logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O'RTA OSIYONING ANTIK DAVR MEMORCHILIGI (MIL. AV. IV MIL. IV ASRLAR).

O'RTA OSIYONING ANTIK DAVR MEMORCHILIGI (MIL. AV. IV MIL. IV ASRLAR).

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

53.7197265625 KB
Скачать
MAVZU: O'RTA OSIYONING ANTIK DAVR MEMORCHILIGI (MIL. AV. IV MIL. IV ASRLAR). REJA: I.KIRISH. II.ASOSIY QISM. 1.Xorazm antik davr me’morchilik madaniyati. 2.Sug’d hududining antik davr me’morchilik madaniyati. 3. Baqtiryaning antik davr me'morchiligi madaniyati. 4. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi madaniyati. III.XULOSA. IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI. KIRISH Mavzu haqida umumiy ma'lumot: O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi (mil. av. IV - mil. IV asrlar) mintaqaning tarixiy, madaniy va san'at sohalarida muhim rol o'ynagan. Bu davrda Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlari o'ziga xos me'morchilik yutuqlariga ega bo'lgan, bu esa nafaqat mintaqaviy, balki xalqaro miqyosda ham e'tirof etilgan. Ushbu hududlarning me'morchilik yodgorliklari nafaqat texnik va san'at nuqtai nazaridan, balki ularning jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy va diniy rolini tushunish uchun ham qimmatli manbalardir. Xorazm, Sug'd va Baqtriya kabi hududlar qadim zamonlardan beri rivojlangan tsivilizatsiyalar markazi bo'lib kelgan. Bu hududlar Buyuk Ipak yo'lining chorrahasida joylashgan bo'lib, Sharq va G'arb o'rtasida savdo, madaniyat va bilimlar almashinuvi uchun muhim ko'prik vazifasini o'tagan. Natijada, ushbu hududlar arxitekturasida turli madaniy va uslubiy ta'sirlar aks etgan. Xorazmning antik davr me'morchiligi o'ziga xosliklari bilan ajralib turadi. Xorazm me'morchiligi mahalliy an'analar va texnikalarni saqlab qolgan holda rivojlangan. Ayniqsa, mudofaa inshootlari, saroylar va ibodatxonalar bu davr me'morchiligining yorqin namunalari sifatida ko'rsatib o'tiladi. Sug'd hududi esa o'zining noyob shaharsozlik an'analari bilan tanilgan. Sug'd shaharlaridagi katta ko'chalari va markaziy maydonlari bilan ajralib turadi, bu esa shahar hayotining ijtimoiy va iqtisodiy faolligini ko'rsatadi. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi ham o'ziga xosdir. Ushbu hududda topilgan arxeologik yodgorliklar shaharlarning murakkab rejalashtirilganligini va rivojlangan ijtimoiy tizimga ega ekanligini ko'rsatadi. Toshkent me'morchiligida sharqona uslublar bilan birga mahalliy an'analar ham namoyon bo'ladi. Mavzuning dolzarbligi: O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi ko'plab ilmiy tadqiqotlar va arxeologik kashfiyotlarning obyekti bo'lib kelgan. Bu mavzuning dolzarbligi bir necha omillar bilan bog'liq. Birinchidan, antik davr me'morchiligi mintaqaning madaniy merosining muhim qismi hisoblanadi va uni o'rganish milliy o'zlikni anglashda katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan, ushbu davrda yaratilgan me'morchilik obidalari zamonaviy arxitektura va dizaynga ilhom manbai bo'lib xizmat qilishi mumkin. Uchinchidan, arxeologik tadqiqotlar va topilmalar bu davrning tarixiy va madaniy jihatlarini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi O'rta Osiyoning antik davr me'morchilik madaniyatini o'rganish, uning asosiy yodgorliklari va uslublarini tahlil qilishdan iborat. Shu bilan birga, antik davr me'morchiligida qo'llanilgan texnikalar va materiallarni aniqlash, bu davrning me'morchilik an'analari va ularning keyingi davrlarga ta'sirini o'rganish ham maqsad qilinadi. Kurs ishi doirasida quyidagi masalalar o'rganiladi: - Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlarining antik davr me'morchilik yodgorliklari; - Bu yodgorliklarning arxitektura uslublari va texnikalari; - Arxeologik topilmalar va ularning madaniy ahamiyati. Nazariy va metodologik asoslar: Ushbu kurs ishining nazariy va metodologik asoslari tarix, arxeologiya va me'morchilik fanlariga asoslanadi. Tadqiqot davomida quyidagi metodlar qo'llaniladi: - Tarixiy metod: Mavzuning tarixiy kontekstini aniqlash va tushunish uchun tarixiy manbalar va tadqiqotlar tahlil qilinadi. - Arxeologik metod: Arxeologik topilmalar va ularning joylashuvi, tuzilishi va vazifasini o'rganish orqali me'morchilik obidalari tahlil qilinadi. - Taqqoslama metod: Turli hududlarning me'morchilik yodgorliklarini bir-biri bilan taqqoslash orqali ularning o'xshash va farqli jihatlari aniqlanadi. - Tahlil va sintez: Olingan ma'lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish orqali mavzuning asosiy jihatlarini aniqlash. Shuningdek, kurs ishida zamonaviy ilmiy adabiyotlar, monografiyalar, maqolalar va arxeologik hisobotlardan foydalaniladi. Ushbu nazariy va metodologik yondashuvlar yordamida mavzuni keng qamrovda o'rganish va chuqur tahlil qilish imkoniyati yaratiladi. II. 1. Xorazm antik davr me’morchilik madaniyati. Xorazmning antik davri tarix to’g’risidagi qisqacha ma’lumotlar yunon-rim mulliflari asarlarida saqlangan. Mil. avv. IV asr boshlarida ahamoniylardan mustaqil bo’lib olgan Xorazm shoh Farasman (Arrian) yoki Fratafern (Kursiy Ruf) ning Aleksandr Makedonskiy bilan kelishuvi tufayli mustaqilligini saqlab qolgan. Xorazmning salavkiylar tarkibiga kirganligi to’g’risida ma’lumotlari uchramaydi. 1 Mil. avv. II asrning – I asr boshlariga Xan sulolasi yilnomasi (Syan Xan shu) da keltirib o’tilgan Kanguy davlatiga tobe bo’lgan beshta viloyatlardan biri Yuyegyan mulkligi tadqiqotchi olimlar tomonidan Urgench (Xorazm) bilan qiyoslangan. Xorazmshohlar to’g’risida ayrim ma’lumotlar sosoniylarning paxlaviy III-IV asrlarga oid bitiklarida keltirilgan. Qadimgi Xorazmning antik davri madaniyatini o’rganilishi ishlari dastlab 1936-1937 yillarda Ya.G’ulomov va T.Mirg’iyosovlarning tadqiqotlari bilan boshlangan. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologik- etnografik ekspedisiyasi (XAEE), keyinchalik O’zRFA Qoraqolpag’iston arxeologiyasi bo’limi tomonida olib borilgan keng qamrovli arxeologiya tadqiqot ishlari natijasida o’lkaning qadimgi davr madaniyati yaxshi o’rganilgan. Amudaryoning quyi oqimi hududlarida o’rganilgan arxeologiya yodgorliklarining vazifasi jihatdan bir necha turlari ajralib turadi. Yirik shahar markazlari, istehkom- qal’alar, ishlab chiqarish manzillari, uy-qo’rg’onlari va diniy inshootlar.Xorazmning arxeologiya yodgorliklari, xususan, ko’hna shaharlari tuzilishiga ko’ra Markaziy Osiyoning boshqa hududlarinikidan farq qiladigan jihatlari bilan ajralib turadi. Xorazm arxeologik-etnografik ekaspedisiyasining tadqiqotlari tufayli bu hududlardan arxaik davrga oid 400 ga yaqin aholi punktlari va yirik kanal izlari aniqlangan. Bular orasida o’zida shaharsozlik belgilarini ask ettirgan eng yirik yodgorlik miloddan avvalgi VI-V asrning o’rtalariga oid Ko’zaliqir qal’asi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Xorazm shaharsozlik madaniyati aynan Ko’zaliqirdan boshlanadi.Xorazm hududlaridan hozirgi kunga qadar bronza va temir davrining boshlanish davriga oid o’zida shaharsozlik belgilarini aks ettiruvchi yodgorliklar aniqlanmagan. Xorazmning qadimgi aholisi neolit-bronza davridayoq janubdagi 1 Анарбаев А.А. Ахсикент - столица древней Ферган ы. Ташкент, 2013. sivilizatsiya markazlari va shimoldagi Andronov madaniyati sohiblari bilan uzviy aloqada bo’lgan bo’lib, Ushbu aloqalar moddiy madaniyat buyumlarida kuzatiladi, shahar madaniyatida esa kuzatilmaydi. Xorazm ilk shahar madaniyatining O’rta Osiyoning boshqa hududlariga nisbatan kechroq rivojlanishi, fikrimizcha, aholi mashg’ulotiga bog’liq edi. Mil.avv. I ming yillik o’rtalariga qadar bu hudud aholisi asosan xonaki chorvachilik, ko’chmanchi chorvachilik, ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanganliklari bois shaharlarga ehtiyoj sezilmagan. Mil.avv.VI asrning o’rtalaridan boshlab qadimgi, Xorazm bu hududlarida shahar madaniyati jadal rivojlanadi. Fikrimizcha, aynan mana shu davrdan boshlab, Sharqiy Orol bo’yida yarim ko’chmanchi chorvador xo’jalik madaniy shakli ustunlik qilgan bo’lsa, Amudaryoning janubiy o’zanlarida esa yuqori darajadagi sun’iy sug’orishga asoslangan o’troq dehqonchilik xo’jaliklari hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. Mil. avv. I ming yillikning ikkinchi choragiga kelib Orol bo’yida hunarmandchilik ajralib chiqishining dastlabki belgilari kuzatiladi. Ortiqcha mahsulotning ko’payishi esa mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish uchun imkoniyatlar yaratadi. 