzuvchilar   ma'lumotlarni   shunday   tashkil   qilar   edilarki   u   faqat   karalayotgan   masala   uchungina
o’rinli   bo’lardi.Har   bir   yangi   masalani   xal   qilishda   Ma'lumotlar   qaytadan   tashkil   qilinar   va   bu   xol   yaratilgan   dasturlardan   foydalanishni
qiyinlashtirar   edi.   Biz   foydalanadigan   axborot   hajmi   kattalashib   borgan   sari   uni   boshqarish   murakkablashib   boraveradi.   Savol   kelib   chiqishi
tabiiyki, qanday qilib internet tarmog’idagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib beradi?
Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to`plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so`rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradi?
Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini boshqarish tizimlari (keyingi o`rinlarda BBBT) orqali amalga oshiriladi. BBBT uchun ko`p
dasturiy ta minotlar ishlab chiqilgan, misol uchun SQL Server, Oracle, MySQL, MS Access va h.k.‟
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi.
Baza   bu   –   ishlov   berilmagan   elementlar   bo`lib,   ularning   ichiga   matn,   son,   tasvir,   audio   va   videolar   kirishi   mumkin.   Masalan,   matn
klaviaturada   kiritiladi,   ovoz   kompyuter   mikrofoni   orqali ,   fototasvirlar   raqamli   kamera,   video   va   uning   ovozi   esa   raqamli   videokamera   orqali
yoziladi hamda kompyuterning xotirasiga saqlanadi.
Ma’lumotlar deb, ma’lum bir shaklda qayd qilingan, qayta ishlash, saklash va uzatish uchun yaroqli xabarga aytiladi.
Ma’lumotlar bazasi deb, kompyuter xotirasida saqlanadigan bir-biriga bog’liq bo’lgan bir predmet sohadagi ma’lumotlarning to’plamidir. Ushbu
ta’rifdan quyidagi xulosalar kelib chikadi.
Kompyuterlar   axborotlarni   ma’lumotlar   bazasi   asosida   ishlov   beradi.   Masalan,   universitetning   ma’lumotlar   bazasi   deganda,   o`quv
xonalari,   o`quv   fanlari,   o`quv   soatlari,   o`qituvchilar   va   talabalar   haqidagi   ma’lumotlarni   o`z   ichiga   oluvchi   baza   tushuniladi.   Talaba   darsga
kelganda,   bazani   boshqaruvchi   maxsus   xodim.   Kompyuterga	
  bir   nechta   elementlar   kiritib ,   uni   darsga   kirishiga   ruxsat   beradi.   Maxsus   xodim
undan tashqari talabaning fototasvirini Kompyuterga kiritish uchun raqamli kameradan ham foydalanadi. Kompyuterning asosiy xotira qurimasi
qattiq   disk   (HHD)   da   saqlanadi.   Keyin   esa   kompyuter   yangi   ishlov   berilgan   talaba   haqidagi   ma’lumotni   chop   etish   uchun   printerga   yuboradi.
PAGE   \* MERGEFORMAT1 Talabaning ID raqami shaxsini tasdiqlovchi hujjati yakunlangandan keyin ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturiy ta’minoti yordamida diskning
magnit   yo`lagida   kodirovka   qilinadi.   Ushbu   dastur   ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   (MBBT)   deyiladi.   Ushbu   dasturda   ma’lumotlarni
qo`shish, modifikatsiya qilish, bazadan ularni o`chirish, ma’lumotlar bazasi bo`yicha shakl (forma) va hisobot (otchet) tayyorlash mumkin bo`ladi.
Bu dasturning yangi versiyalari va ularning afzallik jihatlarini quyida keltirib o`tilgan.
O’zaro   bog’langan   to’plamni   tushunamizki,   u   mashina   xotirasida   saqlanib,   maxsus   ma’lumotlarni   bazasini   boshqarish   tizimi
to’ldirilishi, o’zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin.
Ma’lumotlar bazasining modellari turlari
MB bitta yoki bir necha modellarga asoslangan bulishi mumkin. Har qanday modelga o’zining xossalari (parametrlari) bilan tavsiflanuvchi ob’ekt
sifatida karash mumkin. Shunday ob’ekt ustida biror amal (ish) bajarsa bo’ladi. MB modellarining uchta asosiy turlari mavjud:
· Relyatsion model;
· Ierarxik model;
· Semantik model.
Relyatsion   (lotin   tilidagi   relatio-munosabat   so`zidan   olingan)   modelda   ma’lumotlarni   saqlash   uni   tashkil   etuvchi   kismlari   orasidagi
munosabatlarga   asoslangan.   Eng   sodda   holda   u   ikki   o’lchovli   massiv   yoki   jadvaldan   iborat   bo’ladi.   Murakkab   axborot   modellari   ana   shunday
jadvallarning   o`zaro   bog’langan   to`plamidan   iborat.   MB   ning   ierarxik   modeli   pastki   pog’onadagi   yuqori   pog’onadagiga   bo’ysunish   tartibida
joylashgan   elementlar   to’plamidan   iborat   bo’ladi   va   ag’darilgan   daraxt   (graf)   ni   tashkil   etadi.   Ushbu   model   satx,   tugun,   bog’lanish   kabi
parametrlar bilan tavsiflanadi. Uning   ishlash   tamoyili shundayki ,   quyi satxdagi bir necha tugunlar bog’lanish yordamida yuqoriroq satxdagi bitta
tugun bilan bog’langan bo’ladi. Tugun - bu ierarxiyaning berilgan satxida joylashgan elementning axborot modelidir.
