logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasini yaratish

Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasini yaratish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

279.9931640625 KB
Скачать
Mavzu: “Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasini yaratish. Reja: 1. Kirish. 1.1. MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni. 1.2. MBBT istiqbollari. 2. Nazariy qism. 2.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha 3. Amaliy qism. 3.1. “Bug’alteriya” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 3.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 3.3. Ma’lumotlar bazasida turli so’rovlar yaratish 4. Xulosa. 5. Foydalanilgan adabiyotlar. 1 Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi. Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida quyidagilar belgilangan: axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida, “elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek, radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot xavfsizligini ta’minlash;zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi. 2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda. Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda.Yangi o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. 2 1.1. MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni. Mamlakatimizda axborotkommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. O‘tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan 11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va 3 300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida qulay imkoniyatlar yaratmoqda.Jamiyatni axborotlashtirish va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003- 2004 yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi. Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat, elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga, jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki, elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan foydalanuvchilar soni 4 aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 millionga yetgani elektron tijoratning kelgusidagi yorqin istiqbolidan darak berib turibdi. O‘zbekistonda elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz, elektron hujjat aylanishi tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga qulay imkoniyat yaratmoqda. Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va sifatini oshirishga, axborot izlash samaradorligi o‘sishiga, katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘ozli hujjat aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va muhofaza etish tartibini belgilab berdi. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta'minlab berdi. Natijada yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan internet tarmog‘idan foydalangan holda kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq hisobotlarini to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda. 5 1.2. MBBT istiqbollari. Shuningdek, mazkur qonunning qabul qilinishi va ijrosining ta'minlanishi natijasida respublikamizda 9ta elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlari tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni 2006 yilda 93tani tashkil etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib 300 mingtadan ortib ketdi.Shu bilan bir qatorda, mijozlarga yangi xizmat turlarini ko‘rsatishning huquqiy asoslari kafolatlab qo‘yildi. Bu bilan iqtisodiyotimizga «Paynet» kabi elektron to‘lovlar xizmatini ko‘rsatuvchi muassasalar kirib keldi, «SMS-banking»,«Internet- banking» kabi yangi elektron to‘lov xizmatlari joriy etildi. Endilikda ushbu xizmatlar sharofati bilan mijozlar kommunal, mobil aloqa va internet xizmatlarini hisob-kitob qilib, uy-ro‘zg‘or mollarini internet orqali sotib olishmoqda.2005 yildan boshlab O‘zbekistonda davlat organlarining internetdagi rasmiy veb-saytlari ochilishi tatbiq etildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Axborotlashtirish sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish to‘g‘risida»gi 256-qarori bilan ushbu saytlarga asosiy talablar belgilangan bo‘lib, unda saytlarni to‘laqonli rasmiylashtirish, undan foydalanish va yangilash maqsadida veb-saytda joylashtiriladigan zaruriy axborotlar ro‘yxati, mazmuni va boshqa kerakli shartlarga nisbatan xalqaro standartlar aniq shakllantirildi. Davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining axborotkommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish vositasida jismoniy va yuridik shaxslar bilan o‘zaro tezkor hamkorligini ta'minlash, shuningdek, davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlardan keng foydalanilishni ta'minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2007 yil 23 avgustda «Davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda yuridik va jismoniy shaxslar bilan o‘zaro hamkorligini yanada takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi qaror qabul qilinib, u bilan axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda interaktiv davlat xizmatlari ko‘rsatish to‘g‘risidagi nizom tasdiqlandi. Ma’lumotlarni boshqarish vositalarining rivojlanishi axborot texnologiyalari 6 bazasiga qurilgan har qanday axborot tizimining asosi hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa ob’yektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi. Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin. MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi: • predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt obektlari shaklida ifodalash. Ayrim hollarda bu masalaga ma’lumotlar bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi. • ma’lumotlar bazasiga so‘rovlarning bajarilish effektivligini qanday ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi. Ixtiyoriy turdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini tahlil qilish bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch bosqichga bo‘lish maqsadga muvofiqdir: • konseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish; • axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash; • predmet sohasining konseptual modelini qurish va MBni konseptual sxemasini loyihalashtirish. 7 II.Nazariy qism. 2.1 Malumotlar bazasi haqida tushuncha Ma’lumotlar bazasi - bu EHM ning tashqi xotirasida saqlanadigan, har qanday jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar, holatlarning o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir. Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Amaliyotda ko‘pchilik ma’lumotlar bazasi chegaralangan predmet sohasi uchun loyihalashtiriladi. Bitta EHMda bir qancha ma’lumotlar bazasi yaratiladi.Vaqti bilan turdosh vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin. Har qanday axborot tizimi bizni qamragan real dunyoning ba’zi tomonlarini yoki predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin. Muammoli muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo bo‘lishida ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning ketmaketligi jarayonni tashkil etadi.Har qanday axborot tizimi ob’yektlarning o‘zlari bilan emas, mavjudiy borliq singari, balki ularning belgili yoritqichi-idenfikatori bilan ishlaydi. Belgi - idenfikatorlarning bosh vazifasi - ob’yektni guruhdagi turdosh ob’yektlardan farqlash.Ob’yektning idenfikatori, umumiy aytganda, ob’yektning xususiyati haqida yoki, ya’ni shunga o‘xshash, uning u yoki bu sinfga tegishligi haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin. Ma’lumotlar. Belgili shaklda ifodalangan ob’yekt yoki ob’yektlarning muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi. Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati shu hisoblanadiki, ya’ni ularni bir belgili tizimdan boshqasiga qayta kodlash axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi xususiyatining ahamiyati - mavjud predmetli holatning 8 qabul qiluvchiga yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasini qurishda insonga yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish haqida va uzoq muddatli xotira qurilmasiga yo‘naltirilgan jismoniy ifodalanish haqida gapirish an’anaga aylangan. Ma’lumotlar ba’zasi - ma’lum masalaga yoki biror faoliyatga taalluqli o’zaro bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan ma’lumotlar. MB ma’lumotlarni xsusiyatlari: – tuliklik; – aktuallik; – kulaylik; – Tugri tashkil etish. Ma’lumotlar banki - bir nechta MB, texnik vosita va dastur ta’minotidan iborat avtomatlashtirilgan tizim. Malumotlar bazasini (MB) yaratish “MYSQL” dasturi bilan ishlash. MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari (MBBT) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBT–bu ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir. MBBTning asosiy tarkibiy qismi–ma’lumotlar bo’lsa, boshqa tarkibiy qismi– foydalanuvchilardir. Bulardan tashqari Hardware- texnik va Software-dasturiy ta’minoti ham MBBTning samarali ishlashini ta’minlovchi tarkibiy qismlar hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha qurilmadan iborat bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi. Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar: 1. foydalanuvchi-programma tuzuvchi; 9 2. sistemali programma tuzuvchi; 3. ma’lumotlar bazasi administratori. Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBT uchun yozgan programmasiga javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi. MBBT quyidagicha tavsiflanadi: Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga kirishish; Minimalnayapovtoryaemost- Minimal takrorlanishlik, MBdagi ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi; Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao; Bezopasnost–Xavfsizlik, MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin; Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:  Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;  Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;  Butunlikning cheklanganligi.  Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda ma’lumotlar bazasi modellari quyidagi turlarga bo’linadi:  Daraxtsimon (ierarxik) modellar;  Tarmoqli (to’rli) modellar; 10  Relyatsion modellar. Yana shu narsani ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasi modellarining faqatgina yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish noto’g’ri. CHunki bulardan tashqari yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modeli, ER – modellari, semantik model kabi boshqa turlari ham mavjud. Lekin amalda asosan dastlabki ta’kidlangan 3 turli modellar ko’proq qo’llanilib kelinmoqda.SHuning uchun ham biz ushbu modellarga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Daraxtsimon (ierarxik) modelda ob’ektlar yozuvlar ko’rinishida ifodalanadi. Ierarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bog’langan bo’lsa, unday ma’lumotlar tarmoqli (to’rli) modelda ifodalangan deyiladi.Tarmoqli modellarda ham ob’ektlar daraxtsimon modellardagi kabi yozuvlar ko’rinishida tasvirlanadi.Ob’ektlarning o’zaro aloqalari yozuvlar o’rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi. Relyatsion modellarda esa ob’ektlar va ularning o’zaro aloqalari ikki o’lchovli jadval ko’rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning bunday ko’rinishda tasvirlanishi ob’ektlarning o’zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo’ldi. MBBT alohida olingan quyidagi modullardan tashkil topadi: MBni boshqarish bloki-disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi programmasi va sistemaning so’rovi orasidagi interfeysni aniqlaydi; Fayl menedjeri-ma’lumotlar tuzilmasi bilan disklar o’rtasidagi bog’lanishni boshqaradi; Guery protsessor-ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MBni boshqarish bloki tushunadigan tilga o’tkazadi; Prekompilyator DML(Data Manipulation Language)- ma’lumotlar bilan manipulyatsiya qiladigan til bo’lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi: MBdan ma’lumotlarni ajratib olish; MBga ma’lumotlarni kiritish; MBdan ma’lumotlarni olib tashlash; MBni modifikatsiya (o’zgartirishlar) qilish; 11 Kompilyator DDL(Data Definition Language)-MB tilini, uning tuzilmasini va tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. MBning tuzilmasi ko’pincha jadval shaklida bo’ladi. MBga qo’yiladigan talablar : • Minimum xatolik va dulikat. MBBT ga ma’lumot kiritilayotganda dublikat bo’lmasligiga tekshiriladi; • Aktualizatsiya imkoniyati. MB saklanayotgan ma’lumotlar eskirishi mumkin, bunda ma’lumotlar strukturasi yangi ma’lumotlarni kiritishga va eskisini uchirishga imkon berishi kerak. • Ma’lumotlarni butunligini ta’minlash. MBBT ma’lumotlarni buzilishlardan ximoya kilishni ta’minlashi va buzilgan ma’lumotlarni tiklash imkoniyatini yaratish kerak; • Yuqori qidirish tezligi. Xotira qurilmalarida ma’lumotlarni saklash usullari ma’lumotlar banki bilan ishlashni dialog rejimini ta’minlashi kerak; • Xavfsizlik va maxfiylik. Foydalanuvchi fakat uziga berkitilgan zaruriyma’lumotlari bilan ishlashi kerak. • Murakkab surovlar. Foydalanuvchilarni xar xil kurinishdagi surovlarini kayta ishlashni ta’minlashi kerak Kontseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda quyidagi masalalarni hal qilish kerak: • foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish; • MBdan o’rin olishi lozim bo’lgan axborotlarga ishlov berish bo’yicha mavjud masalalarini aniqlash; • kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash;  tahlil natijalarini hujjatlashtirish. 12 AMALIY QISM 3.1 “Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida 10ta jadvallar hosil qilindi. Ular orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga- ko’p. Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga- ko’p bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz: “ Talabalar ” - Talabalar yotoqxonasidagi talabalar haqida ma’lumot beradi. Maydon nomi Tipi Izoh id int(11) Kalit maydon first_name varchar(255) Talaba ismi last_name varchar(255) Talaba familyasi fakultet varchar(255) fakultet nomi guruh int(11) guruh raqami viloyat varchar(255) manzili xona int(11) xona raqami id_hodim Int(11) Xobim idsi “ Tibbiyot bo’limi ” – Tibbiyot bo’limi haqida ma’lumotni saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id int(11) Kalit maydon Ism varchar(256) Hodim ismi 13 familya Varchar(256) Hodim familyasi lavozimi Varchar(256) Hodim lavozimi xona Int(11) Xona raqami Ish kuni Varchar(256) Ish kuni Talaba_id Int(11) Talaba idsi “ Rahbariyat ” –jadvali haqida Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit maydon ism varchar(256) Ism familya Varchar(256) familya Tel_raqami Int(11) Tel raqami email Varchar(256) emaili “ Shartnoma ” –haqidag saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh Id int(11) Kalit raqami Tuzilgan_vaqt varchar(10) Shartnoma tuzilgan vaqti Amal_qilish_muddat varchar (10) Shartnoma amal qilish muddati Hisob_raqam int(11) Hisob raqami tolov_summa Int(11) To’lov summa idtalaba Int(11) Talaba id “ Qorovul ” –Qoravullar haqida ma’lumot saqlovchi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id int(11) Kalit maydon ism varchar(45) Ism familya varchar(45) familya maosh varchar(45) Maosh $ Id_talaba int(11) Talaba id “Hodimlar” - haqidagi jadval Maydon nomi Tipi Izoh id Int(11) Hodim idisi 14 Maydon nomi Tipi Izoh Ism Varchar(256) Ismi Familya Varchar(256) Familyasi Tel_raqam Int(11) Telifon raqami Lavozim Varchar(256) lavozimi oylik Int(11) maoshi $ Id_rahbar Int(11) Rahbar idisi 3.2. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI Talabalar jihozlar, shartnomalar, tibbiyot_bo’limi, qorovulxona jadvallari n:1 bog’lanish turini hosil qilgan. Shartnoma va bug’alteriya 1:1 bog’langan. 15 Talabalar, hodimlar va bino jadvallari 1:1 bog’langan Hodimlar va Rahbarlar jadvallari 1:1 bog’langan 16 Talabalar turar joyi MBning relatsiyon modeli 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish. 1-jadval. “bino” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE bino ( id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, qavat_son int(11) NOT NULL, xona_son int(11) NOT NULL, id_hodim int(11) NOT NULL ); 2-jadval. “Hodimlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Hodim ( id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, Ism VARCHAR(45) NOT NULL, Familya VARCHAR(10) NOT NULL, Tel_raqam int(11) NOT NULL, lavozim VARCHAR(45) NOT NULL, oylik int(11) NOT NULL, id_rahbar int(11) NOT NULL; ); 17 3-jadval. “Bug’alteriya” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Client ( id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, kirim int(11) NOT NULL, chiqim int(11) NOT NULL, id_shartnoma int(11) NOT NULL; ); 4-jadval. “Jihozlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Hodim ( Id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, Jihoz_nomi VARCHAR(20) NOT NULL, Jihoz_soni INT(2) NOT NULL, Jihoz_narxi INT(2) NOT NULL, Id_talaba int(11) NOT NULL; ); 5-jadval. “Qoravulxona” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Bolim ( Id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, ism VARCHAR(45) NOT NULL, familya VARCHAR(45) NOT NULL, maosh int(11) NOT NULL, id_talaba int(11) NOT NULL; ); 6-jadval. “Rahbariyat” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Lavozim ( id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, ism VARCHAR(45) NOT NULL, familya VARCHAT(45) NOT NULL, Tel_raqam int(11) NOT NULL, Email VARCHAR(45) NOT NULL; ); 18 7-jadval. “Shartnoma” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Shartnoma ( id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, Tuzilgan_vaqt VARCHAR(45), Amal_qilish_muddat VARCHAR(45), Hisob_raqam int(11), Tulov_summa int(11), idtalaba INT(11) NOT NULL, ); 8-jadval. “Talabalar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Talabalar( id INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY, first_name VARCHAR(45) NOT NULL, last_name VARCHAR(45) NOT NULL, Fakultet VARCHAR(45) NOT NULL, guruh INT(11) NOT NULL, viloyat VARCHAR(45) NOT NULL, Xona int (11) NOT NULL, Id_hodim int(11) NOT NULL; ) 9-jadval. “Tibbiyot_bo’limi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Tibbiyot_bolimi( Id INT(11)NOT NULL PRIMARY KEY, Ism VARCHAR(45) NOT NULL, Familya VARCHAR(45) NOT NULL, Lavozim VARCHAR(45) NOT NULL, Xona INT (11) NOT NULL, Ish_kuni VARCHAR(45) NOT NULL, Id_talaba INT (11) NOT NULL; ) 19 3.4. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish 1-jadval. “BUG'ALTERIYA” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO `bug'alteriya`(`id`, `kirim`, `chiqim`, `id_shartnoma`) VALUES (1, 60000000, 50000000,2), (2, 75000000, 55000000, 3); 2-jadval. “HODIMLAR” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO `hodimlar`(`id`, `ism`, `familya`, `tel_raqam`, `lavozim`, `oylik`, `id_rahbar`) VALUES (12, 'Kamol','Soydariy', 996656644, 'bug`alter','5000000','5') 3-jadval. “Rahbariyat” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish INSERT INTO `Rahbariyat`(`id`, `ism`, `familya`, `tel_raqam`, `email`) VALUES (15,'Axmat','Salimov','995545562','axnat@gmail.com') SQL operatorlari yordamida jadval yozuvlariga o’zgartirish kiritish UPDATE `Rahbariyat` SET `ism`='Qamariddin',`familya`='Saidov',`tel_raqam`='998845563' WHERE id = 6 UPDATE `hodimlar` SET `ism`='Doston',`lavozim`='Ergashev' WHERE id = 7 SQL operatorlari yordamida jadval yozuvlarini o’chirish DELETE FROM `hodimlar` WHERE id = 5 OR `familya`='Asadbek' DELETE FROM `Talabalar` WHERE `first_name`='Davlat' OR `last_name` = 'Qurbonov' AND `viloyat`='Samarqand' 20 Ma’lumotlar bazasida so’rovlar yaratish SELECT   hodimlar .ism ,   hodimlar .familya ,   Rahbariyat .tel_r aqam   FROM   `hodimlar` JOIN   Rahbariyat   ON   hodimlar .id_rahb ar   =   Rahbariyat .id ; SELECT   * ,   Talabalar .first_name ,   Talabalar .last_name   FRO M   `qodovulxona`   LEFT   JOIN   Talabalar   ON   qodovulxona .id_t alaba = Talabalar .id ; SELECT   * ,   shartnoma .Tuzilgan_vaqt ,   shartnoma .hisob_raqa m   FROM   `bug'alteriya`   RIGHT   JOIN   shartnoma   ON   `bug'alte riya` . `id_shartnoma` = shartnoma .id ; 21 Xulosa Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Men ushbu “Talabalar turar joyi ma’lumotlar bazasini yaratish” mavzusidagi kurs ishimni bajarish davomida ko`plab izlanishlar olib bordim. Jumladan, Xodimlarni oylik maoshini ishlab chiqish bo`yicha yaratilgan ma’lumotlar bazasi bilan tanishib chiqdim. U yerda kerakli ma’lumotlarni qanday olish haqida tassavvurga ega bo`ldim. MB ni yaratish davomida dasturlash texnologiyasi bilan chuqurroq tanishib chiqdim va chuqur malaka hosil qildim. Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va dinamik usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan tanishib chiqdim va “Talabalar turar joyi ma’lumotlar bazasini yaratish” ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim. 22 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”, 2005- yil 29-yanvar. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.). 3. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni. (№563-11. № 560-II 11.12.2003 y.). 5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv qo’llanma, TATU FF. 4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya instituti, 2004. 5. Кодд Э.Ф., “Реляционная модель данных для больших совместно используемых банков данных”. СУБД. 1995 г. Internet saytlari 1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti. 2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar. 3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi. 4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi. 5. http://ITPortal sayti. 23

Mavzu: “Talabalar turar joyi” ma’lumotlar bazasini yaratish. Reja: 1. Kirish. 1.1. MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni. 1.2. MBBT istiqbollari. 2. Nazariy qism. 2.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha 3. Amaliy qism. 3.1. “Bug’alteriya” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish 3.2. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish operatorlarini qo’llash 3.3. Ma’lumotlar bazasida turli so’rovlar yaratish 4. Xulosa. 5. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi. Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida quyidagilar belgilangan: axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida, “elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek, radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot xavfsizligini ta’minlash;zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi. 2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda. Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda.Yangi o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. 2

1.1. MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni. Mamlakatimizda axborotkommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. O‘tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan 11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va 3

300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida qulay imkoniyatlar yaratmoqda.Jamiyatni axborotlashtirish va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003- 2004 yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi. Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat, elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga, jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki, elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan foydalanuvchilar soni 4

aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 millionga yetgani elektron tijoratning kelgusidagi yorqin istiqbolidan darak berib turibdi. O‘zbekistonda elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz, elektron hujjat aylanishi tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga qulay imkoniyat yaratmoqda. Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va sifatini oshirishga, axborot izlash samaradorligi o‘sishiga, katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘ozli hujjat aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va muhofaza etish tartibini belgilab berdi. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta'minlab berdi. Natijada yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan internet tarmog‘idan foydalangan holda kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq hisobotlarini to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda. 5

Похожие

Talabalar turar joyi ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish va ishlab chiqish
“RESTORAN” ma’lumotlar bazasini yaratish
“Shifoxona” ma’lumotlar bazasini yaratish.
O‘quv kurslari bilan shug‘ullanuvchi kompaniya ma’lumotlar bazasini yaratish
Televideniya ma’lumotlar bazasini loyihalash