2 Qo’yqirilgan qal’a - qadimgi otashparastlar ibodatxonasi va qishloq xarobasi bo’lib, milloddan avvalgi 4-milodiy 4-asrlarga oid. To’rtko’l shahridan 22 km shimoliy-sharqda joylashgan. Yodgorlik Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan 1938-yilda ro’yxatga olingan. 1951-57 yillardagi qazishmalar natijasida qadimgi xorazmliklarning maqbara-qasri va milloddan avvalgi IV-III asrlarga oid doira shaklidagi ikki qavatli markaziy ibodatxona binosi (diametri 44,4 m, bal. 9,5 m ga yaqin) qazib o’rganilgan. Ibodatxona atrofi 2 qator paxsa va xom g’ishtdan tiklangan mudofaa devori bilan o’ralgan. Qal’a atrofida xandaq (eni 15 m, chuq. 3 m) bo’lib, qadimda suv bilan to’ldirilgan. Qo’yqirilgan qal’a devorida O’rta Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq shaharlar qurilishi uslubiga xos bo’rtib chiqib turgan maxsus burjlar bo’lib, ularda o’q otish uchun nishon tuynuklari bor. Devor bilan markaziy bino oralig’ida xo’jalik inshootlari joylashgan. Ravoqlar uchun trapetsiya shaklidagi maxsus g’isht qo’llanilgan. Qal’aning sharqiy qismida darvozasi bo’lib, darvoza oldi labirint shaklida qurilgan. Qo’yqirilgan qal’a markazidagi 2 2 Асқаров А.А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Тошкент, 2015. qavatli binoga maxsus zinapoyalarda chiqilgan. Uyning tomi tekis 1-qavatda alohida- alohida 8 ta gumbazli xonalar bo’lib, ular ichidan sopoldan yasalgan tobutlar, idish- tovoqlar, har xil rasmlar solingan yog’ idish (xum va ko’zacha) lar, naqshinkor suvdonlar topilgan. Topilmalar ichida ma’budlarning terrakota haykalchalari, devorga ishlangan rangli naqshlar, osmon jismlarini kuzatishga mo’ljallangan buyumlar bor. Ostodonlar dafn marosimlaridan, sopoldagi yozuvlar esa qadimgi xorazmliklarning tili va yozuvlari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tuproqqal’a . Milodiy 3-4 asrlardagi xorazmshohlar qarorgohi deb talqin qilinadi. Ho zirgi Beruniy shahar i atrofidagi hududda joylashgan. 1938-50 yillarda S. P. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan o’rganilgan. Tuproqqal’a tarhi to’g’ri burchakli (500x350 m) bo’lib, gumbazsimon yo’lakli va burjli mudofaa devori bilan o’ralgan Devorning mustahkam jan ubiy d arvozasidan otashkada tomon markaziy ko’cha o’tgan. Ko’ndalang tushgan ko’chalar shaharni 10 ta kvartal (mahalla)ga ajratgan. Tuproqqal’a ning madaniy qatlamidan, milodning boshlaridan 6-a sr gacha bo’lgan davrga oid ashyoviy manbalar chiqqan. Tuproqqal’a ning shim oliy - sharqiy qismida maxsus ko’tarma supa (bal andligi 14 m, maydoni 80 x 80 m) ustiga xom g’ishtdan saroy qurilgan. Unga yondosh qilib bal andligi 25 m li 3 ta minorasi bo’lgan ark binosi (mayd oni 40x40 m) bunyod etilgan. Arkka sharq tomonidan ko’tarma yo’lak orqali kirilgan. Tuproqqal’a da 100 ga yaqin turar joy, xo’jalik binolari va 8 ta saroy xonalari qazilgan. Xonalar devori bo’rtma naqshlar va relefli rangli haykallar bilan bezatilgan. Tuproqqal’aning sharqiy qismida qurol aslaha ustaxonasi bo’lgan, u erdan temir nayzalar, 3 parrakli o’qlar, saroyning emirilib ketgan 2-qavatidagi podsho arxividan esa teri va yog’och taxtachalarga yozilgan 100 dan ortiq hujjat topilgan. Ular qadimgi xorazmiy tilida bitilgan (1—3-a sr lar). Tuproqqal’adan jun, shoyi, ip gazlama parchalari, bo’yra, rangli gilam, ko’plab haykal bo’laklari, sopol buyumlar va Kushon tangalari topilgan. Tuproqqal’a sug’orish inshootlarining buzilishi, harbiy to’qnashuvlar natijasida xarobaga aylangan. II. 2. Sug’d hududining antik davr me’morchilik madaniyati. Afrosiyob yodgorligi hozirgi Samarqand shahrining shimoli-sharqiy chekkasidagi tabiiy tepalar ustida joylashgan. Uning maydoni 219 ga ni tashkil etadi. Dastlab, 1841 yilda Buxoro xonligiga tashrif buyurgan N.V. Xanikov Samarqandning topografik xaritasini va Afrosiyobning tasnifini keltirgan. Samarqand Turkiston general gubernatorligiga tarkibiga kiritilgandan keyin Afrosiyobni arxeologik tadqiq qilish ishlari boshlandi.. 1998 yilda O’zbek Fransuz ekspedisiyasining tashkil etilishi bilan uchinchi davrning ikkinchi bosqichi boshlandi. 1989 yildan boshlab Afrosiyobni o’rganish ishlariga fransuz olimlari ham qatnasha boshlashdi. O’zbek Fransuz hamkor arxeologik ekspedisiyasi Afrosiyobni o’rganish ishlarini yangi sifat bosqichiga ko’tarish imkonini berdi. Samarqand shahar tarixini o’rganishda asosiy e’tibor Afrosiyobga qaratilgan. Yodgorlikni o’rganishdagi eng qiyin masalalardan biri uning ko’p qatlamliligidir. Bu yerdagi antik davr qatlamlarini o’rganishda o’rta asrlarda qazilgan o’ra badroblar katta muammo tug’diradi, negaki, ular antik davr qatlamlarini buzib yuborgan. Antik davrlardan eng yaxshi saqlanib qolgan inshoatlar bu Afrosiyobning mudofaa devorlaridir. Chunki, ulardan o’rta asrlarda ham foydalanilgan. Bu shundan dalolat beradiki, antik davr mudofaa devorlari o’ta mustahkam qilib, taiiy tepaliklarga va Siyob arig’ining tik sohillariga qurilganligi sababli ularda keyingi tarixiy davrlarda ham keng foydalanilgan. 3 Jumladan, Afrosiyobning shimoli sharqiy qismidagi mudofaa devorlari Siyob arig’ining eng tik qirg’iqlarida qurilgan. Uning janubi g’arbiy qismidagi devorlar esa jarliklarning eng baland nuqtasiga bunyod etilgan. Afrosiyob birinchi mudofaa devori ham, to’rtinchi mudofaa devori ham bir paytning o’zida guvalaksimon g’ishtlardan ko’tarilganligi ma’lum bo’ldi. Ko’ktepadagi xuddi shunday guvalaksimon g’ishtlar radiokarbon analiz yordamida mil. av. VII asr boshlariga oid, deb davrlashtirilganligi hisobga olinsa, Afrosiyobning mil. av. mingyillik o’rtalariga oid devori ostidan chiqqan mudofaa inshootini ham mil. av. VII asr boshlarida qurilgan.Afrosiyobning shimoliy hamda shimoli-g’arbiy qismidan ham sapol buyumlar top il gan. Shu qatlamdan topilgan 10 dona sopol idish sinig’ining 5 donasi silindr-konus shaklida 3 Бердимуродов А.Э. Индиаминова Ш. Буюк ипак йўли. Тошкент, 2017. kulollik charxida tayyorlangan idish bo’lsa, qolgan 5 tasi qo’lda yasalgan va idishlardan birining sirtiga uchburchak shaklidagi naqsh solingan edi. Bu sopollar majmuasini biz mil. av. VIII asr oxirlari-VII asr boshlari bilan sanalangan . Afrosiyobda bundan ilgariroq ishlab chiqarilgan sopol idishlar juda kam uchraydi. Qadimgi davr qatlamlari orasida shahar hokimi qal’asi ostidagi platformani ham eslatib o’tish kerak. Bu platforma ham, Ko’ktepa hokimi qarorgohi ostidagi inshootlarga o’xshab, guvalaksimon g’ishtlardan ko’tarilgan.Shunday qilib, Afrosiyobning quyi qatlami mudofaa devori oddiy lo’mboz uslubida ko’tarilgan. Bu eng qadimgi devor bo’lib, mil. av. VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab butun Afrosiyobni o’rab turgan.Mil. av. VII asr boshlaridan O’zbekistonning janubiy hududlaridagi ancha rivojlangan shahar madaniyati ta’siri ostida bu yerda ham urbanizasiya jarayonlari boshlanganligi kuzatiladi. O’sha qadimgi mudofaa inshooti guvalaksimon g’ishtlar bilan monolit tarzda ko’tarilgan, qalinligi 7-8 m (balandligi ham shundan kam bo’lmagan). Ayni paytda, shahar tarkibi (balki davlat tuzilmasi) shakllanganligidan bo’lsa kerak, hokim qalasi platformasi ham aynan shu davrda guvalaksimon g’ishtlardan baland ko’tarilgan. Bundan tashqari, hokimlik joylashgan o’sha akropol shaharning boshqa qismlaridan ajratilib, alohida devor bilan o’rab olinadi. Bu, albatta, shahar barpo bo’lganligining va ayniqsa, davlat tuzilmasi vujudga kelganligining muhim belgilardan biridir.Shahar rivojlanishidagi keyingi bosqich mil. av. VI asr ikkinchi yarmidan IV asr oxirlarigacha bo’lgan davrni qamrab oladi.Bu davrda shahar mudofaa devorlari qayta ta’mirlanadi. Ilgarigi mudofaa devori guvalaksimon g’ishtlardan monolit tarzda ko’tarilgan bo’lsa, endilikda o’sha eski devor ustidan to’g’ri burchakli g’ishtlar bilan yo’lak-galereya tipidagi mudofaa devori tiklanadi. Lekin Afrosiyobning shimoliy qismidagi Siyob daryosi bo’yidagi mudofaa devori paxsadan ko’tarilgan va bu yerda ham yo’lak-galereya tipidagi devor qurilgan. Ayni shu davrda Afrosiyobni o’rab turgan mudofaa devori kamida 2-3 marta qayta ta’mirlangan. 