2.2  Ma’lumotlar bazalarini   ishlab chiqish asoslari
MB ning semantik tarmoq modeli ierarxik modelga o’xshashdir. U ham tugun, satx, bog’lanish kabi asosiy parametrlarga ega. Lekin
semantik tarmoq modelida turli satxdagi elementlar orqali “erkin”, ya’ni “har biri hamma bilan” ma’noli bog’lanish qabul qilingan.
Ko`pchilik   MB   lar   jadval   tuzilmasiga   ega.   Unda   ma’lumotlar   adresi   satr   va   ustunlar   kesishmasi   bilan   aniklanadi.   MB   da   ustunlar   -
maydonlar, satrlar esa yozuvlar deb ataladi. Maydonlar MB ning tuzilmasini, yozuvlar esa, unda joylashgan ma’lumotlarni tashkil etadi.
Ma’lumotlar bazasining arxitekturasi
MB alohida olingan modullardan tashkil topgan. MB boshqarish bloki disklardagi ma'lumotlar bilan foydalanuvchi dasturi va tizimning
so`rovi (guery) orasidagi intеrfеysni aniqlaydi. Modullar quyidagicha:
Fayl mеnеdjеri - ma'lumotlar to`zilmasi bilan disklar o`rtasidagi bog`lanishni boshqaradi.
Guery - prosеssor ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MB ni boshqarish bloki tushunadigan tilga o`tkazadi.
PAGE   \* MERGEFORMAT1 Prеkompilyator DML (Data Manipulation Language) ma'lumotlar bilan manipulyatsiya qiladigan til bo`lib, u quyidagi opеratsiyalarga
javob bеradi:
1. MB dan ma'lumotlarni ajratib olish,
2. MB ga ma'lumotlarni kiritish,
3. MB dan ma'lumotlarni   olib tashlash,
4. MB ni modifikatsiya (o`zgartirishlar) qilish.
                   Kompilyator  DDL   (Dala  Definition  Language)-   MB  tilini ,  uning   tuzilmasini   va  tashqi  xotiralardagi  axborot   turini   aniqlaydi.   MB  ning
tuzilmasi ko`pincha jadval shaklida bo`ladi.
Shuni ta'kidlash  lozimki, hozirgi vaqtda dеyarli barcha MB lar asosan rеlyatsion  modеllar asosida tashkil  qilinmoqda. Shuni nazarda
tutgan Microsoft
Office korporatsiyasi ham eng ommalashgan dastur vositalarga ega, bu dastur
vositalari ixtiyoriy sohada yuqori darajadagi profеssional xujjatlar tayyorlash imkonini bеradi. Shulardan biri MB lar bilan ishlashga mo`ljallangan
Microsoft   Access   dasturi   bo`lib,   bu   dastur   Visual   Basic   for   Application   dasturlash   muhitida   makroslar   yaratish   va   boshqa   bir   qancha
imkoniyatlarga egaki. bu foydalanuvchiga xar tomonlama mukammal bo`lgan xujjatlar tayyorlashga yordam beradi.
MBBT funksional imkoniyatlari
Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar
insoniyatni   bu   ma’lumotlarni   o’z   vaqtida   qayta   ishlash   choralarini   qidirib   topishini   taqozo   qiladi.   Informatsion   texnologiyalarda   axborotlarni
kompyuterlarda   qayta   ishlash   kun   sayin   rivojlanmoqda   va   jamiyatning   barcha   jabhalariga   kirib   bormoqda.   Shu   bois,   kompyuterda
ma’lumotlarnining saqlanishi va u bilan bog’liq bilimlarga ega bo’lish muhim hisoblanadi.
Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB)   ni yaratish, so’ngra undan keyin foydalanish bugungi
kunda   dolzarb   bo’lib   qolmoqda.   Kompyuterdagi   Ma’lumotlar   -   Ma’lumotlar   bazasida   saqlanadi.   Ular   maxsus   dasturlar   -   Ma’lumotlar   bazasini
boshqarish   tizimlari   yordamida   boshqariladi.   Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   –   (MBBT-DVMS-Data   Base   Management   System)
Ma’lumotlarni kiritish, qayta ishlash hamda boshqarish haqidagi universal dasturlar vositasidir.
MBBTning   asosiy   qismini   boshqarish   dasturi   tashkil   qiladi.   Bu   dastur   MB   bilan   muloqotni   o`rnatishga   bog`liq   bo`lgan   barcha
jarayonlarni   avtomatlashtiradi.   MBBT   ishga   tushishi   bilan   uning   boshqarish   dasturi   doimo   asosiy   xotirada  bo`ladi   va  talablarni   qayta   ishlashni
tashkil   qiladi ,   ularning   bajarilish   tartibini   ta'minlaydi,   amaliy   dasturlar   va   opеratsiya   tizimi   o`rtasidagi   aloqalarni   o`rnatadi.   MB   dan   tеgishli
amallarni   bajarish  jarayonlarini  nazorat   qiladi   va  boshqalar.   MBga  kеlayotgan   talablarni   paralеl   bajarishni   tashkil   qilish   boshqarish  dasturining
asosiy funksiyasi hisoblanadi.
MBBTning boshqa qismini ma'lumotlarni qayta ishlash dasturlarining to`plami tashkil qiladi. Bu to`plamga tarjimonlar (translyatorlar),
PAGE   \* MERGEFORMAT1 talab va dasturlash tillari, muharrirlar, sеrvis dasturlari va boshqalar kiradi.
Ma’lumotlar   bazasi   (MB-DV-Data   Base)   Ma’lum   bir   sohaga   tegishli   bo’lgan   Ma’lumotlar   to’plamidir.   Ma’lumotlar   bazasi   MBBT
orqali qayta ishlanadi. Bugungi kunda ma’lumot (berilgan)lar muhim hayotiy milliy resurslar sifatida qo’llaniladi. Bu resurslarii shunday tashkil
etish   lozimki,   unan   foydalanish   maksimal   qulaylik   va   foyda   keltirsin.   Shunday   qilib,   Ma’lumotlardan   foydalanish,   ya’ni   ularii   ma’lum   bir
texnologiya   asosida   yig’ish,   saqlash,   qayta   ishlash   va   uzatish   muhim   muammo   hisoblanadi.   Bu   muammoni   yechishga   harakat   qilish,
ma’lumotlarni   ishlash   jarayonidagi   yangicha   yondashish   yangi   texnologiyani   keltirib   chiqardi.   Bu   texnologiyaning   asosini   Ma’lumotlar
bazasi(MB) va banklari(MBn) tashkil etadi. Ma’lumotlar bazasi va banklaridan foydalanish o’zaro bog’langan ma’lumotlar to’plamlariga kirishni,
ulardan foydalanish hamda   ishlashni avtomatlashtiradi , ma’lumotlarni yangilash, keraksiz bo’lganini yo’qotishni avtomatlashtirishni ta’minlaydi.
Ma’lumotlar bazasini normal ishlatish uchun u quyidaga xususiyatlarga ega bo’lishi kerak:
1.   MB   dagi   ma’lumotlarning   bir   nusxali   bo’lishi.   Aks   holda   xotirada   saqlanadigan   ma’lumotlar   ikki   nusxada   bo’ladigan   bo’lsa,   bu   qarama-
qarshilikka olib keladi.
2. Ma’lumotlarni birgalikda ishlata olish imkoni, ya’ni MB ga ko’p foydalanuvchilar yoki ko’pgina dasturlar tomonidan murojaat qilish imkoni
bo’lishi kerak.
3. MB ni kengaytirish imkoni, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritish va MB tarkibiga yangi ob’ektni kiritish imkoni bo’lishi kerak.
4. MB bilan ishlash qulayligi, ya’ni MB ning tarkibi dasturlovchi va foydalanuvchi uchuny oddiy, tushunarli shaklda bo’lishi kerak, bu MB ustida
bajarilayotgan amallar oddiy ko’rinishga ega bo’lishi kerak.
5. MB ga effektiv murojaat qilish vaqti qancha kam bo’lsa, MB bilan ishlash unumdorligi shuncha yuqori bo’ladi.
6.  MB  ning  o’zaro  mosligi,   ya’ni   ma’lumotlarning   fizikaviy   saqlanganligi   va  mantiqiy   mosligi  (ma’lumotlar  bir-biriga  mantiqiy   qarama-qarshi
bo’lishi mumkin emas) hamda ma’lumotlarning faolligi.
Ma’lumotlar   banki   (MBn)   deb,   ma’lumotlarni   markazlashtirgan   tartibda   yig’ish   va   kollektiv   tarzda   undan   foydalanishni
ta’minlovchi   dasturlar,   til   hamda   tashkiliy   vositalar   tizimiga   aytiladi.   MB   ning   komponentalariga   MB   va   MBBTlari   kiradi.   MBn   istalgan
ma’lumotlar to’plamiga tegishli bo’lishi mumkin, jumladan, mustaqil fayllar, MB va axborot qidiruv tizimlari.