4 4 Бердимуродов А.Э., Токао Уно, Рахимов К.А. Добусияда ўтказилган археологик тадқиқотлар ҳақида. Археологические исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Вып. -6. - Ташкент, 2009. Bu qatlamlardan chiqqan arxeologik topilmalar mil. av. VI asr ikkinchi yarmidan IV asr oxirlariga bo’lgan davr bilan davrlashtirilgan.Bu davr qatlamlari Afrosiyobning faqat mudofaa devorlarida emas, balki o’sha butun 219 ga maydonda va uning atrofidagi ko’plab aholi punktlarida ham kuzatiladi. Samarqand shahri mil. av. mingyillik o’rtalarida maydoni jihatidan bunchalik katta hududni egallaganining asosiy sababi u mil. av. VI-V asrlarda emas, balki undan ancha ilgari vujudga kelganligidadir. Shuning uchun ham shahar keyinroq, ya’ni mil. av. VI-V asrlarda juda katta hududni egallab, kengayib ketgan. Mil. av. 329-328 yillarda Samarqand Aleksandr qo’shin i tomonidan bosib olinadi. Shu yurishlar to’g’risida yozgan tarixchilar Samarqand shahrini birinchi marotaba eslatib, uni Marokanda deb atashadi. Bundan tashqari, Sug’diyonaning asosiy poytaxt shahri sifatida aynan shu shaharni eslashib, Aleksandr Samarqandni o’zining Sharqdagi asosiy tayanch nuqtasiga aylantirishga harakat qilganligi to’g’risida yozishadi. Shunday qilib, Afrosiyob – bu qadimgi Samarqand shahrining shakllanishi eng qadimgi davrlardan boshlanib, rivojlanishi mo’g’ullar tomonidan istilo qilinguniga qadar davom etganini o’zida aks ettirgan yodgorlik xarobasidir. Bu Markaziy Osiyodagi eng ko’hna shaharlardan hisoblanib, jahondagi eng qadimgi Erebuni va Rim kabi shaharlar tengdoshidir. Ko’ktepa . Ko’ktepa yodgorligi Samarqand shahridan 30 km shimolda, Chelak tumanining Oxunboboyev jamoa xo’jaligi hududida joylashgan. Yodgorlik 2 ta mudofaa devori bilan o’rab olingan, ichki mudofaa devori 23 ga maydonni va tashqi mudofaa devori esa 100 gektarga yaqin maydonni egallaydi. Ko’ktepa yodgorligi mudofaa devorlarining hozirgi relyefida shaharning to’rt tomonida 4 ta darvoza bo’lganligi bilinib turibdi. Qadimgi yodgorlikning bu qismi nisbatan yaxshi saqlangan, lekin ichki mudofaa devoridan tashqari qismdagi yerlar 1970-1980-yillarda buzib yuborilgan. 5 Tashqi mudofaa devoridan taxminan 1 km lik bo’lagi yodgorlikning eng g’arbiy qismida uzun val sifatida saqlanib qolgan. Lekin tashqi mudofaa devori hududida 5 Жабборов И. Антик маданият ва маънавият хазинаси. Т. "Ўзбекистон", 1999. turar joy binolari yoki jamoat binolarining o’rni ham bo’lgan. Tashqi mudofaa devori turli hujumlar vaqtida chorva mollar va odamlarni saqlab qolish maqsadida qurilgan. 1993-1996 yillarda Ko’ktepada yodgorligida o’zbek-fransuz qo’shma ekspedisiyasi M.H. Isomiddinov va Pol Bernar tomonidan stansionar qazishma mishlari olib borilgan. Ko’ktepa stratigrafiyasini o’rganish uning uchta bosqichdan iborat ekanini ko’rsatadi. Birinchi bosqichda o’troq dehqonchilik qilib kun ko’radigan aholi yerto’la va yarim yerto’la tipidagi uylar yasab, Zarafshon daryosi tarmoqlarining biridan suv olib dehqonchilik qilgan. Ko’ktepada topib o’rganilgan bunday tipdagi yerto’lalar ko’proq tuxumsimon yoki doira shaklida bo’lib, ularning diametri 1,5 m dan 3,5 m gachadir. Topilgan deyarli barcha yerto’lalar materikni o’yib qazilgan. Bu yerda yashagan aholining kundalik turmushida chorvachilikning o’rni ham katta edi. Aholi chorva boqishdan tashqari, mol junidan turli matolar to’qishni, terisidan kiyim-kechak va poyabzal tikishni bilgan. Dehqonchilik mahsulotlaridan bug’doy va arpa yetishtirilgan. Ularni o’radigan o’roq va yanchadigan yorg’uchoqlar ko’plab topildi.O’sha davr qabilalarining kundalik hayotida eng ko’p kerak bo’ladigan narsalardan yana biri sopol idishlar bo’lib, uni mahalliy aholi qo’lda yasab, ayrimlariga qizil yo jigarrang bo’yoq bilan uchburchak yoki romb shaklida naqsh berib, xumdonda yoxud ayrim hollarda, gulxanda pishirgan. Ko’ktepaning quyi qatlamlaridan topilgan sopol idishlarning 95 foizdan ortig’ini aynan qo’lda yasalgan idishlar tashkil etdi. Ko’ktepaning quyi qatlamlari 2 m dan 3 m gacha bo’lgan qalinlikni tashkil etadi. Uning stratigrafiyasini chuqur tahlil qilib, qo’shni hududlarning moddiy madaniyati bilan solishtirish quyi qatlamlar davrini mil. a v. I mingyillikning IX-VIII asrlari bilan davrlashtirish mumkinligini ko’rsatadi.Ko’ktepaning ikkinchi bosqichining xarakterli xususiyatlaridan biri guvalaksimon g’ishtlardan monumental binolar qurilishi boshlanishidir. Jumladan, Ko’ktepaning qoq markazida guvalaklar va to’g’ri burchakli g’ishtlardan tiklangan ibodatxona qad ko’taradi. Uning asosiy kirish qismi doira shaklidagi burjlar bilan muhofazalangan darvozadan iborat. Kiraverishdagi yo’lakchaning ikki chetida ikkita o’choq bo’lib, undagi yonib turgan muqaddas olov ibodatga kiruvchini barcha insu jinslardan tozalagan.Bu markaziy xonada yana uncha katta bo’lmagan vannaga o’xshash ko’plab chuqurchalar topildiki, ularning ostki qismiga tog’lardan keltirilgan tosh terilgan, ichi toza qum, ayrim chuqurlar esa shag’al bilan to’ldirilgan. Demak, ilk zardushtiylik dini shakllanayotgan davrda diniy rasm- rusumlarning bajarilishida tosh, shag’al va qumning ham olov kabi ahamiyati katta bo’lgan deb taxmin qilinadi .Ibodatxona rivojlanishining keyingi bosqichlarida g’arbiy tomonda guvalaksimon g’ishtlardan baland platforma qad ko’taradi. Afsuski, baland ko’tarilgan bu platforma ustidagi bino arxitekturasidan biron narsa qolmagan. Platformaning ustida faqat olov yonadigan muqaddas otashdon bo’lgan bo’lishi ham mumkin. 6 Chunki Qadimgi Sharqning ko’plab yodgorliklarida ana shunday ochiq ibodatxonalar topilgan. Jumladan, Turkmanistonning bronza davriga oid Oltintepa yodgorligidan paxsa va xom g’isht bilan ko’tarilgan baland minora (zikkurat) topilgan. Uning balandligi 12 m gacha boradi.Eronning Masjidi Sulaymon va Bardi Neshande yodgorliklari ham mil. avv. mingyillik o’rtalariga oid bo’lib, uni qurishda tabiiy tepalardan foydalanilgan. Mashhur sharqshunos olim R.M.Girshman bu yodgorliklarni “muqaddas terrasa” deb atagan. Chunki o’sha tepalar ustida ochiq osmon ostida olovga sig’inilgan. Shuning uchun ham baland ko’tarilgan bu platforma Ko’ktepadagi ibodatxona uchun, Turkmaniston va Erondagi kabi, muqaddas terrasa vazifasini bajargan bo’lishi kerak, deb hisoblanadi.Ko’ktepada topilgan ikkinchi yirik inshoot shu “shahar hokimining qarorgohi” deb ataldi. Bu inshoot qoldig’i 2 yarusli, umumiy maydoni 200x100 m. U “hokim qarorgohi”ning o’rni bo’lishi kerak, uning atrofi 5-5,5 mqalinlikdagi devor bilan o’ralgan. Shu qarorgohning sharqiy chekkasida o’lchami 100x80 m bo’lgan qal’a ko’tarilgan. Bu inshoot osti ham, o’sha ibodatxonadagi kabi, piramidasimon shaklda guvalaksimon g’ishtlardan baland ko’tarilgan.Ko’ktepaning ikkinchi bosqichida qurilgan yana bir inshoot shaharning tashqi mudofaa devori bo’lib, uning hozirgi kunda saqlanib qolgan qalinligi 12-13 m ni tashkil etadi. Mudofaa devori asosan to’g’ri burchakli g’ishtdan tiklangan, ular orasida guvalaklarning uchrashi bu inshoot ham o’sha “ibodatxona” yoki “hokim qarorgohi” bilan bir paytda qurilgan bo’lishi kerak, deb xulosa chiqarishga imkon 6 Кдырниязов О.-Ш. Жанубий Оролбўйи шаҳар маданияти тарихи (VII-XV асрлар) // Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертация Афтореферати. Самарқанд, 2018. beradi.Demak, Ko’ktepa II davrida qadimgi qabilalar hayotida yirik ijobiy o’zgarishlar yuz berib, dastlabki urbanizatsiya jarayonlari boshlanganligi ko’rinadi. Bu urbanizasiyaning eng muhim elementlaridan 100 ga maydonni o’ragan tashqi mudofaa devori, ibodatxona va shahar hokimining qarorgohi qurilgan.Hokim qarorgohining atrofdagi boshqa imoratlardan ancha baland ko’tarilishining o’zi ham jamiyatda ijtimoiy tengsizlik boshlanganidan dalolat beradi. Bu faqat shahar miqyosidagi hodisa bo’lmay, balki davlat tizimi ham shakllanganligini ko’rsatadi. Chunki bunchalik yirik hajmdagi mudofaa devorlari, ibodatxona va hokim qarorgohi qurilishini davlat tizimisiz tashkil etib bo’lmasdi.Ko’ktepadagi hayotning uchinchi bosqichi O’rta Osiyo Makedoniyalik Aleksandr tomonidan bosib olingandan keyingi davrlarga to’g’ri keladi .Ko’ktepaning ichki mudofaa devori kvadrat shaklidagi g’ishtlardan koridor-galereya tipidagi devor sifatida qurilgan. Aynan shunday devor Afrosiyobda ham tiklanganligi ma’lum. Shunisi qiziqki, ichki mudofaa devori ikki marta qayta quriladi. 2002 yilgi qazishmalar davrida ichki shaharning markaziy qismlarida juda katta maydonda aynan shunday 40x40x10-12 hajmdagi g’ishtlardan ko’tarilgan ko’plab imoratlarning qoldiqlari topildi. G ap shundaki, bu imoratlar ham ichki mudofaa devori kabi ikki, uch martadan qayta ta’mirlangan. Shunga qaramay, bu qatlamlardan haqiqiy ellinizm davriga xos sopol buyumlar kam topildi. Binobarin, O’rta Osiyoning ko’plab hududlarida paydo bo’lgan kvadrat shaklidagi g’ishtlar aynan ellinizm kirib kelishi bilan emas, balki biroz ertaroq, Ahomaniylar sulolasi hukmronligining oxirgi bosqichlarida paydo bo’lgan bo’lishi mumkin. Xuddi shuningdek, Ko’ktepada ham dastlabki kvadrat shaklidagi g’ishtlarning paydo bo’lishi Aleksandr yurishlaridan sal ilgariroq paydo bo’lgan bo’lishi kerak. 7 7 Турабеков М. Оборонителние сооружения древних поселений и городов Согд Нукус, "Каракалпакстан", 1990. I I. 3. Baqtiryaning antik davr me'morchiligi madaniyati. Dalvarzintepa yodgorligi. Dalvarzintepa tuzilishiga ko’ra O’rta Osiyoda keng tarqalgan antik shaharlar (Zartepa, Kayqubodshoh, Qumqal’a, Xayrobodtepa, Hayitobodtepa) singari barpo qilingan. U har biri hayotni ta’minlashning mustaqil tizimiga ega bo’lgan ikki alohida qismdan iborat. Ularning biri – shaharning janubiy hududida eng baland tepalikka joylashgan qo’rg’on va ikkinchisi – shaharning o’zi.Qal’a devorlari o’qlari bo’yicha eng yirik o’lchamlari 300 va 330 m bo’lgan noto’g’ri ko’p qirrali shaklda qurilgan. Devorlarning balandligi 15 m, uzunligi 800 m, qiyaligi 30 daraja, qal’a maydoni 6 ga atrofida.Dalvarzintepaning ikkinchi qismi – shaharning o’zi to’g’ri burchakli shaklda. Devorlarining umumiy uzunligi 2300 m, minoralarining soni 30 dan ziyod, handag’ining eni 10-15 m. Handaq kengligi va devorlar qo’shqavat ekanligi tufayli ham shaharni istilo qilish qiyin bo’lgan . Mabodo Kampirtepa, Zartepa kabi tuzilishi yaxshi o’rganilgan shaharlarni misolga oladigan bo’lsak, Dalvarzintepa shahri umumiy hududining 34 foizini mudofaa inshootlari, 41 foizini asosiy istiqomat qismi, 7 foizini maydonlar va ko’chalar, 18 foizini boshqa binolar egallagan deb taxmin qilish mumkin. Shahar qurilishining umumiy maydoni 470000 kv m ga yaqin bo’lgan.Dalvarzintepa – Kushon davlatining poytaxt i ga xos inshootlar o’ta zich qilib qurilgan eng yirik shahridir. 8 Bu yerda ibodatxonalar, shahar aholisining uylari, ishlab chiqarish ustaxonalari, shahar maydonlari va hovuzlar, suv tarmoqlari tizimi, ko’cha tarmoqlari qazib ochildi.Hozirgi vaqtga kelib shahar hududining ko’pi bilan 10 foizi ochilgan xolos, biroq Dalvarzintepa aholi turmushini ta’minlash tadbirlari hisobga olingan holda yagona tizim asosida qurilgan, deb xulosa qilish mumkin. Har bir mahalla ichidagi ko’chalar shahar devorlariga aynan yondosh qilib o’tkazilgani birinchi galda ana shundan dalolat beradi. Dalvarzintepa an’anaviy to’g’ri burchakli shaklda qurilgan, deb taxmin qilsa bo’ladi. Shahriston tuzilmasi shuni ko’rsatadiki, ko’chalar bo’ylab maydonlarning keng tarmog’i mavjud edi. Misol uchun shaharning shimoliy o’qi bo’ylab, asosiy ko’chalardan birining shimoliy qismida, mahalla o’rni deb taxmin qilinayotgan joyda noyob budda majmuasi topildi.Dalvarzintepa shahristonining 47 ga, chizmada to’g’ri burchakli 8 Беленицкий А.М. Бентович И.Б, Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л. 1973. shaklda, dunyo tomonlariga qaratib qurilgan, lekin bo’ylama o’qi g’arbga og’gani sezilarli darajada. Og’ish burchagi 25 darajaga yaqin, biroq G.A.Pugachenkovaning taklifiga binoan tavsifni soddalashtirish maqsadida devorlar va inshootlarning yo’nalishi shartli ravishda shimoliy, janubiy, sharqiy va g’arbiy deb belgilanadi.Bu yerda 30 yildan ziyod vaqt mobaynida olib borilgan tadqiqotlar jarayonida bir qator savollar tug’ildiki, ularga javobni shahar qurilishining ichki tuzilmasini o’rganish, tuzilishining o’ziga xos asosiy xususiyatlarini aniqlash, shahar madaniyatining din, turmush va ishlab chiqarish singari xilma-xil tomonlarini tavsiflovchi qadimshunoslik materiallari majmuini olish orqali topish mumkin. Keyingi yillarda Dalvarzintepadan budda ibodatxonalariga oid katta majmui olindi. Bu topilmalar bir vaqtlari yirik binoning ichini bezagan devoriy suratlar va haykalchalarning ko’plab parchalaridan iborat. Me’moriy qoldiqlar tavsifiga o’tishdan avval Dalvarzintepadagi shaharsozlikning qiyofasini ta’riflashga ozroq to’xtalib o’tishni istardik.Uchta burchak asosiy maydon bo’lib, mikrorelyef ko’rinishlari aks ettirilgan. Janubiy tomon devorlarining o’lchami 150 metr, shimoliy devorlarining o’lchami 200 metr, shimoliy qismi 170 metrni tashkil qiladi. Ikkita minoralar aniqlab olindi. Devorlarining balandligi 11 metr, shimoliy qism balandligi esa 14 metr. Markaziy qism 15 metr. Asosiy maydon barcha tomondan o’rab olingan. Shahar xarobalarining tomonlari 20- 25 metrni tashkil qiladi. D aryo oqimi yaqin bo’lganligi ma’lum bo’ldi. Ushbu oqim Karmanasoy deb nomlangan. «Qadimgi mikrorelyeflarning o’zgarishiga qaramasdan, qurilish shosselari saqlanib qolingan. Shahar xarobalarining shimoliy-g’arbiy qismi bilan chegaradosh Karmakisoy doimo suv bilan to’ldirilgan. Hozirgi vaqtda shahar maydonining katta qismi qo’rg’on shaklidagi ko’rinishga ega. Arxeologik qazuv shimoliy-g’arbiy qismda olib borilmoqda. Devorlarning qalinligi 5,2 metr, pishiq g’ishtlar 45x45x12-13 sm o’lchamda. Kushonlar davridagi pishiq g’ishtlarning o’lchami 35x35x11-12 sm. Dalvarzintepaning ba’zi madaniy qatlamlari 6 metr chuqurlikka ega. Ba’zi madaniy qatlamlar qalinligi stratigrafik shurf orqali aniqlandi, xonalarning kengligi 2,8 metr, devorlarining qalinligi 50-60 sm. paxsa va loy g’ishtlar ham devorlar qurilishida ishlatilgan. Xo’jalik uchun mo’ljallangan chuqurlar mavjud bo’lib, 1x1 metrni tashkil qiladi. Xonalar ichidagi madaniy qatlamlar chuqurligi 70 sm ni tashkil qiladi. Patski qatlamlarda ko’plab sopol buyumlar bo’lib, ayrim bo’lak qism shaklidagi boshqa buyumlar ham uchraydi. Barcha sopollar kulolchilik ustaxonalarida tayyorlangan. Ko’plab idishlar yaxshi saqlanib qolganligi bois, ularni yasalish texnikasini o’rganish oson kechadi. Stratigrafik gorizont keyingi marotaba ham shahar maydoniga tashlandi. Sopol idishlar ikkita asosiy topilmalar tarkibini tashkil qiladi. chuqurligi 3,20-4,25 metrdagi madaniy qatlamlardan ham ko’plab arxeologik materiallar topildi. Shaharning ko’plab maydonlarida devorlar paxsadan qurilgan. Pishiq g’ishtlar 40x40x10 sm. Qalin devorlarning uzunligi 12,5 metr, kengligi 1-1,5 metr. Devorlarining balandligi 6 metr. Madaniy qatlamlarning o’rganilishi bilan aytish mumkinki, quyi qism devorlari asosan paxsadan qurilgan. Hozirgi vaqtda saqlanib qolgan devorlarning balandligi 2,5 metr. Xonalarning pol qismi ham mavjud. Ularning ham chuqurligi aniqlab olindi. 9 Ko’plab chuqurliklar sopol va boshqa buyum qoldiqlari, qism-bo’laklari bilan to’ldirilgan. To’rt qator ko’rinishdagi devorlarga pishiq g’isht ham ishlatilgan. G’ishtlarning o’lchami 48x47-48x12-13 sm, 45x45x12 sm, 42x43x43-10-12 sm, 36-38x36-38x10-11 sm. Paxsa devorlarining qalinligi 90 sm. Deyarli barcha g’ishtlarning o’rtacha o’lchami 45 sm. Antik davr tarixiy yodgorliklari bilan D alvarzintepa o’rtasida katta farq mavjud emas. Xolchayon kabi shahar o’rni devorlariga o’xshashlik mavjud. Ba’zi inshootlarning davrini aniqlash qiyin kechadi. Miloddan avvalgi I asr va milodiy I asrga oid ekanligi tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etildi. Mudofaa devorlari mavjud bo’lsa-da, ular o’z vazifasini bajarganligi tasdiqlangan emas. Pishiq g’isht va paxsadan qurilgan ko’pchilik xonalar ham shahar asosiy maydoniga kiritiladi. Dalvarzintepada ikki qator devorlar bo’lgan. U tosh yo’laklar bilan ajralib turgan. Qadimgi Sharqda bunday qatorli devorlar qurish keng yoyilib borgan.Dalvarzintepa 2 ning qazish ishlari alohida o’rin egallaydi. Devorlarning eni 2,2 metr, g’ishtlarning o’lchami 52x26x10 sm. Madaniy qatlamlar 15-20 sm dan 1,4 metrgacha boradi. Sopol buyumlar qoldiqlari ko’plab topildi. 