XULOSA
Bugungi kunga kelib yurtimizda Informatsion Texnologiyalar va Axborot Texnologiyalarini rivojlantirish yo‘lida bir talay ishlar amalga
PAGE   \* MERGEFORMAT1 oshirilmoqda. Buni birgina bu   sohada ishlab  chiqilgan  qaror , qonun va farmonlar misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Men bu individual loyiha
ishini   bajarib   ko‘pgina   bilimlarni   o‘rgandim.   Bu   dastur   ishini   bajaradigan   dasturlar   ko‘p.   Lekin   bu   dastur   juda   ahamiyatli.   Xulosa   qilib   shuni
aytish mumkinki individual loyiha ishini bajarish davomida bir qator bilimlar egallandi. Bu individual loyiha ishini bajarish davomida men juda
katta   bilim   va   ko‘nikmalarga   ega   bo‘ldim.   Bu   olgan   bilim   va   ko‘nikmalarim   kelajakda   o‘z   kasbimning   ustasi   bo‘lishimda   yordam   berishiga
ishonchim komil. Xalqaro tahlilchilarning ma’lumotlariga ko‘ra, jami korporativ axborotning qariyb 30 foizi ma’lumotlar bazasida yo‘nalishlarga
bo‘lingan va bo‘linmagan holda elektron shaklda almashilmoqda hamda saqlanmoqda. Elektron matnli axborot hajmi har uch yilda ikki baravarga
ko‘payadi.  Elektron   axborot   hajmining   ko‘payishiga  qarab,  qog‘ozdagi   hujjatlar   soni   va   hujjat   aylanishi   hajmi   ham  ortadi.  Dunyoda  har  yili   6
milliardga   yaqin   yangi   hujjat   paydo   bo‘lmoqda.   Shubhasiz ,   bunday   sharoitda   elektron   hujjat   aylanishi   yanada   tez   rivojlanadi.   Bu   esa   axborot
almashish   tezligini ancha oshirib , uni saqlash joylariga bo‘lgan ehtiyojni jiddiy ravishda kamaytirish imkonini beradi.
Xulosa   qilib   shuni   aytish   kerakki   bu   individual   loyiha   ishi   O‘quv   kurslari   tizimi   ishida   talabalarga   kerakli   talimni   berish   va   shart-
sharoitlar   yaratish   qolaversa   o‘qtuvchilarni   ishlarini   yengillashtiradi.   Bu   individual   loyiha   ishini   bajarish   davomida   ko‘pgina   bilimlarga   ega
bo‘ldim va mavjud bilimlarimni boyitdim. MySQL ma’lumotlar bazasida ishlashni o‘rgandim hamda C# muhitida ishlash ko‘nikmalarimni yanada
takomillashtirdim. O‘ylaymanki ko‘zlangan maqsadga qaysidir ma’noda erisha oldim. Umuman olganda ushbu individual loyiha ishi men   uchun
juda foydali ekanligi , kelajakda o‘z kasbimning yetakchi mutahassisi bo‘lishimga zamin yaratadi degan umiddaman.
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR
1.  Muxitdinov X.A., Yusupov B.K., Tajiyev J.A., Kamilov Sh.Sh. Web ilovalarni yaratish. Darslik.   Toshkent , Mudofaa vazirligi nashriyoti. 2021 y.
2.  Alimov R. X., Sobirov A. A., Saydullayeva S. A., Sharipov B. A., Akromov A. A. Web – dasturlash. O‘quv qo‘llanma. – T.:   IQTISODIYOT , 
2019. – 235 bet.
3.  M. Aripov, M. Muhammadiyev Informatika, informatsion texnologiyalar   Darslik Toshkent , TDYuI., 2005 y.
4.  M. Mamarajabov, S.Tursunov Kompyuter grafikasi   va Web dizayn Darslik Toshkent ,“Cho‘lpon”, 2013 y.
5.  U. Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web dizayn. O‘quv qo‘llanma. Toshkent, “Voris”, 2013 y.
6.  Р. Хамдамов ва бошқалар. Таълимда ахборот технологиялари Услубий қўлланма Тошкент, “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” 2010 
г.
7.  M. Aripov, M. Fayziyeva, S. Dottayev Web texnologiyalar O‘quv qo‘llanma. Toshkent, “Faylasuflar jamiyati”. 2013 y.
8.  T.   Rixsiboyev , X. Rixsiboyeva, S. Tursunov. Kompyuter grafikasi Darslik Toshkent: “Tafakkur qanoti”, 2018 й. -304 b.
9.  https://www.ziyonet.uz – Axborot ta’lim   portali
10.  https://www.w3schools.com
11.  https://www.code.mu
PAGE   \* MERGEFORMAT1 12.  https://www.netacad.com
Ilova (dastur kodi)
using System;
using System.Collections.Generic;
using System.ComponentModel;
using System.Data;
using System.Drawing;
using System.Linq;
using System.Text;
using System.Windows.Forms;
using MySql.Data.MySqlClient;
namespace MBBT_kurs_ish
{
public partial class Form1 : Form
{
public Form1()
{
InitializeComponent();
}
int rowIndex;
PAGE   \* MERGEFORMAT1 int id;
MySqlCommand command;
MySqlConnection   connection ;
MySqlDataAdapter adapter;
DataSet dataset;
String connectionString = "Database=kompaniya;Password=12345;Server=localhost;User=root";
private void selectAll(String comanda,DataGridView dataGrid)
{
dataset = new DataSet();
command = new MySqlCommand(comanda, connection);
adapter = new MySqlDataAdapter(command);
adapter.Fill(dataset);
dataGrid.DataSource = dataset.Tables[0];
}
private void InsertDelete(String comanda)
{
command = new MySqlCommand(comanda, connection);
adapter = new MySqlDataAdapter(command);
command.ExecuteNonQuery();
}
private void Form1_Load(object sender, EventArgs e)
PAGE   \* MERGEFORMAT1 {
connection = new MySqlConnection(connectionString);
connection.Open();
selectAll("SELECT oquvmarkazlar.Id, oquvmarkazlar.Nomi, 
oquvmarkazlar.Address,oquvmarkazlar.Tel,oquvmarkazlar.Email,raxbarlar.Ism,raxbarlar.Familiya,raxbarlar.Sharif,raxbarlar.Tel,raxbarlar.Email 
FROM oquvmarkazlar LEFT JOIN raxbarlar ON oquvmarkazlar.Raxbar_id = raxbarlar.Id", dataGridView1);
dataGridView1.Columns[5].Visible = false;
time.Text = DateTime.Now.ToLongTimeString();
date.Text = DateTime.Now.ToShortDateString();
}
private void button1_Click(object sender, EventArgs e)
{
if (textBox1.Text != "" && comboBox1.Text != "Qidiruv turi")
{
if(comboBox1.Text == "Nomi")
selectAll("SELECT oquvmarkazlar.Id, oquvmarkazlar.Nomi, o‘quv 
markazlar.Address,oquvmarkazlar.Tel,oquvmarkazlar.Email,raxbarlar.Ism,raxbarlar.Familiya,raxbarlar.Sharif,raxbarlar.Tel,raxbarlar.Email 
FROM oquvmarkazlar LEFT JOIN raxbarlar ON oquvmarkazlar.Raxbar_id = raxbarlar.Id WHERE oquvmarkazlar.Nomi LIKE 
'"+textBox1.Text+"'", dataGridView1);
if (comboBox1.Text == "Address")
selectAll("SELECT oquvmarkazlar.Id, oquvmarkazlar.Nomi, 
oquvmarkazlar.Address,oquvmarkazlar.Tel,oquvmarkazlar.Email,raxbarlar.Ism,raxbarlar.Familiya,raxbarlar.Sharif,raxbarlar.Tel,raxbarlar.Email 
FROM oquvmarkazlar LEFT JOIN raxbarlar ON oquvmarkazlar.Raxbar_id = raxbarlar.Id WHERE oquvmarkazlar.Address LIKE '" + 
textBox1.Text + "'", dataGridView1);
if (comboBox1.Text == "Raxbari")
PAGE   \* MERGEFORMAT1 selectAll("SELECT oquvmarkazlar.Id, oquvmarkazlar.Nomi, 
oquvmarkazlar.Address,oquvmarkazlar.Tel,oquvmarkazlar.Email,raxbarlar.Ism,raxbarlar.Familiya,raxbarlar.Sharif,raxbarlar.Tel,raxbarlar.Email 
FROM oquvmarkazlar LEFT JOIN raxbarlar ON oquvmarkazlar.Raxbar_id = raxbarlar.Id WHERE oquvmarkazlar.Raxbar_id LIKE (SELECT Id 
FROM raxbarlar WHERE Ism LIKE '" + textBox1.Text + "')", dataGridView1);
if (comboBox1.Text == "Tel")
selectAll("SELECT oquvmarkazlar.Id, oquvmarkazlar.Nomi, 
oquvmarkazlar.Address,oquvmarkazlar.Tel,oquvmarkazlar.Email,raxbarlar.Ism,raxbarlar.Familiya,raxbarlar.Sharif,raxbarlar.Tel,raxbarlar.Email 
FROM oquvmarkazlar LEFT JOIN raxbarlar ON oquvmarkazlar.Raxbar_id = raxbarlar.Id WHERE oquvmarkazlar.Tel LIKE '" + textBox1.Text +
"'", dataGridView1);
if (comboBox1.Text == "E-mail")
selectAll("SELECT * oquvmarkazlar.Id, oquvmarkazlar.Nomi, oquvmarkazlar.Address, oquvmarkazlar.Tel, oquvmarkazlar.Email, 
raxbarlar.Ism,raxbarlar.Familiya,raxbarlar.Sharif,raxbarlar.Tel,raxbarlar.Email FROM oquvmarkazlar LEFT JOIN raxbarlar ON 
oquvmarkazlar.Raxbar_id = raxbarlar.Id WHERE oquvmarkazlar.Email LIKE '" + textBox1.Text + "'", dataGridView1);
}
else
{
if (textBox1.Text == "" && comboBox1.Text == "Qidiruv turi")
{
MessageBox.Show("Qidiruv turini tanlang va qidirish matnini kiriting !!!","ERROR",MessageBoxButtons.OKCancel,MessageBoxIcon.Error);
}
else
{
if (textBox1.Text == "")
{