1,4 metr chuqurlikdagi madaniy qatlamlardan boshqa ashyoviy materiallar ham topildi. Dalvarzintepadan ko’plab tangalar ham topildi. Ular asosan kumushdan ishlangan. Ularning tangalari keyingi davr arxeologik yodgorliklaridan ham topilgan. 1968-1972 9 Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Т. 1982. yillardagi qazish ishlari davomida 22 ta xona aniqlandi. Turar joy vazifasini bajarib kelgan. D-4 qismida bunday xonalar soni ko’p bo’lgan. Xonalarning deyarli barchasi tuproq qatlam tagida qolgan. Barcha tomoni kvadrat shakldagi devorli xonalarni pishiq g’isht ishlatilgan. Xonalar ichida markaziy zallar ham bo’lib, tag qismlarining qalinligi 2-2,7 metrni tashkil qiladi. Barcha xonalar devori suvoq qilingan. Burchak qism suvoqlari yaxshi saqlanib qolgan. To’rt xil figurali o’yinchoqlar ham mavjud. Xuvishka davrida kumush va misdan zarb qilingan 20 ga yaqin tangalar ham shu yodgorlikdan topilgan . Qoratepa ibodatxona xarobasi. Qoratepada ilk bor qazishma ishlarini 1936- 1937-yillarda prof. M.Ye.Masson boshchiligidagi Termiz ekspedisiyasi a’zolari amalga oshirganlar.Qoratepa ibodatxonasida B.Ya.Staviskiy boshchiligida Sankt- Peterburgdagi Davlat ermitaji, Moskvadagi Sharq xalqlari san’ati muzeyi, S harqshunoslik va t a’mirlash institutlarining birlashgan ekspedistiyasi ko’p yillar davomida uzluksiz ravishda qazishma ishlarini olib bordilar. 10 Qoratepa dastlabki buddaviy ibodat inshootlari, aftidan, mil.1-asrda qurila boshlagan. Qoratepaning eng gullagan davrida mil. 2-3 asrlarga to’g’ri kelib, bu paytda ibodatxonalar ko’plab qurilgan, avvallari esa yangilangan hamda bezatilgan. Bu jarayonda kushonshohlar, ularning noiblari, shahar hokimlari va badavlat shaharliklarning homiyligi hamda madadi muhim o’rin tutgan. Qoratepadan topilgan, bag’ishlov bitiklari bo’lgan sopollar bu holatni aniq ko’rsatadi. Bitiklarga ko’ra, Qoratepadagi ayrim majmuotlar Kvadevakavixara – Podsho monastiri, Vxara Guavxara vxad – Gulavxara o’g’li (Gondafar) Vixarasi, Okavixara deb nomlangan. Qoratepa bitiklarida rohiblardan Buddashir, Buddxamitra, Jivananda ismlari eslatib o’tilgan. Boy erkak va ayol homiylar qiyofasi rasmlarda hamda haykallarda saqlanib qolgan. Qoratepadan ko’plab Budda haykallari topilgan. Milodiy II asrning birinchi choragi ko’pchilik tarixchi-qadimshunoslarning fikricha, Kushon davlatining eng yorqin vakili Kanishka I davlatni idora etgan 10 Древнейшие государства Кавказа и Средняя Азия в раннем железном веке. Средняя Азия в античную эпоху Археология СССР с древнейших времен до средневековья Отв.ред. Г.А. Кошеленко. М. 1985. yillariga to’g’ri keladi. Podsho Kanisha I hukmronligi davrida buddizm dini davlat dini deb e’lon qilingan. Natijada o’z tarkibiga Baqtriya o’lkasi, janubda shimoliy Hindiston, sharqqa esa sharqiy Turkiston (hozirgi Shinjon-Uyg’ur muxtor viloyati)ni qamrab olgan Kushon davlati yerlarida yana ko’plab buddizm ibodatxonalariga asos solingan. Qoratepa ibodatxonasi ham ayni shu hukmdor davlatni idora etgan davrda bunyod bo’lgan ibodatgoh joylardan biri sanaladi. Umumiy maydoni 8 gektarga yaqin tabiiy tepalik ustida bunyod etilgan bu yodgorlik qadimda o’nlab o’ziga xos imoratlar majmuasidan iborat ibodatxona bo’lgan. Har bir alohida inshoot yer ostki va ustki qismida qurilgan xonalardan, jumladan, peshayvonli hovli, aylanma yo’lakli ibodatgoh va bir-ikki kohinlar kulbasidan tashkil topgan. Ba’zi bir hovlilarda kichik hajmdagi stupalar ham joylashgan. Qoratepadagi ibodatgoh va uning peshayvonlarida m a hobatli rang-barang rangtasvirlar, xususan, Budda va Bodxisatva tasvirlari tushirilgan. Ibodatxona devorlari buddaga tuhfa hadya etayotgan shaxslar suratlari, shuningdek, mahalliy va buddizm rivoyatlari bilan bezatilgan. Bu ibodatxonadan devoriy rangtasvirlar bilan bir qatorda tosh, ganch, loydan yasalgan budda haykallari, hayvon bosh qismi o’yib ishlangan ustun qoshlari, ko’plab kichik san’at namunalari, ya’ni terrakot haykalchalar va xilma-xil sopol idishlar ham topilgan. Qoratepa topilmalaridan eng muhimi, qadimgi yozuvlardir. Bu qism topilmalar ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruh yozuvlar Qoratepa buddizm ibodatxonasi vazifasini o’tagan davrga oid bo’lib, xatlar qora siyohlarda idishlarning tashqi tomoniga bitilgan. Ikkinchi guruh yozuvlar yozuv graffitlardir. Bu turdagi xatlar budizm ibodatxonasi tashlandiq holga kelib qolganda unga tashrif buyurgan shaxslar tomonidan devor betlariga chizib yozilgan. Birinchi guruh yozuvlarning asosiy qismi qadimgi hind alifbolari kxaroshthi va braxmada bitilgan xatlardan iborat. Bu xatlar diniy mazmunda bo’lib, buddizm aqidalaridan ko’chirmalar, ibodatxonaga tuhfa va uni hadya etgan shaxslar haqidadir. Bir qism yozuvlar yunon alifbosida bitilgan bo’lib, Baqtriya yozuvi yoki kushon xati ham deb ataladi. Yozuvlar orasida oromiy alifbosida bitilgan noma’lum xat namunalari ham mavjud. Yozuv graffitlar o’rta fors va arab alifbosida bitilgan. 11 Qoratepadagi hamma imoratlar turli vaqtlarda barpo etilgan. Keyinchalik avvallariga yondosh qilib qurilgan, so’ng ular bilan bir vazifani bajarishgan. Hammasi bir necha bor ta’mirlangan va tarhi o’zgartirilgan. Ibodatxonalar yoki boshqa muqaddas joylar ichi mavzuli (syujetli) va naqshinkor bezak, loy-ganch, ganch, tosh haykali bilan bezatilgan. G’or ibodatxonalarini qurish qoidalari hindlardan o’zlashtirilgan. Ammo keyinroq qurilganlarini rejalashda baqtriylarning me’moriy usullari ustun turadi. Mil. 3-asr oxiriga kelib Qoratepa majmualari inqirozga yuz tutdi yoki vayron etildi. Bu, sosoniylarning Kushon davlatiga qilgan harbiy yurishlari bilan og’liq bo’lsa kerak. Ayrim majmualar xonalariga otashkadalar o’rnatilgan. Ayni mahalda Qoratepa majmualarining muayyan qismi mil. 4 asr oxiri – 5 – asr boshigacha ishlab turgan. Mil. 4 asrdayoq Qoratepadagi ko’plab tashlandiq xonalar va g’or ibodatxonalaridan qabr sifatida foydalanilgan, so’ng kirish joylari xom g’isht bilan urib yuborilgan. Eng dastlabki qabrlar yonida kushon-sosoniy tipdagi tangalar, Peruz tangalari va unga taqlidan zarb qilingan tangalar uchraydi, keyingi qabrlarda esa mil. 5-6 asrlardagi Termiz hukmdorlari tangalari topilgan, ularning bir tomonida langar tasvirlangan. 7- asrdan 12-asrgacha Qoratepadagi yarim ko’milgan ayrim xonalar va g’orlardan zohidlar foydalanishgan.Qoratepadan topilgan rasmlar, haykallar va boshqa dekarativ- amaliy san’at buyumlari kushonlar davridan Tarmita – Termizda o’ziga xos an’ana va yo’nalishga ega bo’lgan alohida badiiy maktab bo’lganidan dalolat beradi. Bu maktab kushonlar davrida Baqtriya badiiy madaniyatininggina emas, balki butun antik madaniyatning rivojlanishida katta rol o’ynaydi.Qazish paytida Qoratepadan Kushon podsholigi davriga oid sopol idishlar, kosa va ko’zachalar, mis chaqalar, ohaktoshdan 11 Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра Отв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990. ishlangan me’morlik detallari, plitalar, sopol chirog’donlar topilgan. Topilmalar ichida 70 dan ortiq sopol idish siniqlariga hindcha bitilgan yozuvlar (qharoshti va brahma yozuvlari) va devorlarga chizilgan kushon-baqtriya hamda fors-pahlaviy yozuvlari xarakterli.Qoratepa ham Fayoztepa ibodatxonasi kabi IV asr oxirigacha faoliyat ko’rsatib, V asr boshlarida sosoniylar eroni qo’shinlarining bosqinidan so’ng tashlandiq holga kelib, asta-sekin vayronaga aylangan.Mutaxassilarning ta’kidlashicha, buddaviylik (buddizm) dini (budda-sanskritda nurlangan degan ma’nolarni bildiradi) Termizga Shimoliy Hindistonning Gandhara (hozirgi Pokiston hududi), Nagaxara o’lkalari, Hindukush tog’lari va Shimoliy Afg’oniston yerlari osha kirib kelgan.Buddizm dinining Markaziy Osiyoda tarqalishi to’g’risida bir qancha nuqtayi nazarlar mavjud. Taniqli qadimshunos olim V.A.Litvinskiy fikricha, buddizmning ba’zi bir ko’rinishlari Markaziy Osiyoga miloddan avvalgi III-II asrlarda kirib kelgan. G.A.Koshelenko, Marg’iyonada (janubiy Turkmaniston hududidagi o’lka) bu din miloddan avvalgi II-I asrlarda mavjud bo’lgan deb hisoblaydi. B.Ya.Staviskiy ta’kidlashicha, buddizm dinining Markaziy Osiyoga kirib kelishi miloddan avvalgi 1-asrda sodir bo’lgan. B uddizmning Oks-Amudaryodan shimol tomonda joylashgan o’lkalarga tarqalishi milodiy I asrga oid. Markaziy Osiyo buddizm dinining asosiy markazi hisoblangan Tarmitada bu din bilan bog’liq inshootlar asrimizning boshlarida barpo etilgan.Ko’hna Termizning budizm inshootlari shaharning muhim tarkibiy qismi hisoblanib, diniy markazlar vazifasini o’tagan. Bu ibodatxonalar nafaqat shaharliklar, shuningdek, uning atrofida istiqomat etgan qishloq aholi uchun ham xizmat qilgan. II. 4. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi madaniyati. Mingo’rik ko’hna shahar xarobasi. Toshkent hududidagi antik hamda ilk o’rta asr davrining eng yirik arxeologik yodgorliklaridan biridir, u chamasi, Toshkentning qadimiy yadrosi hisoblangan. Ko’hna shahar hozirgi Toshkentning markaziy qismida, Salor kanalining shimolida, Shimoliy vokzal yonida joylashgan. O’tgan asrning 20-yillarida M.E. Masson mazkur ko’hna shaharni bir sira tekshirib ko’rgan edi. 1967 yilda Toshkent arxeologiya otryadi tashkil etilganidan boshlab, ko’hna shaharda qazishmalar keng miqyosda olib borilgan, bunday qazishmalar 2008 yilda qayta tiklandi. 1871 yilda tuzilgan xaritada ko’hna shaharning umumiy maydoni 35 ga dan iborat qal’a va Shahristondan tashkil topganligini ko’rish mumkin. Mingo’rik ko’hna shahar hududi zamonaviy qurilishlar bilan egallangan va uning kichik bir qismi — uchburchak shakldagi balandligi 15 metrli tepalik saqlanib qolgan. G’arb va janub tomondan esa tepalik qariyb etagiga taqab qirqilgan. 12 Olib borilgan qazish ishlari davomida ushbu tepalik (ko’hna shahar qoldig’i) murakkab stratigrafiyaga egaligi ma’lum bo’ldi. Eng quyi qatlam materikda joylashgan bo’lib, k uygan qoldiqlari, shag’al to’shalgan yo’lak, xom g’ishtdan urilgan devor q oldiqlarni o’zi ichiga oladi. Chamasi, dastlabki qasaba mo’jazgina tepalikda joylashgan. Uning g’arbiy etagidan soy oqqan. Quyi qatlamga yaqin materiallar O.V Obel’chenko tomonidan ham olingan bo’lib, u mazkur materiallarni milodiy birinchi asrlarga mansub deb hisoblagan. Quyi qavatlarda, ikkinchi qurilish qatlamida tomonlari 14,5 m bo’lgan, deyarli dunyo tomonlariga yo’nalgan va bir necha bosqichlarni o’tgan kvadrat shakldagi bino qoldiqlari aniqlandi. Majmua ichkarisida bir o’q bo’ylab joylashgan, yo’lakli bir qator parallel binolardan tashkil topgan. Qiziqarlisi shundaki, binoning qisqa yon tomoni to’g’riburchak tarzida ishlangan, g’arbiy va janubiy old tomonlari markazida ichida kvadrat tarzidagi xonalari bo’lgan yarim cho’ziqroq doirasimon minoralar mavjudligi aniqlandi Minora va devorlar to’g’ri to’rtburchak shakldagi xom g’ishtdan qurilgan, lekin kvadrat shakldagi (39x40x30 sm) g’ishtlar ham uchraydi, bu holat mazkur 12 Исамиддинов М.Х., Сулайманов Р.Х. Ерқўрғон. Т. "Фан" , 1984. inshootni milodiy dastlabki yillarga mansub, deb hisoblash imkonini beradi. Minoralar asosiy devorlarga taqab qurilganki, bu ham antik davr istehkomlar qurish an’analariga mos keladi. Sharqiy devor etagida er osti xonasiga kiraverish yoki, ehtimol, suvga olib boradigan yo’l borligi ani q landi, biro q xozirgi va q tda bu yer toshlar va kesaklar uyumi bilan q oplangan. Majmuaning janubiy q ismida sharqiy minoraga olib boruvchi qis q a dahliz ochildi. Janubiy old tomon bo’ylab olib borilgan izlanishlar natijasida cho’kkan arksimon qoplamali kengligi 3 metr bo’lgan binoga o’tish yo’li ochildi. Keyinchalik yo’lak va dahlizni paxsa bo’laklari qoplagan. Mingo’ri k da topilgan inshoot Shoshtepadagi xoch parraklarining yarim doira ko’rinishidan farqli o’laroq, go’yoki chorbarmoq qurilish printsipining yanada rivojlangan tarzi hisoblanadi. Mingo’rik kvadradli, xochsimon joylashgan minorali muhtasham bino tomonlaridan har birining markazida yarim cho’ziq minoralari bir muncha g’ayrioddiy tarzda joylashgan kvadrat shakldagi ikki qavat qal’adan iborat. Binoning tub qismidagi topilmalar majmuasi hamda to’ldirindilarning xususiyatiga ko’ra inshoot maishiy ahamiyat kasb etgan. Shunisi qiziqarliki, milodiy I—IV asrlarda mayda kvadrat va to’g’ri to’rtburchakli istehkomlarning vujudga kelishi xarakterlaridir. Shunday qilib, Mingo’rik ko’xna shaxrining saqlanib kolgan xarobalarida o’tkazilgan qazishmalar bu erning aholi tomonidan o’zlashtirilishi uzoq va jadal bo’lib, milodiy birinchi asrlardan VIII asr o’rtalarigacha davom etganligini ko’rsatadi. 13 2. Qovunchi madaniyati yodgorliklarini arxeologik jihatdan o’rganilishi. Qovunchi madaniyati yodgorliklari birinchi bor 1934 yilda G.V.Grigoryev tomonidan topilgan. Hozirgi kunda Qovunchi arxeologik kompleksi Toshkent vohasining yuzdan ortiq yodgorliklarida uchraydi. Bu degani, Qovunchi madaniyati aholisi voha bo’ylab keng tarqalgan. Ular Qovunchitepadan tashqari Chordara, Qanqa, Qavardon va boshqa qator yodgorliklarda uchraydi. G.V.Grigoryev o’z davrida Qovunchi 13 Исамиддинов М.Х. Сополга битилган тарих. Т. "Фан", 1993. madaniyatini ikki bosqichga: ya’ni Qovunchi I va Qovunchi II ga bo’lib o’rgangan. Keyinchalik B.A.Litvinskiy va A.I.Terenojkinlar Qovunchi madaniyatidan Djun madaniyatini keltirib chiqaradilar, L.M.Levina esa djun yodgorliklarini Qovunchi madaniyatiga qo’shib, Qovunchi 3 bosqichini taklif qiladi. Qovunchi madaniyati va uning bosqichlarining sanasi masalasida, uning etnik tarkibi masalasida har xil qarashlar mavjud. A kademik Yu.F. Buryakov uzoq yillar Toshkent vohasida arxeologik tadqiqotlar o’tkazib , Qovunchi I miloddan avvalgi II-I asrlardan to milodiy II asrgacha, Qovunchi II milodiy II-IV asr boshlarigacha, Qovunchi III milodiy IV asrning ikkinchi yarmi – VI boshlarigacha davom etgan, degan xulosaga keladi. Ammo, Yu.F.Buryakov ham Qovunchi madaniyati sohiblarining tili masalasida sobiq sovet davri an’anaviy qarashlaridan nariga o’ta olmaydi. Ta’kidlash joizki, qadimgi Toshkent vohasida turkiy etnik qatlam aynan Qovunchi madaniyatidan boshlab jonlana boshlaydi, uning aks sadosi sifatida turkiy etnosning sezilarli izlari Qovunchi madaniyati yodgorliklarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Buning boisi, birinchidan, aholisi ikki xil til sohiblari bo’lgan Qang’ davlatining markazi, yadrosi Sirdaryoning o’rta havzasi bo’lsa, ikkinchidan, bu mintaqa qadimdan sug’diy va turkiy tilli qabilalarning muntazam aloqa hududi bo’lib kelgan; uchinchidan, yunon mualliflari e’tirof etganlaridek, Sirdaryoning quyi havzalari ikki til sohiblarining chegara nihoyasi edi. Bularning barchasi davlati tarkib topgach, o’z mevasini bera boshladi, ya’ni turkiy etnosning tobora ortib borishiga olib keldi. Yangi etnik guruhlarning mahalliy aholi bilan aralashib ketishi natijasida Sirdaryoning o’rta va quyi havzasi hududlarida turkiy tilning jonli xalq tiliga aylanib borishi kuzatiladi. Taniqli elshunos akademik K.Shoniyozov ta’biri bilan aytganda, Qang’ davlati doirasida sug’diy va turkiy tilli etnik birliklar asosida yangi etnos- qang’ar elati tarkib topadi. 14 Antik davri etnogenetik jarayonlarining tahliliga ko’ra, davr oxirlariga kelganda qang’ar elatiga xos 4-5 etnik omillar shakllanadi ya’ni, birinchidan, Sirdaryoning o’rta havzasida, Qang’ davlatining markaziy hududlarida etno-hududiy birlik tarkib topadi; 14 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культур ы Самаркандского Согда. Ташкент, 2002. ikkinchidan, ana shu etno hududiy birlik doirasida bir xil rivojlanish darajasidagi iqtisodiy-xo’jalik birligi vujudga keladi; uchinchidan, tarkib topgan hududiy birlik doirasida deyarli bir xil rivojlanishdagi etnomadaniy birlik maydoni qaror topadi; to’rtinchidan, o’zbek xalqiga xos antropologik tip – “O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i tipi” shakllanadi; va nihoyat, beshinchidan, yangi etnos-qang’ar elati atrofida jipslashgan Qang’ davlat konfederatsiyasi, ya’ni siyosiy davlat uyushmasi tarkib topadi. Milodiy eraning boshlaridan Qovunchi madaniyatining ta’siri bir tomondan Sug’d yerlariga, ikkinchi tomondan Shimoliy Farg’onaga kirib boradi. Xorazm vohasida kuchli namoyon bo’ladi. Sirdaryo bo’ylaridan Amudaryo deltasiga turkiy etnosni kirib borishi antik davr Xorazm tangalarida, kulolchilik mahsulotlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Qovunchi madaniyatiga xos an’analar ta’sirida milodiy IV-V asrlarda Buxoro vohasining shimoli-g’arbiy dashtlarida turkiy tilli qabilalarning “Qizilqir madaniyati” shakllanadi. M ilodiy IV asrning oxiri va V asr boshlaridan mintaqa moddiy madaniyatida chorvador aholi madaniyatining kuchli ta’siri ko’zga tashlanadi. Kulolchilik mahsulotlari ancha sifatsiz, an’anaviy nafis, xushbichim, xilma-xil bozorgir tovar sopollar o’rnini dag’al va qo’pol, sirti sayqallanmagan sopol idishlar egallaydi. Sopol idishlar dastalarida, quloqlarida, qozon tushirgichlarida hayvonlar ramzi aks ettiriladi. Qovunchi va Qizilqir madaniyatlari yodgorliklari komplekslarida qo’y kulti, ayniqsa, qo’chqor siymosi keng ko’lamda tasvirlangan. Sopollarda, tosh tumorlarda turkiy ilohiy olamga xos chizgi-belgilar uchraydi. 15 S.P. Tolstov ilk o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichida moddiy madaniyatda yuz bergan bu o’zgarishlarni quldorlik jamiyatining inqirozi bilan bog’laydi. Avestoda qanqa, qang’a, qandiz toponimlari ham uchratiladi. Aslida, Avestodagi bu toponimlar mil. avv. III-II asrlarga tegishli bo’lib, aynan shu asrlarda Sirdaryoning 15 Кабиров Ж. Сагдуллаев А . Ў рта Осие археологияси. Т. 1990. III.XULOSA. O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi (mil. av. IV - mil. IV asrlar) mintaqaning madaniy merosini o'rganishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu davrda Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlarida yaratilgan me'morchilik yodgorliklari bugungi kungacha saqlanib qolgan va zamonaviy arxeologlar, tarixchilar va me'morlar uchun qimmatli ilmiy manbalarni taqdim etadi. Kurs ishi davomida ushbu hududlarning me'morchilik madaniyati, asosiy yodgorliklari va ularning tarixiy ahamiyati keng qamrovda o'rganildi. Xorazm antik davr me'morchiligi o'zining noyobligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Xorazmning qadimiy shaharlari, xususan, Ko'ne Urgench va Qo'yqirilgan qal'a kabi yodgorliklar, mudofaa inshootlari va ibodatxonalar bu hududda rivojlangan me'morchilik an'analarini ko'rsatadi. Xorazm me'morchiligi mahalliy an'analar bilan birga, turli madaniy ta'sirlarni ham o'zida mujassam etgan. Bu hududning arxitektura uslublari va texnikalari boshqa hududlarga ham ta'sir ko'rsatgan. Xorazmda topilgan arxeologik topilmalar bu hududning rivojlangan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tizimga ega bo'lganligini tasdiqlaydi. Sug'd hududi antik davr me'morchiligida muhim rol o'ynaydi. Sug'dning shaharsozlik an'analari, murakkab rejalashtirilgan shaharlari va ulug'vor binolari bu hududning madaniy va iqtisodiy rivojlanishining yaqqol dalilidir. Sug'd shaharlaridagi ko'chalari, maydonlari va me'moriy inshootlari o'zining zamonaviyligi bilan ajralib turadi. Bu hududda topilgan me'morchilik yodgorliklari Sug'dning ijtimoiy va siyosiy hayotidagi muhim voqealarni aks ettiradi. Sug'd me'morchiligi nafaqat mahalliy, balki xalqaro miqyosda ham o'z o'rnini topgan, chunki bu hudud Buyuk Ipak yo'lining muhim qismida joylashgan edi. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi ham diqqatga sazovordir. Ushbu hududda topilgan yodgorliklar Toshkentning murakkab va yaxshi tashkil etilgan shahar hayotini ko'rsatadi. Toshkentda topilgan arxeologik topilmalar va me'morchilik inshootlari bu hududning antik davrdagi iqtisodiy va madaniy jihatlarini yanada chuqurroq o'rganishga yordam beradi. Toshkent me'morchiligida sharqona va mahalliy uslublarning uyg'unligi yaqqol ko'rinadi. Ushbu hududning arxitektura yodgorliklari o'zining texnik va san'at nuqtai nazaridan qimmatli manbalar hisoblanadi. Baqtriya antik davr me'morchiligi o'zining noyobligi va madaniy xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Baqtriyada yunon-baqtriya davrida bunyod etilgan saroylar, ibodatxonalar va boshqa binolar bu hududning rivojlangan madaniy va ijtimoiy tizimini aks ettiradi. Baqtriya me'morchiligida yunon va mahalliy uslublarning uyg'unligi kuzatiladi, bu esa bu hududning madaniy va san'atiy boyligini ko'rsatadi. Baqtriya hududidagi arxeologik topilmalar va me'morchilik yodgorliklari bu davrning tarixiy va madaniy jihatlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi. O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi bugungi kunda ham katta ilmiy qiziqish uyg'otadi. Ushbu davrning arxitektura yodgorliklari zamonaviy arxeologik tadqiqotlar orqali o'rganilib, yangi ma'lumotlar kashf etilmoqda. Bu yodgorliklar nafaqat O'rta Osiyo madaniy merosining bir qismi, balki insoniyat tarixining muhim sahifasini tashkil etadi. Antik davr me'morchiligining zamonaviy arxitektura va dizayn sohasiga ham katta ta'siri bor. Ushbu davrning texnik va san'atiy yutuqlari bugungi kunda ham ilhom manbai bo'lib xizmat qilmoqda. Ushbu kurs ishining asosiy natijalaridan biri shuki, O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi nafaqat mahalliy, balki xalqaro miqyosda ham katta ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi. Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlarining me'morchilik yodgorliklari bu hududlarning tarixiy, madaniy va ijtimoiy rivojlanishining yaqqol dalilidir. Ushbu hududlarda yaratilgan arxitektura obidalari O'rta Osiyo xalqlarining madaniy merosini boyitib, zamonaviy arxitektura va dizaynga katta ta'sir ko'rsatmoqda. O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligini o'rganish nafaqat tarix va arxeologiya fanlariga, balki zamonaviy arxitektura va dizayn sohasiga ham katta ahamiyatga ega. Ushbu davrning me'morchilik yodgorliklari zamonaviy arxitektura uslublari va texnikalariga ilhom manbai bo'lib, yangi va innovatsion yechimlarni topishda yordam beradi. Shuningdek, antik davr me'morchiligini o'rganish orqali biz bu hududlarning tarixiy va madaniy jihatlarini yanada chuqurroq tushunishimiz mumkin. Kurs ishining davomida o'rganilgan ma'lumotlar O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligining boy va xilma-xil madaniy merosini yoritishga yordam berdi. Ushbu davrning me'morchilik yodgorliklari va arxeologik topilmalari bu hududlarning rivojlangan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tizimini tasdiqlaydi. IV.FOYDALANIL GAN ADABIYOTLAR RO`YXATI. 1. Анарбаев А.А. Ахсикент - столица древней Ферган ы. Ташкент, 2013. 2. Асқаров А.А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Тошкент, 2015. 3. Бердимуродов А.Э. Индиаминова Ш. Буюк ипак йўли. Тошкент, 2017. 4. Бердимуродов А.Э., Токао Уно, Рахимов К.А. Добусияда ўтказилган археологик тадқиқотлар ҳақида. Археологические исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Вып. -6. - Ташкент, 2009. 5. Жабборов И. Антик маданият ва маънавият хазинаси. Т. "Ўзбекистон", 1999. 6. Кдырниязов О.-Ш. Жанубий Оролбўйи шаҳар маданияти тарихи (VII-XV асрлар) // Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертация Афтореферати. Самарқанд, 2018. 7. Турабеков М. Оборонителние сооружения древних поселений и городов Согд Нукус, "Каракалпакстан", 1990. 8. Беленицкий А.М. Бентович И.Б, Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л. 1973. 9. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Т. 1982. 10. Древнейшие государства Кавказа и Средняя Азия в раннем железном веке. Средняя Азия в античную эпоху Археология СССР с древнейших времен до средневековья Отв.ред. Г.А. Кошеленко. М. 1985. 11. Древний и средневековый город Восточного Мавераннахра Отв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990. 12. Исамиддинов М.Х., Сулайманов Р.Х. Ерқўрғон. Т. "Фан" , 1984. 13. Исамиддинов М.Х. Сополга битилган тарих. Т. "Фан", 1993. 14. Исамиддинов М.Х. Истоки городской культур ы Самаркандского Согда. Ташкент, 2002. 15. Кабиров Ж. Сагдуллаев А . Ў рта Осие археологияси. Т. 1990.