MessageBox.Show("Qidirish matnini kiriting !!!", "ERROR", MessageBoxButtons.OKCancel, MessageBoxIcon.Error);
}
if (comboBox1.Text == "Qidiruv turi")
{
MessageBox.Show("Qidiruv turini tanlang !!!", "ERROR", MessageBoxButtons.OKCancel, MessageBoxIcon.Error);
PAGE   \* MERGEFORMAT1 }
}
}
}
private void button2_Click(object sender, EventArgs e)
{
selectAll("SELECT * FROM raxbarlar",dataGridView2);
}
private void button3_Click(object sender, EventArgs e)
{
if (button3.Text == "Raxbar qo‘shish")
{
InsertDelete("INSERT INTO raxbarlar(Ism, Familiya, Sharif, Yosh, Tel, Email,Address) VALUES('"+textBox2.Text+"', '"+textBox3.Text+"', 
'"+textBox4.Text+"','"+textBox5.Text+"','"+textBox6.Text+"','"+textBox7.Text+"','"+textBox8.Text+"')");
selectAll("SELECT * FROM raxbarlar", dataGridView2);
clearTextBoxs();
}
if (button3.Text == "Markaz qo‘shish")
{
InsertDelete("INSERT INTO oquvmarkazlar(Nomi, Address,Tel,Email, Raxbar_id) VALUES('" + textBox2.Text + "','" + textBox3.Text + "','" + 
textBox4.Text + "','" + textBox5.Text + "','" + id + "')");
selectAll("SELECT oquvmarkazlar.Id, oquvmarkazlar.Nomi, 
oquvmarkazlar.Address,oquvmarkazlar.Tel,oquvmarkazlar.Email,raxbarlar.Ism,raxbarlar.Familiya,raxbarlar.Sharif,raxbarlar.Tel,raxbarlar.Email 
FROM oquvmarkazlar LEFT JOIN raxbarlar ON oquvmarkazlar.Raxbar_id = raxbarlar.Id", dataGridView1);
PAGE   \* MERGEFORMAT1 }
else
{
command = new MySqlCommand("UPDATE raxbarlar SET Ism = @Ism,Familiya = @Familiya,Sharif = @Sharif,Yosh = @Yosh,Tel = 
@Tel,Email = @Email,Address = @Address WHERE Id = @Id", connection);
adapter = new MySqlDataAdapter(command); command.Parameters.Add("@Ism",textBox2.Text);
command.Parameters.Add("@Familiya", textBox3.Text);
command.Parameters.Add("@Sharif", textBox4.Text);
command.Parameters.Add("@Yosh", textBox5.Text);
command.Parameters.Add("@Tel", textBox6.Text);
command.Parameters.Add("@Email", textBox7.Text);
command.Parameters.Add("@Address", textBox8.Text);
command.Parameters.Add("@Id", id);
command.ExecuteNonQuery();
selectAll("SELECT * FROM raxbarlar",dataGridView2);
}
}
private void dataGridView2_CellMouseDoubleClick(object sender, 
DataGridViewCellMouseEventArgs e)
{
if (e.RowIndex >= 0)
{
rowIndex = e.RowIndex;
id = Convert.ToInt32(dataGridView2[0, rowIndex].Value);
DialogResult result = MessageBox.Show("Siz ushbu raxbar nomiga yangi o‘quv markaz ochmoqchimisiz ?", "ASKING", 
MessageBoxButtons.YesNo, MessageBoxIcon.Information);
PAGE   \* MERGEFORMAT1 if (result == DialogResult.No)
{
textBox2.Text = dataGridView2[1, rowIndex].Value.ToString();
textBox3.Text = dataGridView2[2, rowIndex].Value.ToString();
textBox4.Text = dataGridView2[3, rowIndex].Value.ToString();
textBox5.Text = dataGridView2[4, rowIndex].Value.ToString();
textBox6.Text = dataGridView2[5, rowIndex].Value.ToString();
textBox7.Text = dataGridView2[6, rowIndex].Value.ToString();
textBox8.Text = dataGridView2[7, rowIndex].Value.ToString();
button3.Text = "Yangilash";
}
}
}
private void timer1_Tick(object sender, EventArgs e)
{
time.Text = DateTime.Now.ToLongTimeString();
date.Text = DateTime.Now.ToShortDateString();
}
private void button5_Click(object sender, EventArgs e)
{
DialogResult result = MessageBox.Show("Rostdan ham ushbu ma'lumolarni o‘chirvormqchimisiz ? ","ASKING" ,MessageBoxButtons.YesNo, 
MessageBoxIcon.Information);
if (result == DialogResult.Yes)
{
PAGE   \* MERGEFORMAT1 InsertDelete("DELETE FROM raxbarlar WHERE Id LIKE '"+id+"'");
selectAll("SELECT * FROM raxbarlar", dataGridView2);
}
else
return;
}
private void button8_Click(object sender, EventArgs e)
{
if (button8.Text == "ADD")
{
InsertDelete("INSERT INTO oqituvchilar(Ism,Familiya,Sharif,Yosh, Address, Tel,Email) VALUES('" + textBox9.Text + "','" + textBox10.Text +
"','" + textBox11.Text + "','" + textBox12.Text + "','" + textBox13.Text + "','" + textBox14.Text + "','" + textBox15.Text + "')");
selectAll("SELECT * FROM oqituvchilar", dataGridView3);
}
else
{
button8.Text = "ADD";
command = new MySqlCommand("UPDATE oqituvchilar SET Ism = @Ism, Familiya = @Familiya,Sharif = @Sharif,Yosh = @Yosh,Address = 
@Address,Tel = @Tel,Email = @Email WHERE Id = @Id", connection);
adapter = new MySqlDataAdapter(command);
command.Parameters.Add("@Ism", textBox9.Text);
command.Parameters.Add("@Familiya", textBox10.Text);
command.Parameters.Add("@Sharif", textBox11.Text);
command.Parameters.Add("@Yosh", textBox12.Text);
command.Parameters.Add("@Address", textBox13.Text);
command.Parameters.Add("@Tel", textBox14.Text);
PAGE   \* MERGEFORMAT1 command.Parameters.Add("@Email", textBox15.Text);
command.Parameters.Add("@Id", id);
command.ExecuteNonQuery();
selectAll("SELECT * FROM oqituvchilar", dataGridView3);
}
}
private void dataGridView3_CellClick(object sender, DataGridViewCellEventArgs 
e)
{
if (e.RowIndex >= 0)
{
rowIndex = e.RowIndex;
id = Convert.ToInt32(dataGridView3[0, rowIndex].Value);
}
}
private void button7_Click(object sender, EventArgs e)
{
DialogResult result = MessageBox.Show("Rostdan ham ushbu ma'lumolarni o‘chirvormqchimisiz ? ", "ASKING", MessageBoxButtons.YesNo, 
MessageBoxIcon.Information);
if (result == DialogResult.Yes)
{
InsertDelete("DELETE FROM oqituvchilar WHERE Id LIKE '" + id + "'");
selectAll("SELECT * FROM oqituvchilar", dataGridView3);
}
PAGE   \* MERGEFORMAT1 else
return;
}
}
}
PAGE   \* MERGEFORMAT1

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGIGA QARASHLI MUXAMMAD AL- XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSETETI SAMARQAND FILIALI TELEKOMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI VA KASB TA’LIM FAKULTETI Akademik yozuv fanidan O‘quv kurslari bilan shug‘ullanuvchi kompaniya ma’lumotlar bazasini yaratish Mavzusida LOYHA ISHI Bajardi: Tt 23-06-guruh talabasi Uralov Abduxoshim Umirzoq o‘g‘li. Ilmiy rahbar: f.f.d.(DSc).,v.v.professor.D.F.Toirova . Samarqand-2023 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………….……………….……….3 I .NAZARIY QISIM. O‘QUV KURSLARI BILAN SHUG‘ULLANUVCHI KOMPANIYA BAZASI YARATISHNING PREDMET SOHA TAHLILI 1.1. Kompaniya ma`lumotlar bazasini tahlili ………………………..…………5 1.2. MySQL ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari haqida ……….………10 PAGE \* MERGEFORMAT1

II. NAZARIY QISIM. O‘QUV KURSLARI BILAN SHUG‘ULLANUVCH I KOMPANIYA MA’LUMOTLAR BAZASINI TASHKIL ETISH 2.1. Ma’lumotlar bazasining inflogik va datalogik modeli ……………….……13 2.2 Ma’lumotlar bazalarini ishlab chiqish asoslari …………………………….16 XULOSA ……………………………………………………………………....20 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………..21 ILOVA ……………………………………………………………………...…22 KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi Ta’lim muassasalari o‘quv kurslarini joriy etish va ularning sonini yanada ko‘paytirish bo‘yicha 2012 yil 25 iyuldagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 228-son qarori asosida tashkil topgan. Markaz o‘quv kurslari va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida yuqori texnologik darajada o‘quv jarayonini tashkil etish uchun elektron o‘quv-metodik va axborot-kutubxona resurslari hamda axborot tizimlarini joriy etish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi tashkilot hisoblanadi. Markazning asosiy vazifasi masofadan turib o‘qitishni tashkil qilish , o‘quv kurslari tizimida o‘quv jarayonlarini avtomatlashtirish va aholiga sifatli xizmat ko‘rsatish maqsadida interaktiv xizmatlarini joriy qilishdan iborat. Markaz faoliyati axborot kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim tizimiga keng joriy qilish , mamlakatimizda ta’lim sifatini oshirish , o‘quv kurslari va boshqaruv jarayonini shaffofligini ta’minlash, professor-o‘qituvchilar faoliyatidagi ko‘p takrorlanadigan harakatlarni qisqartirish orqali vaqtni to‘g‘ ri va samarali tashkil qilishda muhim ahamiyatga ega. Butun dunyoda elektron ta’limni joriy qilish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi davrda ta`lim tizimiga elektron ta'limni joriy qilish mamlakatimizda ta’lim sifatini rivojlangan davlatlar oliy o‘quv yurtlarining darajasiga olib chiqish hamda zamon bilan tengma-teng odimlash uchun ham dolzarb hisoblanadi. O‘quv kurslarida har bir o‘quvchi o‘zi yoqtirgan fan bo‘yicha ta’lim olishi va o‘z bilimini mustahkamlashi mumkin bo‘ladi. O‘quv kurslarida ma`alkali professor o‘qituvchilar arzon va sifatli ta`lim berishadi. Individual loyiha ishining dolzarbligi. O‘quv markazlari bilan shug‘ullanuvchi Kompaniya ma’lumotlar bazasining asosiy vazifasi PAGE \* MERGEFORMAT1