MAVZU: O'RTA OSIYONING ANTIK DAVR MEMORCHILIGI (MIL. AV. IV MIL. IV ASRLAR). REJA: I.KIRISH. II.ASOSIY QISM. 1.Xorazm antik davr me’morchilik madaniyati. 2.Sug’d hududining antik davr me’morchilik madaniyati. 3. Baqtiryaning antik davr me'morchiligi madaniyati. 4. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi madaniyati. III.XULOSA. IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI. KIRISH

Mavzu haqida umumiy ma'lumot: O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi (mil. av. IV - mil. IV asrlar) mintaqaning tarixiy, madaniy va san'at sohalarida muhim rol o'ynagan. Bu davrda Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlari o'ziga xos me'morchilik yutuqlariga ega bo'lgan, bu esa nafaqat mintaqaviy, balki xalqaro miqyosda ham e'tirof etilgan. Ushbu hududlarning me'morchilik yodgorliklari nafaqat texnik va san'at nuqtai nazaridan, balki ularning jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy va diniy rolini tushunish uchun ham qimmatli manbalardir. Xorazm, Sug'd va Baqtriya kabi hududlar qadim zamonlardan beri rivojlangan tsivilizatsiyalar markazi bo'lib kelgan. Bu hududlar Buyuk Ipak yo'lining chorrahasida joylashgan bo'lib, Sharq va G'arb o'rtasida savdo, madaniyat va bilimlar almashinuvi uchun muhim ko'prik vazifasini o'tagan. Natijada, ushbu hududlar arxitekturasida turli madaniy va uslubiy ta'sirlar aks etgan. Xorazmning antik davr me'morchiligi o'ziga xosliklari bilan ajralib turadi. Xorazm me'morchiligi mahalliy an'analar va texnikalarni saqlab qolgan holda rivojlangan. Ayniqsa, mudofaa inshootlari, saroylar va ibodatxonalar bu davr me'morchiligining yorqin namunalari sifatida ko'rsatib o'tiladi. Sug'd hududi esa o'zining noyob shaharsozlik an'analari bilan tanilgan. Sug'd shaharlaridagi katta ko'chalari va markaziy maydonlari bilan ajralib turadi, bu esa shahar hayotining ijtimoiy va iqtisodiy faolligini ko'rsatadi. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi ham o'ziga xosdir. Ushbu hududda topilgan arxeologik yodgorliklar shaharlarning murakkab rejalashtirilganligini va rivojlangan ijtimoiy tizimga ega ekanligini ko'rsatadi. Toshkent me'morchiligida sharqona uslublar bilan birga mahalliy an'analar ham namoyon bo'ladi. Mavzuning dolzarbligi: O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi ko'plab ilmiy tadqiqotlar va arxeologik kashfiyotlarning obyekti bo'lib kelgan. Bu mavzuning dolzarbligi bir necha omillar bilan bog'liq. Birinchidan, antik davr me'morchiligi mintaqaning madaniy merosining muhim qismi hisoblanadi va uni o'rganish milliy o'zlikni anglashda katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan, ushbu davrda yaratilgan me'morchilik obidalari zamonaviy arxitektura va dizaynga ilhom manbai bo'lib xizmat

qilishi mumkin. Uchinchidan, arxeologik tadqiqotlar va topilmalar bu davrning tarixiy va madaniy jihatlarini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi O'rta Osiyoning antik davr me'morchilik madaniyatini o'rganish, uning asosiy yodgorliklari va uslublarini tahlil qilishdan iborat. Shu bilan birga, antik davr me'morchiligida qo'llanilgan texnikalar va materiallarni aniqlash, bu davrning me'morchilik an'analari va ularning keyingi davrlarga ta'sirini o'rganish ham maqsad qilinadi. Kurs ishi doirasida quyidagi masalalar o'rganiladi: - Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlarining antik davr me'morchilik yodgorliklari; - Bu yodgorliklarning arxitektura uslublari va texnikalari; - Arxeologik topilmalar va ularning madaniy ahamiyati. Nazariy va metodologik asoslar: Ushbu kurs ishining nazariy va metodologik asoslari tarix, arxeologiya va me'morchilik fanlariga asoslanadi. Tadqiqot davomida quyidagi metodlar qo'llaniladi: - Tarixiy metod: Mavzuning tarixiy kontekstini aniqlash va tushunish uchun tarixiy manbalar va tadqiqotlar tahlil qilinadi. - Arxeologik metod: Arxeologik topilmalar va ularning joylashuvi, tuzilishi va vazifasini o'rganish orqali me'morchilik obidalari tahlil qilinadi. - Taqqoslama metod: Turli hududlarning me'morchilik yodgorliklarini bir-biri bilan taqqoslash orqali ularning o'xshash va farqli jihatlari aniqlanadi. - Tahlil va sintez: Olingan ma'lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish orqali mavzuning asosiy jihatlarini aniqlash. Shuningdek, kurs ishida zamonaviy ilmiy adabiyotlar, monografiyalar, maqolalar va arxeologik hisobotlardan foydalaniladi. Ushbu nazariy va metodologik yondashuvlar yordamida mavzuni keng qamrovda o'rganish va chuqur tahlil qilish imkoniyati yaratiladi.

II. 1. Xorazm antik davr me’morchilik madaniyati. Xorazmning antik davri tarix to’g’risidagi qisqacha ma’lumotlar yunon-rim mulliflari asarlarida saqlangan. Mil. avv. IV asr boshlarida ahamoniylardan mustaqil bo’lib olgan Xorazm shoh Farasman (Arrian) yoki Fratafern (Kursiy Ruf) ning Aleksandr Makedonskiy bilan kelishuvi tufayli mustaqilligini saqlab qolgan. Xorazmning salavkiylar tarkibiga kirganligi to’g’risida ma’lumotlari uchramaydi. 1 Mil. avv. II asrning – I asr boshlariga Xan sulolasi yilnomasi (Syan Xan shu) da keltirib o’tilgan Kanguy davlatiga tobe bo’lgan beshta viloyatlardan biri Yuyegyan mulkligi tadqiqotchi olimlar tomonidan Urgench (Xorazm) bilan qiyoslangan. Xorazmshohlar to’g’risida ayrim ma’lumotlar sosoniylarning paxlaviy III-IV asrlarga oid bitiklarida keltirilgan. Qadimgi Xorazmning antik davri madaniyatini o’rganilishi ishlari dastlab 1936-1937 yillarda Ya.G’ulomov va T.Mirg’iyosovlarning tadqiqotlari bilan boshlangan. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologik- etnografik ekspedisiyasi (XAEE), keyinchalik O’zRFA Qoraqolpag’iston arxeologiyasi bo’limi tomonida olib borilgan keng qamrovli arxeologiya tadqiqot ishlari natijasida o’lkaning qadimgi davr madaniyati yaxshi o’rganilgan. Amudaryoning quyi oqimi hududlarida o’rganilgan arxeologiya yodgorliklarining vazifasi jihatdan bir necha turlari ajralib turadi. Yirik shahar markazlari, istehkom- qal’alar, ishlab chiqarish manzillari, uy-qo’rg’onlari va diniy inshootlar.Xorazmning arxeologiya yodgorliklari, xususan, ko’hna shaharlari tuzilishiga ko’ra Markaziy Osiyoning boshqa hududlarinikidan farq qiladigan jihatlari bilan ajralib turadi. Xorazm arxeologik-etnografik ekaspedisiyasining tadqiqotlari tufayli bu hududlardan arxaik davrga oid 400 ga yaqin aholi punktlari va yirik kanal izlari aniqlangan. Bular orasida o’zida shaharsozlik belgilarini ask ettirgan eng yirik yodgorlik miloddan avvalgi VI-V asrning o’rtalariga oid Ko’zaliqir qal’asi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Xorazm shaharsozlik madaniyati aynan Ko’zaliqirdan boshlanadi.Xorazm hududlaridan hozirgi kunga qadar bronza va temir davrining boshlanish davriga oid o’zida shaharsozlik belgilarini aks ettiruvchi yodgorliklar aniqlanmagan. Xorazmning qadimgi aholisi neolit-bronza davridayoq janubdagi 1 Анарбаев А.А. Ахсикент - столица древней Ферган ы. Ташкент, 2013.

sivilizatsiya markazlari va shimoldagi Andronov madaniyati sohiblari bilan uzviy aloqada bo’lgan bo’lib, Ushbu aloqalar moddiy madaniyat buyumlarida kuzatiladi, shahar madaniyatida esa kuzatilmaydi. Xorazm ilk shahar madaniyatining O’rta Osiyoning boshqa hududlariga nisbatan kechroq rivojlanishi, fikrimizcha, aholi mashg’ulotiga bog’liq edi. Mil.avv. I ming yillik o’rtalariga qadar bu hudud aholisi asosan xonaki chorvachilik, ko’chmanchi chorvachilik, ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanganliklari bois shaharlarga ehtiyoj sezilmagan. Mil.avv.VI asrning o’rtalaridan boshlab qadimgi, Xorazm bu hududlarida shahar madaniyati jadal rivojlanadi. Fikrimizcha, aynan mana shu davrdan boshlab, Sharqiy Orol bo’yida yarim ko’chmanchi chorvador xo’jalik madaniy shakli ustunlik qilgan bo’lsa, Amudaryoning janubiy o’zanlarida esa yuqori darajadagi sun’iy sug’orishga asoslangan o’troq dehqonchilik xo’jaliklari hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. Mil. avv. I ming yillikning ikkinchi choragiga kelib Orol bo’yida hunarmandchilik ajralib chiqishining dastlabki belgilari kuzatiladi. Ortiqcha mahsulotning ko’payishi esa mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish uchun imkoniyatlar yaratadi. 2 Qo’yqirilgan qal’a - qadimgi otashparastlar ibodatxonasi va qishloq xarobasi bo’lib, milloddan avvalgi 4-milodiy 4-asrlarga oid. To’rtko’l shahridan 22 km shimoliy-sharqda joylashgan. Yodgorlik Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan 1938-yilda ro’yxatga olingan. 1951-57 yillardagi qazishmalar natijasida qadimgi xorazmliklarning maqbara-qasri va milloddan avvalgi IV-III asrlarga oid doira shaklidagi ikki qavatli markaziy ibodatxona binosi (diametri 44,4 m, bal. 9,5 m ga yaqin) qazib o’rganilgan. Ibodatxona atrofi 2 qator paxsa va xom g’ishtdan tiklangan mudofaa devori bilan o’ralgan. Qal’a atrofida xandaq (eni 15 m, chuq. 3 m) bo’lib, qadimda suv bilan to’ldirilgan. Qo’yqirilgan qal’a devorida O’rta Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq shaharlar qurilishi uslubiga xos bo’rtib chiqib turgan maxsus burjlar bo’lib, ularda o’q otish uchun nishon tuynuklari bor. Devor bilan markaziy bino oralig’ida xo’jalik inshootlari joylashgan. Ravoqlar uchun trapetsiya shaklidagi maxsus g’isht qo’llanilgan. Qal’aning sharqiy qismida darvozasi bo’lib, darvoza oldi labirint shaklida qurilgan. Qo’yqirilgan qal’a markazidagi 2 2 Асқаров А.А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Тошкент, 2015.

Похожие

Antik davr shaharsozlik madaniyati
KRIT-MIKEN SVILIZATSIYASI VA UNING RIVOJLANISHI
Mil.avv. V-IV asrlarda Yunoniston. Polis tiziming inqirozi
R.Sulaymonovning faoliyati
JAHON MADANIYATI TIZIMIDA O’ZBEKISTON ARXEOLOGIYA YUTUQLARI