mijozlarga o‘z vaqtida sifatli xizmat ko‘rsatishdan iborat. Buning uchun sifatli va yaxshi loyihalashtirilgan malumotlar bazasi talab qilinadi. Yaratiladigan tizim foydalanuchilarga har tomonlama qulaylik tug‘dirishi zarur. O‘quv markazlari bilan shug‘ullanuvchi Kompaniya malumotlar bazasini ish faoliyati ma’lum bir darajada murrakkab. Agar to‘g‘ri tashkil etilmasa tizimda tushunmovchiliklar bo‘lishi tabiiy xol. Bunday tushunmovchililiklarni oldini olish uchun tizimni har bir bosqichini qadamma qadam o‘rganib chiqish talab qilinadi. L oyiha ishining maqsadi: Axborot texnologiyalari xizmatlari injiniringi va xizmatlarni boshqarish fanining asosiy maqsadlari bu tizimlar va ularning komponеntlari , tizimni tashkil etish va yaratilishi, axborot tizimlarini strukturasi va faktorlari bo‘yicha sinflanishini, tizimni o‘ziga xos xususiyatlari va imkoniyatlarini , hamda axborot tizimlarini inson faoliyatining turli sohalarida qo‘llanilish asoslarini o‘rganishdan iboratdir. Fanda asosiy e’tibor axborot tizimlarini telekommunikatsiya va axborot tеxnologiyalari soxasida qo‘llanilishiga qaratilgandir. Loyiha ishining vazifasi  Talabalarni IT xizmat turlari  axborot tizimlarini tеxnik tuzilishi  dasturiy ta’minoti bilan tanishtirish va bu vositalarni ishlab chiqarish  ilmiy talqiqot ishlari, hamda yangi xizmat turlarini yaratishdan iboratdir. Individual loyiha ishi axborot texnologiyalari xizmatlari injineringi va xizmatlarni boshqarish fanini o‘rganayotgan, nazariy va amaliy jixatidan asosiy tushunchalarni egallagan talabalarga bеriladi. Masalaning qo‘yilishi. Ushbu kurs loyihasining predmet soxasi sifatida “Kompaniya” malumotlar bazasi olingan. Biror bir malumotlar bazasini ishlab chiqish uchun unga bog‘liq bo‘lgan barcha muhim jihatlarni hisobga olish zarur.Loyihani ishlab chiqish davomida Kompaniya malumotlar bazasining boshqa soxalari ham e’tiborda. I BOB. O‘QUV KURSLARI BILAN SHUG‘ULLANUVCHI KOMPANIYA BAZASI YARATISHNING PREDMET SOHA TAHLILI 1.1. Kompaniya ma`lumotlar bazasini tahlili Axborot texnologiyalarni asosida malumotlar bazasi yotadi. Ma’lumotlar bazasi deganda , ma lumotlarni shunday o‘zaro bog„langan ‟ PAGE \* MERGEFORMAT1

to„plamini tushunamizki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus malumotlarni bazasini boshqarish tizimi to‘ldirilishi, o‘zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin. Aniq ma lumotlarni (masalani) hal qilishda inson real dunyoni u yoki bu sohasi bilan cheklanadi. Bunday hollarda ‟ faqat bazibir ob ektlarni o„rganishgina qiziqish o‘yg‘ otadi. Bunday obektlarni majmuasini predmet soxa deyiladi. Hech ‟ bir inson inkor qilolmaydiki , hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida yashayapmiz. Vaholanki, o‘zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko‘pgina axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar majmui bo‘lgan internet tarmog idan foydalanadi. Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uni boshqarish murakkablashib boraveradi. ‟ Savol kelib chiqishi tabiiyki , qanday qilib internet tarmog idagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib ‟ beradi? Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to‘plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so‘rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradi? Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini boshqarish tizimlari (keyingi o‘rinlarda BBBT) orqali amalga oshiriladi. BBBT uchun ko‘p dasturiy ta minotlar ishlab chiqilgan, ‟ misol uchun SQL Server , Oracle, MySQL, MS Access va h.k. 1.1-jadval. O‘quv kursi tizimi ma’lumotlar ba’zasining predmet sohasi. O‘UQV MARKAZLAR  ID  NOMI  ADDRESS  TEL  E-MAIL  RAXBAR_ID  ID PAGE \* MERGEFORMAT1

RAXBARLAR  ISM  FAMILIYA  SHARIF  YOSH  TEL  E-MAIL  ADDRESS TALABALAR  ID  ISMI  FAMILIYA  SHARIF  YOSH  TEL  PAGE \* MERGEFORMAT1